EWOLUCJA

1. Poglądy na temat ewolucji

POGLĄD	OPIS	WYZNAWCY
kreacjonizm	Bóg stworzył materię i życie z nicości i nieustannie podtrzymuje istnienie świata niezmienność gatunków i ich liczby	Augustyn z Hippony Tomasz z Akwinu
lamarkizm	używanie narządu powoduje jego rozwój, a nieużywanie zanik cechy nabyte przez organizm w ciągu życia są przekazywane potomstwu podział zwierząt na wyższe i niższe, wszystkie zwierzęta się doskonalą, ciągłe istnienie mikroorganizmów tłumaczono dochodzeniem nowych organizmów (a więc organizmy prymitywne są najmłodsze i powstają w wyniku samorództwa)	Jean Babtiste de Monet de Lamarck
katastrofizm	w dziejach Ziemi zdarzyło się kilka katastrof, po każdej organizmy pojawiały się na nowo jako doskonalsze, a po jednej z katastrof pojawił się człowiek (tzw. teoria kataklizmów)	Georges Cuvier
aktualizm geologiczny	w przeszłości działały takie same procesy kształtujące Ziemię jak dziś, co pozwala na podstawie współczesnych obserwacji określać przebieg dawnych procesów geologicznych np. wypiętrzenie gór	James Hutton
teoria doboru naturalnego Darwina-Wallace'a	zmienność dziedziczna cechy nabyte przez organizm w ciągu życia są przekazywane potomstwu (Darwin nie potrafi wyjaśnić różnorodności gatunkowej) liczba osobników osiągających zdolność do rozrodu jest mniejsza niż liczba osobników, które przyszły na świat na skutek działania czynników biotycznych (np. drapieżnictwo) i abiotycznych (np. temperatura) organizmy konkurują ze sobą walcząc o byt, ponieważ zasobów środowiska jest zbyt mało w stosunku do ich liczebności największe szanse przeżycia mają osobniki najlepiej dostosowane do warunków środowiska (tzw. teoria doboru naturalnego) gatunki powstają w wyniku ewolucji ewolucja przebiega na poziomie populacyjnym i wyższym, na gatunki oddziałują różne naciski selekcyjne (m.in. izolacja osobników przez bariery geograficzne, czynniki losowe) prowadzące do powstania odmian, ras, podgatunków i gatunków	Karol Darwin Alfred Russel Wallace
syntetyczna teoria ewolucji	podstawą ewolucji zmienność mutacyjna, zmienność rekombinacyjna, wydarzenia losowe (np. katastrofa środowiskowa, pasożyty, ruchy górotwórcze), dobór naturalny organizmy konkurują ze sobą walcząc o byt populacja jest podstawową jednostką biologiczną, w obrębie której realizują się procesy doboru naturalnego strategie utrzymania liczebność populacji: r-selekcyjna K-selekcyjna dobór naturalny zmienia strategię genową populacji, czyli pulę genową populacji, co pozwala eliminować niekorzystne cechy (osobniki są gorzej dostosowane i wydają mniej liczne potomstwo) - dobór naturalny zmniejsza losową różnorodność w danym kierunku wszystkie stadia ewolucyjne są co najmniej równie dobrze dostosowane do aktualnych warunków jak ich przodkowie do ówczesnych warunków (nie następuje pogorszenie dostosowania nawet jeśli kiedyś miałoby przynieść pozytywne skutki)	George Simpson Ernst Mayr

2. Różnorodność biologiczna dotyczy zróżnicowania organizmów żywych i obejmuje:

1. różnorodność genetyczną

2. różnorodność gatunkową

3. różnorodność ekosystemową

4. różnorodność siedliskową

3. Dowody ewolucji

1. pośrednie

• z zakresu anatomii porównawczej

• narządy homologiczne, narządy analogiczne i narządy szczątkowe

• z zakresu embriologii

• podobieństwo między formami młodocianymi lub zarodkowymi

• prawo biogenetyczne Haeckla

Rozwój osobniczy pojedynczego osobnika jest skróconym i szybkim powtórzeniem rozwoju całego rodu od początku jego pojawienia się na Ziemi.

• z zakresu fizjologii, biochemii i biologii molekularnej

• wszystkie żywe organizmy zbudowane są tych samych pierwiastków

• uniwersalny kod genetyczny

• replikacja semikonserwatywna

• podobieństwo sekwencji aminokwasów (np. cytochrom c)

• podobieństwo sekwencji DNA (m.in. genów niepodlegających rekombinacji np. DNA mitochondrialny, DNA w chromosomie Y)

• podobieństwo metabolizmu (np. przewodzenie impulsów elektrycznych)

• grupy krwi i czynnik Rh u człowieka i ssaków naczelnych

• z zakresu biogeografii

• gatunki endemiczne, gatunki reliktowe, żywe skamieniałości

2. bezpośrednie

• analiza szczątków kopalnych dostarcza informacji o wyglądzie, trybie życia, powiązaniach ekologicznych, migracjach i czasie życia organizmów

• proces utrwalania szczątków to fosylizacja

• skamieniałości są rzadkie, ponieważ szczątki mogą przetrwać tylko w odpowiednich warunkach np. przykrycie warstwą osadu - zapis kopalny jest więc pełen luk

• rodzaje skamieniałości:

• elementy szkieletowe powstają, gdyż zawierają dużo soli mineralnych i trudno się rozkładają (często jednak dochodzi do zwapnienia lub skrzemionkowania - budowa elementów zmienia się w wyniku zastąpienia związków je budujących wtórnymi minerałami)

• odciski powstają między dwiema warstwami skalnymi (w ten sposób mogą utrwalić się także delikatne elementy)

• odlewy powstają, gdy oryginalna skamieniałość ulega zniszczeniu, a puste miejsce zostaje wypełnione osadem lub minerałami

• konserwacje całego organizmu powstają w wyniku zatopienia organizmu w skamieniałej żywicy np. bursztynie lub w wiecznej zmarzlinie

• inne ślady np. skamieniałe odchody (tzw. koprolity), skamieniałe jaja, gniazda, nory, uszkodzenia kości zwierząt odpowiadające zębom drapieżników

• wiele skamieniałości uległo zniszczeniu w wyniku ruchów górotwórczych, erozji itp.

• metody datowania skamieniałości

• określenie wieku względnego; metody:

• starsze skały znajdują się najgłębiej

• skały podobnego wieku zawierają skamieniałości przewodnie

• określenie wieku bezwzględnego; metody:

• datowanie radiometryczne, w którym wykorzystuje się połowiczy rozpad promieniotwórczych pierwiastków m.in. uranu, potasu, toru - stosunek promieniotwórczego pierwiastka do normalnego pozwala określić jaki czas upłynął od śmierci organizmu

• datowanie radiowęglowe, w którym wykorzystuje się połowiczy rozpad promieniotwórczego węgla - stosunek promieniotwórczego węgla ¹⁴C do węgla ¹²C pozwala określić czas jaki upłynął od śmierci organizmu

• dendrochronologia, w której analizuje się liczbę i grubość słojów (im grubsze tym korzystniejsze warunki klimatyczne dla danego gatunku)

• metoda paleomagnetyczna, w której analizuje się kierunek namagnesowania kryształków minerałów żelazowych (ustawiają się zgodnie z układem linii ziemskiego pola magnetycznego, ale co jakiś czas zmienia się biegunowość pola magnetycznego Ziemi - zmienia się także kierunek namagnesowania kryształów)

• metoda termoluminescencyjna, w której ilość fotonów uwolnionych podczas podgrzania skały do ok. 450ºC jest proporcjonalna do długości czasu wystawienia na promieniowanie kosmiczne

4. Państwa roślinne




PAŃSTWO	FORMACJE ROŚLINNE	TYPOWE GATUNKI
holarktyczne	tundra, tajga, lasy liściaste, stepy, półpustynie, pustynie	wierzby, klony, brzozy, rośliny motylkowe, sosny, świerki, modrzewie
paleotropikalne	puszcze tropikalne, lasy monsunowe, pustynie	figowce, begonie, palmy, kawa, herbata, ogórek, ryż, bawełna
neotropikalne	lasy równikowe, stepy	begonie, nasturcje, kaktusy, storczyki, palmy, papryka, kukurydza, dynia, słonecznik
australijskie	lasy twardolistne, sawanny, półpustynie, pustynie	akacje, eukaliptusy
przylądkowe	lasy twardolistne	pelargonie
holantarktyczne	tundra, lasy liściaste	buk południowy
morskie		glony, sinice

5. Krainy zwierzęce




KRAINA	TYPOWE GATUNKI
paleoarktyczna	niedźwiedź polarny, wilk, łoś, renifer, sowa śnieżna, ryś europejski, bóbr europejski, żubr, niedźwiedź brunatny, jeleń europejski
nerarktyczna	niedźwiedź polarny, wilk, łoś, renifer, sowa śnieżna, ryś kanadyjski, bóbr kanadyjski, bizon, niedźwiedź grizzly, wapiti
etiopska	strusie, żyrafy, hipopotamy, antylopa, zebry, szympansy, goryle, pawiany, zimowiska bocianów i jaskółek
orientalna	słonie, nosorożce, lwy, lamparty, gepardy, hieny, bawoły, makaki, kobry, krokodyle, gibony, orangutany
neotropikalna	leniwce, pancerniki, mrówkojady, nandu
australijska	diabeł tasmański, dziobak, kangur, koale, kazuary, emu, kiwi

6. Jeżeli frekwencję występowania allelu A w populacji określimy jako p, a frekwencję allelu a jako q, to:

• frekwencja występowania genotypu AA wynosi p x p = p²; p² x 100% - procent osobników z genotypem AA

• frekwencja występowania genotypu Aa wynosi 2pq (2, bo p może być komórką jajową, a q plemnikiem lub q komórką jajową, a p plemnikiem); 2pq x 100% - procent osobników z genotypem Aa

• frekwencja występowania genotypu aa wynosi q x q = q²; q² x 100% - procent osobników z genotypem aa

p² + 2pq + q² = 100%

p + q = 1

Zadanie 1

Jeżeli gen ma dwa allele i 1 na 100 osobników jest homozygotą dominującą, oblicz liczbę osobników i częstość występowania poszczególnych alleli.

AA: p² = 1/100 = 0,01 = 1%

p = 0,1

q = 1 - p = 0,9

aa: q² = (0,9)² = 0,81 = 81%

Aa: 2pq = 2 x 0,1 x 0,9 = 0,18 = 18%

Zadanie 2

W populacji grochu jadalnego występują rośliny o kwiatach czerwonych i rośliny o kwiatach białych. Allelem dominującym jest allel barwy czerwonej, a allelem recesywnym allel barwy białej. Częstość występowania homozygot recesywnych wynosi 0,8. Oblicz częstość występowania homozygot dominujących i heterozygot.

q² = 0,8 = 80%

q = 0,9

p = 1 - q = 0,1

AA p² = (0,1) ² = 0,01 = 1%

Aa 2pq = 2 x 0,9 x 0,01 = 0,018 = 18%

Zadanie 3

Oblicz częstotliwość występowania heterozygot, homozygot dominujących i homozygot recesywnych w populacji grochu, wiedząc, że częstotliwość występowania recesywnego allelu wynosi 0,2.

q = 0,2

p = 1 - q = 0,8

AA: p² = (0,2)² = 0,04

Aa: 2pq = 2 x 0,2 x 0,8 = 0,32

aa: q² = (0,8)² = 0,64

7. Równowaga Hardy'ego-Weinberga

Frekwencja wszystkich alleli w populacji jest stała w kolejnych pokoleniach potomnych (populacja jest w stanie równowagi genetycznej i nie ewoluuje), gdy poniższe warunki są spełnione:

1. populacja jest bardzo liczna ze względu na statystyczny charakter równowagi Hardy'ego-Weinberga

2. zachodzi zjawisko panmiksji, a więc prawdopodobieństwo kojarzenia się osobników z każdej części populacji jest równe

3. nie działają naciski selekcyjne, a więc osobnik o każdym genotypie ma równe szanse na przeżycie

4. nie występują mutacje

5. nie występują migracje

Żaden z powyższych czynników (poza nie występowaniem migracji w niektórych przypadkach) nigdy nie może zostać spełniony.

Wniosek: zjawisko zmian frekwencji alleli w populacji jest powszechne, a ewolucja jest tego skutkiem. Rzeczywistość nie spełnia więc równowagi Hardy'ego-Weinberga.

8. Cechy ewolucji

• podział ewolucji:

• mikroewolucja

• makroewolucja

• megaewolucja

• procesy zachodzące w wyniku czynników losowych:

• dryf genetyczny polega na nieprzewidywalnych, przypadkowych zmianach frekwencji alleli w populacji (jedne allele mogą całkowicie zaniknąć, a inne - tzw. allele utrwalone - pozostać). Rola dryfu genetycznego jest większa im mniejsza jest populacja. Przyczyną może być np. trudność w odnalezieniu partnera płciowego. Powstaje w wyniku czynników losowych np. rzucając monetą (orzeł - jeden allel, reszka - drugi allel) stosunek orła do reszki wynosi 1:1, ale prawdopodobieństwo wyrzucenia w 1000 rzutach 500 orłów i 500 reszek jest mała, a odchylenie od rozkładu 500:500 tym większe, im mniejsza liczba rzutów

• efekt założyciela polega na oderwaniu niewielkiej liczby osobników od macierzystej populacji, która trafia na nowy obszar, gdzie wytwarza nową populację (pula genowa nowej populacji jest różna od puli genowej populacji macierzystej)




• efekt wąskiego gardła polega na nagłym zmniejszeniu liczebności różnorodnej genetycznie populacji i zmniejszeniu różnorodności genetycznej tej populacji w wyniku kataklizmu (osobniki, które przetrwały nie mają wszystkich genów wchodzących w skład puli genowej całej populacji)




• prawidłowości ewolucji:

• powolność

• nieprzewidywalność

• postępowość

• kumulatywność

• nieodwracalność np. walenie wtórnie przystosowały się do życia w wodzie, ale nie „odzyskały” rybich skrzel

• prawo Dollo

Ewolucja nie może się cofnąć, niemożliwy jest powrót do wcześniejszego stadium rozwoju (prawdziwe tylko dla makroewolucji!).

• może nastąpić uproszenie budowy organizmów np. tasiemca

• nierównomierność

• różne cechy zmieniają się w różnym tempie, skutkiem ewolucja mozaikowa

• różne linie rozwojowe ewoluują w różnym tempie (tempo ewolucji szacuje się przez porównanie zmian morfologicznych w liniach rodowych znanych z zapisu kopalnego lub przez porównanie różnic w genach u współczesnych form); modele tempa ewolucji:

• model nieciągłych stanów równowagi

• gradualizm

• radiacja adaptacyjna polega na wytworzeniu form przystosowawczych do poszczególnych nisz ekologicznych; z jednego gatunku powstaje wiele nowych gatunków przystosowanych do życia w różnych środowiskach np. zięby Darwina. Przy silnej konkurencji międzygatunkowej w wyniku radiacji mogą powstać formy wąsko wyspecjalizowane (np. roślinożercy przystosowują się do jednej rośliny), które wymierają na skutek zmiany warunków zewnętrznych (np. zmiana składu gatunkowego ekosystemu). Stąd w środowiskach zmiennych przydatne jest zachowanie szerokich możliwości przystosowawczych i jak największe zróżnicowanie wewnątrzpopulacyjne. Podczas radiacji dochodzi do:

• dywergencji

• konwergencji

• ewolucji równoległej w tym koewolucji

• aromorfoza to istotne zmiany w budowie i funkcjonowaniu organizmów, podnoszące je na wyższy poziom rozwoju ewolucyjnego, umożliwiające opanowanie nowych środowisk (w odróżnieniu od drobnych zmian przystosowawczych - idioadaptacji) np. celoma u pierścienic (stają się trójwarstwowe), segmenty u pierścienic (powoduje powstanie układu krwionośnego)

• nowe adaptacje powstają z preadaptacji np. pierwotny uchyłek przewodu pokarmowego zmienił się u ryb w pęcherz pławny, u czworonogów w płuca

• atawizm to cechy określonej grupy organizmów, które zanikły, lecz mogą pojawiać się u niektórych osobników tej grupy jako nawiązanie do przodków np. nadmierne owłosienie całego ciała, ogony u noworodków

• prawo Cope'a

Szczepy odznaczają się tendencją do zwiększania rozmiarów ciała w toku filogenezy (nieprawdziwe!).

9. Dobór naturalny prowadzi do ukierunkowanych zmian w populacji zwiększających ich adaptację do warunków środowiskowych. Osobniki, które przeżyły odznaczają się najkorzystniejszymi cechami, stąd w kolejnych pokoleniach potomnych korzystne cechy kumulują się - powstają nowe formy lepiej przystosowane do warunków (gatunek nie jest więc statyczny i zmienia się). Dobór naturalny faworyzuje osobniki cechujące się wysoką rozrodczością i przeżywalnością, opisywany współczynnikiem reprodukcji netto (iloczyn rozrodczości i prawdopodobieństwa przeżycia danego genotypu: R = B x S)

Rodzaje doboru naturalnego:

1. stabilizujący




2. kierunkowy




3. rozrywający




10. Dobór płciowy to rodzaj doboru naturalnego, w którym o dostosowaniu decyduje atrakcyjność postrzegana przez płeć przeciwną. Tłumaczy posiadanie przez organizmy kosztownych cech (np. jaskrawe upierzenie łatwo demaskuje, duże poroże jest ciężkie i spowalnia). Najczęściej to samice wybierają samców jako partnerów. Kryteria wyboru:

• stan zdrowia (efektywny samiec jest zdrowy, nie ma pasożytów i jest sprawny - mimo np. demaskującego, jaskrawego ubarwienia czy ciężkiego poroża udało mu się umknąć przed drapieżnikami)

• wygląd (atrakcyjny samiec przekaże cechy potomstwu, potomek będzie atrakcyjny dla samic i będzie miał liczne potomstwo)

• inne np. ilość zasobów jakie dany samiec może przekazać na wspólne wychowanie (np. samce ptaków budują gniazda, do których zapraszają samice).

Dobór płciowy pogłębia różnice międzygatunkowe i zapobiega krzyżowaniu międzygatunkowemu (większość mieszańców jest gorzej dostosowana niż gatunki wyjściowe, rzadko heterozja).

11. Dobór krewniaczy polega na zmniejszeniu szansy przekazania swoich genów własnemu potomstwu poprzez altruistyczne zachowania w stosunku do osobników spokrewnionych, co zwiększa sukces rozrodczy bliskich krewnych.

12. Badania ewolucji genów

• badanie ewolucji pseudogenów, gdyż ich mutacje nie wpływają na fenotyp organizmu (pseudogeny niczego nie kodują, więc nie powodują zmian fenotypowych), nie podlegają presji doboru naturalnego (pseudogeny nie powodują zmian fenotypowych, więc dobór naturalny nie ma na nie wpływu) i gromadzą wszelkie mutacje (pseudogeny nie powodują zmian fenotypowych, więc dobór naturalny nie przetestuje danej mutacji i jej ewentualnie nie wyeliminuje)

• badanie ewolucji genów zwanych domenami homeotycznymi, gdyż odpowiadają za wyznaczanie planu budowy ciała, a ich mutacje prowadzą do zróżnicowania się anatomii różnych typów, gromad i rzędów zwierząt (np. potwierdzono, że plan budowy ciała stawonogów odpowiada odwróconemu planowi budowy ciała kręgowców w wyniku odwrotnego działania w okresie zarodkowym morfogenu kodowanego przez jeden z genów Hox, który wyznacza polaryzację grzbieto-brzuszną)

13. Samolubne geny to takie, które mają na celu przetrwanie i skopiowanie się w maksymalnej liczbie w potomstwie np. geny kodują jakąś przystosowawczą cechę, aby zwiększyć swoją szansę na kopiowanie, geny preferują swoje własne kopie podczas mejozy, aby zwiększyć swoją szansę na kopiowanie (tzw. presja mejotyczna), istnieją transpozony.

14. Gatunki powstają w wyniku izolacji genetycznej między ewoluującymi populacjami w procesie specjacji. Nowy gatunek powstaje, gdy w wyniku zmian ewolucyjnych powstaną osobniki, które nie będą mogły krzyżować się z osobnikami odrębnych populacji.

Rodzaje izolacji genetycznej:

1. izolacje prezygotyczne

• izolacje przestrzenne

• izolacja geograficzna

• izolacja siedliskowa

• izolacja sezonowa

• izolacja etiologiczna

• izolacja mechaniczna

2. izolacje postzygotyczne

15. Podział specjacji:

1. podział ze względu na stosunki przestrzenne między populacjami

• specjacja allopatryczna

• specjacja sympatryczna

2. podział ze względu na tempo zachodzenia procesu

• specjacja stopniowa

• specjacja nagła

3. podział ze względu na liczbę powstałych gatunków

• specjacja właściwa

• specjacja filetyczna

16. Gatunki wymierają w procesie ekstyncji, która pozostaje zwykle w równowadze ze specjacją. Wyjątkiem są tzw. wielkie wymierania, które mogą być spowodowane m.in.:

• upadkiem planetoidy lub komety

• intensywnym wulkanizmem

• zmianami układu kontynentów i prądów morskich (powodują zmiany składu atmosfery, zaburzenia klimatu, wahania poziomu morza)

Odbudowana biosfera jest wyraźnie inna.

17. Wielkie wymierania:

1. wymieranie ordowickie

2. wymieranie dewońskie

3. wymieranie permskie (wymarły trylobity, rozgwiazdy, drzewiaste widłaki, skrzypy i paprocie)

4. wymieranie triasowe

5. wymieranie kredowe (wymarły belemnity, amonity, wiele roślin lądowych, dinozaury oprócz ptaków, pterozaury, gady morskie - ichtiozaury, plezjozaury i mozazaury)

18. Wyjaśnienia biogenezy

• koncepcja panspermii Arrheniusa

Zalążki życia w postaci przetrwalników bakterii dotarły na Ziemię z kosmosu np. w meteorytach (nie wyjaśnia to, skąd wzięło się życie).

• koncepcja samoistnej biogenezy

Organizmy samoistnie powstały na Ziemi.

• doświadczenie Oparina, Haldane'a i Foxa

• cel: określenie czy protobionty mogą powstawać ze związków organicznych

• mieszanina polipeptydów, wielocukrów i kwasów nukleinowych tworzy w wodzie kulki, które rosną, dzielą się i wykazują prosty metabolizm (tzw. koacerwaty)

• postulat Sidneya Foxa: mieszanina wysuszonych aminokwasów podgrzewana daje polimery (tzw. protenoidy), które po dodaniu wody tworzą kuliste mikrosfery otoczone błonami (błony mają potencjał elektryczny i zachodzi przez nie osmoza)

• wniosek: koncepcja „bulionu pierwotnego” (protobionty powstawały w „bulionie pierwotnym” - oceanie posiadającym związki organiczne)

• doświadczenie Millera i Ureya




• cel: określenie czy aminokwasy mogą powstawać z prostych związków organicznych, które występowały w pierwotnej atmosferze (metan, amoniak, wodór)

• stworzenie układu doświadczalnego przypominającego pierwotne warunki na Ziemi - parująca kolba z wodą (praocean), nad którą znajdowała się mieszanina metanu, amoniaku i wodoru (atmosfera) oraz przepuszczalne przez kolbę iskry elektryczne (wyładowania atmosferyczne)

• produkty reakcji skraplane w chłodnicy zbierane są w naczyniu

• wniosek: proste związki organiczne mogły łączyć się w aminokwasy

• koncepcja „pierwotnej pizzy”

• problemem było wyjaśnienie, gdzie cząsteczki wg koncepcji „bulionu pierwotnego” miałyby ze sobą reagować

• matrycą do powstawania związków organicznych była powierzchnia minerałów (tzw. „pizza pierwotna”) w strefie pływowej na przemian zalewane wodą morską i nasłoneczniane np. piryt

• koncepcja świata RNA Orgela i Woesego

• problemem było wyjaśnienie błędnego koła - współzależności DNA i białek (DNA koduje białka, do replikacji DNA potrzeba białkowych enzymów)

• RNA pełnił funkcję nośnika informacji genetycznej i enzymu, dopiero później doszło do specjalizacji funkcji informacyjnej (DNA) i enzymatycznej (białko); inni badacze mówią, że prekursorem RNA był TNA

19. Powstawanie tlenu

• tlen powstał w procesie fotosyntezy sinic, a jego nadwyżka gromadziła się w wodzie i przenikała do atmosfery (skutkiem eliminacja beztlenowców i powstanie pokładów żelaza, ponieważ tlenki żelaza w przeciwieństwie do żelaza są w wodzie nierozpuszczalne)

• tlen w atmosferze pod wpływem promieniowania jonizującego utworzył warstwę ozonową, co umożliwiło wyjście życia na ląd

• wszechobecność istot żywych i warunki tlenowe spowodowały, że niemożliwe jest samorództwo z materii nieożywionej

20. Powstanie protistów

• ze względu na niewielkie rozmiary i brak szkieletu o ewolucji protistów i ich pokrewieństwach wnioskujemy z badań molekularnych

• po podziałach komórkowych niektóre jednokomórkowe protisty nie rozłączały się - powstały formy kolonijne, a później plechowe

• po zlodowaceniu w proterozoiku powstały wielokomórkowce (tzw. fauna ediakarańska)

• eukarioty szybciej ewoluowały od prokariontów, dzięki lepszemu upakowaniu DNA, lepszemu podziałowi DNA i powstaniu płci - rozmnażanie płciowe umożliwia rekombinacje (populacje złożone ze zróżnicowanych osobników lepiej chronią się przed pasożytami i patogenami), eliminację z populacji niekorzystnych alleli, a sama diploidalność ułatwia naprawę uszkodzonego genu

• powstanie płci spowodowało powstanie dymorfizmu płciowego

21. Powstanie roślin

• przodkiem roślin były glony - ramienice

• w ordowiku wyjście roślin na ląd; pierwsze rośliny, które pojawiły się na lądzie były zależne od wody

• w dewonie istniały pierwotne rośliny lądowe - ryniofity

• w karbonie istniały bujne lasy (paprocie, skrzypy, widłaki), z których powstał węgiel kamienny

• w permie suchy klimat doprowadził do selekcji roślin, których cykle rozwojowe nie zależały od wody - dominacja na lądzie roślin nagozalążkowych o zredukowanym gametoficie; uniezależnienie od wody nastąpiło w wyniku zamknięcia makrosporangiów w osłonach i zamknięciu się zalążków:




• makrosporangie z końców pędów przemieszczają się na początki pędów

• redukcja ilości makrosporangiów i ich otaczanie przez liście płonne

• ukształtowanie się zalążka

• w kenozoiku dominacja na lądzie roślin okrytozalążkowych

22. Powstanie zwierząt

• przodek zwierząt pochodzi z proterozoiku, zyskał zdolność syntezy kolagenu (białko to spaja komórki i buduje tkankę łączną), co pozwoliło na wielokomórkowość

• w kambrze nastąpiła zmiana chemizmu wody morskiej - wytrącanie przez organizmy złogów mineralnych, które są preadaptacją - najpierw służyły do pozbywaniu się substancji niepożądanych, a potem utworzyły szkielet, który pozwolił zwiększyć rozmiary ciała i zapewniał lepszą ochronę przed drapieżnikami (w kambrze doszło do wyścigu zbrojeń)

• w dewonie wyjście zwierząt na ląd (wije, skorpiony, owady bezskrzydłe, czworonogi)

• w karbonie pojawiły się pierwsze owodniowce, które zróżnicowały się na dwie linie rozwojowe:

• zauropsydy, które zróżnicowały się na dwie linie rozwojowe:

• diapsydy dały początek w karbonie gadom i w jurze ptakom (miały czaszkę diapsydową)

• anapsydy dały początek w permie mezozaurom (miały czaszkę anapsydową)

• synapsydy, czyli gady ssakokształtne, które dały początek na przełomie triasu i jury ssakom (miały czaszkę synapsydową)

CZASZKA ANAPSYDOWA	CZASZKA SYNAPSYDOWA	CZASZKA DIAPSYDOWA
parzyste otwory nosowe	parzyste otwory nosowe	parzyste otwory nosowe
parzyste oczodoły	parzyste oczodoły	parzyste oczodoły
otwór oka ciemieniowego	otwór oka ciemieniowego	otwór oka ciemieniowego
otwór potyliczny	otwór potyliczny	otwór potyliczny
brak okien skroniowych	jedna para okien skroniowych (w nich mięśnie szczęk)	dwie pary okien skroniowych (w nich mięśnie szczęk)

• formą przejściową między rybami a płazami była ichtiostega

CECHY RYBIE	CECHY PŁAZIE
łuski szczątkowe wieczko skrzelowe płetwa ogonowa struna grzbietowa	kończyny wolne miednica zbudowana z trzech kości obręcz miedniczna zrośnięta z kręgosłupem jednym kręgiem płuca

• formą przejściową między płazami a gadami była sejmuria

CECHY PŁAZIE	CECHY GADZIE
krótka szyja budowa czaszki kijanki 1 kręg w odcinku krzyżowym	1 kłykieć potyliczny budowa kończyn

• formą przejściową między gadami a ptakami był praptak

CECHY GADZIE	CECHY PTASIE
długi ogon z licznymi kręgami trójpalcowe kończyny przednie z pazurami uzębione szczęki brak grzebienia mostka	pióra stałocieplność obojczyki zrośnięte w widełki przeciwstawny paluch stopy

• hipotezy wyjaśniające zdolność ptaków do lotu:

• hipoteza arborealna

Lot pochodzi od przodka, zwierzęcia nadrzewnego, który początkowo posługiwał się lotem ślizgowym.

• hipoteza kursorialna

Lot pochodzi od przodka, drapieżnika naziemnego, który utrzymywał równowagę podczas biegu balansując przednimi kończynami i podskakiwał.

• połączenie hipotezy arborealnej i kursorialnej

Lot pochodzi od przodka, który balansował przednimi kończynami podczas ucieczki po pnie drzewa.

• wymieranie kredeńskie spowodowało, że dinozaury zostały zastąpione przez ssaki, na niektórych lądach na krótki czas wielkie nielotne ptaki, krokodyle, jaszczurki

• w mezozoiku doszło do rozpadu Pangei, co spowodowało zróżnicowanie biologiczne w kenozoiku (izolacja ustała po połączeniu Ameryki Północnej i Ameryki Południowej, nastąpiła wymiana fauny)

23. Powstanie grzybów

• w proterozoiku wodni przodkowie grzybów oddzielili się od przodków zwierząt

• we wczesnym paleozoiku samodzielne, jako składnik porostów lub jako pasożyty w stawonogach i ryniofitach wyjście grzybów na ląd

24. Tabela stratygraficzna Ziemi

	FANEROZOIK	KENOZOIK	NEOGEN	Hominidy
						PALEOGEN	przodkowie współczesnych ssaków, zróżnicowanie organizmów spowodowane rozpadem Pangei (izolacja biologiczna ustała po połączeniu Ameryki Północnej z Południową), małpy
					MEZOZOIK	KREDA
						JURA	dinozaury, ptaki
						TRIAS	ssaki, ichtiozaury, plezjozaury, krokodyle, żółwie
					PALEOZOIK	PERM	gady ssakokształtne
						KARBON	owodniowce, rekiny
						DEWON	amonit, stawonogi (wije, skorpiony, owady bezskrzydłe), kręgowce (czworonogi)
						SYLUR
						ORDOWIK	liliowce, jeżowce, rozgwiazdy
						KAMBR	stawonogi (trylobity), głowonogi (łodziki), strunowce (Pikaia)
PREKAMBR	PROTEROZOIK			fauna ediakarańska
	ARCHAIK			stromatolity

25. Podział świata ze względu na odkrycia geograficzne:

1. Stary Świat

2. Nowy Świat




26. Ssaki naczelne

NACZELNE
wyspecjalizowane do nadrzewnego trybu życia (przeciwstawny kciuk i paluch umożliwiają sięganie po owoce na końcach gałęzi)
MAŁPIATKI	WYŻSZE NACZELNE
utraciły swe znaczenie na rzecz małp, jedynie radiacja adaptacyjna lemurów na Madagaskarze (nie dotarły tam małpy ani człowiek) długi pysk nagi czubek nosa prymitywne uzębienie (niekiedy wyspecjalizowane siekacze do pielęgnacji futra) widzenie trójwymiarowe, dzięki dużym i skierowanym do przodu oczom (widzenie trójwymiarowe jest ważne przy skokach z gałęzi na gałąź)	rozwój mózgu skrócenie twarzy małe znaczenie słuchu (zmniejszyły się małżowiny uszne, ponieważ w koronach drzew trudno ustalić kierunek dźwięku)
	MAŁPY SZEROKONOSE	MAŁPY WĄSKONOSE
	pochodzą od małp wąskonosych, które dotarły do Ameryki Płd. długi chwytny ogon np. kapucynki	pełne widzenie trójbarwne, małe znaczenie węchu (zmniejszył się nos) krótka twarz
			MAŁPY ZWIERZOKSZTAŁTNE	MAŁPY CZŁEKOKSZTAŁTNE
		przeszły znaczną radiację, stąd liczą wiele gatunków; przyczyny sukcesu: niektóre (np. pawiany) przystosowały się do stadnego trybu życia zasiedlając sawanny i tereny górzyste - dzięki organizacji społecznej mogą bronić się przed dużymi drapieżnikami, a dzięki inteligencji i zręczności mogą wykorzystywać różne zasoby pokarmowe niektóre (np. gerezy) przystosowały się do liściożerności zasiedlając puszcze tropikalne - dzięki powstaniu wielokomorowego żołądka z drobnoustrojami liście stają się łatwostrawne	przodkiem propliopiteki pierwotną grupą małp człekokształtnych stanowiły prokonsule (cechujące się mozaiką cech małp zwierzokształtnych i człekokształtnych) prokonsule udoskonaliły brachiację potomkami prokonsuli były afropiteki i dryopiteki - przodkowie linii prowadzącej do goryli, szympansów i ludzi (nie znamy zbyt wielu przodków goryli i szympansów, gdyż zamieszkały one puszcze tropikalne niesprzyjające zachowaniu się szczątków)

27. Filogeneza ssaków naczelnych




28. Filogeneza małp człekokształtnych




29. Porównanie anatomii człowieka współczesnego i małp człekokształtnych

CECHA	CZŁOWIEK WSPÓŁCZESNY	MAŁPY CZŁEKOKSZTAŁTNE
sekwencja DNA	zgodność DNA: człowiek i szympans 98,4% człowiek i goryl 97,7% człowiek i orangutan 96,4%
sekwencja hemoglobiny	identyczna u człowieka i szympansa (u goryla różni się dwoma aminokwasami)
osocze krwi	prawie identyczne białka
mięśnie	rozwinięte mięśnie mimiczne, różnice wynikają ze sposobu lokomocji
kręgosłup	wygięty esowato	wygięty łukowato
miednica	szeroka i krótka	węższa i dłuższa
stopa	podporowa, brak przeciwstawnego palucha, wysklepiona	chwytna, przeciwstawny paluch, płaska
czaszka	podparta na kręgosłupie, duża mózgoczaszka, mniejsza grubość kości, słaby prognatyzm	zwisa (otwór wielki czaszki w jej tylnej części), mała mózgoczaszka, duża grubość kości, znaczny prognatyzm
uzębienie	kły nie wystają ponad linię zgryzu, łuk zębowy paraboliczny	kły wystają ponad linię zgryzu, łuk zębowy w kształcie litery U
kończyny	górne krótsze od dolnych	górne dłuższe od dolnych
mózgowie	duże, posiada ośrodek mowy	małe, brak ośrodka mowy
inteligencja i mowa	najwyższy poziom inteligencji, mowa	wysoki poziom inteligencji, język migowy
owłosienie ciała	szczątkowe	ciało owłosione oprócz twarzy, części dłoni i stóp

30. Ewolucja australopiteków

• ok. 4-5 mln lat temu pojawiły się w Afryce Wschodniej australopiteki, które łączą w sobie cechy małpie i ludzkie:

CECHY LUDZKIE	CECHY MAŁPIE
większy niż u człowieka dymorfizm płciowy paraboliczne uzębienie, kły nie wystają ponad linie zgryzu, zgrubione szkliwo nieprzeciwstawny paluch dwunożna lokomocja (dwunożność sprzyjała wielkim sawannom, które powstały kosztem lasów w wyniku ochłodzenia klimatu i ruchów tektonicznych wzdłuż Rowu Afrykańskiego)	niewielkie rozmiary miednica i szkielet nóg wskazuje na nadrzewny tryb życia (spanie, odżywianie) bardzo mała mózgoczaszka, wysunięta szczęka małe mózgowie

• w Afryce Wschodniej i Afryce Południowej pojawiły się australopiteki masywne, które również cechowały się dwunożną lokomocją, brakiem dużych kłów (cechy ludzkie), ale również dużymi szczękami z dużymi zębami trzonowymi przystosowanymi do rozcierania pokarmu roślinnego i przyczepionymi mięśniami szczęk do grzebienia na ciemieniu (cechy małpie)

31. Ewolucja rodzaju Homo

• przodkiem keriantrop

• porównanie ludzi pierwotnych:

CZŁOWIEK ZRĘCZNY Homo habilis	PITEKANTROP Homo erectus	NEANDERTALCZYK Homo neanderthalensis	CZŁOWIEK WSPÓŁCZESNY Homo sapiens
szkielet pozaczaszkowy podobny do człowieka współczesnego
2,5-1,8 mln lat temu	1,8 mln lat temu	230 tys. lat temu	200 tys. lat temu
wschodnia Afryka	Chiny, Jawa	Europa, zachodnia Azja	Afryka
delikatnie zbudowani	delikatnie zbudowani	mocno zbudowani (w związku z mroźnym klimatem)	delikatnie zbudowani
mała mózgoczaszka	duża mózgoczaszka	bardzo duża mózgoczaszka	bardzo duża mózgoczaszka
wysunięta do przodu trzewioczaszka o bardzo silnym prognatyzmie	wysunięta do przodu trzewioczaszka o silnym prognatyzmie	wysunięta do przodu trzewioczaszka o słabym prognatyzmie (redukcja mięśni szczęk pozwoliła na zwiększenie rozmiarów mózgoczaszki)	zredukowana twarzoczaszka o bardzo słabym prognatyzmie
wały nadoczodołowe	wały nadoczodołowe	wały nadoczodołowe	brak wałów nadoczodołowych (zamiast nich brwi)
brak bródki	brak bródki	brak bródki	obecność bródki
wykonywał i stosował proste narzędzia kamienne	wykonywał i stosował różnorodne narzędzia	abstrakcyjne myślenie, religia (wiara w życie pozagrobowe), zachowania społeczne (opieka nad chorymi)	kultura, przetwarzanie środowiska
brak danych	brak danych	artykulacja dźwięków	mowa
znaczne owłosienie	słabe owłosienie (używał ognia, nosił skórzaną odzież)	bardzo słabe owłosienie	szczątkowe owłosienie

• z Homo habilis wyewoluował Homo erectus, a z Homo erectus wyewoluowały równolegle: Homo neanderthalensis i Homo sapiens

• człowiek współczesny zasiedlił Bliski Wschód (100 tys. lat temu), Australię (60 tys. lat temu), Europę (40 tys. lat temu; tzw. kromaniończyk) i Nowy Świat (kilka tys. lat temu)

• człowiek współczesny swój sukces ewolucyjny zawdzięcza inteligencji, dzięki której rozwijał kulturę i dostosowywał środowisko do swoich potrzeb

• człowiek nadal podlega ewolucji - np. izolacja geograficzna doprowadziła lokalne populacje do przystosowania się do miejscowych warunków i powstania zróżnicowania rasowego, choroby eliminują osobniki nieodporne, redukcja ostatnich zębów trzonowych (tzw. zęby mądrości)

32. Ewolucja kulturowa człowieka

1. w paleolicie pierwsze narzędzia z kamienia łupanego np. rozłupce, pięściaki (postęp techniki bardzo powolny): narzędzia Homo habilis - kultura olduwajska; narzędzia Homo erectus - kultura aszelska; narzędzia Homo neanderthalensis - kultura mustierska; narzędzia Homo sapiens - kultura oryniacka, kultura solutrejska, kultura magdaleńska itd.

2. opanowanie i wykorzystanie ognia

3. szałasy, odzież

4. w górnym paleolicie rozwój sztuki np. malowidła naskalne, ozdoby, rzeźby

5. w neolicie narzędzia z kamienia gładzonego

6. rolnictwo i hodowla pozwoliły wyżywić większą liczbę osób, osiadły tryb życia, tworzenie cywilizacji

7. obróbka metalu (miedź, brąz, żelazo)

33. Pochodzenie mowy

• umożliwiła stworzenie złożonej kultury i cywilizacji (mowa umożliwia szybkie i skuteczne przekazywanie nowych pomysłów, planowanie, snucie hipotez, gromadzenie wiedzy)

• szympansy mają zdolność do opanowania języka migowego, za pomocą którego przekazują swoje stany emocjonalne, proszę o coś, kłamią (nie potrafią nauczyć się gramatyki oraz przedstawiać sytuacji odległych w czasie i przestrzeni)

• u innych zwierząt (np. waleni) również występują systemy komunikacji

proces polegający na stopniowych zmianach cech gatunkowych kolejnych pokoleń

niska przeżywalność, wysoka rozrodczość np. ryby

wysoka przeżywalność, niska rozrodczość np. słonie, ssaki naczelne

dotyczy zróżnicowania genetycznego populacji w obrębie gatunku

dotyczy zróżnicowania gatunków w siedlisku

dotyczy zróżnicowania ekosystemów

dotyczy zróżnicowania siedlisk

struktury o podobnej budowie, świadczące o pokrewieństwie, powstałe w wyniku ewolucji rozbieżnej (powstawanie różnic między spokrewnionymi gatunkami przy zachowaniu pewnych struktur)

struktury pełniące podobne funkcje, nieświadczące o pokrewieństwie, powstałe w wyniku ewolucji zbieżnej (powstawanie podobieństw między niespokrewnionymi gatunkami w tym pewnych struktur)

resztki struktur u danego organizmu, które są dobrze wykształcone u jego przodków lub krewniaków np. zęby mądrości lub skąpe owłosienie u człowieka

organizmy unikalne dla danego obszaru i nie występujące nigdzie indziej np. hatteria, miłorząb japoński

organizmy współczesne, które w przeszłości miały szerszy zasięg geograficzny np. świstak

relikty, które nie mają współcześnie bliskich krewnych, ponieważ przeszły kiedyś masowe wymieranie

inaczej skamienianie

określenie czy dana skała jest młodsza czy starsza niż inna

skamieniałości szybko ewoluujących organizmów

określenie ile lat upłynęło od utworzenia skały lub od jakiegoś zdarzenia geologicznego do dziś

osobniki populacji krzyżują się ze sobą losowo

odwracalne zmiany wewnątrzgatunkowe (zmiana frekwencji alleli) np. melanizm przemysłowy (zwiększenie częstości występowania osobników ciemnej karnacji na obszarach przemysłowych, co daje mniej widoczne zabarwienie dla drapieżników np. krępak brzozowy)

nieodwracalne zmiany na poziomie wyższym od gatunku i prowadzące do powstania nowych taksonów, będąca wypadkową licznych procesów mikroewolucyjnych (powstawanie i zmiany grup organizmów o nowych adaptacjach i planach budowy)

rodzaj makroewolucji prowadzący do powstania nowych królestw lub typów

inaczej dryft genetyczny

polega na wzroście złożoności organizmów i ekosystemów, co wynika z doboru naturalnego doskonalącego adaptacje

polega na powstawaniu zmian ewolucyjnych w wyniku akumulacji niewielkich zmian przez długi czas np. ewolucja kosteczek słuchowych

niejednakowe tempo zmian różnych cech w tej samej linii filetycznej, w wyniku czego organizmy żyjące w danym czasie charakteryzują się mieszaniną (mozaiką) cech prymitywnych i postępowych. Różne szczepy różnią się od siebie tempem zmian cech fenotypowych (zależy od skuteczności mechanizmów naprawczych DNA w różnych grupach, natężenia presji selekcyjnej, tempa wymiany pokoleń, liczebności potomstwa) i momentem zmian cech fenotypowych (na różnych etapach filogenezy danego szczepu) np. bardzo sprawy mózg u człowieka, ale prymitywny żołądek

inaczej model równowag przestankowych; zakłada niejednostajne tempo ewolucji - zmiany u osobnika pojawiają się intensywnie, ale przedzielone są długimi przestankami

zakłada jednostajne tempo ewolucji

inaczej radiacja przystosowawcza

kilka gatunków ptaków wywodzących się od jednego przodka, które na skutek radiacji adaptacyjnej na wyspach Galapagos przystosowały się do różnych nisz ekologicznych (różny kształt dziobu, różne rozmiary ciała)

oddziaływanie różnych nacisków selekcyjnych na przedstawicieli różnych linii rozwojowych powoduje powstanie różnych cech i różnych osobników

oddziaływanie podobnych nacisków selekcyjnych na przedstawicieli różnych linii rozwojowych powoduje powstanie analogicznych cech i podobnych osobników

oddziaływanie podobnych nacisków selekcyjnych na przedstawicieli spokrewnionych linii rozwojowych powoduje powstanie pary bliźniaczych gatunków siostrzanych

oddziaływanie podobnych nacisków selekcyjnych na przedstawicieli różnych linii rozwojowych powiązanych ze sobą ekologicznie (np. kwiat i zwierzę zapylające, pasożyt i żywiciel) powoduje powstanie osobników dostosowanych do siebie np. mimikra - upodabnianie się gatunków do siebie, istnieją dwa rodzaje: mimikra batezjańska (gatunki niejadowite upodabniają się do gatunków jadowitych, co pozwala zmniejszyć narażenie na drapieżnictwo - gdy jakiś drapieżnik zaatakuje któregoś z gatunków jadowitych i lekko się podtruje zawsze będzie unikał podobnych gatunków) i mimikra müllerowską (różne jadowite gatunki upodabniają się do siebie, co pozwala zmniejszyć narażenie na drapieżnictwo - gdy jakiś drapieżnik zaatakuje któregoś z nich i lekko się podtruje zawsze będzie unikał podobnych gatunków); mimetyzm - upodabnianie się gatunków do elementów otoczenia

zdolność organizmu przystosowania się do środowiska

liczba żeńskiego potomstwa jednej samicy w ciągu jej życia

ułamek liczby potomstwa dożywającego wieku rozrodczego

faworyzuje pośrednie fenotypy i utrzymuje na stałym poziomie różnorodność genetyczną powodując, że najlepiej przystosowane są osobniki o pośrednich fenotypach np. człowiek: noworodki duże < noworodki średnie > noworodki małe

faworyzuje określony fenotyp i zmniejsza różnorodność genetyczną powodując, że najlepiej przystosowane są osobniki nietypowe np. osobniki nieodporne na daną chorobę < osobniki odporne na daną chorobę

faworyzuje skrajne fenotypy i zwiększa różnorodność genetyczną powodując, że najlepiej przystosowane są osobniki o skrajnych fenotypach

Hox

polega na wstrzymaniu przepływu genów między populacjami

polega na przestrzennym rozdzieleniu populacji w wyniku pojawienia się bariery fizycznej np. pojawienie się lądolodu odgrodziło półwysep Iberyjski, Apeniński i Bałtycki od reszty Europy

inaczej izolacja ekologiczna; polega na występowaniu różnych osobników w różnych siedliskach np. sarna leśna przebywająca w lasach i sarna polna unikająca lasów

inaczej izolacja fenologiczna; polega na różnych porach kwitnienia lub przystępowania do rozrodu u różnych osobników np. jedne żaby godują w kwietniu, a inne w czerwcu

inaczej izolacja behawioralna; polega na różnych zachowaniach podczas godów u różnych zwierząt np. samice wielorybów wymagają od samców odpowiedniej pieśni

inaczej izolacja anatomiczno-morfologiczna; polega na innej budowie narządów rozrodczych u różnych organizmów np. wiele pokrewnych gatunków owadów różni się jedynie gonadami

inaczej izolacje pozazapłodnieniowe; polegają na niezgodności materiału genetycznego komórki jajowej i plemnika w wyniku czego zygota nie rozwija się lub rozwija się nieprawidłowo (bezpłodność mieszańców, większa śmiertelność mieszańców)

powstawanie gatunków w wyniku izolacji geograficznej

powstawanie gatunków w wyniku izolacji inaczej niż geograficzna

powstawanie gatunków w wyniku kumulowania się w kolejnych pokoleniach drobnych różnic w pulach genowych odizolowanych populacji np. na skutek dryftu genetycznego

powstawanie gatunków w wyniku dużej zmiany mutacyjnej np. poliploidalności

inaczej specjacja radiacyjna; powstawanie wielu gatunków z jednego gatunku w sposób wielokierunkowy, zachowują się przodkowie - tzw. kladogeneza

powstawanie jednego gatunku z innego gatunku w sposób jednokierunkowy, eliminacja przodków (przekształcenie się całej populacji w nowy gatunek) - tzw. anageneza

nauka o powstawaniu życia na Ziemi

inaczej praorganizmy

kwas treonukleinowy; zbudowany z treozy (tetroza)

Archaeopteryx

struktury wapienne utworzone przez cyjanobakterie (pierwsze skały)

obejmuje Europę, Azję i Afrykę

obejmuje Australię, Amerykę Północną i Amerykę Południową

inaczej antropoidy

inaczej małpy makakokształtne

inaczej hominoidy

ruch polegający na przeskakiwaniu z gałęzi na gałąź w zwisie na rękach, co spowodowało zanik zbędnego ogona oraz zmiany w kręgosłupie i miednicy pozwalające na pionową pozycję tułowia podczas brachiacji

wysunięcie szczęk

inaczej człowiek z Cro Magnon; wyparł neandertalczyka, gdyż był lepiej przystosowany (zmiany klimatyczne spowodowały, że przetrwali lepsi łowcy mamutów)

22














Wyszukiwarka