Waregowie, Wariagowie - nazwa pochodząca od staronordyckiego słowa var - ślub, tu używana w rozumieniu przysięgi. Inna teoria mówi o staroangielskim Værgenga, co oznacza obcy, szukający schronienia. Waregami nazywamy skandynawskich wikingów (głównie pochodzących z obecnej Szwecji i Danii) którzy w VIII i IX wieku działali w rejonach obecnej Ukrainy i Rosji, tworząc tam w późniejszym okresie m.in. pierwszy organizm państwowy, nazwany później Rusią Kijowską (patrz też Ruryk). Pierwsi Wikingowie zaczęli docierać na te tereny w pierwszej połowie VIII wieku, spływając rzekami na południe. W odróżnieniu od relacji z państw Europy Zachodniej, nie mamy z ziem ruskich informacji o plądrowaniu tych terenów przez wyprawy łupieskie.
Ruryk (zm. 879) - (ze staronordyjskiego Rørik lub z słowiańskiego Rerik) - przywódca oddziału Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego, tzw. Rusi Nowogrodzkiej; protoplasta rodu Rurykowiczów.
Chrzest Rusi - proces masowego przyjęcia i rozszerzenia chrześcijaństwa (chrystianizacji) na ziemiach Rusi Kijowskiej. Jako datę symboliczną przyjmuje się chrzest Włodzimierza oraz masowy chrzest mieszkańców Kijowa, a także innych miast, w Dnieprze w roku 988 (podaje się również rok 989), na polecenie wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego.
Księstwo Moskiewskie - ruskie księstwo udzielne istniejące w latach 1213-1328 ze stolicą w Moskwie, położone nad rzeką Moskwą, prawym dopływem Wołgi. Pierwszym księciem moskiewskim został w 1213 roku Włodzimierz Wsiewołodowic, syn Wsiewołoda Wielkie Gniazdo, który odebrał gród moskiewski swemu bratu, wielkiemu księciu włodzimierskiemu Jerzemu II. W 1238 roku na tronie moskiewskim zasiadł syn wielkiego księcia Jerzego II - Włodzimierz Juriewicz.
Zbieranie ziem ruskich - pomocą napływowego bojarstwa Iwan III przekształcił państwo moskiewskie w jednolite państwo narodowe. Zreformował on administrację centralną, powołując do życia ministeria (prikazy). Wprowadził w życie nową kodyfikację prawa (Sudiebnik, 1550). Reformy objęły również wojsko.
Iwan IV Groźny (ur. 25 sierpnia 1530 w Kołomienskoje, zm. 18 marca 1584 w Moskwie); z dynastii Rurykowiczów, syn Wasyla III i Heleny Glińskiej. Od 4 grudnia 1533 wielki książę moskiewski, car Wszechrusi w latach 1547-1584. Był pierwszym władcą Rosji, który koronował się na cara - 16 stycznia 1547. Za jego panowania Rosja zdobyła Kazań, Astrachań i zachodnią Syberię, doprowadził też do nawiązania kontaktów handlowych z Anglią. Uderzył też na państwo zakonu kawalerów mieczowych w Inflantach zdobywając w 1558 Dorpat i Narwę, rozpoczynając wojny inflanckie. Kontynuował ekspansję Rosji na wschodnie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W czasie wojny litewsko-rosyjskiej 1558-1570 zdobył w 1563 Połock. W 1582 zawarł rozejm w Jamie Zapolskim z królem Polski Stefanem Batorym, kończący wojnę o Inflanty toczoną z państwem polsko-litewskim. W okresie jego rządów pojawił się w Rosji druk. W 1565 r. wprowadził opryczninę, czyli carską policję, odpowiedzialną za liczne masakry ludności i rabunki; odwołał ją w 1572 r. widząc, że wymknęła mu się spod kontroli. Rezultatem opryczniny była śmierć ok. 100 tys. ludzi. Do jego niewątpliwych zasług należą: reforma armii na wzór zachodni i utworzenie zbioru praw, tzw. Carski Sudiebnik.
Wielka Smuta - okres kryzysu Carstwa Rosyjskiego w latach 1584-1613 wywołany uzurpacją tronu carskiego, połączoną z interwencją wojsk polskich i szwedzkich. Po śmierci Borysa Godunowa carem został jego syn Fiodor II (1605). Został zamordowany, wraz z całą rodziną Godunowych w trakcie zamieszek jakie wybuchły po zajęciu Moskwy przez oddziały Dymitra Samozwańca I, którego okrzyknięto wtedy carem Rosji. Dymitr Samozwaniec I (1605-1606), zadeklarował pokojowe panowanie, zniósł karę śmierci, a swoim przeciwnikom udzielił amnestii. Chciał zorganizować wyprawę wojenną przeciwko Tatarom krymskim i szukał sojuszników do niej. Odmówił poselstwu polskiemu Zygmunta III Wazy przekazania Ziem Smoleńskiej i Siewierskiej w zamian za pomoc w zamierzonej wojnie. Kolejnym carem obwołany został wtedy przywódca spisku, bojar Wasyl Szujski (1606-1610). W Rosji utrzymywał się jednak nadal silny kryzys gospodarczy i anarchia. W jego wyniku wybuchło wielkie antyfeudalne powstanie chłopskie, pod przywództwem Iwana Bołotnikowa. W tym zamieszaniu pojawił się kolejny pretendent do tronu Dymitr Samozwaniec II, którego zwolennicy zbrojnie wystąpili przeciwko carowi. Wówczas Szujski zawarł pakt ze Szwecją, otrzymując wsparcie ich wojsk w zamian za zrzeczenie się swych praw do Inflant. Stało się to pretekstem do wznowienia przez Polskę wojny z Rosją (1609-1618) i w 1610 r. polskie oddziały hetmana Stanisława Żółkiewskiego zajęły Moskwę, a car został uwięziony i zmarł w niewoli. Polacy zostali jednakże wyparci z miasta w sierpniu 1612 r. w wyniku powstania mieszkańców kierowanego przez kupca Minina i księcia Dymitra Pożarskiego. Wówczas Sobór Ziemski, zwołany przez mieszczan i szlachtę rosyjską, obrał na cara księcia Michała Romanowa. Dał on początek nowej dynastii, panującej w Rosji do 1762 r., a licząc z liniami bocznymi, aż do 1917 r.
Romanowowie - ród ruski, dynastia carów, potem cesarzy rządzących Rosją od 1613 do 1917 roku. Spowinowacony z rodem Rurykowiczów osobą Nikity Romanowicza Zacharyna, szwagra Iwana IV Groźnego. Ostatni car Mikołaj II wraz z małżonką i ich dziećmi, został rozstrzelany w nocy 16 na 17 lipca 1918 przez bolszewików.
Piotr I Aleksiejewicz Wielki, (ur. 30 maja/9 czerwca 1672 w Moskwie, zm. 28 stycznia/8 lutego 1725 w Sankt Petersburgu). Syn Aleksego (1645-1676), z dynastii Romanowów. Po śmierci swego przyrodniego brata, bezdzietnego cara Fiodora III, wiosną 1682 r., Duma bojarska okrzyknęła go carem. Był pierwszym z carów rosyjskich, który podróżował za granicę. Piotr I zainicjował wdrażanie szerokich reform, mających na celu unowocześnienie państwa. Wprowadzane na przestrzeni wielu lat reformy dotyczyły wojska, administracji i gospodarki państwa, a także oświaty, kultury i cerkwi. Jednak jako pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowości. Bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród, w ogóle brody mogli nosić tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za specjalną opłatą. Zaprowadzono naukę tańców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp. Piotr I zreformował armię, przez coroczny obowiązkowy pobór do służby stałej w regularnej armii. Przy pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów. Wprowadził nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na gubernie, prowincje i dystrykty, a także zmiany w systemie zarządzania miastami, tworząc magistraty z burmistrzami na czele. Na czele nowych urzędów umieszczał podległych sobie ludzi, utrwalając w ten sposób absolutyzm carski i centralizację władzy. Zbudował nową stolicę - Sankt Petersburg. Zreformował dotychczasowy alfabet - cyrylicę, tworząc w ten sposób nowe pismo - grażdankę. Podporządkował też państwu cerkiew prawosławną, przez co Rosja przejęła kulturową tradycję Bizancjum. Wprowadził kalendarz juliański. W 1724 wprowadził podatek pogłówny. Jednak głównym celem, jaki wytyczył sobie Piotr I było zdobycie dostępu Rosji do ciepłych mórz, to jest do Bałtyku i Morza Czarnego. W 1700 r. Rosja wzięła udział w III wojnie północnej. Również nęcącym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i środkowej Azji.
Katarzyna II - ur. 2 maja 1729 w Szczecinie, zm. 17 listopada 1796 w Sankt Petersburgu) - cesarzowa (Imperatrica) Rosji, żona cara Piotra III (zm. 1762). Katarzyna II potwierdziła sojusz z Prusami. W ciągu swego długiego panowania uczyniła bardzo wiele, zarówno w dziedzinie stosunków zagranicznych, jak i wewnętrznych, dla wzmocnienia potęgi państwa, władzy centralnej i absolutyzmu panującego. W okresie jej rządów terytorium Rosji znacznie się powiększyło, a ludność z 20 mln wzrosła do ok. 35 mln. W latach 1762-1766 przeprowadzono w Rosji sekularyzację dóbr duchownych. Katarzyna II była bardzo aktywna w sprawach polskich. Jeszcze w czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej o Krym, w styczniu 1773 r., na Powołżu w Rosji wybuchło wielkie powstanie chłopskie. W 1785 r. Katarzyna II wydała generalny przywilej dla szlachty rosyjskiej, który sankcjonował władzę panów nad chłopami i umacniał wyjątkową pozycję "szlachetnych" w państwie rosyjskim. W polityce zagranicznej Katarzyna II starała się zachować dystans do wszelkich konfliktów, rozgrywających się w środkowej czy zachodniej Europie. Faktycznie rozwój gospodarczy Krymu i całego północnego wybrzeża Morza Czarnego był bardzo szybki. By o tym przekonać się naocznie, Katarzyna II urządziła w 1787 roku uroczystą wyprawę swego dworu na te nowe ziemie, których pozyskanie dla Rosji było głównym jej celem, jako cesarzowej imperium. Przez cały XVIII wiek trwała też kolonizacja rosyjska północnej części kontynentu azjatyckiego. Do 1784 Rosjanie zajęli już ostatnie dalekowschodnie terytoria Azji, Kamczatkę i Półwysep Czukocki, a także opanowali Alaskę na kontynencie Ameryki Północnej. Wsparła z całą mocą i wojskiem konfederację targowicką, zawiązaną w maju 1792 r. przez polskich magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 Maja i króla Stanisława Poniatowskiego. Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska. Katarzyna II zamierzała wystąpić zbrojnie przeciwko rewolucji francuskiej. W latach 1792-95 było to niemożliwe wobec zaangażowania się w wojnę, rozbiory i powstanie w Polsce. Dopiero w 1795 r. Rosja mogła przystąpić do koalicji antyfrancuskiej.
Mikołaj II Aleksandrowicz Romanow - ostatni car Rosji, panujący w latach 1894-1917; koronowany w Moskwie 26 maja 1896; używał także tytułu króla Polski. W warunkach kryzysu idei monarchii absolutnej (samodzierżawie), narastającego ruchu rewolucyjnego, ruchów niepodległościowych i separatystycznych w Imperium Rosyjskim oraz konfliktów międzynarodowych (wojna rosyjsko-japońska, I wojna światowa) okazał się władcą niezdolnym do utrzymania władzy. Obalony przez rewolucję lutową. W 1918 zamordowany z rodziną przez bolszewików. W polityce zagranicznej nie bez wahań kontynuował zawarte przez ojca przymierze z Francją i dążył do rozszerzenia wpływów rosyjskich na Bałkanach i w Azji. W 1904 r. wypowiedział wojnę Japonii.
Aleksander III Aleksandrowicz - cesarz Rosji i król Polski w latach 1881-1894. Aleksander III usiłował umocnić znaczenie języka rosyjskiego i religii prawosławnej. Reforma uwłaszczeniowa wsi spowodowała wielką podaż robotników najemnych, przemieszczających się do miast, co wpłynęło z kolei na przyspieszenie rozwoju kapitalistycznych form gospodarki w Rosji. Dotyczyło to zwłaszcza przedsiębiorstw przemysłowych, budownictwa kolejowego, bankowości i towarzystw akcyjnych. Szczególnie szybko rozwijało się budownictwo kolejowe. W ostatniej dekadzie XIX w. nastąpiło znaczne pogorszenie się stosunków, zwłaszcza gospodarczych, między Niemcami i Rosją, która przybliżyła się wtedy do Francji, zawierając z nią konwencję wojskową o wzajemnej pomocy na wypadek agresji Niemiec na Francję, lub Austrii na Rosję.
Rewolucja lutowa - rosyjska rewolucja przeciwko carowi Mikołajowi II i monarchii absolutnej. Wybuchła 3 marca 1917 (wg kalendarza juliańskiego 18 lutego). Spowodowała utworzenie się dwuwładzy w Rosji, zakończonej przez rewolucję październikową. Za początek rewolucji uchodzi strajk robotników z Zakładów Putiłowskich w Piotrogrodzie 3 marca (18 lutego) 1917. 11 marca (26 lutego) nastąpiła próba sił: żołnierze zaczęli strzelać do tłumu. 15 marca car Rosji Mikołaj II abdykował na rzecz brata, wielkiego księcia Michaiła Aleksandrowicza na żądanie umiarkowanych polityków i monarchistów. Wielki Książę nie przyjął korony i zrzekł się jej następnego dnia, przekazując całą władzę Tymczasowemu Komitetowi Dumy. Na prowincji zmiana ustroju przeszła bez żadnych oporów lub prób buntu.
Rewolucja październikowa (bolszewicka) - przejęcie przez partię bolszewików władzy w Rosji rozpoczęte w Piotrogrodzie w nocy z 7 na 8 listopada 1917 roku (według obowiązującego wtedy w Rosji kalendarza juliańskiego był to 24 i 25 października - stąd nazwa). W całej Rosji władzę objęły formalnie komitety rewolucyjne oraz rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich - faktycznie zorganizowana kadrowa partia bolszewików. Zjazd uchwalił przygotowane przez Lenina "dekret o pokoju" (proponujący walczącym stronom natychmiastowe rozmowy pokojowe) oraz "dekret o ziemi" (przewidujący konfiskatę ziemi obszarniczej oraz jej "socjalizację" i rozdzielenie między chłopów). Wkrótce nowe władze zaczęły kontrolować większość miast Rosji. Głównodowodzącym został bolszewik - chorąży Nikołaj Krylenko (późniejszy sowiecki prokurator generalny).
Lenin - Okres od października 1917 do lipca 1918 wypełniła praca nad organizacją państwa radzieckiego (w tym powołanie tajnej policji Czeka) oraz walka z tzw. kontrrewolucją wewnątrz kraju. W początkach 1918 zawarł pokój z Niemcami (Traktat brzeski). Lenin sprzyjał polityce komunizmu wojennego, polegające na upaństwowieniu przemysłu i zniesieniu gospodarki rynkowej (czasowo nawet likwidacji pieniądza). Pod jego kierunkiem partie marksistowskie zaangażowane w ruch rewolucyjny utworzyły w 1919 III Międzynarodówkę Komunistyczną (Komintern). Krach komunizmu wojennego zmusił Lenina do przeforsowania przejścia do rynkowej Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). W grudniu 1922 zainicjował utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), obejmując urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (łącząc to stanowisko z funkcją przewodniczącego Rady.
Stalin - W 1929 z polecenia Stalina rozpoczęto walkę z religią. Kampania wymierzona była głównie przeciwko cerkwi prawosławnej. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim popom prawosławnym podniesiono podatki o 1000 procent, pozbawiono praw obywatelskich. Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina bezwzględną policję polityczną ("Czeka") oraz zalążek systemu obozów koncentracyjnych GUŁag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej). Wielka Czystka (1934-39) w trakcie, której dokonano po sterowanych procesach sądowych wymordowania większości starych rewolucjonistów, działaczy partyjnych, a także oficerów Armii Czerwonej i różnych niewygodnych wodzowi osób. Czystka w Armii dotknęła ponad 30 000 oficerów (ok. 50% kadry dowódczej, w tym 80% generałów i pułkowników). Kolektywizacja (1929-34), czyli przymusowe zapędzenie chłopów do tzw. kołchozów. Kolektywizacja łączyła się z eksterminacją zamożniejszych chłopów, oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej. Wprowadzono tzw. "brygady szturmowe" które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne. Wprowadził planową gospodarkę. Rozpowszechniano zasadę "socjalistycznego współzawodnictwa pracy. Stalin doszedł do porozumienia z III Rzeszą o podziale Europy Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mołotow).
Chruszczow - Na zjeździe KC PZPR doprowadził do uchwalenia nowego programu partii komunistycznej. Próbował realizować doktrynę komunistyczną: ożywił walkę z religią, zmniejszał ogródki przyzagrodowe w kołchozach. Zastąpił branżowo-resortowy system zarządzania przemysłem systemem terytorialnym. Zniósł prawa ograniczające wolność pracy, podwyższał pensje oraz emerytury, zainicjował masową budowę domów mieszkalnych.
Breżniew - W 1964 roku stanął na czele pałacowego przewrotu, w którego wyniku Chruszczow został odsunięty od władzy. Jego rządy charakteryzowało w polityce wewnętrznej zatrzymanie destalinizacji, rezygnacja z eksperymentów gospodarczych i ustrojowych ery Chruszczowa, walka z antykomunistycznymi dysydentami z użyciem wszystkich środków (rygorystyczna cenzura, powszechna inwigilacja, skrytobójstwa, szpitale psychiatryczne dla opozycjonistów), ukrywanie niepowodzeń i narastających trudności poprzez propagandę. Nazwano to „realnym socjalizmem”. Breżniew łączył dążenie do ograniczenia "zimnej wojny z tłumieniem ruchów antykomunistycznych w państwach socjalistycznych raz tzw. eksportem rewolucji w Trzecim Świecie. W 1979 rozpoczął interwencję w Afganistanie. Sponsorował proradzieckie reżimy (Wietnam, Kuba).
Gorbaczow - Zainicjował politykę pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności), których podstawą były złagodzenie cenzury oraz ograniczona liberalizacja gospodarcza i polityczna. Dzięki jego polityce możliwa stała się pokojowa rewolucja w państwach Europy Środkowej oraz zjednoczenie Niemiec. Gorbaczow wycofał także wojska z Afganistanu i poparł USA w operacji Pustynna Burza.
Upadek ZSRR - Ujawniły się tłumione dotąd konflikty narodowościowe. W większości republik powstały tzw. fronty ludowe, domagające się uwzględnienia praw narodowych. Jako pierwszy niepodległość ogłosił parlament litewski 11 marca 1990. 29 maja 1990 prezydentem republiki rosyjskiej zostaje Borys Jelcyn (po 3 dniach Gorbaczow odzyskał władze). 29 sierpnia parlament rosyjski zakazuje działalności KPZR i konfiskuje jej majątek. 6 września rząd rosyjski uznaje niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii, a 8 grudnia przywódcy pozostałych republik ZSRR podpisują układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 podaje się do dymisji całkowicie już pozbawiony władzy prezydent ZSRR - Michaił Gorbaczow, i akt ten ostatecznie kończy istnienie prawie 70-letniego państwa.