PRUSY
GERMANIZACJA
narzucanie kultury i jezyka niemieckiego, zmuszanie do przyjecia narodowosci niem.; pojecie nabralo znaczenia 1871-1945, kiedy polityka wynaradawiania mniejszosci narodowych zyjacych w Rzeszy Niemieckiej przybrala na intensywnosci.
HAKATA
nacjonalistyczna organizacja niemiecka, zal. w 1894 w Poznaniu w celu germanizacji ziem polskich w zaborze pruskim; nazwa od pierwszych liter nazwisk zalozycieli (Hanemann, Kennemann i Tiedemann); H. prowadzila aktywna agitacje antypolska starajac sie stworzyc w niem. spoleczenstwie nastrój "polskiego zagrozenia"; prowadzila dzialania popierajace osadnictwo niem. oraz rugi ludn. polskiej; zwalczala j. polski w szkolach, sadzie i urzedach; wplynela na podwyzszenie przez rzad pruski stawki tzw. funduszu kolonizacyjnego dla niem. osiedlenców; 1896 H. przeniosla swa siedzibe do Berlina; 1900 przybrala nazwe Niem. Zwiazku Kresów Wsch.; 1901 liczyla ok. 21 tys. czl.; utrwalala nastroje szowinistyczne w Niemczech, takze po I woj. swiat.; rozwiazana 1934.
KOMISJA KOLONIZACYJNA
instytucja niemiecka, zalozona z inicjatywy O. Bismarcka, na mocy uchwaly sejmu pruskiego 1886; pracami kierowal nadprezydent prowincji poznanskiej, skladajacy sejmowi pruskiemu doroczne sprawozdanie; stawiala sobie za cel wykupywanie ziemi w zaborze pruskim z rak polskich, zwlaszcza duzych gospodarstw szlacheckich i osadzanie na nich Niemców; w ciagu 32 lat istnienia (do 1918) doprowadzila do osiedlenia ok. 22 tys. rodzin niemieckich; Polacy bronili sie przewaznie metoda, zaproponowana przez T. Kalksteina, parcelacji wiekszych majatków na mniejsze samodzielne gospodarstwa.
KULTURKAMPF
kierunek polityki realizowanej 1871-78 w Niemczech przez rzad Bismarcka i popierajaca go burzuazje liberalna przeciw opozycji katolicko-separatystycznej; celem K. bylo zahamowanie wplywów papieskich i zachowanie "czystosci" kultury niem.; jedna z form K. bylo podporzadkowanie panstwu Kosciola katolickiego (ustawy majowe 1873-75); nastepstwem wydalenia 1871 jezuitów z Niemiec bylo zerwanie przez Watykan stosunków dyplomatycznych z Niemcami; silny opór srodowisk katolickich i wzrost popularnosci ideologii socjaldemokratycznej zmusil Bismarcka do rezygnacji z wiekszosci antykatolickich elementów K.: nawiazano ponownie stosunki dyplomatyczne z papiestwem, zlagodzono takze ustawy majowe, zachowujac jednak swieckosc szkól w Prusach i wplyw panstwa na obsade stanowisk koscielnych. K. na ziemiach pol. pod panowaniem pruskim wiazal elementy antykoscielne z zaostrzeniem polityki germanizacyjnej (zwl. po 1878); spowodowalo to narastanie oporu i tendencji zjednoczeniowych (zwl. wsród chlopów) w walce z niemczyzna.
rugi pruskie
1885 wysiedlenie przez rzad pruski ok. 30 tys. Polaków (gl. robotników, obywateli ros. i austr.) ze wsch. prowincji panstwa pruskiego.
ROSJA
RUSYFIKACJA
dzialania rzadu i administracji ros. zmierzajace do narzucenia kultury i swiadomosci rosyjskiej w krajach poddanych wladzy Rosji (a potem ZSRR); polegala na likwidacji nierosyjskich instytucji oswiatowych i kulturalnych, zakazie nauczania lub takze uzywania jezyka danej grupy narodowosciowej, przesladowaniu instytucji koscielnych uznawanych za ostoje nierosyjskiej swiadomosci narodowej, niedopuszczaniu przedstawicieli narodów nierosyjskich do stanowisk w administracji, sadownictwie i szkolnictwie; r. byla wcielana w zycie zarówno przez administracje, jak i przez stowarzyszenia nacjonalistyczne (takze panslawistyczne); objela wszystkie tereny zajete przez Rosje - Kaukaz, srodk. Azje, Finlandie, Bialorus, Litwe, Ukraine, Polske; na terenach polskich r. nasilila sie po upadku powstania listopadowego (zamkniecie Uniw. Wilenskiego i Liceum Krzemienieckiego, wprowadzenie urzedowego j. ros., likwidacja kosciola unickiego); najwieksze nasilenie r. nastapilo po stlumieniu powstania styczniowego, za rzadów generala-gubernatora I. Hurki (1883-84) i kuratora warszawskiego A. Apuchtina (1879-97); zamknieto w-wska Szkole Gl., wprowadzono j. ros. do nauczania, zlikwidowano pol. sadownictwo i system bankowy, zakazano dzialalnosci wielu pol. czasopism, teatrów, szkól i stowarzyszen; r. przeciwstawialy sie wszystkie pol. obozy i frakcje polityczne.
APUCHTIN (NOC APUCHTINOWSKA)
rosyjski kurator warszawskiego okregu szkolnego 1879-97; zaciekly rusyfikator szkolnictwa w Królestwie Pol.; okres jego urzedowania nazywano "noca apuchtinowska".
STANCZYCY
konserwatysci galicyjscy, dzialajacy jako ugrupowanie od konca lat 60. XIX w.; nazwe wzieli od pamfletu Teka Stanczyka, ogloszonego anonimowo przez S. Tarnowskiego, S. Kozmiana, J. Szujskiego i L. Wodzickiego, bedacego satyra na dzialania konspiracyjne i ugrupowania postepowe; S. dominowali w Kole Polskim w parlamencie austr., glosili lojalizm i haslo trializmu (podporzadkowania poszczególnym zaborcom), wspierajac jednoczesnie kulture narodowa i autonomie prowincjonalna; zaznaczyli swe poglady w historiografii ("szkola krakowska"), krytyce literackiej i filozofii; 1907 utworzyli Stronnictwo Prawicy Narodowej, ich pismami byly "Czas" i "Przeglad Polski".
AUSTRIA
TROJLOJALIZM
okreslenie postawy polit. znacznej czesci pol. klas posiadajacych (arystokracja, burzuazja) po klesce powstania 1863; cechowalo je wyrzeczenie sie idei zbrojnego odzyskania niepodleglosci i ugodowosc wobec zaborców.
SZKOLA WARSZAWSKA
ugrupowanie artyst. zal. 1929 w Warszawie przez uczniów T. Pruszkowskiego (m.in. M. Bylina, W. Koch, T. Roszkowska, J. Przeradzka, E. Arct, W. Bartoszewicz); sceny rodzajowe, pejzaze, obrazy o tematyce hist. realistyczne, utrzymane w konwencji dawnego malarstwa, o charakterze ilustracyjno-narracyjnym
szkola krakowska
glówny (obok szkoly w-wskiej) nurt polskiej historiozofii w 2. pol. XIX w.; rozwijana w kregu prof. UJ i AU; politycznie zwiazana z konserwatystami zachodniogalicyjskimi (stanczycy); pesymistyczna wizja dziejów Polski, przyczyny upadku kraju i rozbiorów upatrywano w cechach wewn. (slabosc rzadów, anarchia, liberum veto); krytyczna wobec konspiracyjno-powstanczego nurtu walki o niepodleglosc; przyczynila sie do publikacji licznych zródel hist.; gl. przedstawiciele: M. Bobrzynski, W. Kalinka, S. Smolka, J. Szujski.