Ochmański Historia Litwy

JERZY OCHMASKI

HISTORIA LITWY

WYDANIE TRZECIE

POPRAWIONE I UZUPENIONE

WROCAW • WARSZAWA • KRAK�W

ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH

WYDAWNICTWO

1990

OD AUTORA

-ISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim

ma przedstawi dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne pr�cz Litwi-

n�w ludy zamieszkiway, ile niezwyk i wielk przeszo samego na-

rodu litewskiego. Nar�d ten, chlubicy si swoj staroytn, najbar-

dziej archaiczn w Europie mow, do p�no, bo dopiero w 1009 r.,

ukaza si na widowni historycznej. Skazany na zagad ze strony Krzy-

ak�w, stworzy potne pastwo, ocali rozlege poacie Rusi od mon-

golskiego jarzma, da Polsce wielk dynasti Jagiellon�w, a wiatu

wielu wybitnych m�w stanu, uczonych i artyst�w. Rozpady p�niej

na dwie czci — spolonizowane klasy wysze i poniany przez nie lite-

wski lud — zagroony te w swym bycie przez rusyfikacj, nie tylko

odrodzi si jako nar�d, ale i stworzy wasne niepodlege pastwo, po

czym odrzuci faszyzm i wybra socjalizm.

Dziejami Litwy, kt�re obecnie najpeniej i najlepiej sami Litwini

badaj, zajmowaa si historiografia wielu kraj�w. Oczywicie historia

Litwy przycigaa uwag badaczy z tych pastw i narod�w, kt�re w

biegu dziej�w z racji bezporedniego z tym krajem ssiedztwa miay

z Litw najblisz styczno, a nawet — jak Polska — wsp�lne dzieje.

Studiom nad przeszoci Litwy powicili si wic przede wszystkim

historycy polscy, rosyjscy i niemieccy.

Polska nauka historyczna podejmowaa badania nad histori Litwy

od dawna, czsto i chtnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w cigu bli-

sko 500 lat (1386—1863) sploty si tak silnie, e w XIX w. i p�niej

uwaano Litw za nieodczn cz Polski, a Litwin�w za Polak�w

inaczej m�wicych. Sdzono tak, bo Litwa szlachecka staa si z jzyka

i kultury czstk narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie wa-

ono si nazwa narodem.

Pierwszym Polakiem, kt�ry opisa dzieje Litwy od czas�w legen-

darnych a po sobie wsp�czesne, by Maciej Stryjkowski (1547, zm.

po 1586), autor Kroniki polskiej, litewskiej, mudzkiej i wszystkiej Rusi

(1582). Upyno z g�r trzy i p� stulecia, zanim pojawia si nowa

historia Litwy w jzyku polskim. Autorem jej by Teodor Narbutt

(1784—1864), piszcy po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie,

lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewiciu tomach (1835—

—1841) doprowadzone zostay do 1572 r. Niezalenie od Narbutta

ogosi sw Histori Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786—

—1861) w 1839 r. Wkr�tce te ukazaa si Litwa. Staroytne dzieje

(2 t., 1847, 1850) J�zefa Ignacego Kraszewskiego (1812—1887) oraz

Wielkie Ksistwo Litewskie (1850) Michaa Baliskiego (1794—1864).

Nowe popularne Dzieje Litwy (1886), tumaczone te na litewski, ogo-

sia Konstancja Skirmuntt (1865—1934). Zwiz Histori Litwy (1895,

1917) napisa Bolesaw Limanowski (1835—1935). Treciwy wykad

dziej�w Litwy da Leon Wasilewski (1870—1936) w ksice Litwa

i Biaoru (1912, 1925). Po I wojnie wiatowej ukazay si Dzieje Litwy

w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874—1938) oraz Dzieje Litwy

pogaskiej do r. 1386 (1930) Stanisawa Zajczkowskiego (ur. 1890).

Nie ukoczone zostay Dzieje Wielkiego Ksistwa Litewskiego Ludwika

Kolankowskiego (1882—1956), gdy autor opracowa tylko jeden tom,

obejmujcy okres 1377—1499 (w 1930).

Dotychczasowe polskie opracowania historii Litwy s ju mocno

przestarzae i si rzeczy nie mog wystarczy jako r�do wiedzy

o przeszoci tego kraju i narodu. Zwykle zreszt przedstawiay one li-

tewski proces historyczny w spos�b jednostronny, ograniczay wykad

do dziej�w politycznych, a co wicej — byway wyranie tendencyjne,

nie dostrzegay ludu litewskiego, waciwego tw�rcy historii Litwy. Tak

si zoyo, e historiografia polska, kt�ra zdobya si na znakomite

niekiedy dziea monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka

owmiaskiego (ur. 1898) Studia nad pocztkami spoeczestwa i pa-

stwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdoaa opracowa i wyda ad-

nej zadowalajcej syntezy dziej�w litewskich. Potrzeba takiego podr-

cznika historii Litwy jest oczywista. Oczekuj na nie tylko mionicy

historii, ale i sami historycy, kt�rzy z powodu nieznajomoci jzyka li-

tewskiego nie mog sign do literatury historycznej litewskiej. Dotd

bowiem nie ma, wyjwszy podrczniki litewskie, adnego powaniej-

szego zarysu historii Litwy w adnym z jzyk�w europejskich. Jest, co

prawda, w jzyku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948),

ale opracowana przez Litwina K. Jurgel i zawierajca dzieje polity-

czne do 1918 r. W samej Litwie wydano dotd kilka zaledwie podrcz-

nik�w. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w og�le napisano po litewsku,

zosta uoony przez Simanasa Daukantasa (1793—1864) i wydany po

jego mierci w dw�ch tomach w 1893 i 1897 r. pod tytuem Lietuvos

istorija. Omawiaa ona dzieje Litwy do 1569 r. w spos�b niekrytyczny.

Autorem peniejszej historii Litwy by Antanas Alekna (1872—1939).

Jego Lietuvos istorija miaa kilka wyda (1911, 1923) i suya za pod-

rcznik szkolny. W 1936 r. ukazaa si obszerna Lietuvos istorija napi-

sana przez zesp� autor�w pod redakcj Adolfasa apoki (1906—

1961). Zalet tego podrcznika pozostaje do dzi dobry, cho czasami

tendencyjny wykad historii politycznej. Z kilku podrcznik�w, wyda-

nych w Litwie radzieckiej, wyr�nia si trzytomowa Lietuvos TSR isto-

rija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963,

1965. Opracowa j zesp� autorski zoony z najpowaniejszych histo-

ryk�w litewskich (Juozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Ja-

blonskis, Meys Juas i inni) pod redakcj Juozasa iugdy. Autorzy

woyli powany wysiek pisarski i badawczy starajc si moliwie

wszechstronnie przedstawi histori swego narodu. Wiele problem�w,

nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywa od podstaw, inne

ukazali w zupenie nowym wietle. Sab stron tego zarysu jest jednak

powierzchowne ujcie stosunk�w polsko-litewskich (wyjwszy zagad-

nienia unii), jak r�wnie pozostawienie na uboczu szeregu wanych

kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podrczniku bowiem nie

zostay om�wione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie — najistot-

niejszy element si wytw�rczych, struktura stanowo-klasowa spoecze-

stwa, wielka wasno itp. Dzi ju przy omawianiu takich problem�w

nie wystarczy posuy si opisem sownym, konieczne s dane licz-

bowe.

Historia Litwy w wysiku i rozumieniu autora stanowi opracowanie

oparte na literaturze historycznej i badaniach wasnych, prowadzonych

od 1955 r. pod kierownictwem naukowym prof. dr Henryka owmia-

skiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-

cza w Poznaniu. Nie s one zwykym przejciem fakt�w, tez i pogld�w

dotychczasowej historiografii Litwy, gdy autor w miar monoci pr�-

bowa da wasny pogld, oparty na kontroli r�dowej, a w niejednym

wypadku wysuwa cakowicie nowe rozwizanie problemu, np. kwestii

pocztk�w Litwy. R�wnie przyjta periodyzacja r�ni si od podziau

historii Litwy na okresy, zastosowanego w Lietuvos TSR istorija czy te

w innych podrcznikach. Za podstaw periodyzacji historii Litwy

wzite zostay przemiany nie tylko gospodarcze i spoeczne, ale i polity-

czne oraz ustrojowe. Badacze litewscy uwaaj np., e przeomowy w

dziejach Litwy jest wiek IX, kiedy to miay si pojawi na Litwie stosu-

nki feudalne, i e okres od IX do poowy XIII w., tj. do powstania

pastwa, stanowi jedn cao. Zdaniem autora okres od XII w. wcz-

nie naley do epoki plemiennej, przedfeudalnej. Jeli nawet w IX—X

w. pojawiy si na Litwie pewne cechy feudalizmu, byy to tylko zwia-

stuny nowego ustroju, zalki tak sabe, e nie mogy one zaway na

zmianie ustroju spoecznego. Podobnie byo p�niej, gdy elementy

kapitalizmu pojawiy si na Litwie na dugo przed 1861 r. (zniesienie

poddastwa), a przecie historycy nie wczaj pierwszej poowy XIX

w. do epoki kapitalizmu na Litwie. Za dat graniczn uwaa te autor

okres unii polsko-litewskiej 1386 r., gdy po niej nastpiy doniose

zmiany spoeczne i ustrojowe, kt�re doprowadziy do ostatecznego wy-

ksztacenia si feudalizmu na Litwie. Tymczasem historycy litewscy

daty tej nie uznaj. Dalsza powana r�nica midzy periodyzacja au-

tora a periodyzacja Lietuvos TSR istorija dotyczy czas�w najnowszych.

Historycy Litwy mniemaj, i nowy okres dziej�w Litwy zaczyna si

z pocztkiem XX w. i dopatruj si na Litwie istnienia imperialistycz-

nego stadium kapitalizmu. Jeli jednak bada histori Litwy na myl

leninowskich kryteri�w imperializmu, to okazuje si, e w pocztku

XX w. na Litwie nie byo koncentracji produkcji i kapitau, nie po-

wstay monopole, nie wywoono kapitau, nie nastpio zespolenie

kapitau przemysowego z bankowym w kapita finansowy. Na Litwie

pojawio si tylko kilka sp�ek akcyjnych, lecz nie byy to monopole,

sowem — Litwa wcale nie wesza w okres imperializmu. Za dat prze-

omow uwaaj historycy litewscy r�wnie 1917 r. Jednake Wielka

Socjalistyczna Rewolucja Padziernikowa w 1917 r. nie wywara jesz-

cze bezporedniego wpywu na dzieje Litwy. Dopiero w kocu 1918 r.

doszo do utworzenia wadzy radzieckiej na Litwie oraz (nieco wcze-

niej) do powstania buruazyjnego pastwa litewskiego. Zwrot w histo-

rii Litwy nastpi wic wyranie w 1918 r.

Kilku wyjanie wymaga pisownia litewskich nazw osobowych

i miejscowych. Pisownia litewska jest morfologiczno-etymologiczna,

a nie fonetyczna, tote dla nie znajcych jzyka litewskiego stwarza

pewne trudnoci. We wsp�czesnym alfabecie litewskim, ustalonym

stosunkowo p�no, bo dopiero koo 1920 r., wystpuje szereg liter nie

znanych polskiemu. Litery z ogonkiem , , i, y oznaczaj dugie samo-

goski, a zarazem wskazuj na zanike nos�wki, przez co maj znacze-

nie etymologiczne. Poza tym wystpuj w litewskim: = cz, e - dugie

e, = sz, v = w, = ; l przed a, o ma warto l, za przed e, i, y, u

wymawiane bywao jako /.

Bardzo wiele litewskich nazw osobowych miejscowych pisze si

w jzyku polskim zawsze w postaci spolszczonej, np. Jagieo, a nie Jo-

gaila, Witold, a nie Yytautas, Wilno, a nie Yilnius, Kowno, a nie Kau-

nas. W Polsce dopiero od kilkudziesiciu lat zaczto podawa nazwiska

wsp�czenie dziaajcych Litwin�w w brzmieniu litewskim, ale fone-

tycznie, np. Cziurlonis (iurlionis, i nie Mikalojus, ale Mikoaj!). Au-

tor przyj zasad, e wszystkie nazwy miejscowe naley pisa w postaci

spolszczonej, wszystkie nazwiska i imiona do XVIII w. r�wnie (o ile,

rzecz jasna, s to Litwini, a nie obcy), natomiast poczwszy od XIX w.

wedug pisowni litewskiej, chyba e dane osoby same uyway pol-

skiego imienia i nazwiska, np. Maciej Woonczewski (lit. Motiejus Va-

lanius). Za to w indeksach nazwisk i nazw geograficznych wszystkie

nazwy z terenu Litwy oraz nazwiska i imiona litewskich postaci history-

cznych przytoczone zostay w nawiasach w brzmieniu litewskim.

Historia Litwy zostaa zaopatrzona w do obszern bibliografi, li-

czc okoo 600 pozycji. Zamieszczenie takiej bibliografii byo wska-

zane ze wzgld�w praktyczno-naukowych. Litwa bowiem dotd nie po-

siada waciwie adnej bibliografii historycznej, poza kilkoma przedwo-

jennymi opracowaniami za poszczeg�lne lata wydawnicze. A bez bi-

bliografii trudno przecie nie tylko zachci mionik�w historii do czy-

tania monografii historycznych, wskaza im potrzebn ksik, ale

i ciko jej prowadzi badania naukowe. Pocztkujcy zwaszcza ba-

dacz, pozbawiony bibliografii swego przedmiotu, wiele czasu strawi na

zdobywanie podstawowych, niezbdnych informacji, kt�rych uzyskanie

i zebranie jest tym trudniejsze i uciliwsze, e szuka ich trzeba przede

wszystkim w r�dach obcych. W bibliografii do Historii Litwy autor

stara si zgromadzi najwartociowsze, zar�wno dawniejsze, jak i naj-

nowsze opracowania monograficzne, celniejsze artykuy oraz wydawni-

ctwa r�dowe. Bibliografia posiada jeden powany, lecz nie zawiniony

przez autora brak: nie podaje adnego wsp�czenie ukazujcego si

czasopisma powiconego historii Litwy, nie podaje go dlatego, e go

po prostu nie ma!

W toku pisania Historii Litwy autor dozna yczliwej pomocy, tak

w zakresie informacji, jak i literatury przedmiotu, ze strony wielu os�b

w kraju i za granic, za co winien jest im serdeczn wdziczno.

Koczc swoj przedmow autor wyraa nadziej, e praca jego

speni swoje zadanie, jeli wzbudzi wr�d mionik�w historii pragnie-

nie gbszego poznania dziej�w bratniej Litwy.

Pozna, w maju 1966 r.

PRZEDMOWA

DO WYDANIA DRUGIEGO

..KOPIS pierwszego wydania Historii

Litwy by gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku ksiki do pierwot-

nego tekstu wniesione zostay drobne raczej poprawki i uzupenienia.

Od tego czasu w historiografii Litwy dokona si znaczny postp. Stwier-

dzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie ra-

dzieckiej, kt�ra moe si poszczyci zar�wno czwartym tomem Lietu-

vos TSR istorija (1975), obejmujcym lata 1940—1958, jak i wieloma

gruntownymi i odkrywczymi monografiami pi�ra B. Dundulisa, M. Ju-

asa, J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkeviiusa i innych. R�wnie pra-

cujcy poza Litw lituanici wnieli w tym okresie niemay wkad w ba-

dania nad przeszoci narodu litewskiego.

Obecne wydanie Historii Litwy musiao oczywicie uwzgldni naj-

istotniejsze przynajmniej osignicia historiografii za ostatnie dwana-

cie lat (do 1976 r.). Wypado te zado uczyni susznym postulatom

zgaszanym przez znawc�w przedmiotu zar�wno w drukowanych recen-

zjach, jak i w korespondencji do autora. W toku bada wasnych oka-

zao si te, e niekt�re dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wy-

daniu, s przestarzae bd niepene, wobec czego naleao je ucili.

Wreszcie, stary tekst zawiera pomyki, kt�re nie zostay podczas ko-

rekty sprostowane. Std drugie wydanie Historii Litwy musiao zosta

nie tylko przejrzane, ale i rozszerzone. Og�lna koncepcja dziej�w li-

tewskich pozostaa nie zmieniona. Co do periodyzacji, to autor zrezyg-

nowa z dat rocznych w rozdziaach V i VI (1440—1548, 1548—1648),

zastpujc je bardziej og�lnym, a przez to bliszym chyba zasadzie re-

konstrukcji historycznej pojciem czasowym. Najwicej uzupenie

wprowadzono do rozdzia�w o pocztkach Litwy i o Republice Litew-

skiej, zreszt kady rozdzia zosta wbogacony o nowe treci. Kronik

waniejszych wydarze po 1940 r. doprowadzono do 1977 r. (w wyda-

niu I zamknito j na 1960 r.) Przytoczone w niej zostay r�wnie co

istotniejsze fakty z historii stosunk�w Litwy radzieckiej z Polsk Ludo-

w. Bibliografi uzupeniono celniejszymi pozycjami, jakie ukazay si

do 1976 r. Podobnie wzbogacono szat graficzn, wczajc do ksiki

nowe ilustracje o wikszej wartoci poznawczej oraz posiadajce war-

to naukow mapy, dotd publikowane tylko w monografiach i arty-

kuach.

Mionikom historii Litwy nie wypada przypomina, ale przystpu-

jcym dopiero teraz do jej poznawania warto i naley poda trzy infor-

macje bibliograficzne. Ot� w 1971 r. na rynku ksigarskim znalaz si

oczekiwany rocznik historii Litwy — „Lietuvos istorijos metratis" (do-

td cztery tomy), wydawany przez Instytut Historii Litewskiej Akade-

mii Nauk w Wilnie. Obok dziau rozpraw i artyku�w, recenzji, biblio-

grafii, kroniki ycia naukowego przynosi on r�wnie publikacje r�de.

Dawne dziea historyczno-lituanistyczne wydawane s od 1966 r. w

niezmiernie poytecznej „Lituanistine Biblioteka" w Wilnie. Od 1967 r.

ukazuje si nieregularnie wydawnictwo cige Acta historica Lituanica,

kt�re przynosi mniejsze objtociowo rozprawy i r�da historyczne w

opracowaniu badaczy litewskich. Wreszcie, za granic (Chicago—

Roma) wydawane jest od 1964 r. czasopismo „Lietuviu Tautos Praei-

tis" (dotd 11 zeszyt�w, do t. II wycznie jako „Tautos Praeitis").

W tym miejscu pragn jak najserdeczniej podzikowa moim litew-

skim przyjacioom i tym wszystkim, kt�rzy yczliwie pomagaj mi w

studiach nad dziejami Litwy, za ich uczynn, dla mnie jake cenn po-

moc w otrzymywaniu niezbdnej literatury do dziej�w litewskich.

Pozna, w kwietniu 1977 r.

PRZEDMOWA

DO WYDANIA TRZECIEGO

INIEJSZE, trzecie ju wydanie zarysu

historii Litwy zostao poszerzone o ustp traktujcy o powstaniu trzech

zwartych polskich obszar�w jzykowych na Litwie. Zadaniem jego jest

uzmysowi czytelnikom, skd wzia si masa Polak�w litewskich, kt�-

rzy wsp�czenie stanowi powan mniejszo narodow na Litwie,

ich kraju rodzinnym. Dodano te wan wiadomo z niedawno odkry-

tego r�da o chrystianizacji Litwy za Mendoga. Po nowemu spojrzano

na zagadnienie prawno-pastwowego pooenia Wielkiego Ksistwa Li-

tewskiego w wietle Konstytucji 3 maja 1791 r., jako pastwa nadal za-

chowujcego atrybuty suwerennoci w skadzie jednej Rzeczypospoli-

tej, gdy najnowsze badania obalaj pogld o przeksztaceniu pastwa

litewskiego w jedn z prowincji Polski. Usunito zdania o wczesnym

spolszczeniu si, w pocztku XVIII w., Wileszczyzny. Dawniejsze

sdy na ten temat (A. Briickner, J. Fijaek) nie znalazy dostatecznego

poparcia r�dowego. Nie zasza natomiast potrzeba rewizji innych os-

d�w, zwaszcza dotyczcych najnowszych dziej�w Litwy, midzy in-

nymi kwestii, czy Republika Litewska za prezydenta A. Smetony miaa

ustr�j faszystowski, czy te autorytarny. Kalendarium waniejszych wy-

darze uzupeniono zapisem wydarze za lata 1976—1990. Z mapy

sieci parafialnej w poowie XVI w. usunito Liszk�w, gdy parafia ta

powstaa p�niej. Do bibliografii wprowadzono najnowsze opracowa-

nia monograficzne oraz te, kt�re nie znalazy miejsca w wydaniu dru-

gim. Przydano i ucilono wiele dat biograficznych w indeksie nazwisk.

Nadmieni warto, e od 1985 r. ukazuje si, pomylane jako rocznik,

nowe czasopismo historyczne „Lituano-Slavica Posnaniensia". Jego lektur

wypada poleci nie tylko z uwagi na publikacj najnowszych bada z prze-

szoci Litwy, Biaorusi, byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, zwizk�w

Litwy ze wiatem sowiaskim. Czasopismo to, wydawane przez Wydawni-

ctwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, wyr�nia si

od innych take tym, e przynosi przedruki uznanych jeli nie za klasyczne,

to za szczeg�lnie cenne dawniejszych studi�w historycznych, praktycznie od

dawna niedostpnych szerszemu gronu mionik�w Litwy i jej historii.

Pozna, w lutym 1988 r.

I. LITWA I JEJ RODOWISKO

GEOGRAFICZNE

POCHODZENIE I ZNACZENIE

NAZWY LITWA

zwie si po litewsku Lietuva,

jej mieszkaniec za Litwin — lietuvis (w dawnej litewszczynie lietuvi-

ninkas). Etymologia nazwy Litwa nie jest dotd naleycie wyjaniona.

Nazw t jzykoznawca J. Otrbski wywodzi od rzeki Leita: Lieta.

Nazwa tej rzeki zostaa urobiona prawdopodobnie od czasownika lieti,

znaczcego po sowiasku liti, 'lic, la'. Lietuva znaczy wic tyle co kraj

nad rzek Lieta, Leita! Na Litwie znajduj si trzy rzeczki, kt�rych na-

zwy zawieraj pierwiastek leit-. S to: Leita, dopyw Graumeny, wpa-

dajcej do Niemna, Leite i jej dopyw Leitale, uchodzca do odnogi

Niemna przy jego ujciu, zwanej Rusne. Trudno jednak od kt�rejko-

lwiek z nich bezporednio wyprowadzi nazw Litwy, gdy wszystkie te

rzeczki pyn na obszarze lecym daleko na zach�d od dawnej ziemi

litewskiej. Pierwotna Litwa, zdaniem H. owmiaskiego, miaa bo-

wiem znajdowa si na terytorium midzy Niemnem, Wili a Mere-

czank. J. Otrbski utrzymuje wprawdzie, e ongi nazw Leita nosi

Niemen, czego ladem ma by nazwa miast Olita (lit. Alytus), ale nie

ma adnych dowod�w na poparcie swej hipotezy. Ostatnio badacz lite-

wski K. Kuzavinis nawizuje nazw Lietuva do rzeczki Lietauka, zwa-

nej te Litavka, Letavka lub nawet Letava, kt�ra wypywa z bota tej

nazwy koo wsi Keioniai i wpada do Wilii z prawej strony niedaleko

od miejsca, gdzie z lewej strony uchodzi do Wilii rzeczka Loumena.

Dwadziecia kilka kilometr�w na wsch�d od rzeczki Lietauka nad Wi-

li ley Kiern�w (Kernave), zwany litewsk Troj, najdawniejsza

znana stolica Litwy i ksistwa kiernowskiego. Czyby wic ksistwo

kiernowskie byo dawn ziemi litewsk? Wniosek taki, zdaje si,

byby przedwczesny. Oto bowiem w 1542 r. w aktach sdowych Metryki

Litewskiej wymieniona zostaa sporna siano „na rzece Leytie", w

dawnym powiecie trockim. Poniewa gdzie w pobliu tej sianoci py-

na rzeczka Soma (lit. Same), wpadajca do rzeki znanej obecnie pod

nazw Yerkne (dopyw Niemna), wolno wic przypuci, e zaginiona

nazwa Leyta (= Leita) bya dawn nazw rzeki Yerkne. W ten spos�b

daje si stwierdzi, i na obszarze dawnej ziemi litewskiej ongi rzeczy-

wicie jedna z rzek zwaa si Leita i e od niej pochodzi nazwa pooo-

nej nad ni krainy.

Wczesnoredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie

Raz po raz powtarzana od czas�w T. Narbutta i J. Lelewela hipote-

za o pochodzeniu nazwy Litwa od bogini wolnoci zwanej Lietua jest

zwykym wymysem niewiadomych rzeczy badaczy. redniowieczna

Litwa wcale takiej bogini nie znaa, zmyli j dopiero sam Narbutt,

dajc zupenie faszywy obraz mitologii litewskiej na podobiestwo

greckiego Olimpu bog�w i boginek. W bajdy Narbutta uwierzy ostat-

nio J. Venclova i rozwin jego pseudoetymologi o pochodzeniu na-

zwy Litwy od imienia tej rzekomej boginki (1972).

Zwraca uwag, e w czasach synnego „bicza boego" Attyli (IV w.

n.e.) i p�niej istniaa jeszcze druga Litwa. By to kraj Litovia nad

rzek Leita, lewym dopywem Dunaju, toczc swe wody przez dzisiej-

sz Austri i Wgry.

Od rzeki Lieta (lub Leita), Lietava wzili te sw nazw dawni Let-

galowie, od kt�rych wywodzi si nazwa otwa: Latvija, Letgalowie wy-

stpuj pocztkowo pod nazw Let'gola lub Letni vel Letthigallii —

„qui proprie dicuntur Letthigalli". P�niejsze r�da od XIII w. uy-

waj ju formy otygoa, co odpowiada otewskiemu Latgale, pierwot-

nie Lietgale.

Nazwa Litwa bywa uywana w dwojakim znaczeniu: w wszym sto-

suje si do kraju zamieszkaego przez Litwin�w: jest to Litwa waciwa

(Lituania proprid). W szerszym znaczeniu Litwa oznaczaa kiedy cae

Wielkie Ksistwo Litewskie w granicach po 1569 r., tj. odnosia si do

Litwy i Biaorusi; bya to Litwa historyczna.

Litwa etniczna rozpada si znowu na dwie Litwy: Wielk i Ma.

Litwa Wielka (Didioji Lietuva), zwana Litw waciw (Lituania pro-

pria), obejmuje w zasadzie wsp�czesn Litw etnograficzn. Litwa

Maa (Maoji L.) to tzw. Litwa pruska, czyli wschodnia cz dawnych

Prus, kiedy zamieszkana przez Litwin�w.

Litwa Wielka dzieli si na dwie krainy: mu(j)d (emaitijd) i Au-

ksztot (Aukstaitijd). S to pojcia geograficzne, pod kt�rymi, by moe,

kiedy kryy si nazwy plemienne, na co by wskazywa przykad otew-

skiej Semigalii: Zemgale, czyli „niski kraj" (zems — 'niski', gale —

'kraj'). Nazw „niski kraj" nosi te mud (od sowa emas — 'niski', to

samo co otewskie zems). By moe mudzini i Zemgalowie, podobnie

jak Litwini i Letgalowie, tworzyli kiedy wsp�lne jedno plemi. Au-

ksztota to „kraj wyszy" (od auktas — 'wysoki'). Dzi krainy mud

i Auksztota niezbyt odpowiadaj swoim nazwom. mud bowiem zaj-

muje w duej mierze tereny wyynne. Tote w nauce biedzono si nad

tym, jak pogodzi nazw mudzi z faktem, e ley ona na wyynie,

i snuto domys, i mud nazw sw zawdzicza temu, e znajduje si

nad dolnym Niemnem, a odpowiednio Auksztota nad g�rnym biegiem tej

rzeki. Mona jednak temu pogldowi przeciwstawi inny: nazwa mud

moga bowiem powsta w tych czasach, kiedy mudzini rzeczywicie sie-

dzieli na nizinie. Bya to pewnie nizina nad rzek Niewia. Na tereny

wyynne mudzini przybyli nie wczeniej ni w IX w., wypierajc z nich

plemi Kursz�w (Kur�w), zachowali jednak nazw mud.

Nazwa Auksztota r�wnie najprawdopodobniej nie pochodzi od

tego, e kraina ta znajdowaa si nad g�rnym Niemnem. Kraina ta ra-

czej rozcigaa si na wyynie oszmiaskiej od Wilna po Krewo, nieg-

dy w caoci przez Litwin�w zaludnionej.

Trzeci krain litewsk, powsta najp�niej, jest Zaniemenie, da-

wna ziemia jawieska.

POOENIE LITWY

„Tak Litwini za, jak i mudzini zamieszkali w krainie mronej, po

najwikszej czci ku p�nocy zwr�conej" — stwierdza najwikszy

w redniowieczu polski dziejopis i geograf Jan Dugosz (1415—1480).

Jednake Litwa z uwagi na sw�j klimat i rolinno nie naley do kra-

j�w p�nocnoeuropejskich. Pooona w dorzeczu Niemna nad Baty-

kiem, Litwa zalicza si do kraj�w rodkowo-wschodnio-europejskich.

Od p�nocy Litwa graniczy z otw, od wschodu i poudnia z Biaoru-

si. Na kr�tkim odcinku poudniowo-zachodnim styka si dzi Litwa

z Polsk. Na zachodzie dawnym ssiadem Litwy byy Jawie i Prusy,

a obecnie jest nim okrg kaliningradzki (kr�lewiecki) nalecy do

ZSRR. Przedueniem zachodniej granicy Litwy jest Morze Batyckie.

Przyroda nie wytkna adnych naturalnych granic midzy Litw

a jej ssiadami. Leaa te Litwa dugo na uboczu od g�wnych orod-

k�w cywilizacji, z dala od wielkich potg politycznych, co miao dobre

i ze strony. Zem byo op�nienie cywilizacyjne Litwy, wynikajce

z jej oddalenia od wielkich orodk�w kulturalnych, dobrem — utrzy-

manie niezawisoci, gdy najblisze i nie pozbawione zaborczoci orga-

nizmy pastwowe — Ru i Polska, w zaraniu dziej�w litewskich nie

byy w stanie podj skutecznej ekspansji na dalek i trudno dostpn

Litw.

RZEBA POWIERZCHNI

Kiedy w XV tysicleciu p.n.e. ostatni lodowiec spyn z terytorium

Litwy na p�noc, odsoni uksztatowan przez siebie i swoich poprzed-

nik�w powierzchni tego kraju. Spod lod�w wyonia si najpierw wy-

yna oszmiaska. Cignie si ona od Krewa a po Wilno i dalej do rzek

Niemna i witej. Najwysze wzniesienie na tej wyynie i w og�le na

caej dawnej Litwie znajduje si pod Krewem i siga 320 m n.p.m. Po-

udniowo-zachodni skrawek Litwy wchodzi w skad pojezierza i grzdy

suwalskiej, wyniesionej do 287 m n.p.m. Nad rodkowym i dolnym

Niemnem roztacza si rozlega nizina nadniemeska. Przy ujciu Nie-

mna do Batyku nizina ta czy si z przyleg do morza nizin pomor-

sk. Przez zachodni Litw cignie si od p�nocy na poudnie wyyna

mudzka. Pasmo wzniesie mudzkich przekracza gdzieniegdzie wyso-

ko 200 m. Synna g�ra Szatria, na kt�rej wedug poda ludowych

niegdy czarownice-ragany sabat odprawiay, ma 227 m. Z niej rozta-

cza si wspaniay widok na rozlege obszary mudzi „witej". Przez

rodek Litwy cignie si duga dolina nadniewiaska wzdu rzeki Nie-

wiay, gonej std, e ongi mud od Litwy odgraniczaa. Dolina

nadniewiaska na p�nocy czy si z nizin rzek Muszy i aweny. P�-

nocno-wschodnia Litwa to kraina wielkich jezior — pojezierze i grzda

Pikalnia w Daniliszkach pod Trokami

brasawsko-wiciaska. Wzniesienia dochodz tu do 285 m. Tak

uksztatowana powierzchnia Litwy — rozlege niziny i agodne, niewy-

sokie wzniesienia — nie stwarzaa adnych wikszych trudnoci dla osa-

dnictwa i dziaalnoci gospodarczej czowieka.

RZEKI I JEZIORA

Litwa, kraj pag�rk�w lenych i k zielonych, jak j zapamita

Adam Mickiewicz, jest krain w�d. Na terytorium dzisiejszej Litwy

pynie ponad 7 ty. rzek, kt�re odprowadzaj lub zasilaj wody prze-

szo 4 ty. jezior. Wszystkie rzeki litewskie s nizinne i nale do zle-

wiska Batyku. Najwiksz rzek Litwy jest Niemen. r�da jego znaj-

duj si daleko poza Litw w rodkowej Biaorusi. Pync poprzez zie-

mie biaoruskie i litewskie, Niemen pokonuje 937 km (Wisa 1090)

i zgarnia po drodze liczne, przewanie prawoboczne, dopywy. Pod

Birsztanami tworzy Niemen synne meandry na ksztat �semki, kt�rej

krace s oddalone od siebie zaledwie o 4,6 km, podczas gdy potna

rzeka pokonuje na tym krtym odcinku a 48 km! Na terenie Litwy

uchodz do Niemna: Mereczanka, Wilia, zwana te przez Litwin�w

Neris, najwiksza po Niemnie rzeka litewska dugoci 509 km, biorc

sw�j pocztek te na Biaorusi; wikszymi dopywami Wilii s ejmia-

na, wita i Szyrwinta. Pod Kownem, w miejscu, gdzie widniej ruiny

starego zamczyska, Wilia wpada do Niemna. Za Wili uchodz do Nie-

mna kolejno: Niewiaa, Szuszwa, Dubisa, Mitwa, Jura, Szeszuwa i Mi-

nia.

Bezporednio do Batyku spywaj wody dw�ch wikszych rzek:

witej i Bartwy.

W dorzeczu pyncej na p�noc Wenty (Windawy), majcej 350 km

dugoci, znajduje si jedna wiksza rzeka Wirwita.

Osobne dorzecze tworzy Musza, r�wnie pynca na p�noc, kt�ra

ma 284 km dugoci. Jej g�wne dopywy to awena, Piwiesa i Nie-

menek.

Najmniejsze jest litewskie dorzecze Dwiny, kt�r otysze zowi

Daugava. Z terenu Litwy toczy do niej swe wody tylko jedna wiksza

rzeka Dzisna.

Na Litwie wystpuj dwa g�wnie typy jezior: rowy jeziorne, podu-

ne i wskie, jak Lokaje Biae i Czarne czy Dubinki na pojezierzu

wiciaskim, kt�re zostay wyobione przez topniejcy lodowiec;

drugi typ stanowi jeziora morenowe, zaokrglone, czsto o licznych

zatokach, jak Rekiwa pod Szawlami czy Du pod Simnem. Najwiksze

z jezior dawnej Litwy, Narocz (przeszo 82 km2 powierzchni), znajduje

si obecnie poza jej granicami na Biaorusi. Tysicem przeszo jezior

usiane jest pojezierze wiciasko-brasawskie. Na jego p�nocno-

- wschodnim kracu znajduj si wielkie jeziora Drywiaty (Druksza),

Dzisna, odzie, Sarty, Owile, a na poudniowym zachodzie urocze Du-

binki, nad kt�rymi w poowie XVI w. przebywaa czas jaki gona pi-

kno litewska Barbara Radziwi�wna, umiowana ona Zygmunta

2 — J. Ochmaski, Historia Litwy

cz niezmiernej puszczy midzy rodkowym Niemnem a Prusami. Jej

przedueniem byy puszcze: Kowieska, Wilkijska, Wieloska, Skir-

stymoska, Jurborska i inne, kt�re okalay szerokim pasmem ca da-

wn zachodni granic Litwy i cigny si a pod Szkudy na granicy

otewskiej. Na p�nocy od Wenty poprzez dorzecze dolnej Muszy a

do Jezioros na wschodzie i dalej rosy nie mniejsze puszcze. Od Jezio-

ros i Brasawia przez yngmiany a po samo Wilno, pod sioo Skojste-

ry, gdzie Jagieo mia ulubione owy, znowu rozpocieray si nieprze-

byte puszcze. Za Wilnem wielka Puszcza Rudnicka przechodzia w

„Rusk puszcz" (gudu giria), dochodzca Niemna, za kt�rym zaczy-

naa si Puszcza Zaniemeska. Rozlege bory znajdoway si nad Bere-

zyn niemesk oraz Isocz, za kt�r leaa wielka, do dzi zachowana

Puszcza Nalibocka. Nie brako las�w i we wntrzu Litwy.

Na mudzi wystpuj g�wnie lasy jodowo-wierkowe, nad mo-

rzem sosnowe; w Litwie rodkowej spotyka si dbiny, na p�nocy gaje

brzozowe i osinowe; na poudniu i wschodzie przewaa sosna.

Niegdy lasy pokryway wikszo ziemi litewskiej i byy jej g�w-

nym bogactwem, kt�re urzekao cudzoziemc�w i zarazem pobudzao

chciwo kupc�w. Drzewo przerabiane na smo, popi�, z kt�rego wy-

rabiano dziegie, uywane na budulec okrtowy, stao si pilnie poszu-

kiwanym towarem. W XVI w. rozpoczynaa si wic rabunkowa eks-

ploatacja las�w litewskich przez feuda�w, a p�niej przez kapitali-

st�w. Masowo wyrbywane, rzedy puszcze litewskie. Miary spustosze-

nia w drzewostanie dopeniy niemieckie wojska okupacyjne podczas

I i II wojny wiatowej. W kocu XIX w. lasy zajmoway tylko 26,4%

powierzchni Litwy, w 1925 r. zaledwie 16%. Obecnie obszar leny Li-

twy w zmienionych granicach wynosi tyle co w Polsce: nieco ponad

25%.

ki i pastwiska zajmuj wsp�czenie ponad 15% powierzchni

Litwy. Tereny kowe, nieodzowne dla hodowli byda, powstay z re-

guy na nizinach, zalewanych przez wody rzek i jezior i dlatego nie po-

rosy lasem. W czasach historycznych obszar k rozszerza si poprzez

karczowanie las�w. ki litewskie s dwojakiego rodzaju: suche i pod-

moke.

ZWIERZTA

wiat zwierzcy Litwy od czas�w historycznych uleg znacznym, nie

zawsze korzystnym zmianom. Tur, przodek dzisiejszego byda domo-

wego, zosta doszcztnie wytpiony przez feuda�w ju w XVI w. u-

bry brodziy stadami po puszczach jeszcze do XVIII w., a jele szlache-

tny nawet do pocztku XIX w. Spotka je jednak ten sam los co tura,

niedwiedzia-meszk i rosomaka. Uchroniy si od zagady nieliczne

osie, bobry, gronostaje. Wsp�czenie na Litwie wystpuj: rzadki o

i jele, czstsza sarna, dzik, wydra, borsuk, gronostaj, lis, kuna, wie-

wi�rka, zajc, a z drapienik�w wilk, bik i ry, ale w znikomych ilo-

ciach.

Z ptak�w obok pospolitych wr�bli, wron, jastrzbi, kukuek, spo-

tyka si abdzia, ora bielika, sokoa, czapl, urawia, cietrzewia, bo-

ciana i wiele innych, wr�d nich sowika, za kt�rego piewem przepada

Jagieo.

Wr�d gad�w, kt�re (zwaszcza we) otaczano znaczn czci za

czas�w pogaskich na Litwie, wystpuje mija, padalec, zaskroniec, ja-

szczurka, �w botny i inne.

Z bardziej znanych ryb w wodach litewskich yje szczupak, sum,

leszcz, oko, karp, sielawa a take wgorz, jesiotr oraz szlachetny o-

so.

KLIMAT

Na obszarze Litwy cieraj si dwa czynniki klimatyczne: morze

i kontynent. Powoduj one szkodliwe dla wegetacji rolin gwatowne

zmiany temperatury. W zimie nastpuj kolejno okresy silnych mroz�w

i nagych odwily. nieg w�wczas topnieje, gleba odmarza. Nowa fala

mroz�w cina lodem zalane wod pola i powoduje zmarznicie ozimin.

Wiosn przymrozki, wywoane przez wiatry wschodnie, szerz spusto-

szenie w kwitncych sadach i na polach. Na przeomie lata i jesieni du-

gotrwae ochodzenia powoduj, e roliny motylkowe, jak groch,

wyka, a czasem i zboa jare, nie dojrzewaj. Spostrzeg to ju Dugosz,

kt�ry donosi, e Litwini niekiedy „zmuszeni s zboa niedostae w cie-

ple osusza".

rednia temperatura roczna na Litwie wynosi + 6� i jest nieco ni-

sza ni w Polsce (okoo 7�). Zim temperatura spada nawet do - 40�

(do tylu dochodzi wyjtkowo w Polsce), a latem osiga + 33�, w Pol-

sce + 40�. Pokrywa niena trzyma si na ziemiach litewskich przecit-

nie 135 dni w roku, w Polsce pr�cz g�r 80—90 dni. Okres wegetacyjny

wynosi 169 dni na wybrzeu, a 199—202 dni w Litwie rodkowej, w

Polsce 160—225 dni.

Rozkad opad�w jest dla Litwy niepomylny. Rocznie spada na Li-

tw do 650 milimetr�w opad�w (Polska ma 450—600, a w g�rach nawet

do 1200 mm), co stanowi du dawk wilgoci dla gleby i rolin. Jed-

nake w okresie wegetacyjnym rolin (kwiecie—maj) opad�w jest

mao, a w czasie zbior�w za duo. Tote niwa, odbywane w kocu

lipca i sierpniu, przypadaj na najbardziej ddyst por roku, przez

co przynosz gorsze plony. Najwiksze opady maj miejsce na poud-

niu (do 800 mm), najmniejsze na mudzi (do 576 mm), kt�ra te po-

siada najlepsze warunki dla rolnictwa.

BOGACTWA NATURALNE

Litwa nie obfituje w bogactwa naturalne. Nie znaleziono we wn-

trzu jej ziemi nie tylko szlachetnych kruszc�w (kt�re posiadaa np.

redniowieczna Polska), ale nawet soli, wgla, siarki, rud metali czy

ropy naftowej*. Jedyne bogactwo Litwy to torfy, wapienie zdatne do

wypalania wapna, gliny i iy nadajce si do wyrobu naczy, piaski zda-

tne do produkcji szka oraz r�da mineralne o waciwociach leczni-

czych. Przyroda nie poskpia Litwie piknego krajobrazu, ale te nie

okazaa si dla tej ziemi askawa, czynic j jednym z najuboszych

kraj�w Europy. Jednake lud, kt�ry Litw od wiek�w zamieszkuje,

swoj wytrwa prac i walk o niepodlego uczyni sw ojczyzn nie

tylko bogatsz, ale i gon w wiecie.

* W 1967 r. odkryto w okolicach Kajpedy pokady ropy naftowej.

II. POCZTKI LITWY

ZAGADKA POCHODZENIA

LITWIN�W _

/AGADK pochodzenia Litwin�w usi-

owali rozwiza ju redniowieczni uczeni. Polski dziejopis Jan Du-

gosz w trzeciej wierci XV w. zanotowa w swych Rocznikach, czyli

kronikach sawnego Kr�lestwa Polskiego, e „Mowa Litwin�w jest aci-

ska, z maymi tylko odmianami". Na tej podstawie on, lub raczej ja-

cy jego informatorzy, moe krakowscy studenci Litwini, stworzyli te-

ori rzymskiego pochodzenia Litwin�w. Od czas�w Dugosza domnie-

mana wdr�wka Rzymian na Litw znalaza powszechne niemal uzna-

nie wr�d kronikarzy i cieszya si wielkim powaaniem Litwin�w, jako

e schlebiaa ich dumie narodowej. Litwini, mogc si wykaza tak zna-

komitymi i staroytnymi przodkami, nie bez poczucia wyszoci spogl-

dali na szlacht polsk i jej herby. Wszyscy te latopisarze litewscy za-

czynali sw opowie o dziejach Litwy od przybycia Rzymian na Litw.

Zmienia si tylko opis, coraz bogatszy w szczeg�y, i czas pojawienia

si Rzymian na Litwie. Gdy Dugosz waha si jeszcze co do czasu po-

jawienia si rzymskich protoplast�w Litwin�w w ich p�niejszej ojczy-

nie i datowa je na I w. p.n.e. lub w. n.e., to p�niejsi kronikarze, jak

A. Rotundus (1564), odnosili je do epoki gonego tyrana Klaudiusza

Nerona (I w. n.e.) lub, jak M. Stryjkowski (1582), kadli na czasy „bi-

cza boego" Attyli (IV w. n.e.).

Nie brako oczywicie w redniowieczu i innych teorii. Tak wic pi-

szcy po Dugoszu F. Kallimach-Buonaccorsi (1480) wywodzi Litwi-

n�w od Celt�w lub Bosforan�w, czyli Litifan�w. K. Stella zn�w upatry-

wa przodk�w Litwin�w w Alanach-Litalanach (1518), za K. Hart-

knoch wyprowadzi ich od Fin�w (1679). Teoria rzymska panowaa

jednak a do XIX w.

W pocztku XIX w. wielkiego rozgosu nabraa teoria herulska, wy-

sunita wprawdzie jeszcze dawniej przez W. Wijuka-Kojaowicza

(kt�ry szlacht litewsk wywodzi od Rzymian, za lud prosty od Heru-

l�w), ale uzasadniana dopiero przez K. Bohusza. Uczony ten, ma-

jc pod rk wydrukowany w XVI w. pacierz Ojcze nasz, napisany

rzekomo w jzyku Herul�w, germaskiego plemienia znanego w III—

—IV w. n.e., spostrzeg jego bliskie podobiestwo do litewskiego. Std

prosty wysnu wniosek, e Herulowie to przodkowie Litwin�w. Dowo-

dzenie Bohusza zdawao si na tyle powane, e przyjli je za pewnik

goni pod�wczas historycy Litwy: T. Narbutt, J. Jaroszewicz, I. Dani-

owicz, a nawet krytyczny J. Lelewel po okresie waha skoni si do

teorii herulskiej. Synny mionik staroytnoci litewskich D. Poszka,

biorc germaskiego Odoakra (wodza tych plemion germaskich, kt�re

w 476 r. obaliy cesarstwo rzymskie) za Herula-Litwina, opiewa we-

sp� ze swym r�wienikiem S. Yaliunasem czasy, „kiedy panowa

Zmujdzin nad Rzymem". P�niej dopiero wyszo na jaw, i �w rze-

komy pacierz herulski uoony zosta w rzeczywistoci po otewsku, e

Bohusz pad ofiar nieporozumienia. Stao si jasne, e germascy He-

rulowie nie maj nic wsp�lnego z Litwinami.

Jeszcze w pocztkach XX w. niekt�rzy uczeni bdzili po manow-

cach w poszukiwaniu przodk�w Litwin�w. Historyk W. Kamieniecki

wysun w 1915 r. hipotez o przyeglowaniu Litwin�w zza morza do

ich dzisiejszej ojczyzny, za w kilka lat potem (1921) uczony-amator

J. Basanaviius utosamia pra-Litwin�w ze staroytnymi Trakami, ma-

jcymi osiedli si w Litwie w IV w. p.n.e. Jego teoria zostaa oczywi-

cie wymiana przez K. Bug, jzykoznawc z prawdziwego zdarzenia,

i podobnie jak poprzednie, przesza do archiwum osobliwoci.

NAJDAWNIEJSZE LUDY I KULTURY NA LITWIE

O dziejach ziem litewskich w staroytnoci r�da pisane — podsta-

wowe dla poznania dziej�w kadego kraju i ludu — nic nie m�wi. Hi-

storyk zatem, chcc wywietli najdawniejsz przeszo Litwy, musi

wic posuy si w swej pracy badawczej innym tworzywem. Materia-

�w do rekonstrukcji proces�w historycznych w odlegej przeszoci,

pozbawionej r�de pisanych, dostarczaj wykopaliska archeologiczne

i dane jzykowe. Archeologia odkrywa dwojakiego rodzaju zabytki:

szcztki ludzkie, kt�re s przedmiotem bada paleoantropologii, oraz

wytwory pracy rk ludzkich, czyli dane o kulturze materialnej, kt�re s

waciwym przedmiotem docieka archeolog�w. Jzykoznawstwo nato-

miast zajmuje si badaniem zachowanych szcztk�w jzyka danego

ludu, jakimi s g�wnie nazwy wodne, i usiuje okreli jego stosunek

do jzyk�w innych, lepiej lub gorzej znanych lud�w.

Ale r�da archeologiczne s nieme, gdy nie potrafi przecie od-

powiedzie na pytanie, jakim jzykiem m�wi lud, kt�ry wytworzy

dan kultur archeologiczn, jeli nie rozporzdza si w tym wypadku

danymi r�de pisanych. Wnioskowanie za wsteczne o historii etnicz-

nej danego kraju na podstawie stosunk�w p�niejszych jest tym bar-

dziej zawodne, im dawniejsza jest okrelona kultura. Przecie w cigu

kilku tysicy lat nastpi moga niejedna przemiana etniczna, niejedna

inwazja, niejedna zmiana, niejedna tragedia jakiego ludu, kt�ry znik-

n bezpowrotnie ze sceny historycznej, a jego miejsce zaj inny, nie

r�nicy si zasadniczo sw kultur materialn od poprzednika.

Tote wanym r�dem do poznania dziej�w etnicznych jakiego te-

Skarb srebrny z miejscowoci Stokliszki z XIV w.

rytorium w czasach przedhistorycznych s nazwy w�d, czyli hydroni-

mia. Kady bowiem lud na ziemiach przez niego zajtych pozostawi

po sobie lady swego jzyka nazywajc po swojemu niekt�re przynaj-

mniej rzeki i jeziora. Jednak sab stron bada jzykoznawczych jest

to, e nie mog one okreli cilej chronologii danej nazwy lub warst-

wy nazw hydronimicznych. C� z tego, e jzykoznawcy zgodnie orze-

kli, i litewski naley do rzdu najbardziej staroytnych jzyk�w indo-

europejskich, skoro nie potrafi oni wyznaczy dokadniej czasu i miej-

sca, w jakich ten jzyk powsta?

Najdawniejsz kultur archeologiczn na ziemiach litewskich bya

tzw. kultura narewska, istniejca w IV—III tysicleciu p.n.e. Wystpo-

waa ona na poudnie od jeziora adoga obejmujc p�nocn Biaoru,

otw, Estoni, sigaa zbiegu Wilii i Niemna, a na zachodzie przekra-

czaa Prego w Prusach. Ludno, kt�ra wytworzya kultur narewska,

przedstawiaa pod wzgldem antropologicznym typ europoidalny.

Kultura narewska w III tysicleciu p.n.e. zderzya si z przyby ze

wschodu kultur jamowo-grzebykow i ulega jej. Kultura jamowo-

-grzebykowa zostaa przyniesiona przez ludno typu mongoloidalnego.

Istniaa ona na Litwie w okresie od III tysiclecia p.n.e. do okoo 1800

p.n.e., a obejmowaa te ziemie otwy, Estonii i poudniowej Finlandii

z Kareli. Pod wzgldem etnicznym przedstawiaa ona ugrofisk

grup jzykow. Jej ladem na Litwie obok zabytk�w materialnych jest

cay szereg nazw wodnych fiskiego pochodzenia, kt�re przejli nast-

pni mieszkacy Litwy, a kt�re nawet utrwalili jej historyczni miesz-

kacy — Litwini. W grupie tych nazw mieszcz si np. fin. Koksza: lit.

Kuksa, fin. Mosza: lit. Moia, fin. Karma: lit. Karm, fin. Syvari: lit.

Svyriai (wir), fin. Vonga: lit. Vanga i wiele innych. Plemiona tej kul-

tury trudniy si mylistwem i rybo�wstwem.

Ugrofinowie nie zdoali zupenie wyprze ludnoci kultury narew-

skiej, kt�rej cz przetrwaa podobno a do czasu przybycia na te ob-

szary nowej fali ludnoci ze wschodu. Byli to Indoeuropejczycy, a

wr�d nich podobno przodkowie Litwin�w. Na przeomie III i II tysic-

lecia p.n.e. na rozlegych przestrzeniach Europy wschodniej i rodko-

wej pojawia si tzw. kultura ceramiki sznurkowej i kamiennych topo-

r�w bojowych. Ludy tej kultury wypary na p�noc Ugrofin�w, gdy

byy liczniejsze i niosy z sob wysz kultur. Ci nowi przybysze, kt�-

rych mona nazwa sznurowcami, znali ju prymitywne rolnictwo,

umieli hodowa zwierzta domowe, yli jednak g�wnie z mylistwa

i rybo�wstwa. W pracy dugo posugiwali si narzdziami z kamienia,

gdy dopiero od XVI w. p.n.e. poczli uywa narzdzi z brzu i od-

kryli sztuk wytapiania tego metalu.

Czy wr�d przybyych do Europy Indoeuropejeyk�w znajdowali

si przodkowie Litwin�w? Odpowied byaby prosta, gdyby nie odkry-

cie nowej kultury o znacznym zasigu terytorialnym, jaka pojawia si

mniej wicej w XII w. p.n.e., a rozprzestrzenia na obszary p�nocno-

-zachodniej Biaorusi, Litwy, otwy, Estonii i przenikna nawet do

Prus. Znana jest pod nazw kultury ceramiki kreskowanej. Z kim za-

tem — ze „sznurowcami" czy z „kreskowcami" — czy genez Ba-

t�w, a wic i Litwin�w?

SPORNE POCZTKI BAT�W

Niekt�rzy archeolodzy sdz, e od czas�w pojawienia si kultury

ceramiki sznurowej na terytorium Litwy istniaa nieprzerwana cigo

osadnictwa, e Litw a do czas�w historycznych zamieszkiwaa i za-

mieszkuje ta sama etnicznie ludno. Niestety, problemy etnicznej

przynalenoci kultur archeologicznych rozpatruj oni tylko w oparciu

o „niemy" materia wykopaliskowy i — co wicej — nie bior pod

uwag osigni jzykoznawstwa. A jak inni zapatruj si na problem

etnogenezy Bat�w?

Zar�wno teoria rzymska, jak i herulska, mimo swej faszywoci,

opieraa si na trafnym zaoeniu m�wicym, e etnogenez Litwin�w

mona wywietli za pomoc bada por�wnawczych nad jzykami eu-

ropejskimi. Jednake naukowa metoda jzykoznawstwa por�wnaw-

czego powstaa dopiero w pierwszej poowie XIX w. Jeden z najwybit-

niejszych jzykoznawc�w tego stulecia, A. Schleicher, por�wnujc j-

zyki germaskie, sowiaskie i inne z grek i sanskrytem, doszed w

1861 r. do przekonania, e wszystkie one wywodz si ze wsp�lnego

prajzyka, zwanego przeze indogermaskim, a obecnie indoeuropej-

skim. Do rozwaa swych Schleicher jako pierwszy wcign r�wnie

jzyk litewski jako najbardziej archaiczny ze wsp�czesnych jzyk�w

indoeuropejskich. Od czas�w Schleichera teoria indoeuropejska, mimo

oporu niekt�rych uczonych, powszechnie przyja si w nauce i odkry-

a zupenie nowe horyzonty w badaniach nad etnogenez dawnych

i wsp�czesnych lud�w europejskich. Do wielkiej rodziny tych lud�w,

obok Grek�w, Rzymian, German�w, Sowian i innych, zaliczaj si r�-

wnie Litwini. Wesp� z otyszami, dawnymi Prusami i Jawigami

tworz oni z racji swego bardzo bliskiego pokrewiestwa jzykowego

wsp�ln grup okrelan za G. Nesselmannem (1845) mianem Bat�w.

W poszukiwaniu dawnych siedzib Indoeuropejeyk�w jzykoznaw-

cy poczli bada nazwy drzew, zwierzt, a szczeg�lnie nazwy wodne,

jako najbardziej trwae. W oparciu o nazwy rzek wybitny jzykoznaw-

ca litewski K. Buga dowi�d, e w zamierzchej przeszoci Batowie

(zwani przez niego Aistami) zajmowali o wiele obszerniejsze teryto-

rium ni to, kt�re zaludniali w czasach historycznych. Mieszkali bo-

wiem na p�noc od Prypeci w dorzeczu g�rnego Dniepru a po Batyk.

We wschodniej czci tego obszaru yli Litwini, kt�rzy w VI—VII w.

mieli przesun si na swe obce ziemie. Nastpni badacze, g�wnie

M. Vasmer, a ostatnio V. Toporov i O. Trubaew (1961—1962), wyka-

zali, e siedziby Bat�w sigay znacznie dalej na wsch�d obejmujc

dorzecze Oki. W ten spos�b wsp�czesne jzykoznawstwo rozwizao

zagadk pochodzenia Litwin�w, wyprowadzajc ich, podobnie jak

i inne ludy indoeuropejskie, ze step�w rodkowoazjatyckich. Pozostaa

do rozstrzygnicia tylko kwestia, kiedy Batowie zajli swe historyczne

siedziby? Niedawno bowiem jzykoznawca A. Krahe (1949—1955) wy-

kaza, e indoeuropejskie nazwy wodne na terenie Europy skadaj si

z dw�ch warstw: starszej i modszej. Warstwa starsza, czyli staroeuro-

pejska, to nazwy tego typu, jak: Alunta, Neris, Viesinta, spotykane na

obszarze Europy, za modsza to nazwy wystpujce tylko na pewnych

terytoriach. Poniewa miay miejsce dwie fazy tworzenia si indoeuro-

pejskie j hydronimii, historyk H. owmiaski przyjmuje (1963), e w

przeszoci nastpia nie jedna, jak dotd uwaano, ale dwie migracje

Indoeurope jeyk�w do Europy. W kt�rej z nich wzili udzia Bato-

wie? Zdaniem H. owmiaskiego na terenie Polski, a take Litwy

i przylegych obszar�w, przed nadejciem Sowian i Bat�w, zamieszki-

wa staroindoeuropejski lud Wened�w. Lud ten zosta wchonity lub

czciowo wytpiony przez Sowian i Bat�w, lecz pozostaa po nim

jego nazwa. Nazw t przyjli Germanie i Finowie, kt�rzy swych ssia-

d�w Sowian, zajmujcych dawne ziemie wenedzkie, poczli okrela

mianem Wened�w, Wenden, Vene, Venaja.

Zwr�cono uwag, e terytorium kultury „sznurowc�w" pokrywa si

w zasadzie z zasigiem tzw. „ilirsko-batyckiej" hydronimii. S to mia-

nowicie nazwy wodne, kt�re powtarzaj si w r�nych czciach Eu-

ropy wschodniej, rodkowej i poudniowej, wystpuj te na Litwie.

Tak wic litewska rzeka Alunta ma sw�j odpowiednik we woskiej

Alento, kaukaskiej Alonta, niemieckiej Alantia; lit. Alme : niem.

Alme; lit. Alanga : niem. Alonga; lit. Alsa : wenecka i austriacka Alsa;

lit. Dravine : sowiaska Drawa, iliryjska Dravos, pruska Drawa; lit.

Nieda : sowiaska Nida, niem. Nidda; lit. Plavys : ilir. Plavis; lit. Sylys

: ilir. Silis; lit. Valka : ilir. Volkos.

Tego typu nazwy, powtarzajce si w co najmniej kilkudziesiciu

wypadkach na obszarze od Renu po Bajka, mogy zosta urobione

tylko przez lud m�wicy jednym jzykiem. Jest raczej wykluczone, by

powstaway one w r�nych ju indoeuropejskich grupach etnicznych

i niezalenie od siebie. To, e jzykoznawcy uwaaj te nazwy za para-

lele ilirsko-batyjskie, nie musi oznacza, by wytworzyli je tylko Iliro-

wie i Batowie, gdy wtedy powinni oni by zajmowa cae to olbrzymie

terytorium. Mona natomiast przyj, e zostay one przeniesione

przez lud kultury ceramiki sznurowej, kt�ry nie by jeszcze zr�nico-

wany na grupy jzykowe.

Przodk�w Litwin�w i w og�le Bat�w trzeba zatem upatrywa w in-

nej, modszej kulturze archeologicznej, tej, kt�ra moga po sobie pozo-

stawi czysto batyjsk warstw hydronimiczn. Wolno sdzi, e etnicz-

nie batyjsk bya kultura ceramiki kreskowanej, jaka pojawia si w

XII w. p.n.e. R�nia si ona od kultury „sznurowc�w" nie tylko innym

ornamentem na naczyniach glinianych, ale i zwyczajem grzebania

umarych. „Sznurowcy" stosowali inhumacj zwok, std pozostay po

nich groby szkieletowe. „Kreskowcy" natomiast palili swych zmarych,

std groby ciaopalne. Odmienny obrzdek grzebalny kae domyla

si, e midzy „sznurowcami" a „kreskowcami" istniaa r�wnie r�-

nica w zakresie wierze. Archeolodzy litewscy sdz tymczasem, e

zmiana obrzdku grzebalnego dokonaa si pod wpywem przemian

ideologicznych, a wic w wyniku przeksztacania si wiatopogldu.

Nie licz si oni jednak z tym, e na pewnych obszarach — we wscho-

dniej Litwie, obrzdek szkieletowy ustpi ciaopaleniu szybko, waci-

wie nagle, tak e trzeba by waciwie przyj, i w sferze wiadomoci

�wczesnych mieszkac�w Litwy nastpia jaka gwatowna rewolucja.

Brak jest dowod�w na to, by kultura ceramiki kreskowanej bya tylko

kontynuacj kultury sznurowc�w. Obie te kultury czas duszy wsp�-

istniay obok siebie a po epok rzymsk — I—IV w. n.e. W okresie

od V do VIII w. n.e. groby szkieletowe utrzymyway si ju tylko po-

midzy Windaw a g�rn Musz, gdzie wystpoway do XII—XIII

w. n.e.

Utrzymanie si na Litwie obrzdku szkieletowego przez trzy tysice

lat pozwala przypuszcza, e „sznurowcy" — ta pierwsza wielka fala

Indoeuropejeyk�w — nie wyginli w zupenoci. Oto w kronice Hen-

ryka otewskiego z pocztku XIII w. opisane zostay kr�tko dziwne

a tragiczne dzieje jednego maego ludu na pograniczu litewsko-otew-

skim. Plemi zwane Vindi — powiada kronikarz pod 1206 r. — byo

(ju) w�wczas mao znaczne i ubogie. Wypdzeni znad rzeki Winda (od

kt�rej chyba wzili sw nazw), zamieszkali na miejscu, gdzie p�niej

Ryg wzniesiono. Ale i tu nie zaznali spokoju, gdy napadli na nich

Kurszowie (jedno z plemion batyjskich) i przegnali, wielu zabijajc.

Resztki Wind�w zbiegy wtedy do ziemi Lett�w (Letgal�w) i mieszka-

jc wr�d nich doczekay si przybycia kapan�w chrzecijaskich

i przyjy chrzest. Pozosta tam po nich gr�d Ventspils, czyli gr�d Win-

d�w-Went�w. Znamienne, e na obszarze, skd zostali wypdzeni pod

Ryg czyli nad Windaw, utrzymaa si do tych wanie czas�w kultura

grob�w szkieletowych. Czy w takim razie Windi-Wenetowie nie s po-

tomkami staroytnych Wenet�w nad Batykiem?

Przeciwko przybyciu Bat�w na ich historyczne ziemie i utosamie-

niu ich z „kreskowcami" z XII w. p.n.e. zdaj si przemawia wzgld-

nie obfite paralele tracko-litewskie w sownictwie. Dowodz one, e

oba te ludy — Trakowie i Litwini — yy w do bliskim ssiedztwie.

A jak wiadomo, Trakowie pojawili si na terenach p�niejszej Tracji,

Mezji i Dacji (dzi Bugaria i Rumunia) w pocztkach II tysiclecia

p.n.e., czyli r�wnoczenie z kultur „sznurowc�w". Dopiero w XIII w.

p.n.e. pod naciskiem Ilir�w zmuszeni byli przesun si do Azji Mniej-

szej. Ale przesiedlili si nie wszyscy, cz ich pozostaa w dawnych

siedzibach. Tak wic kontakty litewsko-trackie wcale nie musz si da-

towa z III tysiclecia p.n.e., jak sdz niekt�rzy jzykoznawcy, lecz

mogy pochodzi przynajmniej ze schyku II tysiclecia p.n.e., czyli

z czas�w, kiedy napynli do Europy „kreskowcy".

Hipoteza o tosamoci Bat�w i „kreskowc�w" wymaga jeszcze

sprawdzenia od strony antropologicznej. Ot� najnowsze badania

wskazuj, i typ antropologiczny „sznurowc�w" — dolichokrania, red-

nioszeroka i redniowysoka twarz, silnie wysunity nos — odpowiada

typowi antropologicznemu mieszkac�w Letgalii i mudzi. Znaczyoby

to, e istniaa genetyczna cigo midzy „sznurowcami" a Letgalami

i mudzinami. Ale z drugiej strony nie wiadomo nic o antropologii

„kreskowc�w", gdy ci palili zmarych. Trzeba tutaj jednak wzi pod

uwag fakt r�nic antropologicznych midzy Litwinami a mudzinami.

Jednych i drugich cechuje dolichokrania, ale Litwin posiada twarz ws-

k, do wysok, niskie orbity oczu i silnie wysunity nos, podczas gdy

mudzin twarz ma wprawdzie wysok, ale szerok (szersz o 6 mm),

mocno wystajcy i szeroki nos. Wyjanienie tych r�nic moe by tylko

jedno: na antropologi mudzin�w wpyno ich zmieszanie si ze

„sznurowcami", podczas gdy Litwini przedstawiaj — przypuszczalnie

— typ genetycznie wywodzcy si od „kreskowc�w".

W konkluzji wypada teraz przyj, e przodkami Litwin�w byli

„kreskowcy", przybyli na ziemie historycznej Litwy w XII w. p.n.e.

i czciowo zmieszani z wczeniejszymi mieszkacami tych teren�w, ze

„sznurowcami".

KWESTIA WSP�LNOTY BATO-SOWIASKIEJ

Zdaniem powanej czci jzykoznawc�w, jak N. van Wijk, V. Ge-

orgev, J. Otrbski, T. Lehr-Spawiska, w przeszoci Batowie i So-

wianie stanowili jedn grup jzykow, istniaa wsp�lnota bato-so-

wiaska. Na jej istnienie wskazywaaby do jednolita kultura mate-

rialna obu tych grup etnicznych w II i I tysicleciu p.n.e., a nastpnie

niezwykle bogate, wsp�lne Batom i Sowianom sownictwo z zakresu

podstawowych dziedzin ycia spoecznego i gospodarczego, np. nazwy

czonk�w rodziny: ojciec (ociec) : tevas, macierz : moters, syn : sunus,

brat: brolis—broterelis, siostra : sesuo, ona : mona, zia : entas; na-

zwy czci ciaa: gowa : galva, raka : ranka, oko : akis, nos : nosis,

uszy : ausys, serce (serdce) : sirdis; nazwy zwierzt: wilk : vilkas, wydra

: udr, krowa : karve, jele : elnias, kot: katinas; nazwy ptak�w: wrona

: varna, sroka : Sarka, zezula : gegue, gegule, orze : arelis, cietrzew :

tetervinas\ nazwy drzew: lipa : liepa, brzoza : beras, joda : egle, jabo

miennymi drogami. Tereny bowiem g�rnych dorzeczy Dniepru, Wogi

i Oki stay si obiektem ekspansji osadniczej Sowian wschodnich. So-

wianie cignc na p�noc, w kierunku przyszego Nowogrodu Wielkie-

go, przerwali na pocztku drugiej poowy I tysiclecia n.e. pasmo osad-

nictwa batyjskiego, odcinajc jego odam wschodni od grupy rodko-

wych Bat�w. W VII—VIII w. n.e. Krywicze pooccy zajli ziemie nad

rodkow Dwin i jej dopywem Poot. W tym samym czasie drugi

odam Krywicz�w zaludni ziemi smolesk, Dregowiee za skoloni-

zowali terytoria na p�noc od Prypeci. Pod naporem ywiou sowia-

skiego gino powoli osadnictwo batyjskie na tych terenach, a cz-

ciowo ulegao slawizacji. Tylko niekt�re grupy, jak lud Goljad' nad

g�rn Protw, zachoway sw odrbno, ale i one w poowie XII w.

zostay podbite i zruszczone. Dawni mieszkacy tych ziem midzy Ok

a Dnieprem i Dwin — Batowie, pozostawili na utraconych terenach

do skp spucizn w postaci ubogich i trudno czytelnych zabytk�w

archeologicznych i licznych nazw wodnych o batyjskim brzmieniu.

Zgoa inaczej przebiegay za to dzieje zachodnich Bat�w, z kt�rych

na przeomie I i II ty. n.e. wyoniy si plemiona Prus�w, Jawing�w,

Litwin�w i otysz�w.

BATOWIE ZACHODNI

W PIERWSZEJ POOWIE I TYSICLECIA N.E.

Dziki znajdowanemu w ich krajach, g�wnie nad brzegami Baty-

ku, wielce cenionemu w staroytnym wiecie r�dziemnomorskim zoci-

stemu jantarowi zachodni Batowie do wczenie ukazali si na wido-

wni historycznej. By moe, staroytni Grecy wiedzieli co nieco

o Batach ju w V w. p.n.e. yjcy bowiem w tym stuleciu synny hi-

storyk grecki Herodot, a po nim podr�nik Piteas (IV w. p.n.e.) wy-

mieniali jako jeden z dziw�w wiata — jantar. Jest rzecz moliw, e

wspomnieni przez Piteasa Ostiaioi to znani p�niej Aistowie — ludy

batyjskie. O ludzie tym doni�s gony historyk rzymski Tacyt, piszcy

okoo 98 r., e na prawym brzegu Morza Suebskiego (Batyku) yj

„Aestiorum gentes". Toczony od dawna w nauce sp�r o to, co oznacza

ta nazwa, czy Bat�w, tj. Prus�w i Litwin�w, czy te fiskie plemi

Est�w, zdaje si rozstrzygn podana przez Tacyta wzmianka o znajdo-

wanych przez Aesti�w nad brzegiem morza jantarze, zwanym przez

nich glaesum. Poniewa najwiksze znaleziska jantaru i monet rzym-

skich, kt�rymi kupcy rzymscy pacili za jantar, wystpuj od czas�w

Tacyta na terenie pruskiej Sambii i pobrzeu Kajpedy—Pogi, a w

Estonii trafiaj si znacznie rzadziej, przeto wolno twierdzi, i Aestii

to Batowie. Obecno Bat�w midzy doln Wis a Niemnem po-

wiadczy p�niej geograf grecki Ptolemeusz (okoo 161—182 r. n.e.).

Dowiedzia si on widocznie od kupc�w jantaru, e na poudniowy

wsch�d od Wisy, za Wenedami (Sowianami) yj plemiona Galindai

i Soudinoi. W ludach tych nauka upatruje p�niejsze (XII—XIII w.)

pruskie plemi Galind�w i jawieskie Suduw�w, kt�re na tym obsza-

czcz matk bog�w, rzadko uywaj elaza, czciej drewna. Zboa

i inne pody uprawiaj z wiksz pieczoowitoci nieli leniwi Germa-

nie. Na brzegu morskim znajduj jantar, lecz bdc barbarzycami nie

znaj ani jego pochodzenia, ani wartoci i ze zdziwieniem przyjmuj

za zapat od obcych.

Przekazany przez Tacyta opis bytu gospodarczego Bat�w jest zgo-

dny ze r�dami archeologicznymi. Z wykopalisk wiadomo, e Bato-

wie od kilku ju stuleci posugiwali si wyrabianymi przez siebie lub

nabywanymi od obcych kupc�w narzdziami z elaza, jak siekiery,

noe, groty. Prawd jest, e elaza byo u Bat�w do niewiele, jako

e kraje ich nie obfitoway w zoa rudy elaza. Umieli jednak Bato-

wie wydobywa elazo z ubogich pokad�w miejscowej rudy botnej.

Znaleziska elaznych sierp�w i kos z I—IV w. n.e. potwierdzaj po-

chlebn opini historyka rzymskiego o stosunkowo wysokim poziomie

rolnictwa u Bat�w, kt�rzy przewyszali w tym wzgldzie German�w.

W czasach Tacyta rolnictwo stao si ju podstawowym zajciem Ba-

t�w. Ziemi w�wczas, jak i przez cae niemal I tysiclecie, uprawiano

systemem wypaleniskowo-odogowym, tzw. lidymami. Za pomoc e-

laznych siekier wyrbywano kawa lasu i wypalano. Na spopielonej,

wzruszonej motykami glebie wysiewano zboa: pszenic, proso, jcz-

mie, yto, owies, a take groch, len, konopie. Przez kilka lat osigano

do dobre urodzaje, a kiedy ziemia wyjaowiaa i pocza zarasta

chwastami, pozostawiono j dyrwanem (odogiem) i przysposabiano

pod upraw nowy wyrb, zmieniajc pewnie przy tym miejsce pobytu.

Do powszechna bya te hodowla byda domowego, kt�ra — s-

dzc po danych archeologicznych — w I—IV w. n.e. odgrywaa w gos-

podarstwie domowym znacznie wiksz rol ni owiectwo. W rozle-

gych puszczach polowano nie tylko na grubego zwierza, jak: ubr, nie-

dwied, o, jele, ale i na cenne dla swoich futerek zwierztka, jak:

wiewi�rka, lis, kuna, b�br. owiono te ryby w rzekach i licznych je-

ziorach.

Do prymitywne i nie oddzielone od rolnictwa rzemioso dostar-

czao prawie wszystkich najwaniejszych przedmiot�w codziennego

uytku, w tym p�tna na odzie, obuwia, rcznie lepionych garnk�w

glinanych; koo garncarskie pojawio si u Bat�w-Litwin�w bardzo

p�no, dopiero w redniowieczu.

W pierwszych wiekach naszej ery rozwin si handel dalekosiny

z imperium rzymskim. Obcy kupcy, przybywajcy na Litw i do Prus

znad Morza Czarnego, znad Dunaju i z Italii, nabywali od Bat�w jan-

tar, a w zamian pozostawiali r�ne brzowe i nieliczne srebrne ozdoby

oraz monety. W Prusach znaleziono kilka tysicy r�nych monet rzym-

skich, na Litwie, g�wnie w okolicach Kajpedy i Pogi, ponad 600

monet. Pochodz one przewanie z II w. n.e., co — doliczajc kilku-

dziesicioletni okres potrzebny na ich dotarcie nad Batyk, wskazuje,

e g�wne natenie handlu jantarowego Litwy z prowincjami rzyms-

kimi przypado na II—III w. WIV w. nastpio zaamanie tego handlu,

gdy monety rzymskie nad Batykiem z tego okresu staj si rzadko-

ci. Przerwanie handlu spowodowane zostao pewnie wielk wdr�wk

lud�w, kt�ra pod koniec IV w. doprowadzia do najazdu lud�w barba-

rzyskich, German�w i Hun�w, na Rzym i do upadku tego potnego

imperium wiatowego.

Okres wielkiej wdr�wki lud�w znamionuje si na Litwie do za-

gadkowymi przemianami kulturowo-etnicznymi. Sporadycznie wyst-

pujce przed nasz er groby szkieletowe, nagle w II—IV w. n.e. zdo-

bywaj sobie na Litwie panujce miejsce na cmentarzyskach, a wraz

z nimi zjawia si ceramika chropowata. W drugiej poowie I tysiclecia

n.e. obrzdek szkieletowy i ceramika chropowata staj si coraz rzad-

sze i ustpuj pierwszestwa nieprzerwanemu zreszt, batyjskiemu

obrzdkowi ciaopalenia i ceramice gadkiej. Wreszcie w IX—XII w.

groby szkieletowe utrzymuj si tylko na prawym brzegu Windawy.

Czyby to by nawr�t resztek Staroindoeuropejczyk�w — Wenet�w?

Ich wtargnicie na Litw jako dziwnie zbiega si w czasie z wdr�wk

Got�w, kt�rzy na przeomie II i III w. n.e. wyruszyli znad dolnej Wisy

w kierunku Morza Czarnego. By moe, na szlaku swej wdr�wki Goci

natknli si na szcztki Wenet�w, kt�rzy pod ich naporem szukali

schronienia na Litwie, z kt�rej p�niej, w V—VIII w., te zostali wy-

parci przez Bat�w na lini Windawy.

ROZW�J GOSPODARKI I R�NICOWANIE MAJTKOWE BAT�W

W DRUGIEJ POOWIE I TYSICLECIA N.E.

Powolny, przez setki lat prawie niewidoczny rozw�j si wytw�r-

czych, poprzez wynalezienie najpierw brzowych (XVI—VI w. p.n.e.),

potem ju elaznych narzdzi (od V w. p.n.e.), rozkwit handlu jantaro-

wego w pierwszych wiekach naszej ery, prowadzi do powanych prze-

ksztace stosunk�w spoecznych. elazne narzdzia umoliwiy wik-

sz wydajno pracy. Skutkiem tego wielki patriarchalny r�d w epoce

elaza zaczai si rozpada na mniejsze rody, kt�re dysponujc ulepszo-

nymi metalowymi narzdziami mogy ju prowadzi samodzieln gos-

podark. W miejsce panujcych dotd zbiorowych poch�wk�w w

pierwszych wiekach naszej ery pojawiaj si pojedyncze groby, kt�re

stanowi dow�d wydzielania si pgszczeg�lnych rodzin z wielkiego

rodu. Zacza si te ujawnia nier�wno majtkowa, niekt�rzy bo-

wiem zmarli byli grzebani razem z koniem, przy szcztkach kobiecych

za spotykane s czasem liczne ozdoby brzowe, a wyjtkowo nawet

srebrne. Wybijajcy si czonkowie rod�w gromadzili znaczne — jak

na batyjskie stosunki — bogactwa, np. w postaci skarbu skadajcego

si z 30-^0 monet rzymskich.

W drugiej poowie I tysiclecia n.e. w yciu gospodarczym Bat�w

zasza jedna, ale istotna zmiana. Gdzie w VII—VIII w. pojawio si,

a na przeomie I i II tysiclecia upowszechnio prymitywne rolnictwo

orne. Do uprawy ziemi poczo suy drewniane rado (arklas), cig-

nione przez woy, rzadziej chyba przez konia. Prawdopodobnie w ko-

cu I, lub raczej na pocztku II tysiclecia na Litwie pocz si przyjmo-

3 — J. Ochmaski, Historia Litwy

wa archaiczny, tr�jpolowy system uprawy ziemi. W systemie tym ziemia

uprawna dzielia si na szereg rozrzuconych p�l, z kt�rych wiksza cz

leaa przez kilka lat ugorem, a na pozostaych zasiewano zboa ozime, w

tym coraz wicej yta, oraz zboa jare. Nadal jednak trzebie las�w pod

okresow i sta upraw miaa due zastosowanie i miejscami, w orod-

kach bardziej zacofanych, zapewne przewaaa. W innych dziedzinach go-

spodarki postp by niewielki. Ulepszay si jednak niekt�re narzdzia,

np. sierpy, kosy, a take siekiery, kt�re w wikszym stopniu zostay przy-

stosowane do ciesioki. Powane zmiany nastpiy w uzbrojeniu i ozdo-

bach. Obok znanych dawniej oszczep�w o kr�tkim i dugim elaznym

grocie pojawiy si elazne tarcze. Przede wszystkim jednak wesza w uy-

cie nader droga i grona bro: elazny miecz, dugi dwusieczny i kr�tki

jednosieczny. Do bogate — w por�wnaniu z dawniejszymi czasami —

ozdoby kobiece, jak nakrycia gowy, nieraz okraszone srebrem, naszyj-

niki brzowe, a czasem srebrne, zapinki, szpilki, obrczki, paciorki szkla-

ne, odznaczaj si nie tylko lepszym wykonaniem. Coraz czciej trafiaj

si wr�d nich przedmioty srebrne, co wiadczy o wzrocie zamonoci

niekt�rych jednostek, a take o kontaktach handlowych Litwy z ssied-

nimi krajami sowiaskimi, g�wnie z Rusi, z kt�rych srebro za pored-

nictwem kupc�w docierao do nie posiadajcej tego kruszcu Litwy.

Wzrost zamonoci uwidacznia si r�wnie w coraz czstszych i bo-

gatszych poch�wkach mczyzn-wojownik�w z komi. Poch�wki z ko-

niem w pierwszej poowie I tysiclecia n.e. zdarzaj si wyjtkowo

i zwykle obok szkieletu mczyzny znajdowa si jeden ko. W drugiej

poowie I tysiclecia n.e. staj si one liczniejsze, zwaszcza na terenie

Litwy rodkowej i wschodniej. Obok szcztk�w zmarego trafiaj si

szkielety 2—5 koni. Na cmentarzysku w Vervai pod Kownem odkryto

nawet dwa groby, w kt�rych znajdowao si po osiem koni, pogrzebanych

razem ze zmarymi gdzie w XI—XII w. Naley si domyla, e im zna-

czniejsz osob by zmary, z tym wiksz okazaoci wyprawiano mu

pogrzeb, kadc do grobu r�wnie jego ulubione przedmioty oraz konie.

Wiadomo bowiem, e zwyczaj ten panowa jeszcze w XIV w., gdy wielki

ksi Olgierd zosta w 1377 r. pochowany razem z 18 komi. Wolno

przeto twierdzi, e poch�wki z komi, spotykane w drugiej poowie I

tysiclecia n.e., byy grobami wybitniejszych czonk�w rodu, kt�rzy po-

czli tworzy warstw arystokracji rodowej. Warstwa ta pocza si wy-

ksztaca w drugiej poowie I tysiclecia n.e., a przejawem jej istnienia s

obok poch�wk�w z komi take niekt�re drogie przedmioty, jak elazne

miecze i kosztownoci w postaci srebrnych ozd�b. Z biegiem czasu wars-

twa monych zacza si przeobraa w klas spoeczn.

POCZTKI SPOECZESTWA KLASOWEGO U BAT�W

W VIII—XII WIEKU

Wiadomo, e ludzie bardziej uzdolnieni i przedsibiorczy potrafi

w takich samych co i og� warunkach uzyska lepsze rezultaty w pracy

i t drog polepszy sw�j byt, osign znaczn czasem zamono.

nego spoeczestwa osigna taki poziom rozwoju, e umoliwia uzys-

kiwanie nadwyek, produktu dodatkowego. Nadwyki produkcyjne po-

zwalaj pewnym jednostkom na cakowite zaniechanie pracy fizycznej

i zajcie si innymi czynnociami, na pdzenie innego trybu ycia.

U lud�w rolniczych — do kt�rych naleeli Batowie — produkt dodat-

kowy pojawia si na stae dopiero w okresie upowszechnienia si ornej

uprawy ziemi, kt�ra na ziemiach litewskich wystpuje nie wczeniej ni

w VII—VIII w. W tym czasie na powierzchni ycia spoecznego po-

cza wyranie ju wypywa warstwa monych i przeksztaca si

w klas spoeczn.

Z opowieci kupca anglosaskiego Wulfstana, kt�ry w kocu IX w.

goci w kraju Prus�w (Aestland) wynika, e w�wczas w onie tego

ludu istniaa ju klasowa struktura spoeczna. Wulfstan bowiem opo-

wiada, e w kraju Prus�w s liczne grody, po kt�rych siedz kunigasi

i pij kumys, podczas gdy posp�lstwo i niewolnicy racz si miodem.

Relacj Wulfstana uzupeniaj i potwierdzaj p�niejsze r�da z ko-

ca X, pocztku XI w., zwaszcza ywoty w. Wojciecha i w. Brunona,

kt�re wymieniaj przedstawicieli arystokratycznej rodowej i starszyzny

plemiennej. Poniewa Litwa przebywaa ten sam proces rozwojowy co

Prusy, wolno sdzi, e w spoeczestwie litewskim r�wnie okoo

VIII—IX w. wystpiy oznaki niewolnictwa. Wojny bowiem toczone w

tym okresie dostarczay Litwinom nie tylko up�w w postaci kosztow-

noci, ale przynosiy te brac�w wojennych. Co zamoniejsi zatrud-

niali pewnie tych jec�w w swoim gospodarstwie. W ten spos�b niewol-

na czelad powikszaa si liczebn i gospodarcz rodu, zapewniajc

mu w dalszej kolejnoci wiksze znaczenie w yciu spoeczno-politycz-

nym. Moni wykorzystali te rozw�j stosunk�w spoeczno-gospodar-

czych, wzrost produkcji, do zmiany stosunk�w wasnociowych. Nieg-

dy ziemi — ten podstawowy rodek produkcji — dzielono co pewien

czas midzy poszczeg�lne rody drog losowania, tak e co jaki czas

zmieniaa ona swego uytkownika. Ju w XI w. — jak wynikaoby z in-

formacji polskiego kronikarza Galia Anonima o Prusach — dawne

dziay losowe przeksztaciy si w dziedziczne rebi (dziaki), tylko

lasy, ki i inne uytki rolne pozostaway we wsp�lnym wadaniu. W

warunkach postp�w techniki gospodarowania, przejcia do ornej

uprawy roli, kiedy ziemia zacza dawa wicej plon�w, ni tego wyma-

gao spoycie, dla wielu czonk�w rodu korzystniejsze byo wydzielenie

si ze wsp�lnoty wiejskiej i przyjcie ziemi w dziedziczne uytkowanie.

Moliwoci te wyzyskiwali w pierwszym rzdzie moni i przy pomocy

zagarnianych na wojnach brac�w powikszali swoje gospodarstwa.

ORGANIZACJE PLEMIENNE NA LITWIE W DRUGIEJ POOWIE I

I NA POCZTKU II TYSICLECIA N.E.

W toku przemian gospodarczo-spoecznych w drugiej poowie I ty-

siclecia n.e. pocza si tworzy organizacja plemienna. Zamieszkae

w polach, tj. na maych terytoriach typu wsi, rody zaczy si dla lep-

Plemi rzdzio si przy pomocy wiecu ludowego, kt�ry decydowa

o sprawach wojny i pokoju, w sporach z ssiednim plemieniem i wybie-

ra naczelnika — wieszpaca (paca). Wieszpac (lit. viespats — pan wo-

ci) peni sw wadz tylko na czas trwania stanu wojennego; prowa-

dzi wtedy wojsko i ukada si o pok�j. Aczkolwiek w wiecu brali

udzia wszyscy mczyni plemienia, to jednak moni miewali pomi-

dzy sob odrbne narady i wywierali przemony wpyw na przebieg

obrad i uchway wiecu. Tote wieszpacem obwoywano nie tylko tego,

kt�ry by mdry w radzie i dzielny w boju, ale zwykle tego, kt�ry obok

tych przymiot�w wyr�nia si jeszcze ponad og� swoj zamonoci.

Stopniowo wieszpacowie zaczli dy do przeduenia okresu swej

wadzy, do uczynienia jej doywotni, a potem i dziedziczn. Wykorzy-

stywali wic ku temu swoje wpywy, bogactwa, kt�rymi zjednywali so-

bie stronnik�w, i wreszcie poczli tworzy podleg sobie sta si

zbrojn w postaci druyny, zoonej z przyjaci�, krewnych i zwolenni-

k�w. Druyna — draugija — pojawia si najp�niej w XII w., kiedy

Litwini poczli podejmowa dalekie nieraz, upieskie wyprawy na s-

siednie ludy, zdobywajc na nich upy i brac�w.

NAJAZDY WIKING�W NA ZIEMIE LITEWSKIE

W KOCU I TYSICLECIA N.E.

W Europie przez dugi czas gucho byo o Litwie. Kraj ten by

bowiem jakby zapadym ktem wiata. Nie syn z bogactw natu-

ralnych, kt�re mogy nci obcych, nie przechodziy te przeze ja-

kie waniejsze szlaki handlowe. Nic dziwnego, e na zachodzie Eu-

ropy w czasach Karola Wielkiego, na przeomie VIII i IX w., wie-

dziano o krajach nadbatyckich nie wicej ni w staroytnoci. Sy-

szano wprawdzie o Polsce, o tym, e nad Batykiem yj Sowianie

i Aistowie oraz inne r�ne ludy. r�do niemieckie z poowy IX w.,

zwane Geografem Bawarskim, spor�d tych lud�w wymienio jedy-

nie lud Bruzi, tj. Prus�w. Natomiast w tych czasach Litwa ju bya

dobrze znana Skandynawom.

W VIII—IX w. skandynawscy Wikingowie rozwinli niezwykle pr-

n i czstotliw akcj upiesk pldrujc po caej niemal Europie.

Ofiar ich dokuczliwych i zaborczych najazd�w morskich staa si Bry-

tania, Francja, Ru i inne kraje, wr�d nich ziemie pruskie i litewskie,

Litwini usiowali stawi tym gronym napastnikom op�r. Coraz wiksza

ilo i lepsza jako broni, jej nowe rodzaje, jak miecze, nastpnie

powstawanie grod�w coraz lepiej umocnionych, nie zamieszkaych, ale

sucych ludnoci za schronienie w razie niebezpieczestwa, wiadcz,

e w okresie normaskiej agresji nastay dla Litwy niespokojne czasy.

Wiadomo, e Wikingowie w pierwszej poowie IX w. zmusili do ulego-

ci i pacenia daniny zamieszkujcych w p�nocno-zachodniej czci Li-

twy Kursz�w. R�wnie kr�l duski Regnar Lodbrok mia w tyme

okresie wyprawia si na pruskich Samb�w oraz na Kursz�w. W 853 r.

podczas wielkiej wyprawy na Kuroni Wikingowie zdobyli podstpnie

potny gr�d Apuli i wymusili od jego mieszkac�w haracz. W walce

z normaskimi najedcami mieszkacy Litwy zdoali jednak obroni

swoj niepodlego.

LITWA NA WIDOWNI HISTORYCZNEJ W 1009 ROKU

Europa zachodnia po raz pierwszy dowiedziaa si o istnieniu Litwy

zupenie przypadkowo w 1009 r. W tym roku nazwa Litwa pojawia si

po raz pierwszy na kartach r�de historycznych. Stao si to w wyniku

tragicznej mierci biskupa Brunona, kt�ry w porozumieniu z wadc

Polski Bolesawem Chrobrym uda si do kraju Prus�w pragnc nako-

ni ich do przyjcia chrzecijastwa. Podczas swej misji zosta jednak

zamordowany wraz ze swymi 18 towarzyszami „in confinio Rusciae et

Lituae", na granicy Litwy i Rusi, prawdopodobnie w kraju Jawiey.

Poniewa nazwa Litwa zapisana zostaa w wyranie ruskiej postaci: Lit-

va, przeto wolno wycign wniosek, e Litwa znana bya Rusi na

dugo przed 1009 r.

Znamienne jest milczenie sag skandynawskich o Litwie, mimo i

drapieni i zdobywczy Wikingowie znali we wczesnym redniowieczu

wybrzea waciwie caej Europy. Wiedzieli dobrze o Liwonii, Sambii,

Warmii, ale poniewa na wybrzeu litewskim spotykali yjcych tam

w�wczas Kursz�w, wymieniali tylko nazw Kuronii.

NAJAZDY RUSKIE I DUSKIE NA LITW W X—XI WIEKU

Najdawniejsze, znane ze r�de pisanych, stosunki litewsko-ruskie

rozwijay si pod znakiem wojny.

Powstae w X w. pastwo staroruskie wczenie zaczo narzuca

swe wadztwo ssiednim ludom i przymusza je do skadania dani.

W cigu X—XI w. cay szereg plemion ugrofiskich, jak Czud, Mera,

We, Mordwa, Peczora, Jam, Liw, a take batyjskich, jak emigoa,

otygoa, Kuronia, pacio Rusi trybut. R�wnie i Litwa w zaraniu

swoich dziej�w historycznych, w X—XI w., miaa by krajem paccym

da Rusi. Ju bowiem w 983 r. wielki ksi kijowski Wodzimierz pod-

j wypraw na Jawie i zmusi j do ulegoci. Los Jawiey podzie-

lia prawdopodobnie i Litwa, bowiem Ilia Muromiec, bohater starorus-

kiej byliny, przechwala si, e za kniazia Wodzimierza (980—1015)

co trzy lata wybiera w Litwie danin. Zwierzchnictwo Rusi nad Litw

i Jawie nie zdoao si utrwali, gdy nastpca Wodzimierza, wiel-

ki ksi Jarosaw Mdry, w 1038 r. podj now pr�b zhodowania

Jawiey, ale bez wikszego powodzenia. Kiedy w dwa lata p�niej Ja-

rosaw uderzy na Litw (1040 r.), latopis ruski skrztnie przemilcza

rezultat pochodu, kt�ry widocznie nie przyni�s podanego skutku.

Nie wiody si wyprawy take nastpcom Jarosawa. Gdy w bez maa

sto lat p�niej ksi kijowski Mcisaw podj wielk wypraw na

Litw od strony Izasawla (Zasawia) zim 1131/32 r., nie daa mu ona

spodziewanych korzyci. Rusini zdoali tylko spustoszy kraj i uprowa-

dzi jec�w. Podczas odwrotu cz ich wojska, Kijowianie, cigna

osobno z tyu za ksiciem. Ten oddzia zosta dopadnity przez pogo

litewsk i rozgromiony.

W pr�bach podboju Litwy rywalizowaa z Rusi Dania. Kr�lowie

duscy Kanut Wielki (1014—1035) oraz Kanut IV (1080—1086) naje-

dali ziemie Bat�w pragnc podda je swemu wadztwu i narzuci im

trybut. W ksidze danin paconych Danii przez ziemie pruskie, otew-

skie i estoskie widnieje r�wnie „Littonia". Zwierzchnictwo duskie

nad Litw musiao by wszake przejciowe i kr�tkotrwae, gdy w XII

w. nie daje si stwierdzi panowania Duczyk�w na Litwie.

UPIESKIE NAPADY LITWIN�W NA RU W XII WIEKU

W cigu pierwszych wiek�w swej dziaalnoci na widowni historycz-

nej nar�d litewski, „Chorobra Litwa" — jak gosi staroruska bylina —

peen poczucia wasnej niezawisoci, nigdy nie ukorzy si przed ad-

nym najedc i miao stawia mu czoo. �d poowy XII w., korzysta-

jc z osabienia Rusi, wywoanego feudalnym rozdrobnieniem tego do

niedawna potnego pastwa, Litwini zaczli przechodzi ju do dzia-

a zaczepnych. Ich oddziay bojowe jy przekracza lini graniczn

straniczych grod�w ruskich: Grodno—Nowogr�dek—Horodec nad

Berezyn—Izasawl—Misk—Borys�w, ohojsk—Brasaw. Zwalcza-

jcy si wzajemnie ksita ruscy nie byli w stanie stawi im skutecz-

nego oporu, a nawet szukali u Litwin�w oparcia i pomocy w bratob�j-

czych wojnach. Kiedy w 1162 r. ksicia horodeckiego Woodara obieg

w Horodcu ksi poocki Rohwood, Woodar wypad noc z Litwi-

nami na jego druyn i zada swemu przeciwnikowi cikie straty.

Z pomocy Litwin�w korzystali te 1180 r. ksita pooccy.

Ludna i bogata ziemia poocka, zamony Poock nad Dwin, kt�ry

wyr�s na handlu batyckim, staa si wkr�tce podliwym obiektem

litewskich najazd�w. Przed 1187 r. oddziay litewskie panoway ju

nad ywotn dla Poocka arteri handlow nad rodkow Dwin

i zagraay samemu Poockowi. W walce z Litwinami zgin Izasaw

Wasilkowic, wnuk sawnego ksicia poockiego Wsiesawa. Barwnie

opisane s te boje w St�wie o puku Igora, staroruskim bohaterskim

eposie.

Sowo, wspominajc niedawn jeszcze przewag Rusi nad Litw,

kiedy to Litwini i Jawigowie „sulice swoje porzucili i gowy pokonili

przed stalowymi mieczami" ksicia wodzimierskiego Romana, ubole-

wao:

I Dwin botem ciecze pod onym

Krzykiem pohac�w, Pooczanom gronym.

Jeden e Izasaw, syn Wasilkowy,

Swymi ostrymi mieczami

Zadzwoni o litewskie szomy,

Saw dziada swego Wsiesawa zamiwszy,

A sam pod czerwonymi szczyty

Na skrwawionej trawie litewskimi mieczami pocity

Wkr�tce najazdy Litwin�w przechodzc ziemie Letgal�w zacz-

y siga daleko na p�noc od Rusi, do bogatego Pskowa. Ju zim

1183/84 r. Pskowianie toczyli cikie walki z Litwinami „i wiele za sta-

o si Pskowianom" — ali si latopis ruski. Niebawem Litwini po-

czli zagraa samemu Nowogrodowi. Ta potna „Wenecja p�nocy",

jak zwano na Zachodzie Nowogr�d, czujc si zagroon, osadzia w

1198 r. w ukach ksicia Izasawa dla obrony przed Litw. Izasaw

zmar jednak niespodziewanie wiosn tego roku, a ju jesieni zjawili

si pod ukami Litwini z Pooczanami, kt�rzy snad uznali, e lepiej

dla nich bdzie, jeli si nara swoim wchodzc w pewniejszy zwizek

z Litw, kt�ra moga im zagwarantowa swobod handlu na Dwinie.

Nowogrodzka zastawa w ukach okazaa si wkr�tce niedostateczn

zapor dla wszdobylskich Litwin�w. W 1200 r. ich druyny grasoway

ju w gbi ziemi nowogrodzkiej nad brzegami owat', Poa i dotary

a do grod�w Swinort, Naliucz. W drodze powrotnej dopdzili ich jed-

nak Nowogrodzianie i zadali znaczne straty. Ksita ruscy starali si

przeciwdziaa temu niezwykemu rozmachowi upieskich pochod�w

Litwy i pr�bowali wypraw odwetowych. Dwukrotnie zamierza naje-

cha Litw ksi kijowski Ruryk, ale pierwszym razem, w 1190 r.,

zbyt dugo zabawi na weselu ksicia Jarosawa w Pisku, niegi sta-

jay i drogi na Litw okazay si nie do przebycia. Za drugim razem,

w 1193 r., wstrzymaa Ruryka groza poowiecka na wschodzie Rusi.

R�wnie ksi nowogrodzki Jarosaw zamierza w 1191 r. wyprawi

si na Litw albo na estosk Czud, w kocu jednak po namyle wy-

bra atwiejszego przeciwnika — Czud. Ksita ruscy najwyraniej

nie czuli si na siach poskromi rozzuchwalone watahy litewskie, kt�re

upiy i niszczyy ich kraj. Tymczasem omieleni powodzeniem Litwini

caym szeregiem swych upieskich pochod�w przygotowywali sobie

grunt pod przysze zdobycze terytorialne na Rusi.

LITWINI W WALCE Z AGRESJ NIEMIECK NAD BATYKIEM

NA PRZEOMIE XII I XIII WIEKU

Litwini, nie zmniejszajc rozmachu swych dziaa na Rusi, u schy-

ku XII w. zwr�cili baczniejsz uwag na ziemie swych pobratymc�w —

emigo i otygo. W krainach tych bowiem zaczli si pojawia

i usadawia niemieccy kupcy i feudaowie. Ju okoo 1186 r. napywa-

jcy nad ujcie Dwiny Niemcy przystpili do zakadania swych kolonii

w tym kraju i pod pretekstem nawracania otewskich pogan na chrze-

cijastwo usiowali zagarn ich ziemie. Litwini dojrzawszy w niemiec-

kich przybyszach agresywnego przeciwnika wypowiedzieli im walk.

Przed 1188 r. uderzyli oni — wsp�lnie, zdaje si, z Pooczanami — na

kontrolowane przez Niemc�w tereny otewskie wyrzdzajc im due

szkody. e Niemcy dotkliwie odczuli ten najazd, wiadczy wyprawione

przez nich poselstwo do Rzymu w 1188 r., w kt�rym bra udzia liwo-

ski wielmoa Caupo. Zoy on papieowi obszern relacj o licznych

stratach i bezecestwach wyrzdzanych chrzecijanom przez „wielce

potn" Litw. Na przeomie XII i XIII w. znowu sycha o wielkiej

bitwie stoczonej przez Litwin�w z Niemcami pod Koknese. Najedcy

ponieli w�wczas tak cik klsk, e „trzy setki chrzecijan" legy na

placu boju. Nic dziwnego, e po takim ciosie, kiedy w 1201 r. Litwini

zaofiarowali Niemcom ryskim pok�j, �wczesny kronikarz, zniemczony

otysz Henryk uzna posunicie litewskie za prawdziwe „zrzdzenie

Boga".

LITWA WOBEC POLSKI W ZARANIU SWOICH DZIEJ�W

W XI—XII w. Litwini zetknli si r�wnie z Polsk, kt�rej wadcy,

Kazimierz Odnowiciel w 1048 r., Bolesaw Krzywousty w latach 1102—

—1113, a potem Kazimierz Sprawiedliwy w 1192 r., wiedli walki z Pru-

sami i Jawigami. Do pierwszych star polsko-litewskich doszo praw-

dopodobnie ju za panowania Bolesawa miaego (1058—1079). Mi-

ny jednak dugie ata, zanim Litwini ponownie zbrojnie zjawili si na

ziemiach polskich, gdy dopiero w 1159 r. sycha o ruskim ksiciu Wo-

odarze z Horodca nad Berezyn, kt�ry „chodzi pod Litw w La-

siech", tj. do Polski, Lach�w. Jakby w odwecie za zupienie przez Ka-

zimierza Sprawiedliwego kraju Jawig�w w 1192 r., Litwini najechali

Polsk gdzie na przeomie XII i XIII w.

Powane wyczyny militarne Litwin�w w drugiej poowie XII w., ich

zmagajca si dziaalno upieska na Rusi, pr�by wypraw na Polsk,

zwalczanie agresji niemieckiej na ziemi otewskiej wskazuj, e w tych

czasach na Litwie musiay si dokonywa powane zmiany w yciu spo-

eczno-politycznym.

III. PASTWO LITEWSKIE

W XIII I XIV WIEKU

PRZESANKI ZJEDNOCZENIA

PASTWOWEGO LITWY . _

A PRZEOMIE XII l XIII W. LltW3

wkroczya w nowy okres swoich dziej�w — w okres tworzenia pastwa.

Pastwo jako organizacja polityczna klasy panujcej, wyposaona w

aparat przymusu majcy na celu ochron interes�w tej klasy, moe po-

jawi si w�wczas, kiedy zaistniej odpowiednie warunki gospodarcze,

umoliwiajce powstanie spoeczestwa klasowego. Niezbdn prze-

sank do tego jest u lud�w rolniczych przejcie od rolnictwa wypaleni-

skowo-odogowego do ornego, kt�re dostarcza staych nadwyek zbo-

owych, koniecznych do utrzymania kosztownego aparatu pastwowe-

go. Taki poziom si wytw�rczych osigna Litwa ju na przeomie

I i II tysiclecia n.e.

W zorganizowaniu pastwa zainteresowani byli w pierwszym rz-

dzie moni — wieszpacowie, posiadajcy znaczne niekiedy i trwae ma-

jtki w postaci d�br ziemskich z niewoln ludnoci, kosztownoci

i stad byda. Bogactwa te uprawniay ich do speniania kierowniczej

roli w spoeczestwie. Byli wic wieszpacowie nosicielami idei pastwo-

tw�rczej i jej realizatorami, kt�rzy wykorzystali denia szerokich mas

ludowych do zapewnienia krajowi bezpieczestwa przed nieprzyja-

ci�mi z zewntrz. Poprzez stworzenie wasnego narodowego pastwa

wieszpacowie spodziewali si rozszerzy swe bogactwa i utrwali kiero-

wnicze stanowisko w spoeczestwie. Mogo to nastpi albo poprzez

podporzdkowanie i eksploatowanie wasnego spoeczestwa, albo po-

przez przejcie od dorywczych, upieskich najazd�w na ziemie obcople-

miec�w do podboj�w terytorialnych, kt�re by zapewniy cigo eks-

ploatacji lud�w ssiednich. Zmuszenie do ulegoci wasnego spoecze-

stwa nie byo rzecz atw, prowadzio bowiem do ostrych konflikt�w

klasowych. Korzystniejsze wydaway si zdobycze terytorialne, gdy w

tym wypadku mona byo posuy si siami swego spoeczestwa i w

toku akcji wojennej narzuci mu okrelone obowizki fiskalne na rzecz

pastwa. W epoce plemiennej bowiem ludno penia jedynie pewne

wiadczenia na rzecz obronnoci swego terytorium, jak budowa i na-

prawa grod�w, most�w oraz dr�g, wreszcie braa udzia w pogoni za

nieprzyjacielem. Te nieliczne ciary publiczne miay zosta przez or-

ganizacj pastwow rozwinite w cay zoony system powinnoci na

rzecz pastwa i panujcego.

Tworzeniu si pastwa litewskiego sprzyjaa pomylna dla Litwy sy-

tuacja midzynarodowa. Ru, kt�ra niegdy usiowaa zniewoli Litw,

od poowy XII w. wesza w okres dugotrwaego rozbicia dzielnicowe-

go, a po straszliwym najedzie mongolskim 1237—1240 r. ulega dal-

szemu, wielkiemu osabieniu i rozprzeniu politycznemu. Od Polski,

kt�ra r�wnie przeywaa chwile upadku i feudalnego rozdrobnienia,

oddzielay Litw ziemie jawieskie, tak e Litwini z tej strony nigdy

nie byli niepokojeni. Na p�nocy wprawdzie, na ziemiach otewskich,

zaczli si usadawia Niemcy od schyku XII w., ale Litwa nad nimi

zdecydowanie g�rowaa.

W tych sprzyjajcych okolicznociach Litwa ju od koca XII w.

zacza przejawia niezwykle oywion dziaalno militarn i dyplo-

matyczn. Prowadzone pod przewodnictwem wieszpac�w akcje upies-

kie na ziemie otewskie, ruskie i polskie w pocztku XIII w. nabieray

ogromnego rozmachu. W latach 1201—1236 Litwini podjli co naj-

mniej 40 najazd�w na swoich ssiad�w, w tym 22 na podbijane przez

Niemc�w ziemie otewskie, 14 na Ru i 4 na Polsk.

„Bezbona Litwa" — tak wymylay jej latopisy ruskie — ze zmien-

nym szczciem upia swoich wschodnich ssiad�w. W 1213 r. Litwini

ograbili nawet silny i bogaty Psk�w, spalili go, a potem bezkarnie ucie-

kli. Napastowani za nie czuli si na siach do podjcia wypraw odweto-

wych. Tote powstae przed poow XIII w. Sowo o upadku ziemi ru-

skiej z tsknym alem wspominao dawne, ale pamitne jeszcze czasy,

kiedy to „Litwa z bot swoich nie wyazia".

POWSTANIE ZWIZKU PLEMION LITEWSKICH

W POCZTKU XIII WIEKU

Dua sia uderzeniowa napad�w litewskich oraz ich czstotliwo

wskazuj, e pochody litewskie nie byy przedsibrane przez pojedyn-

czych tylko wieszpac�w. Ju w 1207 r. w najedzie na ziemie otewskie

bray udzia wojska zwoane z caej Litwy. Podobnie w 1219 r. poso-

wie litewscy udawali si do ksit halicko-wodzimierskich, wielkiej

kniahini Romanowej i Daniela, w imieniu caej Litwy, nawet ksit

mudzkich, kt�rzy z Rusi nie mieli bliej do czynienia. Widocznie

wic w latach 1207, 1219 wadajcy poszczeg�lnymi ziemiami kunigasi,

czyli potniejsi wieszpacowie, wchodzili w porozumienie i uzgadniali

midzy sob sw polityk zewntrzn. Umowy midzy kunigasami do-

wodz, e w pierwszej wierci XIII w. organizacja plemienna na Litwie

pocza si przeksztaca w zwizek plemienny, kt�ry wprawdzie je-

szcze do luno jednoczy ziemie litewskie pod wzgldem politycznym,

ale stanowi wany krok na drodze do wytworzenia organizacji pa-

stwowej .

Na czele litewskiego zwizku plemiennego staa w�wczas grupa pi-

ciu ksit „starszych", kt�rych latopis halicki wymieni w nastpujcej

kolejnoci: „ywinbud, Dowiat, Dowsprunk, brat jego Mi[n]dog, brat

Dowiat�w Wilikai". Za nimi postpowaa grupa ksit „modszych",

czyli — w myl terminologii ruskiej — zalenych, w liczbie szesnastu.

Traktat litewsko-halicki 1219 r. wyliczy cztery grupy ksit zalenych:

dw�ch mudzkich, siedmiu Ruszkowicz�w, trzech Bulewicz�w, czte-

rech z Dziawotwy. Reprezentowali oni najwidoczniej wszystkie zie-

mie, czyli plemiona litewskie. Jakimi plemionami wadali Ruszkowicze

i Bulewicze? Przypuszczalnie jedni Nalszczanami, a drudzy Auksztot

(oszmiaskim). Zwizek plemienny dysponowa ju si caej Litwy,

m�g wic przystpowa do powaniejszych dziaa na arenie midzy-

narodowej. Zdaje si, e litewski zwizek plemienny oferujc Rusi Ha-

licko-Wodzimierskiej w 1219 r. pok�j i przymierze skierowane prze-

ciwko Polsce wym�g na ksitach ruskich zgod na zajcie Rusi Czar-

nej z Nowogr�dkiem, kt�ra staa si teraz baz wypadow dla ekspan-

sji litewskiej na Ru poudniow. W ten spos�b rabunkowe napady li-

tewskie na Ru zaczy nabiera nowego charakteru — przeksztacay

si w ekspansj polityczno-zaborcz.

ORODKI PASTWOTW�RCZE NA LITWIE I MUDZI

PRZED POOW XIII WIEKU

Zwizkowi plemiennemu przewodzia nieliczna grupa starszych ku-

nigas�w-ksit, kt�rzy narzucali swe decyzje do spornemu zastpowi

pomniejszych kunigas�w plemiennych. Nastpowaa wic na Litwie

koncentracja wadzy politycznej w rku kilku rod�w, kt�re zapewni-

wszy sobie dziedziczn wadz w swoich ziemiach, zaczy zmierza do

rozcigania swego zwierzchnictwa na inne terytoria oraz na ziemie ru-

skie. Spor�d tych rod�w wybili si na przeomie XII i XIII w. Ryngol-

dowicze. Przodek ich, nieznanego imienia, zwany przez p�niejsz tra-

dycj Ryngoldem, zmary przed 1219 r., by ju tak potny, e na ca-

ej Litwie nie mia sobie r�wnego. Jego synowie, Dowsprunk i Men-

dog, zjawiajcy si pierwszy raz w 1219 r. w grupie starszych ksit

obok Zywinbuda oraz Do wiata i Wilikai a, nie tylko podtrzymali wy-

walczone przez ojca stanowisko swego rodu na Litwie, ale i utwierdzili

je. Poprzez zwizki maeskie z innymi kunigasami i krwawe roz-

prawy z przeciwnikami zmierzali oni do jedynowadztwa. Dziki oen-

kowi Dowsprunka okoo 1219 r. z siostr ksicia mudzkiego Wykinta,

kt�ry polubi w�wczas siostr Dowsprunka i Mendoga, Ryngoldowi-

ee zapewnili sobie pewnie poparcie mudzi w swoich poczynaniach na

terenie Auksztoty. Pocztkowo g�wna rola polityczna na Litwie nale-

aa prawdopodobnie do starszego Dowsprunka, kt�rego c�rka wysza

za m za ksicia halickiego Daniela. Od 1238 r. sycha jednak tylko

o Mendogu jako najpotniejszym wadcy. Widocznie Dowsprunk ju

nie y, by moe nawet przez brata pozbawiony ycia. Deniom Men-

doga do zagarnicia wadzy po Dowsprunku stali na przeszkodzie jego

bratankowie, Towciwi i Edywid, kt�rych popiera wuj Wykint. Na

mudzi pod przewodem Wykinta tworzy si drugi orodek pastwo-

tw�rczy, kt�ry posiada znaczn si militarn, a poprzez opiek Wy-

kinta nad Dowsprunkowiczami zmierza do rozszerzenia swoich wpy-

w�w na Auksztot. Znaczenie Wykinta wzroso od czasu, kiedy w

1236 r. mudzini pod jego przyw�dztwem odnieli wspaniae zwyci-

stwo nad wypraw krzyack pod Szawlami. Na placu boju leg wtedy

sam mistrz kawaler�w mieczowych Volkevin, a z pozostaego wojska,

wspomaganego przez Ru pskowsk, ledwie co dziesity wr�ci do

domu. Zakon Kawaler�w Mieczowych po tym pogromie nie m�g si

podnie i w 1237 r. poczy si z krzyackim Zakonem Niemieckim,

kt�ry po utwierdzeniu si na polskiej ziemi chemiskiej w 1230 r. przy-

stpi od 1233 r. do podboju Prus.

Wykint nie zdoa jednak nada odpowiedniego wyrazu mudzkim

tendencjom pastwo tw�rczym i w rywalizacji ze swym szwagrem Men-

dogiem, nie majc silniejszego oparcia, ustpi i uzna prymat wadcy

ziemi litewskiej.

UTWORZENIE MONARCHII LITEWSKIEJ ZA MENDOGA

W POOWIE XIII WIEKU

Droga Mendoga do zdobycia peni wadzy nad wszystkimi ziemiami

litewskimi znaczya si krwawymi rozprawami z przeciwnikami i zrcz-

nym, nieraz brutalnym stosowaniem przymusu. Przed 1246 r. zdoa on

zgadzi opornych kunigas�w Bulewicz�w, z kt�rych najstarszy, Wi-

szimunt, postrada nie tylko on, uwiedzion przez Mendoga, ale

i gow pooy wraz z brami Edywiem i Sprudejkiem. Ziemia

nalszczaska ju okoo 1238 r. uznawaa nad sob wadz Mendoga,

szwagier bowiem Mendoga, kunigas nalszczaski Dowmunt, z woli

Mendoga zosta na wezwanie ksicia halickiego Daniela wyprawiony w

1238 r. na Polsk. Zwierzchnictwu Mendoga poddali si r�wnie kuni-

gasi Ruszkowicze oraz kniaziowie z Dziawotwy Bikszi i Ligejk. Zape-

wniwszy sobie okoo 1240 r. panowanie nad ca Auksztot, Mendog

zapragn pozby si z Litwy niewygodnych bratank�w, Edywida i To-

wciwia, oraz mudzkiego ksicia Wykinta. Nakaza im tedy cign na

Ru, ku Smoleskowi, i tam szuka udziau za ojczyzn. Wygnanie

Dowsprunkowicz�w miao miejsce prawdopodobnie okoo 1245 r.,

kiedy to oddziay litewskie przeszy p�nocn Smoleszczyzn i zupiy

Torek nad rzek Twerca. Bratankowie Mendoga zdoali w�wczas opa-

nowa Poock, gdzie rzdy obj Towciwi, usadowili si te prawdopo-

dobnie i w Witebsku oraz w Smolesku, z kt�rego jednak wypar ich w

1248 r. ksi wodzimierski Jarosaw. Panujcy na Rusi krewniacy

Mendoga okazali wkr�tce nieposuszestwo swemu wujowi, wyamujc

si z pod jego zwierzchnictwa. W�wczas Mendog „posa na nich woje

swoje chcc ubi ich", ale oni w 1248/49 r. zbiegli do Daniela halickie-

go, ma ich ciotki, siostry ojca Dowsprunka i Mendoga. Daniel hali-

cki, nie baczc na wezwanie Mendoga, aby „nie czyni mioci niepo-

susznym", zapragn wykorzysta t wietn okazj do ingerencji w

sprawy litewskie i do odebrania Litwie Rusi Czarnej. Z jego inicjatywy

zawizaa si w 1249/50 r. przeciwko Litwie potna koalicja, w kt�rej

obok Rusi Halicko-Wodzimierskiej wzili walny udzia Krzyacy in-

flanccy oraz Jawigowie i poudniowa mud, przekupiona z Jawie

przez Wykinta srebrem; Polacy na wezwanie Daniela, „jako czas na po-

gan" i, wym�wili si od udziau w koalicji.

LITWA W WALCE Z WROG KOALICJ RUSKO-KRZYACK

W tej tak gronej i wydawaoby si beznadziejnej sytuacji w peni

zabysn wielki talent polityczny Mendoga, kt�ry zrcznie wykorzysta

sprzecznoci w onie koalicji antylitewskiej. Najpowaniejszego wroga,

Krzyak�w, zjedna obietnic chrztu, kt�rej w 1251 r. rzeczywicie, ale

podobno obudnie dopeni. W toku zaciekych walk 1251 r., kiedy

Mendog wytrzyma oblenie w swoim grodzie Woruta, a potem, kiedy

podczas wyprawy na mud pod Twiremetem zgin Wykint, Litwa

wspierana przez Krzyak�w opara si zwycisko koalicji. Z grona

przeciwnik�w ubyli wkr�tce Jawigowie oraz popierajcy Towciwia

mudzini, pozyskani srebrem przez Mendoga. Mendog zdoa utwier-

dzi swe panowanie w Litwie i za staraniem krzyackim w Rzymie

u papiea Innocentego IV uwieczy sw�j sukces uroczyst koronacj na

kr�la Litwy w Nowogr�dku na przeomie czerwca i lipca 1253 r. Swych

krzyackich sojusznik�w wynagrodzi kr�l litewski czczymi darowiznami

ziem, kt�rymi nie wada i kt�rych Krzyacy nie mieli siy zaj. Mendog

bowiem nada im w latach 1253—1259 kilka woci jawieskich oraz po-

owy woci mudzkich Ejragoy, Betygoy, Rosie, Kroy, awkowa,

Kulene i Korszowa, drugie po�wki tych woci wyznaczy za biskupowi

misyjnemu Litwy Chrystianowi w 1253 r. Widocznie woci te popieray

Wykinta i Towciwia, tote wadca Litwy hojn rk uprawnia Krzya-

k�w do ich zajcia, ku czemu oni zreszt nie mieli moliwoci.

Koalicja antylitewska, nie zdoawszy zama oporu Mendoga, po-

pieranego przez Krzyak�w, wkr�tce rozpada si i w 1254 r. Daniel

halicki z Towciwiem zmuszeni byli zawrze z kr�lem Litwy pok�j. Na

mocy tego porozumienia, wzmocnionego maestwem c�rki Mendoga

z synem Daniela Szwarnem, Ru Czarna z Nowogr�dkiem jako lenno

Litwy zostaa oddana Romanowi Daniowiczowi. Towciwi za wr�ci

do swego ksistwa poockiego. mud odczya si od Litwy i rzdy w

niej obj wkr�tce syn Wykinta Treniota.

Odkryte niedawno r�do „Descriptio terrarum" — opis ziem Euro-

py, w tym kraj�w batyckich, spisane tu przed rokiem 1260 przez ano-

nimowego zakonnika, a zarazem naocznego wiadka koronacji Mendo-

ga, pozwala stwierdzi, e nastpi w�wczas nie tylko chrzest wadcy

Litwy, ale i e prowadzona bya chrystianizacja jego ludu. r�do do-

nioso bowiem, e misje chrystianizacyjne dziaay nie tylko na Litwie

cilejszej — ziemi litewskiej, ale i wr�d plemienia Nalszczan (Nalsa-

ni) oraz u Jawig�w; tylko mud pozostawaa pogaska, gdy tam

„nigdy bez miecza nie goszono" sowa Boego.

Dokonane w latach 1983—1985 odkrycia w podziemiach katedry wi-

leskiej pozwoliy stwierdzi istnienie jakiego najdawniejszego

obiektu kultowego o rozmiarach 22,7 x 22,4 m. Zachowane szcztki

tej budowli mona datowa na drug poow XIII — pocztek XIV w.,

gdy na to wskazuje rodzaj uytej cegy i zaprawy murarskiej. Sdzi

si, i bya to katedra wzniesiona przez Mendoga z okazji jego chrztu.

Mona jednak, wobec niemonoci ustalenia cisej chronologii, z r�w-

nym prawdopodobiestwem wysun hipotez, i by to dominikaski

koci�, o kt�rym wspomina w. ks. Giedymin, e zosta spalony przez

Krzyak�w za Witenesa. Giedymin owiadczy, e koci� ten „de

novo" odbudowa i wzni�s te drug wityni dla braci mniejszych —

franciszkan�w — z pewnym prawdopodobiestwem p�niej znany koci�

w. Mikoaja, najstarszy zreszt koci� wileski, wzmiankowany ju jako

istniejcy za czas�w Jagiey. Gdyby owa prakatedra pochodzia z funda-

cji Mendoga, znaczyoby to, i Wilno ju w�wczas byo stolic Litwy. Ale

jeli pochodzi z czas�w Witenesa, stoeczny charakter Wilna za Mendoga,

stoi nadal pod znakiem zapytania, bo jak wiadomo, katedry wznoszono

w stolicach. Kwestia ta wymaga wic dalszych bada.

POGROM KRZYAK�W I PONOWNE ZJEDNOCZENIE LITWY 1260—1261

Traktujc sojusz z Krzyakami jako rodek do budowy monarchii

litewskiej, Mendog niedugo znalaz sposobno do zerwania z tym

uciliwym sprzymierzecem. Jego kr�lestwo nawiedzia jednak grona

nawaa mongolska, kt�ra wieo co rzucia na kolana Ru p�nocno-

-wschodni i poudniow w latach 1237—1240 oraz straszliwie spusto-

szya Polsk i Wgry w 1241 r. Zim 1258/59 r. Tatarzy pod chanem

Burundajem najechali i Litw, niszczc zimie litewsk i nalszczask.

Ocalaa od tego najazdu mud, ale niebawem stana w obliczu agre-

sji krzyackiej. mudzini zdobyli si na heroiczny zryw, odnoszc dwu-

krotnie wietne zwycistwa nad przeciwnikiem — w 1260 r. nad jezio-

rem Durbe i w 1261 r. pod Lenewarde. Klski Zakonu byy tak dotkli-

we, e ujarzmione przez Krzyak�w ludy Prus�w i otysz�w zerway

si do wielkiego powstania przeciwko ciemizcom, kt�re trwao z

przerwami wiele lat. Pogrom Krzyak�w nie odby si pewnie bez ci-

chego poparcia Mendoga, inaczej bowiem w�dz Zmudzin�w Treniota

nie przedoyby w 1261 r. Mendogowi chci poczenia si z Litw.

W zamian za uznanie Mendoga swoim wadc mudzini dali od

niego odstpienia od Krzyak�w i od chrzecijastwa, kt�rych kr�l lite-

wski nie zawaha si powici dla sprawy zjednoczenia kraju. Aposta-

zja Mendoga pocigna za sob gruntown zmian jego polityki ze-

wntrznej , gdy siy litewskie zwr�ciy si przede wszystkim przeciwko

niedawnym sprzymierzecom — Krzyakom. Mendog, popierany take

przez wschodnich Prus�w i Jawing�w, zawarszy sojusz z Nowogro-

dem Wielkim, wysa pod wodz Trenioty swe oddziay przeciwko

Krzyakom inflanckim, na kt�rych z drugiej strony uderzyy wojska ru-

skie pod sawnym zwycizc znad Jeziora Czudzkiego w 1242 r. Alek-

4 — J. Ochmaski, Historia Litwy

sandrem Newskim. Litwini i Rusini nie zdoali wszake nawiza wsp�-

dziaania, tote sukcesy sprzymierzec�w nie byy wielkie. Bezkarnie

za to w tyme roku Litwini zupili Mazowsze, kt�rego ksi Ziemowit

zgin w walce z nimi, a syn Konrad popad w niewol. Rozwinli wre-

szcie Litwini w 1262 r. dziaania bojowe na Rusi Czarnej, powrotem j

sobie podporzdkowujc.

UPADEK MENDOGA I ODBUDOWA PASTWA

PRZEZ WOJSIEKA 1263-1267

Te nadzwyczaj aktywne wystpienia militarne Litwy, zjednoczonej

pastwowo pod wadz Mendoga, zdaway si wynosi kr�la litews-

kiego na szczyty powodzenia. Tote Mendog „zaczai pyszni si wielce

i unosi si saw i dum ogromn i nie cierpia przeciwko sobie niko-

go". Jednak przyczajona opozycja niekt�rych kunigas�w, kt�rzy nie-

nawidzili Mendoga za jego twarde i krwawe rzdy, uderzya we wadc

Litwy ze strony do nieoczekiwanej. Mendog bowiem po mierci swej

ony Marty uwi�d siostr zmarej, zamn za Dowmuntem z Nalsz-

czan, i wzi j sobie za maonk. Pod przewodem Dowmunta i Tre-

nioty moni uknuli spisek na ycie Mendoga. Jesieni 1263 r., kiedy

wojska Mendogowe znajdoway si w pochodzie na daleki Briask,

Dowmunt nagle zawr�ci z drogi i napadszy na Mendoga zamordowa

go wraz z synami Rukl i Repekiem. Tak zgin tw�rca pastwa litew-

skiego, „samodzierec we wszystkiej ziemi litewskiej", pierwszy i osta-

tni kr�l Litwy, wielki Mendog. mier Mendoga pogrya Litw w ot-

cha kilkuletniej wojny domowej.Wadz zagarn Treniota, kt�ry

podstpnie zgadzi Towciwia, zaprosiwszy go z Poocka do podziau

„ziemi i dobytku Mendoga". Ocalony syn Mendoga, Wojsiek, kt�ry

zosta prawosawnym mnichem, ratowa si ucieczk do Piska. Sam

Treniota wkr�tce, po roku rzd�w (1264 r.) zgin z rk Mendogowych

koniuch�w, kt�rzy pomcili mier swego pana. Zwolennicy Ryngoldo-

wicz�w wysali w�wczas wezwanie do Wojsieka, aby przyby do kraju

obj rzdy. Wojsiek, pozyskawszy pomoc rusk, prawdopodobnie za

cen zwrotu Rusi Czarnej i przyrzeczenia przelania wadzy na zicia

Mendogowego, Szwarna Daniowicza, zrzuci sukni mnicha i wkroczy

na Litw. Krwawo, zwaszcza na terenie Nalszczan i Dziawotwy, u-

mierzy przeciwnik�w i spiskowc�w, tak e zab�jca jego ojca Dow-

munt wraz z druyn uciek a do Pskowa, gdzie zreszt przyjty

z otwartymi rkoma zosta ksiciem i z siami pskowskimi dwukrotnie

w latach 1266—1267 najeda sw ojczyzn.

UMOCNIENIE PASTWA ZA TROJDENA I WITENESA

Wojsiek, zaprowadziwszy w kraju ad i przywr�ciwszy te wadz-

two litewskie nad Poockiem, w kt�rym zasiad knia nalszczaski Ger-

de, potem jaki Izasaw, popad wkr�tce w konflikt ze swymi ruskimi

sprzymierzecami. Tem niesnasek bya pewnie Ru Czarna i kwestia

pastwa, nasta kilkunastoletni, do sabo owietlony okres. Wielkim

ksiciem zosta, by moe, bliej nie znany Dowmunt, kt�ry zgin

podczas wyprawy na Ru p�nocno-wschodni w 1285 r. W kilka lat

p�niej pojawili si nowi, do zagadkowi wadcy, bracia Budikid i Bu-

diwid, w 1289 r. Budikid, czyli wzmiankowany w 1290 r. Butegeyde,

rzdzi prawdopodobnie mudzi. Natomiast Budiwid, utosamiony z

Pukuwerem (1292—1294), by chyba wadc Litwy waciwej.

W osobie Pukuwera dosza na Litwie do wadzy nowa, gona w

przyszoci dynastia. Jej protoplast by bliej nie znany Skoomend,

yjcy w czasach Mendoga. Od imienia jednego z najwybitniejszych jej

przedstawicieli nosi ona w historiografii nazw dynastii Giedymina.

Pierwsi z nowych wadc�w litewskich stanli przed trudnym zada-

niem utrzymania zdobytych ziem ruskich i odparcia wzmoonej agresji

krzyackiej. W 1283 r. Krzyacy bowiem ukoczyli podb�j Prus i po-

dobny los pragnli zgotowa Litwie, przede wszystkim jej mudzkiej

krainie, kt�ra staa na przeszkodzie poczeniu pruskich i otewskich

posiadoci Zakonu Niemieckiego. Budikid z Budiwidem majc tak

niebezpiecznego przeciwnika na zachodzie i p�nocy kraju zdecydowali

si na chwilowe ustpstwa wobec Rusi, oddajc w 1289 r. Wokowysk

ksiciu wodzimierskiemu Mcisawowi Daniowiczowi. Od 1289 r. to-

czyy si bowiem nieprzerwane walki nad Niemnem midzy Litwinami

a Krzyakami pruskimi i otewskimi. W latach 1300—1315 Krzyacy

skierowali na Litw a 20 rejz, najedajc g�wnie mud. Syn Puku-

wera-Budiwida, Witenes, rzdzcy w latach 1295/96—1315, skutecznie

stawia najedcom op�r i w 1298 r. Litwini odnieli nad Krzyakami

zwycistwo pod Korkhaus na terenie otewskim. Duym sukcesem dy-

plomacji Witenesa byo wyzyskanie sprzecznoci pomidzy Krzyakami

inflanckimi a niemieckim mieszczastwem Rygi. Ryanie, yjcy z han-

dlu dwiskiego z Poockiem, a take z Litw, chtnie szli na przymie-

rze z Litw, zawierajc z ni sojusz okoo 1298 r., kt�ry osabia poczy-

nania Zakonu. Krzyacy pruscy usiowali za to podburzy monych

mudzkich i lud przeciwko wadcy Litwy, tak e w latach 1299—1300

wielki ksi litewski musia umierza bunt swoich poddanych.

WZROST POTGI LITWY ZA GIEDYMINA

Nastpca Witenesa, jego brat Giedymin (1315—1341), zasyn

jako wielki polityk, za kt�rego Litwa signa ju po mocarstwowe

stanowisko w Europie rodkowo-wschodniej. Pocztki panowania Gie-

dymina upyny pod znakiem dalszych morderczych zmaga z Zako-

nem, kt�ry niemal rok po roku atakowa Litw. Odpierajc orem

drapienych najedc�w, Giedymin nie zaniedba te dyplomatycznych

zabieg�w w celu pokrzyowania agresywnych zapd�w krzyackich. W

latach 1322—1323 w porozumieniu z Ryanami i za ich porednictwem

Giedymin wystosowa szereg list�w do papiea Jana XXII i wadc�w

Europy zachodniej, oskarajc Krzyak�w, e sw zaborcz i grabie-

cz polityk nie dopuszczaj do chrztu Litwy. Wykorzysta przy tym

w�w innych wrogo nastawionych wobec Litwy metropolii ruskich, g�-

wnie moskiewskiej.

Bardzo dobre stosunki czyy Giedymina z Pskowem, Nowogro-

dem Wielkim i wielkimi ksitami Tweru, kt�rzy w Litwie szukali

oparcia przeciwko wyrastajcej za Iwana Kality (1325—1340) potdze

Moskwy. W swej polityce ruskiej Litwa napotykaa w Moskwie coraz

to powaniejszego przeciwnika. Oba pastwa — Litwa Giedymina

i Moskwa Iwana Kality — stawiay sobie bowiem za cel uzyskanie mo-

liwie jak najszerszych wpyw�w na Rusi i zdobyczy terytorialnych.

Okoo 1335 r. zarysoway si midzy nimi pierwsze sprzecznoci i na-

stpiy pierwsze zbrojne zatargi.

Umierajc zim 1341/42 r., wielki ksi Giedymin podzieli swe

pastwo midzy siedmiu syn�w. Na wielkie ksistwo w Wilnie zosta

wyznaczony Jawnuta. Kiejstut otrzyma Troki, Olgierd bdcy ju ksi-

ciem witebskim dosta Krewo, Moniwidowi przypad Kiern�w, a na

Rusi Sonim. Narymunt zasiad w Pisku, a Koriat w Nowogr�dku.

Wreszcie Lubart dziedziczy Woy po swoim teciu, nieznanym ksiciu

wodzimierskim.

Z podziau dokonanego przez Giedymina wynika porednio, e

g�wnymi orodkami politycznymi na Litwie etnicznej w pierwszej po-

owie XIV w. poza stoecznym Wilnem byy ksice grody: Troki,

Kiern�w i Krewo, najwidoczniej stare orodki polityczne, kt�re osig-

ny przodujce znaczenie chyba jeszcze w dobie plemiennej.

WIELKOMOCARSTWOWA POLITYKA LITWY

ZA OLGIERDA I KIEJSTUTA

Wydarzenia z pierwszych lat po zgonie Giedymina zdaway si za-

powiada, e Litwa — wzorem innych wczesnofeudalnych monarchii

europejskich — wejdzie w okres rozbicia dzielnicowego. Jednakowo

midzynarodowa sytuacja Litwy, nieustanna groza krzyacka, dla kt�-

rej odparcia niezbdne byo utrzymanie i rozszerzenie posiadoci li-

tewskich na Rusi, zagroonych przez Polsk i Moskw wymagay prze-

zwycienia tendencji do rozdrobnienia pastwa i przywr�cenia silnej

wadzy wielkoksicej. Tote Kiejstut z Olgierdem wkr�tce (zim

1344/45 r.) usunli nieudolnego Jawnut. Zbieg on do Moskwy, ale

potem pogodzi si z brami i w 1347 r. otrzyma Zasaw jako swoj dziel-

nic. Wielkie Ksistwo obj za zgod Kiejstuta Olgierd. Pierwsze lata

jego rzd�w upyny pod znakiem niepowodze. W latach 1345—1348

toczyy si cigle walki z Zakonem, kt�ry w 1348 r. w bitwie nad rzek

Straw odni�s znaczny sukces nad Litw. Aczkolwiek Olgierd i Kiej-

stut zgromadzili nad Straw wszystkie swe siy i posiki z Rusi, zgin

w boju ich brat Narymunt i Litwini musieli odstpi z pola walki. Po

tej porace Kiejstut w 1348/49 r. zwr�ci si do kr�la polskiego Kazi-

mierza z prob o porednictwo i poparcie u papiea w sprawie przyj-

cia chrztu przez Litw. Olgierd za bez powodzenia ukada si ze Zot

Ord przeciwko Moskwie. Psk�w i Nowogr�d Wielki zaczy wyranie

stroni od Litwy. Pertraktacje o chrzest nie day adnych wynik�w, a Polacy w 1349 r. wystpili nawet zbrojnie na Rusi Halickiej, zajmujc pr�cz tej ziemi jeszcze Brze i Podlasie nalece dotd do Litwy.

Od poowy XIV w. sytuacja Litwy zacza si dziki wysikom dyplomatycznym Olgierda polepsza. Sojusz 1350 r. z wielkim ksistwem twerskim zapewni Litwie mocn pozycj wobec Moskwy. Sp�r z Polsk o Ru Halick zakoczy si pokojowo w 1352 r. ustpieniem Litwy z tej krainy. Majc zabezpieczone wschodnie i poudniowo-zachodnie kresy swego pastwa, Olgierd i Kiejstut w 1358 r. wysunli program wielkomocarstwowej polityki Litwy. Program ten gosi, e Litwa winna posiada ziemie batyckie od yny—Pregoy a po Dwin, tj. w jej skad winny wej ziemie Jawing�w, wschodnich Prus�w i oty-sz�w. Wadcy Litwy podkrelali, e r�wnie caa Ru powinna nalee do Litwy. Realizacja tego programu, obliczonego bardziej na propagand ni na praktyczny uytek, napotykaa oczywicie trudnoci nie do przezwycienia, zar�wno na zachodzie, jak i na wschodzie, gdzie jednak Litwinom powodzio si lepiej. Po przejciowym zajciu Smoleska w 1356 r. Litwini opanowali w 1359 r. Briask, a okoo 1361 r. utrwalili swe panowanie nad ziemi kijowsk zwyciajc Tatar�w nad Sinymi Wodami w 1363 r.

WZROST AGRESJI KRZYACKIEJ NA LITW W DRUGIEJ POOWIE XIV WIEKU

Wzroso jednak ogromnie niebezpieczestwo krzyackie. Zakon majc po pokoju kaliskim 1343 r. z Polsk swobod poczyna, przystpi do planowej i systematycznej akcji wyniszczania Litwy corocznymi rejzami, kt�re miay zaama Litw i rzuci j na kolana.

Ze zmiennym powodzeniem walczy Kiejstut z Krzyakami. W latach 1343—1382 urzdzi on 30 wypraw na ich posiadoci w Prusach. Szczeg�lnie grone byy jego dwa najazdy w 1353 i 1354 r., kiedy to Krzyacy nie mia stawi mu czoa w polu zamykali si w swych twierdzach. W czasie jednej z wypraw bohaterski Kiejstut, kt�rego nawet Krzyacy szanowali za jego rycersko (na wz�r zachodni posya swym przeciwnikom rkawic na znak wypowiedzenia wojny), cho zwali go te „wciekym psem", dosta si do niewoli. O tym wydarzeniu opowiada krzyacki kronikarz Wigand z Marburga pod 1361 r.:

W okolicy krzyackiego grodu L�tzenburg (dzi Giycko) „brat Henryk Beler przekroczy br�d i natrafi na lady pogan w 500 ludzi, por�d kt�rych byli Kiejstut, Patirg i Olgierd. Posya prdko do Eckersbergu z wiadomoci, e odnalaz wielkie wojsko pogan okoo jeziora Woben zwanego w jzyku ludu. Brat Heldrung take zawiadamia o znacznym wojsku. Ale te brat Beler rozstawi strae i pilnowa, a prosi przyrzeczonego Alberta, eby przybywa ze swym hufcem, bo nieprzyjaciele kraj najad. Ksi usyszawszy takie mowy, zaraz ze swymi przyby, a wic bracia ruszaj w lady nieprzyjaci�, a si wzajemnie spotkano i wszcza si bitwa miertelna i b�j zacieky z obu stron i w tej walce liczni poganie ulegli mierci w liczbie 130, a z chrzecijan 14 dostao si do niewoli. Poganie uciekli wystraszeni, jakby pozbawieni zmys�w. Midzy nimi Patirg, zdjty wielkim strachem, ucieka jak szalony. Konrad Hoberg, zamierzywszy si oszczepem, zrzuci go z konia na ziemi.

Hank z Eckersberga, pojma Kiejstuta i przytrzymywa, a komendant z Eckersber-

ga, syszc, e zrzucony jest z konia, ze wsp�czuciem stara si go podnie. Kr�la

i wadc Litwin�w, kt�ry chciaby si wydosta [z niewoli], poruczyl do strzeenia Miko-

ajowi Windekaim. Nadjecha rycho w�dz i trzyma jeca kr�lewskiego pod cis stra-

, prowadzc do Malborka, gdzie wszyscy, W. Mistrz i jego otoczenie, cieszyli si, e w

takich czasach dozwoli im B�g tak si obowi. Wzito go do niewoli w Niedziel Pal-

mow [21 III 1361 r. ]. I zamknity w jakiej izbie, strzeony by przez dw�ch braci we

dnie tylko, ale w nocy nie. Spostrzeg, e w murze jest otw�r, kt�ry rozszerzy, a zakry-

wa deszczukami, kt�re mu przynosi sucy. A co dugo w duchu obmyla, mianowicie

jak by si wymkn, tego dokona, poniewa w czasie pierwszego snu przeszed przez

gzyms izby i zszed do rowu za porad sucego, zwanego mianowicie Alfem, kt�ry cho-

cia chrzecijaninem by, pochodzenia jednake by pogaskiego. Ten pociesza kr�la,

przyni�sszy mu paszcz biay z czarnym krzyem, eby w ten spos�b w ubiorze brata

szybko przejecha konno swoj drog na koniach wielkiego komtura, jakie mu dostawio-

no; i tak wydosta si wes� w takim ubiorze i na takich koniach. Zabieg mu drog pe-

wien brat zakonny i pozdrowili si wzajemnie po bratersku i nie pozna, lecz potem wzi

sobie do serca, e to by kto taki, kt�ry zbieg. Spieszc si wjeda do lasu w pobliu

Liebstad i tam skrywa si przy pewnym bagnie, odesawszy owe dobre konie. Tam zosta

a do nocy i myla, jak by teraz w ciemnociach i naprz�d, co te zrobi i przyszed w

poblie rzeki Drwcy, przez kt�r przebrn, przyby prdko na Mazowsze do siostry

[= c�rki Danuty], gdzie przebywa do czasu; po czym poszed na Litw".

W 1362 r. Krzyacy zdobyli Kowno, cho zaoga litewska zaciekle

go bronia. Walki z Krzyakami pochaniay nie tylko g�wne siy ludz-

kie i zasoby materialne Litwy, pomnaane przez Ru litewsk. Unie-

moliwiay one Litwie dalsze rozszerzanie jej posiadoci na Rusi,

dziki kt�rym Litwa wyrosa do rzdu pastwa mocarstwowego. Ponie-

wa sp�r z Polsk o Ru Halick jeszcze si przeciga, Litwa zawara

z ni pok�j w 1366 odstpujc cz Woynia z Wodzimierzem. W

1367 r. Litwa osigna porozumienie pokojowe z Zakonem inflan-

ckim.

Zapewniwszy sobie spok�j na zachodnich rubieach, Litwa skiero-

waa g�wne siy na Moskw. Dwukrotnie w latach 1368, 1370 wojska

Olgierda staway pod murami moskiewskiego Kremla, ale Moskwa

okazywaa si nie do zdobycia. Po raz trzeci w 1372 Litwa podja

wielk wypraw na Moskw, lecz pod Lubuckiem natkna si na due

siy wielkiego ksicia moskiewskiego Dymitra Iwanowicza. Obie strony

stany w gotowoci do walki, ale kada niepewna zwycistwa nie wa-

ya si jej wszczyna. Po kilkudniowym wyczekiwaniu zosta zawarty

wieczysty pok�j, kt�ry by Litwie bardzo na rk, gdy zostaa ona

znowu uwikana w cikie boje z Krzyakami, 1373—1377.

KRYZYS PASTWA I WALKA JAGIEY Z KIEJSTUTEM

Zgon Olgierda (w maju 1377 r.), jednego z najwikszych polityk�w

europejskich redniowiecza, by dotkliwym ciosem dla pastwa litew-

skiego. Natarcie krzyackie osigao bowiem sw�j szczyt, a Litwa wy-

kazywaa oznaki osabienia, ograniczaa si do rzadkich odwetowych

wypraw i coraz bardziej przechodzia do walki obronnej, ratujc przed

cigymi atakami zagroone stolice — Wilno i Troki. Narastay wresz-

cie nieporozumienia midzy sdziwym ksiciem-wojownikiem Kiejstu-

na Rusi. W Poocku, opuszczonym w 1377/78 r. przez niechtnego Ja-

gie jego brata Andrzeja, wybuch w 1381 r. otwarty bunt. Kiedy brat

Jagiey Skirgieo ruszy na jego stumienie, Kiejstut dowiedziawszy

si o tajnym ukadzie Jagiey z Krzyakami 1380 r., poczu si zagro-

ony i nagle wkroczy do Wilna strcajc bratanka z tronu. Jagieo

zosta usunity do Krewa. Dwie wyprawy Kiejstuta na posiadoci

krzyackie w 1382 r. zdaway si wskrzesza niedawne sukcesy bojowe

Litwy i dowodzi susznoci programu Kiejstutowego, tym bardziej e

w sierpniu 1382 r. Moskwa ulega straszliwemu najazdowi tatarskiemu

chana Tochtamysza. Wiadomo ta do Kiejstuta ju chyba nie dosza.

Pod jego nieobecno w Wilnie, kiedy przebywa na wyprawie przeciw

Krzyakom, Jagieo zdoa odzyska stolic w czerwcu 1382 r. Kiejstut

nie majc si na zbrojne rozstrzygnicie konfliktu zda si na ask bra-

tanka, atoli zamknity w Krewi, rycho ycia tragicznie dokona, jak

powiadano, uduszony przez dworzan Jagiey w sierpniu 1382 r. Wraz

z Kiejstutem odchodzia w niepowracaln przeszo i Litwa pogaska.

Przed Litw otwiera si nowy, przeomowy okres historii, kt�ry mia

zadecydowa o dalszym politycznym, spoecznym, gospodarczym i kul-

turalnym rozwoju kraju.

OBSZAR I ZALUDNIENIE LITWY ETNICZNEJ W XIII—XIV WIEKU

Powstae przed poow XIII i okrzepe w XIV stuleciu pastwo lite-

wskie za Giedymina oraz Olgierda i Kiejstuta przeksztacio si w dwu-

narodowociowe pastwo litewsko-ruskie. Skadao si ono bowiem z

ziem Litwy i Rusi (przyszej Biaorusi i Ukrainy), a obejmowao ogro-

mne terytorium okoo 800 ty. km2. Z tego jednak na obszar Litwy et-

nicznej przypado niewiele ponad 80 ty. km2, tj. okoo 10% caego

pastwa. Wobec szczupoci litewskiego obszaru etnicznego siy samej

Litwy nie byy znaczne, gdy kraj przy redniej gstoci zaludnienia

4—5 os�b na km2 liczy najwyej 300 ty. mieszkac�w. Tote pastwo

litewskie korzystao w coraz wikszym stopniu z si i zasob�w podlegej

mu Rusi. Obszar przez, Litwin�w zaludniony by nastpujcy: na

wschodzie i na poudniu, gdzie osadnictwo batyjsko-litewskie od

wiek�w cofao si pod naporem ywiou wschodniosowiaskiego,

siedziby Litwin�w utrzymyway si wzdu linii: Drywiaty— Opsa—

—Miadzio—Krewo z rzek Krewlank—Berezyna—Niemen—Dzi-

twa—Radu—Merecz. Od Merecza osadnictwo litewskie gsto sku-

piao si w g�r Niemna po prawym jego brzegu a do rzeki Mitwy,

od kt�rej ujcia kierowao si na p�nocny zach�d do rzeki Minii na

wysokoci Gorzd. Od Gorzd siedziby Litwin�w cigny si po Kor-

ciany—Szkudy—Maejki, do g�rnej Muszy i dalej awen do Jezio-

ros i Drywiat. Okolice nadmorskie byy zaliczane do Prus wzgldnie

do Kuronii, aczkolwiek niewtpliwie posiaday one w czci ludno

litewsk, kt�ra pocza zasiedla wyludnion przez wojny krzyackie

kurosk ziemi Ceclis w p�nocno-zachodniej mudzi. Osadnictwo

LUDNO WOCIASKA NA LITWIE W XIV WIEKU

Przewaajca masa ludnoci wociaskiej pozostawaa do XIV w.

wcznie jeszcze woln i zaleaa jedynie od pastwa. Nieznaczna tylko

jej cz popada ju w feudaln zaleno od bojar�w. Ludno wolna

pod wzgldem nakadanych na ni przez pastwo ciar�w dzielia si

na dannik�w i suebnych. Najliczniejsz warstw byli dannicy, kt�rzy

dzielili si na diakolnik�w, tj. dajcych dziako, da zboow, a wyst-

pujcych g�wnie w Auksztocie, i na kunicznik�w, skadajcych kuni-

c, spotykanych przewanie na mudzi. Cz wolnej ludnoci pastwo

wykorzystywao do rozmaitych posug wojskowo-administracyjnych

i gospodarczych. Byli wic liczni koniokormcy, kt�rzy dostarczali paszy

dla stadnin koni, byli sudzy konni, zwani na mudzi rojtinikami, a w

Auksztocie lejtiami lub zirgami, co wodzili konie. Istniay grupy ryba-

k�w, bobrownik�w, bartnik�w, solennik�w, kowali, kt�rzy nieli da-

niny lub suby w zakresie swych umiejtnoci. Caa ludno obowi-

zana bya do pogoni za nieprzyjacielem, srebrszczyzny paconej okre-

sowo na cele wojenne, budowy i naprawy grod�w, most�w oraz dr�g,

wreszcie posug i rodk�w komunikacyjnych dla goc�w panujcego i

podejmowania wielkiego ksicia, jeliby przejeda przez dan okoli-

c. Obok tych powszechnych publicznoprawnych ciar�w obowizy-

way te pewne robocizny na rzecz dwor�w wielkoksicych po kilka

dni w roku, jak koszenie siana, cie zb�, kt�rymi obarczano dan-

nik�w. Sdownictwo nad ludnoci sprawowa wielki ksi za pored-

nictwem swoich urzdnik�w i pobiera z tego tytuu opaty i winy s-

dowe.

W dobrach bojarskich zamieszkiwaa na og� ludno feudalnie za-

lena. Poddanymi byli przewanie chyba tzw. kojmincy (kaimynai),

czyli niewolni lub wolni, kt�rzy popadli w poddastwo za dugi, osa-

dzeni na ziemi paskiej przy dworze. Obok kojminc�w wystpowali te

wiadomi (yeldamai), tj. tacy, kt�rzy zostali przez panujcego nadani

bojarowi wraz z ziemi i stali si jego poddanymi. W majtkach bojar-

skich moga czasem znajdowa si i wolna ludno, przychoy, kt�ra

osiadaa na paskiej ziemi i nie tracc swobody odejcia dawaa pewne

daniny. Najpowaniejsz si robocz w gospodarstwie bojarskim bya

czelad nie wolna — uprowadzani podczas wypraw wojennych jecy

i ich potomstwo.

POCZTKI MIAST I HANDEL W XIII—XIV WIEKU

We wczesnoredniowiecznej Litwie nie doszo do wytworzenia sil-

niejszego ycia miejskiego. Z licznych podgrodzi wyksztacia si w

XIV w. do pokana, ale uboga grupa miasteczek, osad typu przej-

ciowego od wsi do miasta, jak Krewo, Holszany, Lida, Radu, Nie-

mie, Miedniki, Mojszagoa, Wikomierz, Ejszyszki, Przeaje, Punia,

Merecz, Upita, Wielona, Szawle, Miedniki, czyli Wornie na mudzi,

oraz Kiern�w, niegdy za Trojdena stolica Litwy. Wikszych miast wa-

Schematyczny plan Wilna okoo 1390 r. (pr�ba rekonstrukcji)

I. „Intra muros castri"

l — Zamek Wysoki albo G�rny z koci�kiem w. Marcina, 2 — Koci� w. Anny,

3 — Zamek Niski albo Dolny, 4 — Domy murowane biskupie, 5 — Katedra w. Stanisa-

wa, 6 — Domy murowane kapitulne ze szko koo stajni i kuni wielkoksicej

II. „Extra muros castri"

7 — Ogr�d biskupi, dotykajcy rzeki i drogi, oraz ogr�d Gasztoda z Bo Mk, 8 —

Koci� famy w. Jana, 9 — Koci� w. Ducha z XV w., 10 — Dom Braci Mniejszych

„In Arena" — Na Piaskach, 11 — Koci� w. Mikoaja z cmentarzem, 12 — Myn wiel-

koksicy, 13 — Krzywy Gr�d — Castrum Curvum, po 1469 r. koci� i klasztor bernar-

dyski, 14 — myn wielkoksicy do 1500 r.

III. „Civitas Rutenica"

15 — Cerkiew Jekateriska, 16 — Cerkiew Michajowska, 17 — Cerkiew Iwanowska,

18 — Cerkiew Uspieska w. Nikoy, 19 — Cerkiew Preczysteska, 20 — Cerkiew Spas-

ska, 21 — Myn biskupi, circa monasterium ruthenicalem, 22 — Cerkiew Roestwie-

ska, 23 — Cerkiew Piatnicka, 24 — Cerkiew Pereniesieska w. Nikoy, 25 — Cerkiew

Woskresieska, 26 — Cerkiew Kozmodemiaska, 27 — Monaster w. Tr�jcy

mi kamieniami i uki. Miecze, jako bro kosztowna, byy rzadkoci.

Za zbroj moniejszym suya stalowa kolczuga, uboszym sk�rzane

okrycie, do kt�rego dochodzia tarcza elazna lub obijana sk�r. Kraj

by podzielony na okrgi wojskowe w ramach woci. We woci si

zbrojn zawiadywali chorowie i pochorowie, kt�rzy zbierali woj�w

i prowadzili pod rozkazy namiestnika grodowego bd ciwuna.

WIERZENIA RELIGIJNE LITWIN�W W XIII—XIV WIEKU

Wierzenia religijne dawnych Litwin�w we wczesnym redniowieczu

cechuje brak rozwinitego politeizmu, jaki waciwy jest mitologii grec-

kiej i rzymskiej w staroytnoci. r�da o „Olimpie" litewskim datuj

si zreszt g�wnie na wiek XVI i jako p�ne, a czciowo i zmylone

(np. relacja J. asickiego z 1580 r. o bogach mudzkich) nie zasuguj

na wiar. S to typowe przekazy humanistyczne, kt�re wielu nie do

krytycznych badaczy wprowadziy w bd, gdy religie pogaskie re-

konstruoway one wedug schematu b�stw greckich i rzymskich. Wiary-

godne r�do, jakim jest katechizm litewski Mawida z 1547 r., po-

wiada zwile, e jedni Litwini czcz drzewa, drudzy rzeki, inni we,

inni kamienie; jedni lubuj Perkunowi, inni wielbi aukosarga jako

pana p�l i zboa, inni emepata, obroc byda; ci za, co le czyni,

wierz w ajtwary (latawce) i kauki (duszki) bd dejwy (boginki) dia-

belskie. Ajtwary i kauki strzegy, jak wierzono, domu i dobytku, nawet

go przysparzay, lecz skore byy do obrazy i mciwe.

Opowiadanie o niejakim Sowiju, kt�ry mia rzekomo wprowadzi

zwyczaj ciaopalenia wr�d Litwin�w, zapisane w XIII w. gosi e ska-

da on te ofiary obmierzym bogom: Andajowi i Perkunowi, czyli gro-

mowi, oraz worunie suce i Telawelowi, wadajcemu kuni (waci-

wie: Kelawel — kowal). Telawel mia soce skowa i na niebo zarzu-

ci, eby wiecio. Inny, kr�ciutki wykaz najdawniejszych bog�w li-

tewskich, r�wnie z XIII w., zawierajcy oskarenie Mendoga, i po

przyjciu chrztu nadal skada po kryjomu ofiary swoim bogom, wy-

mienia Nonadieja, czyli Andaja, Telawela i Diweriksa, zajczego boga,

i Mej de j na, lenego boga (waciwie Medein). Per kun zosta po raz

pierwszy wspomniany w inflanckiej Kronice rymowanej pod 1219 r.

Byo to chyba jedyne b�stwo odziedziczone z epoki indoeuropejskiej,

gdy cze oddawali mu zar�wno Litwini (lit. Perkunas), jak i Prusowie

(prus. Percunis) oraz otysze (ot. Perkons). Od Bat�w bowiem kult

Perkuna trafi w zamierzchej przeszoci do plemion ugrofiskich, wy-

rany jest wr�d Mordwy, kt�ra wadc grzmot�w zwaa Purgine, czyli

terminem zapoyczonym od jakiego plemienia batyjskiego. Perkun

przypomina zreszt wiernie sowiaskiego wadc nieba i piorun�w Pe-

runa.

W kadym razie przedmiotem czci redniowiecznych Litwin�w byo

ju nie materialne niebo, do kt�rego modlono si w dobie indoeuropej-

skiej , lecz b�stwo antropomorficzne typu Diweriksa (kt�rego imi mo-

na tumaczy jako „wadca bog�w"), analogiczne do chrzecijaskiego

dzielone lini Muniki—Kiern�w—Troki—Olkieniki. Podziay na dia-

lekty mudzkie i auksztockie, liczne w ich obrbie gwary miejscowe,

cho utrudniay proces tworzenia si jednego narodowego jzyka, nie

byy na tyle znaczne, aby stanowi powaniejsz przeszkod w cilej-

szym zespoleniu ziem litewskich. R�nice, kt�re utrzymay si do dzi,

sprowadzay si do pewnych niewielkich odrbnoci fonetycznych i drob-

nych odmiennoci w sownictwie.

Na gruncie jednoci politycznej, zacieniajcej si wsp�lnoty jzy-

kowej i kulturalnej w XIII—XIV w. tworzy si feudalny nar�d litew-

ski. Ziemie litewskie, zczone w jeden organizm pastwowy, zaczy

zatraca swe odrbnoci plemienne i wyksztaca wsp�ln sobie wiado-

mo narodow, kt�ra krzewia si w walce narodowej z Krzyakami

i w ekspansji na ziemie Gud�w (gudai) — jak z odczuciem wyszoci

zwano Rusin�w. mud, chocia nie zatracia w peni poczucia swej

odrbnoci plemiennej, kt�rej wyrazem byo posiadanie osobnego za-

rzdu krajowego, r�wnie uwaaa si za nieodczn cz Litwy. Za-

nikay wreszcie dawne nazwy ziem plemiennych, gdy dawne ziemie:

Litwa, Nalszczany, Dziawotwa, scalay si w jedn krain, zwan w

XIV w. Auksztot, cay za kraj by Litw, a jego mieszkacy Litwina-

mi. Upowszechnienie si nazwy Litwa: Lietuva stanowi odbicie rosn-

cej spoistoci wewntrznej narodu litewskiego XIII—XIV w. Jego

wielki rozrost i budzce podziw osignicia militarne wymownie odda

latopisiec ruski sowami zanotowanymi pod 1242 r.: „Namnoyo si

jzyka litewskiego".

CHARAKTER PASTWA LITEWSKIEGO W XIII—XIV WIEKU

Pastwo litewskie XIII—XIV w. wyrastao na wczesnoklasowej for-

macji spoeczno-ekonomicznej. Formacj t na Litwie, podobnie jak u

innych lud�w, zwaszcza Sowian, cechowao przetrwanie skadnik�w

wsp�lnoty pierwotnej (organizacji rodowej, masy wolnego chopstwa)

oraz istnienie nie rozwinitego na wiksz skal niewolnictwa, a take

pierwiastk�w feudalizmu. Wojny wprawdzie dostarczay sporej liczby

brac�w, osadzanych w gospodarstwach bojarskich i wielkoksicych,

ale Litwa rozwijaa si w kierunku formacji feudalnej, gdy ziemia —

podstawowy rodek produkcji — przesza w rce panujcego i boja-

r�w, kt�rzy zmusili osiad na niej ludno do skadania danin i do ro-

bocizn na swoj korzy, a take zaczli niewolnych przeksztaca w

feudalnie zalenych poddanych. Ustr�j niewolniczy, kt�ry mia mo-

no rozwinicia si dopiero w ramach organizacji pastwowej, okaza

si w warunkach wczesnoklasowego ustroju mniej uyteczny. Korzyst-

niejsze byo eksploatowanie wasnego spoeczestwa i obcych teryto-

ri�w, z kt�rych (g�wnie z Rusi) czerpano wiele wzor�w przy organiza-

cji pastwa litewskiego. Stosunki feudalne wyksztaciy si jednak w

peni dopiero w nastpnym okresie, po zakoczeniu wojen z Zakonem

Niemieckim i po zawarciu unii z Polsk.

zoone z dw�ch niechtnych sobie ywio�w: panujcego bojarstwa li-

tewskiego i uzalenionego ruskiego, zagroone zostao odpadniciem

caego szeregu dzielnic ruskich. Wyrugowany z Poocka w 1377/78 r.

brat Jagiey Andrzej, pragnc odzyska utracone ksistwo, grozi Li-

twie wojn i sprzymierza si z Krzyakami, Moskw i Smoleskiem.

Woy i Podole, rzdzone przez Lubarta i Koriatowicz�w, tylko nomi-

nalnie podlegay Wilnu.

W tych trudnych warunkach Jagieo przystpowa do realizacji

swego idcego z duchem czasu programu ratowania i wzmocnienia Li-

twy. Aby dopi tego celu, musia Jagieo: 1. poczyni chwilowe

ustpstwa na rzecz Zakonu, zapewniajc tym samym chwil wytchnie-

nia krajowi; 2. przyj chrzecijastwo, dziki czemu Krzyacy utraci-

liby pretekst do dalszej agresji; 3. zawrze sojusz z Moskw albo z Pol-

sk przeciwko zdradzieckiemu Zakonowi i rozgromi go.

Doprowadzi wic Jagieo l X 1382 r. do pokoju z Zakonem pod-

pisanego na Dubisie i majcego obowizywa 4 lata. Pokojem tym od-

stpowa Jagieo Krzyakom poow mudzi po Dubis, przyrzek nie

wypowiada wojny bez ich zgody, dostarczy im posik�w na wojn

i wreszcie przyj chrzest z ich rki. Za cen tych upokarzajcych wa-

runk�w (nie dotrzymanych zreszt) zyskiwa Jagieo mono upo-

rzdkowania spraw wewntrznych pastwa. Sytuacja midzynarodowa

zdawaa mu si sprzyja. Ru moskiewska bowiem po straszliwym na-

jedzie chana Tochtamysza w 1382 r. nie bya zdolna przedsiwzi wo-

bec Litwy jakich agresywnych krok�w. Polska po mierci Ludwika

Wgierskiego we wrzeniu 1382 r. take nie moga wystpi czynnie,

cho pragna wyprze Litw z Rusi Czerwonej, kt�r w tym czasie

pr�bowali podbi Lubart i Koriatowicze.

Tymczasem Witold, od czasu zdania si Kiejstuta na ask Jagiey,

trzymany pod stra w Krewi, zdoa jesieni 1382 r. w przebraniu ko-

biecym wymkn si z wizienia, po czym przez Mazowsze przedosta

si do Krzyak�w szukajc u nich pomocy w odzyskaniu ojcowizny. Ja-

gieo wszake okaza si nieugity i na krzyackie nalegania, aby zwr�-

ci Witoldowi cho cz jego dzielnicy trockiej, stanowczo odm�wi.

Co wicej, owiadczy Krzyakom, e czuje si panem caej mudzi,

kt�r Krzyacy uwaali ju za swoj. Po dalszych bezowocnych roko-

waniach Krzyacy zrywajc rozejm ruszyli z wojskami Witolda w gb

Litwy. Zdobyli w 1383 r. Kowno, Troki i spalili przedmiecia Wilna.

Aczkolwiek Jagieo ze Skirgie wkr�tce odzyskali utracone grody,

wida byo, e pooenie Litwy gwatownie si pogorszyo. Kraj, wy-

cieczony dugoletnimi walkami i rozdarty teraz wojn domow, nie

by na dusz met w stanie sprosta najedcom. Za porednictwem

swej prawosawnej matki Juliany wszcz wic Jagieo rozmowy z Mo-

skw mniemajc, i jego maestwo z c�rk sawnego Dymitra Do-

skiego zapewni Litwie mocne oparcie w dalszej walce z Zakonem. Na-

wizujc w 1383/84 r. ukady z Moskw, dziaa jednak Jagieo ostro-

nie i powolnie. Sojusz z tak potnym, cho jeszcze r�wnorzdnym

partnerem by w skutkach swych nieobliczalny. Przyjcie przez Litw

Akt krewski w. ksicia Jagiey z 14 VIII 1385 r.

Widok na ruiny zamku w Krewi i miasteczko z pocztku XX w.

i wreszcie: wcieli. Na og� s te oni skonni uwaa, e moc ukadu

krewskiego Litwa tracia nie tylko sw suwerenno, ale i odrbny byt niej przyj chrzest, na kt�rym otrzyma imi Wadysaw, i wzi lub

pastwowy, e stawaa si prowincj Polski. Tymczasem gdyby przyj, z modocian 12-letni kr�low Polski Jadwig, a 17 lutego zosta uro-

e w 1385/86 r. nastpio rzeczywiste wcielenie Litwy do Polski, nale- czycie koronowany na kr�la Polski. Spdziwszy szereg miesicy w Poi-

oby oczekiwa, e Litwa po 1386 r. jako odrbny organizm pastwowy sce, jesieni tego roku wybra si Jagieo z powrotem do Litwy, gdzie

przestaa istnie. Prawda, e ksita litewscy z rodu Giedymina ska- tymczasem Skirgieo zdy ju umierzy bunt Andrzeja Olgierdowi-

dali Jagie jako kr�lowi polskiemu i Koronie Polskiej hody i przy- cza i w marcu 1387 r. zdoby popierajcy Andrzeja Poock.

sigi na wierno. R�wnie i rada, i kancelaria koronna rozcigny w

pierwszych latach po unii (do 1392 r.) swe kompetencje na ziemie pa- CHRZEST LITWY w 1387 ROKU i JEGO ZNACZENIE

stwa litewskiego. Wystawiay bowiem w imieniu kr�la polskiego przy-

wileje dla og�u bojar�w litewskich, dla Wilna, dla Skirgiey i dla bi- Po przyjedzie do Wilna zaj si Jagieo dopenieniem kolejnego

skupstwa wileskiego. Ponadto Jagieo mianowa Polak�w wysokimi warunku unii — chrztem Litwy. Chrystianizacja Litwy, ostatniego

urzdnikami na Litwie. Ale te dowody i oznaki inkorporacji Litwy do kraju pogaskiego w Europie, bya wydarzeniem wielkiej wagi polity-

Polski, cho obraay dum narodow Litwin�w, nie naruszay gbiej cznej, spoecznej i kulturalnej. Przede wszystkim po chrzcie Litwy

odrbnoci pastwowej Litwy. Pastwowo litewska trwaa nadal Krzyacy, kt�rzy za swe powoanie gosili nawracanie pogan nadbatyc-

i Litwini nie czuli si wcale poddanymi Korony. Jako w istocie rzeczy kich, tracili pretekst do swej dalszej „misji" na Litwie; tote po chrzcie

owo applicare stao si martwym znakiem na pergaminie, a o faktycz- Litwy bd oni usiowali za wszelk cen odzyska „moralne prawo"

nym stosunku wzajemnym obu pastw decydowao ycie. Wielkie Ksi- do jej podboju przez wmawianie wiatu chrzecijaskiemu, e Litwa

stwo Litewskie nadal pozostawao pastwem rzdzonym przez samych nadal pozostaje pogask. Koci� katolicki mia nadto speni na Li-

Litwin�w, o zupenie odmiennych prawach i instytucjach pastwowych. twie wan rol czynnika przyspieszajcego feudalizacj spoeczestwa

Cho z Polsk czya je osoba wsp�lnego monarchy i wsp�lne anty- litewskiego. Ideologia chrzecijastwa obiecywaa wprawdzie malucz-

krzyackie interesy, nie przeszkadzao Litwinom uwaa Polak�w w Li- kim kr�lestwo niebieskie, ale na ziemi uznawaa wadz wieck za po-

twie za cudzoziemc�w. chodzc od Boga, za wit i nietykaln, i nakazywaa posuszestwo

Ostateczne zawarcie unii nastpio w 1386 r. Z niecierpliwoci dla niej, uczya znoszenia w pokorze ucisku i wyzysku: „A kto si

i wielkim zaciekawieniem oczekiwany, przyby wreszcie Jagieo zwierzchnoci sprzeciwia, Boemu si postanowieniu sprzeciwia" (w.

12 II 1386 r. do Krakowa w orszaku swych braci, ksit i bojar�w, Pawe do Rzymian, 13, 2). Tym samym koci� oddawa olbrzymie

z wozami wyadowanymi srebrem i kosztownociami. W dwa dni p�z- usugi klasie wyszej, panujcej, utwierdzajc jej przewag nad posp�l-

72 73

stwem. Dlatego te chtnie przyjli chrzecijastwo bojarzy, podczas

gdy masy ludowe, nie widzc w niej adnych doczesnych korzyci, nie

ywiy wikszego zapau do nowej wiary i trway przy swoich starych

bogach jeszcze przez dwa nastpne stulecia. Ogromny wpyw wywar

te koci� na ycie kulturalne Litwy. Z jednej strony nie dopuszcza

on w Litwie, jak i w innych krajach, jzyka narodowego do obrzdku

liturgicznego i — co waniejsze — do pimiennictwa, przez co hamowa

rozw�j kadej kultury narodowej. Z drugiej wszake, rozwijajc, wpra-

wdzie g�wnie na sw�j uytek, nauk, owiat i sztuk, przyczynia si

do przyswojenia Litwie zdobyczy cywilizacji aciskiej. Historyczne

znaczenie przyjcia przez Litw chrzecijastwa ma wic dwojakie na-

stpstwa: postpowe, kt�re sprzyjay rozwojowi kraju, wzbogacay

jego kultur, i — wsteczne, kt�re przekrelay wytworzone przez Litw

pogask wartoci kulturalne i prowadziy do wzmoenia eksploatacji

poddanej ludnoci.

Chrystianizacj zapocztkowao ustanowienie biskupstwa w Wilnie.

Wiosn i latem 1387 r. przy udziale Jagiey, kt�ry sam (z braku ksiy

Litwin�w) mia tumaczy nowe prawdy wiary i pacierze na litewski

zbiegajcemu si ludowi, duchowiestwo przeprowadzio powszechny

chrzest ludnoci. Cae gromady polewano wod wicon, nadawano

im chrzecijaskie imiona (bo chrzci pojedynczo nie byo czasu ani si)

i obdarzano biaymi, lnianymi szatami. Chrztem objta zostaa sama

tylko Auksztota, gdy mud znajdowaa si w�wczas w rku Zakonu.

UPRZYWILEJOWANIE GOSPODARCZE

KOCIOA KATOLICKIEGO 1387—1430

Zaoywszy biskupstwo w Wilnie i osadziwszy na nim jako pierw-

szego biskupa Polaka Andrzeja herbu Jastrzbiec (1387—1398), za-

troszczy si Jagieo i o dobra doczesne dla kocioa. Tworzc pierwsze

parafie w Wikomierzu, Mojszagole, Niemenczynie, Miednikach, Kre-

wi oraz na Rusi w Obolcach i Hajnie (by moe, przy tych ostatnich

istniao jeszcze osadnictwo litewskie), nakazywa Jagieo w 1389 r.

swoim ciwunom, aby kademu kocioowi przydali po dwie sochy roli

z dwor�w wielkoksicych, po sianoci, po dw�ch koniokormc�w, po

trzy domy przy kociele; z dochod�w wielkoksicych ciwuni mieli da-

wa kocioowi parafialnemu 6 rubli rocznie i po uknie (okoo 10 pu-

d�w; pud = 16,3 kg) miodu. Nie byo to wielkie uposaenie, ale za-

pewniao dostatni ywot plebanom. Rozlege dobra otrzymaa za to ka-

tedra wileska.

Przywilejem z 17 II 1387 r. Jagieo nadawa biskupstwu (katedrze)

wileskiemu woci: Tauroginie z grodem, Dubrowno, Bakszty, Werki,

wsi abonary i Malaty, wreszcie czstk miasta Wilna. Posiadoci te

skaday si z 50—60 wsi z ponad 600 dymami poddanej ludnoci. W

ten spos�b z hojnej rki Jagiey na mocy jednorazowej darowizny po-

wstao pierwsze na Litwie latyfundium. Rozrastao si ono nadal w

szybkim tempie dziki dalszym dotacjom wielkoksicym i okoo

1440 r. obejmowao ju ponad 120 wsi. Tak potg gospodarcz nie

dysponowali pod�wczas nawet najprzedniejsi bojarzy i kniaziowie lite-

wscy, kt�rzy wadali majtnociami, zoonymi z kilku lub najwyej

kilkunastu wsi. Biskup wileski stawa si wic prawdziwym magna-

tem, a do tego jeszcze by pierwszym dostojnikiem pastwowym. Co

wicej, dobra kocielne otrzymay w 1387 r. wyjtkowo rzadki dotd

na Litwie przywilej: Jagieo obdarzy je penym immunitetem skarbo-

wym i sdowym, tj. zwolni je od wszelkich ciar�w i powinnoci na

rzecz pastwa, a zarazem wyczy spod swego i w og�le wieckiego

sdownictwa (jurysdykcji). Dziki temu koci� wszystkie daniny od lu-

dnoci pobiera wycznie dla siebie, sprawowa nad ludnoci swych

d�br cakowit wadz, uczyni j feudalnie zalen, poddan kocioo-

wi. Te tak rozlege uprawnienia zapewniy kocioowi katolickiemu na

Litwie wyjtkow pozycj, czyniy go niemal pastwem w pastwie.

Uzyska on z miejsca to wszystko, o co w Polsce i na zachodzie Europy

walczy przez kilka stuleci z monarchami.

PRZYWILEJ DLA BOJAR�W LITEWSKICH Z 1387 ROKU

Jak mizernie w por�wnaniu z kocioem przedstawiao si pooenie

g�wnej ostoi pastwa litewskiego — bojar�w, wida z przywileju Ja-

giey z 20 II 1387 r. Przywilej ten, wydany dla bojar�w-katolik�w, tj.

Litwin�w, zosta im udzielony w zamian za ich dobr ch przyjcia

chrztu. Zarazem przywilejem tym pragn Jagieo zjedna bojar�w dla

koncepcji unii. Owiadczy bowiem, e nadaje go dlatego, „iby nie

zdawali si r�nymi w prawach ci [tj. Litwini i Polacy], kt�rych podda-

jc wsp�lnej koronie, w jedn cao zczono". Wielki ksi zapew-

nia dalej bojarom pen wasno d�br dziedzicznych ojczystych,

„quae ex successione paterna", przyrzek nie odbiera wdowom majt-

k�w, o ile nie wyjd powt�rnie za m, przyzwala bojarom swobodnie

wydawa c�rki za m, zwalnia ich wreszcie (z ich poddanymi) od

wszelkich hospodarskich robocizn, wyjwszy budow ogrod�w. Utrzy-

mane zostay oczywicie daniny w naturze i pienidzu, jako e dopiero

p�niejsze przywileje stopniowo je znosz. Poniewa przemilczane da-

niny stanowiy g�wn cz powinnoci, wida, i panujcy udzieli bo-

jarom ograniczonego immunitetu skarbowego i utrzyma sw jurysdyk-

cj nad ich posiadociami. Tak wyglday zapowiedziane przez przywi-

lej 1387 r. uprawnienia bojar�w. Rzecz zrozumiaa, e bojarstwo, zys-

kujc tak niewiele w por�wnaniu z kocioem, nie mogo zosta w peni

zadowolone. Maksymalne uprzywilejowanie kocioa stawao si teraz

dla bojar�w silnym bodcem do walki o dalsze prawa.

WOJNA DOMOWA MIDZY WITOLDEM A JAGIE.

SZCZYT AGRESJI KRZYACKIEJ 1390—1392

Nie miny dwa lata od chwili, kiedy Jagieo poprzez swe dowo-

dzone przez Skiergi wojska i posiki polskie opanowa w 1387 r. sy-

tuacj w pastwie, kiedy nad Litw u schyku 1389 r. zawisa groba

nowej wojny domowej i agresji krzyackiej. Oto niezadowolony ze

swego losu Witold podj pr�b zamachu stanu usiujc opanowa Wil-

no. Odparty od miasta musia ratowa si ucieczk do swych starych

poplecznik�w — Krzyak�w. Ci przyjli go nieufnie pamitajc jego

zdrad z 1384 r., ale chtnie pragnli wykorzysta jako narzdzie do

zdobycia mudzi na stae. Liczy te Witold na pomoc z Moskwy wyda-

jc w 1390 r. sw c�rk Zofi za w. ks. moskiewskiego Wasyla, atoli

maestwo to nie przynioso mu podanych owoc�w. Przechodzili za

to na stron Witolda sami Litwini. Nie dowierzajc ju swoim ludziom,

Jagieo cign tymczasem na Litw polskie zaogi, na miejsce staro-

sty wileskiego Andrzeja Gasztoda wprowadzi w kocu 1389 r. Po-

laka Klemensa Moskorzewskiego, zastpionego w 1390 r. przez Jaka

Olenickiego. Powierzenie Polakom tak wanych stanowisk wywoao

reakcj wr�d Litwin�w: „tego przedtem nie bywao w ziemi litewskiej,

obcy wadaj wielkim ksistwem" — uala si latopis litewski. Wyko-

rzystujc narastajce niezadowolenie bojar�w z posuni Jagiey,

wtargn Witold z Krzyakami w 1390 r. do Litwy i znalaz poparcie w

caej mudzi. Latem 1390 r. wielka rejza krzyacka z udziaem wojsk

Witolda uderzya na Wilno. Pad Krzywy Gr�d wileski, przy kt�rego

obronie gow pooy brat Jagiey, Korygieo. Jednak Zamki Wysoki

i Dolny, bronione zaciekle przez Polak�w i Rusin�w, odpary wszelkie

szturmy, podczas kt�rych zgin brat Witolda, Towciwi. Doznawszy

niepowodzenia, Krzyacy i Witold zwinli wreszcie oblenie. Przerw

w dziaaniach wojennych obie strony wykorzystay na dozbrojenie si.

W nastpnym roku Krzyacy zwoali wielk wypraw. Na granicy litew-

skiej l X 1391 r. wyprawili najwspanialsz uczt, o jakiej pomn ich

kroniki, po czym pewni podboju Litwy ruszyli prowadzeni przez wiel-

kiego mistrza Konrada Wallenroda. Celem pochodu, w kt�rym bra te

udzia Witold, byo Wilno. Jednake wielkiego mistrza dosza wie,

e Jagieo na czele wojsk polskich nagle wkroczy na terytoria Zako-

nu, wobec czego zawr�ci czym prdzej do Prus. Witold tymczasem z

czci wojsk krzyackich zaj Merecz, Grodno, a w pocztku 1392 r.

zdoby jeszcze Nowogr�dek, odzyskujc wiksz cz ojcowizny. Ja-

gieo zacz w�wczas myle o zgodzie. Odebra wic Skirgielle Troki,

dajc mu w zamian Kij�w i przez tajne poselstwo ks. mazowieckiego

biskupa Henryka wiosn 1392 r. obieca Witoldowi zwrot caej ojcowi-

zny. Latem 1392 r. Witold zerwa z Zakonem i w Ostrowie 4 sierpnia

ugodzi si z Jagie. Owocem zjazdu ostrowskiego byo powierzenie

w rce Witolda zarzdu caym pastwem litewskim. Czyni to Jagie-

o — powiedzia p�niej polski kronikarz Jan Dugosz — w przewiad-

czeniu, e Witold „zdolnociami przewysza braci jego rodzonych i na-

daje si najlepiej do trudnego zadania zarzdzania Litw". Obj wic

Witold rzdy w W. Ks. Litewskim i — jak stwierdza latopis litewski —

„rada mu bya caa ziemia litewska i ruska".

WIELKOMOCARSTWOWA POLITYKA WITOLDA

W LATACH 1392—1399

Witold istotnie swymi niezwykymi zdolnociami, energi i odda-

niem, majc przy tym poparcie i pomoc w Jagie i Polsce, doprowa-

dzi za swego panowania Litw do szczytu potgi. Swe dugoletnie

rzdy (1392—1430) zaczai od cilejszego zespolenia pastwa usuwajc

ksit dzielnicowych. Wsp�lnie ze Skirgie w 1393 poodbiera wid-

rygielle witebskiemu, Korybutowi nowogr�dzkiemu, Fedorowi podols-

kiemu, Wodzimierzowi kijowskiemu ich dzielnice. Dokonawszy nie-

zbdnej centralizacji pastwa, zamierza Witold rozwin aktywne

dziaanie na Rusi, podda swoim wpywom Nowogr�d Wielki, Psk�w

i Tatarszczyzn. Chwilowo na przeszkodzie temu stanli Krzyacy. Dy-

szc zemst za sprzeniewierzenie si Witolda ich polityce, podjli oni

od jesieni 1392 r. do lata 1394 r. a 6 wypraw na Litw. Zapuszczali si

tym razem tak gboko, jak nigdy, dotarli pod Lid i Nowogr�dek, obie-

gli Wilno, ale ju po raz ostatni. Widzc, e Litwa si broni, e plany jej

podboju runy ju na zawsze, Krzyacy zmienili teraz swoj polityk wo-

bec Litwy. Odtd Zakon bdzie usiowa zapewni sobie chocia mud.

Taki obr�t walk z lat 1392—1394 by wynikiem zaangaowania si Polski

po stronie Litwy: rycerstwo polskie, lepiej uzbrojone i wywiczone ni

og� wojsk litewskich, skutecznie przyczynio si do odparcia wroga. Na

domiar zego dla Krzyak�w, skutkiem interwencji polskiej, kr�l rzymski

i czeski Wacaw Luksemburczyk, jako nominalny zwierzchnik, zabroni

im w 1395 r. dalszych napad�w na Litw. Zakon zmieni wic taktyk

i zacz udawa przyjaciela Litwy i rzecznika pokoju. Jako Witold, zajty

konsolidacj wewntrzn pastwa i pocigany przez sprawy ruskie i tatar-

skie, chtnie skania si do zawarcia ugody. Namiestnik Jagiey na Li-

twie czu si w�wczas na tyle pewnie, e zaczai (bezprawnie) od 1395 r.

uywa tytuu wielkiego ksicia. Kiedy za w 1395 r. podbi Witold Smo-

lesk i gdy nastpnie w 1397 r. odby zwycisk wypraw na Tatar�w

i osadzi chana Tochtamysza na tronie uusu Szirin�w, odamu Zotej

Ordy, zapragn on cakowitego uniezalenienia Litwy od Polski. Odm�-

wi wic, za rad bojar�w, uiszczenia czynszu kr�lowej Jadwidze z ziem

litewskich i ruskich w 1398 r. W tyme roku, 12 padziernika, zawar po-

k�j z Zakonem na wyspie Salin. Ukadem saliskim oddawa Witold Krzy-

akom cz mudzi, obiecywa im pomoc w zdobyciu Pskowa, a sam

otrzymywa przyrzeczenie ze strony Zakonu, e Krzyacy dostarcz mu po-

sik�w w wyprawie na Nowogr�d. Na tyme zjedzie saliskim, ku uciesze

Krzyak�w, bojarzy litewscy obwoali Witolda kr�lem Litwy. Nastpowa

upadek unii. Krzyacy mogli wici tryumf swej polityki widzc przeciwni-

k�w sk�conych. Pewny swej potgi, wyruszy Witold latem 1399 r. w

stepy ukraiskie z zamiarem przywr�cenia wadztwa Tochtamysza nad

Zot Ord, kierowan przez chana Timur Kutuka i murze Edyg. Po-

sikowany przez ochotnik�w polskich pod wodz Spytka z Melsztyna

Wierzchnia pyta sarkofagu

Wadysawa Jagiey

w Katedrze na Wawelu z okoo 1440 r.

i oddzia krzyacki, spotka wreszcie 12 VIII 1399 r. nad Worskl nie-

przeliczone czambuy tatarskie. Nad Worskl rozegraa si straszna bi-

twa, zakoczona kompletn rzezi wojsk Witoldowych. Ledwie sam

Witold „uciek z ma druyn" — pisze latopis. W potokach krwi uto-

ny nad Worskl ambitne marzenia Witolda o stworzeniu potnego

imperium litewskiego na wschodzie Europy, o podbiciu Tatarszczyzny

i Rusi.

WZNOWIENIE UNII POLSKO-LITEWSKIEJ 1400—1401

Klska nad Worskl pouczya Witolda o szkodliwoci zerwania

z Polsk. Dosza tedy do skutku nowa umowa o unii, zawarta w Grod-

nie 1400 i w Wilnie 1401 r. Jagieo oddawa cae Wielkie Ksistwo Li-

tewskie Witoldowi w doywotnie wadanie. Witold za uznawa si za

wasala Polski i przyrzek z bojarami, e bdzie „przy Koronie i kr�lu

sta wiernie i nie we wszystkich potrzebach pomoc przeciwko nie-

przyjacioom". Po mierci Witolda Litwa miaa wr�ci do Korony.

Znalazszy ponowne oparcie w Polsce, skierowa si Witold przeciwko

Krzyakom. Za jego wiedz i pewnie na jego sowo powstali w 1401 r.

przeciw Zakonowi mudzini i „jak mode wilki gryli swych dobro-

czyc�w" — ali si kronikarz krzyacki. Jesieni 1401 r. podjli wic

Krzyacy now akcj wojenn przeciwko Litwie i nawet znaleli w niej

nie byle jakiego sojusznika, bo brata Jagiey, widrygie. Rozsier-

dzony oddaniem caej Litwy Witoldowi, widrygieo przeszed na

stron krzyack w 1402 r. i za obietnic wywalczenia mu ojcowizny,

tj. Wilna, wydawa na up Zakonu mud. Walne wyprawy krzyackie

prowadzone w okresie 1402—1403 na wspomagan przez Polsk Litw

nie osigny wszake celu. Mimo to pooenie Litwy byo cikie

i cho papie Bonifacy IX na nalegania Jagiey wyda w 1403 r. bull

zakazujc Krzyakom napaci na Litw, zmuszona bya ona zawrze

pok�j 1403 r. z Krzyakami na warunkach ukadu saliskiego 1398 r.,

co byo r�wnoznaczne z pozostawieniem Zakonowi mudzi.

WYPRAWY WITOLDA NA RU 1401—1408

Zabezpieczywszy si za t wysok cen od strony Krzyak�w, m�g

Witold powr�ci do realizacji swego programu opanowania Rusi. U-

mierzywszy w latach 1401—1404 bunt Smoleska, uderzy on zim

1405/06 r. na Psk�w, kt�ry zagroony jeszcze przez Krzyak�w zwr�ci

si o pomoc do Moskwy. Wobec interwencji Moskwy zmieni si front

wojny. Jesieni 1406 r. wszystkie siy litewskie z oddziaami posiko-

wymi polskimi i krzyackimi szy ju na Moskw. Niepewny swych si,

w. ks. moskiewski Wasyl zrzek si popierania Pskowa i Nowogrodu,

ale na kr�tko, gdy w 1407 r. walki litewsko-moskiewskie zostay wzno-

wione. Wielki poch�d wojsk Witolda na Moskw, przedsiwzity w

1408 r., napotka nad rzek Ugra silne zastpy Wasyla. Krewki do bitki

Witold nie odway si wydawa bitwy, wobec czego stan wieczysty

mir „po dawnemu". W bezskutecznym natarciu na Moskw utkna za-

razem caa ekspansja litewska na Ru. Ugi si wprawdzie Nowogr�d

Wielki, przyjmujc w 1407 r. ksicia litewskiego Lingwena „na kniae-

nie" i zawierajc z Witoldem przymierze antykrzyackie, ale bya to

nika zdobycz w por�wnaniu z olbrzymim nakadem si i rodk�w li-

tewskich na kampani rusk w latach 1405—1408. Po uregulowaniu

spraw ruskich przychodzia teraz kolej na ostateczn rozpraw z Krzy-

akami.

WIELKA WOJNA Z KRZYAKAMI

I ZWYCISTWO POD GRUNWALDEM 1409—1410

Na wiosn 1409 r. mudzini chwycili za bro powstajc przeciwko

Zakonowi. Witold rozpocz gorczkowe przygotowania do wojny.

Jednoczenie Polska ostrzegaa Zakon przed agresj na Litw: „Nie-

przyjaci� Litwy my uwaamy za swoich wrog�w, jeli uderzycie na Li-

tw, my uderzymy na was" — owiadczyli posowie polscy wielkiemu

mistrzowi. Wielka, dugo oczekiwana wojna — bo od Krewa do Grun-

waldu upyno cae wierwiecze! — wisiaa w powietrzu, tote obie

strony przysposabiay si do niej niezwykle starannie. Wojn rozpo-

czli Krzyacy przekraczajc w poowie sierpnia 1409 r. granic polsk.

Dziaania wojenne zostay wkr�tce przerwane rozejmem. Z poczt-

kiem czerwca 1410 r. wyborowe zbrojne zastpy polskie w liczbie 50

chorgwi (tj. 12—15 ty. jedc�w, nie liczc kilku tysicy piechoty i ol-

brzymiej masy uzbrojonej suby) rozpoczy marsz ku granicy pru-

skiej. Od strony Litwy cigny hufce Witolda, zoone z 40 chorgwi

litewskich i ruskich oraz oddziau Tatar�w (razem okoo 10—12 ty.

koni). Obie armie poczywszy si l lipca pod Czerwieskiem, prze-

byy po mocie pontonowym Wis i 8 lipca wkroczyy do Prus. Kiedy

po dalszych marszach wojska polsko-litewskie rankiem 15 lipca zatrzy-

may si na odpoczynek pod Grunwaldem, strae przednie doniosy,

e naprzeciw stoi caa, zoona z 51 chorgwi (co najmniej 12—15 ty.

jazdy), armia krzyacka. Po kilku godzinach zwlekania rozegraa si na

polach Grunwaldu najwiksza z bitew caego europejskiego rednio-

wiecza. I chocia Krzyacy zmobilizowali do tego starcia wszystkie

swoje siy, a strona polsko-litewska przyprowadzia tylko najlepsze

swoje wojska, ponieli Krzyacy tak druzgocc klsk, e ich potga

nigdy wicej ju si nie podniosa. Pocztek bitwy nie zapowiada tak

wspaniaego zwycistwa. Lekko zbrojne oddziay litewskie nie wytrzy-

may naporu cikiej konnicy krzyackiej i zmuszone byy ustpi pola.

Mimo to kierowana przez Jagie armia polska wytrzymaa wszystkie

uderzenia wroga, zepchna go do rozpaczliwej obrony i przy udziale

czci tylko rezerw i powracajcych Litwin�w zadaa mu decydujcy

cios. Trupy krzyackie pokotem zalegy pole bitwy. Poleg na placu

boju sam wielki mistrz Ulryk von Jungingen z prawie ca starszyzn

zakonn i kwiatem niemieckiego rycerstwa.

Grunwald jako sukces militarny by ogromny, lecz dopiero wiele lat

p�niej przyszo zbiera jego owoce. Witold z niewiadomych przyczyn

zawr�ci spod stolicy krzyackiej Malborka, wobec czego i Polacy zwi-

nli oblenie tego grodu. Pok�j toruski 1411 r. przywraca Litwie

jedynie mud, i to tylko w doywotnie wadanie Jagiey i Witolda,

po czym kraina ta miaa wr�ci w rce krzyackie. Nadto Zakon mia

zwycizcom wypaci odszkodowanie wojenne w kwocie 100 ty. k�p

groszy praskich. Takie byy warunki pokoju, kt�re nie zadowalay ad-

nej strony.

Pogo litewska na grobowcu Wadysawa Jagiey

w Katedrze na Wawelu

UNIA HORODELSKA 1413 ROKU

W obliczu nowej wojny z Zakonem Polska i Litwa odnowiy midzy

sob uni w Horodle 2 X 1413 r. Kr�l polski i najwyszy ksi litewski

owiadcza w akcie unii horodelskiej, e Litw do Kr�lestwa Polskiego

„po raz drugi, na nowo wciela, przyswaja, zcza, przycza, sprzymierza

i na wieki przydaje". Atoli sowa te w praktyce nie zostay urzeczywistnio-

ne, gdy akt horodelski przewidywa dalej, e odrbna pastwowo lite-

wska zostanie zachowana nawet po mierci Witolda. Litwa w tym zwizku

stawaa si nie prowincj, ale penoprawnym partnerem Polski, gdy Po-

lacy nie mogli wybra sobie kr�la bez zgody Litwin�w, w zamian za co Li-

twini przyrzekali obiera wielkiego ksicia tylko za przyzwoleniem Pola-

k�w. Obie strony zdaway sobie spraw, e Polska, a zwaszcza Litwa nie

dojrzay jeszcze do cakowitego poczenia ze wzgldu na odmienne sto-

sunki wewntrzne, szczeg�lnie z uwagi na r�ny poziom rozwoju ustroju

spoecznego i pastwowego. Aby przygotowa grunt do takiego zjedno-

czenia, postanowiono w Horodle zbrata spoeczestwo szlacheckie pol-

skie z litewskim. Dokonano tego poprzez adopcj 47 najznakomitszych

rod�w litewskich do tylu rod�w polskich, kt�re uyczyy litewskim po-

bratymcom swych herb�w. Tworzc to sztuczne braterstwo, pomylano

te o zblieniu ustrojowym obu pastw. Na wz�r Polski utworzono wic na

Litwie dwa wojew�dztwa i kasztelanie: wileskie i trockie. Przewidziano

te wsp�lne zjazdy i narady pan�w oraz szlachty polskiej i litewskiej.

6 — J. Ochmanski, Historia Litwy

POLITYKA KOCIELNA WITOLDA

Wiosn 1414 r. wojna z Zakonem zostaa wznowiona, jednak Wi-

told, zniechcony bezskutecznym obleganiem zamk�w krzyackich, po-

wr�ci z wojskiem na Litw. Skierowa si teraz Witold ponownie ku

sprawom wewntrznym pastwa, przede wszystkim ku sprawom ko-

cioa. Rozumiejc, e koci� jest jednym z filar�w pastwa, w kt�rym

wsp�istniej obok siebie dwie zwalczajce si religie: katolicka i pra-

wosawna, w swojej polityce kocielnej wzni�s si Witold na rzadko

w�wczas osigane wyyny tolerancji religijnej. Nie przeszkadzao mu

to w pr�bie wyzyskania kocioa do cel�w szerszej polityki pastwowej.

W 1416 r. Witold „wyni�s" i obra ruskiego papiea w Litwie lub, jak

go zowi, patriarch (= metropolit!) i zamierza zmusi Moskwicin�w,

Nowogrodzian i Pskowian, sowem, wszystkie ruskie kraje do posu-

szestwa temu patriarsze" — tak trafnie ocenia to posunicie Witolda

mistrz inflancki Spanheim. Wybranym przez Witolda nowym metropo-

lit kocioa prawosawnego na Rusi by Bugar Grzegorz Camblak.

Jako narzdzie Litwy mia on zastpi oddanego Moskwie metropolit

Focjusza. Camblak mia zarazem przyczyni si do urzeczywistnienia

wielkiego planu unii kocielnej midzy kocioem katolickim a prawo-

sawnym, o czym marzyli papiee i czemu sprzyjali Jagieo z Witol-

dem. Jednake zamiar ten i w og�le myl podporzdkowania metropo-

licie litewskiemu caego kocioa prawosawnego na Rusi doznay nie-

powodzenia. Synod w Carogrodzie wykl Camblaka i opowiedzia si

za Focjuszem. Camblak zmar na tuaczce w 1420 r., a Witold pojedna

si z Focjuszem. Dbajc te, moe nawet wicej, o interesy kocioa

katolickiego w pastwie litewskim, zaoy Witold i uposay biskup-

stwo w Worniach, czyli Miednikach na mudzi, w 1417 r., utworzy

te dwa biskupstwa na Rusi w ucku i Kijowie.

ZAKOCZENIE WOJEN Z ZAKONEM KRZYACKIM W 1422 ROKU

Toczcy si od lat sp�r Litwy i Polski z Zakonem o mud, po-

jawiesk Sudawi, ziemie: pomorsk, chemisk i michaowsk, zbli-

a si do ostatecznego rozstrzygnicia. Jagieo i Witold w sporze tym

zdali si nieopatrznie i niepotrzebnie na sd cesarza niemieckiego Zyg-

munta Luksemburczyka, kt�ry w 1420 r. przyzna te terytoria Krzya-

kom. Na wie o tym stronniczym wyroku Jagieo z Witoldem „ryczeli

jak dwa lwy". Witold niezwocznie wszed w porozumienie z czeskimi

husytami, kt�rzy pod�wczas powstali do walki o wolno Czech przeci-

wko cesarzowi Zygmuntowi, i wysa im na pomoc Zygmunta Korybu-

towicza ze sporym zastpem wojsk litewskich. Wiosn 1422 r. w Polsce

i Litwie wszczto przygotowania do zbrojnej rozprawy z Zakonem.

Przez dwa miesice Polacy i Litwini pustoszyli Prusy i wreszcie

27 IX 1422 r. wielki mistrz Pawe Russdorf nad jeziorem Melno podpi-

sa wieczysty pok�j. Litwa odbieraa ju na zawsze mud oraz Suda-

wi, Polska za ziemi nieszawsk. Tak si zakoczy trwajcy przez

Piecz majestatyczna w. ksicia Witolda z wyobraeniem

jego postaci

1pewn, e wielko Litwy z nim powstaa i z jego mierci si skoczy-

a". Wielko Witolda, mimo jego niezwykych przymiot�w jako wo-

dza, organizatora, dyplomaty, wadcy surowego, lecz sprawiedliwego,

czowieka o wysokiej kulturze, wyrosa nie tylko na tle jego osobistych

zdolnoci. By bowiem Witold w swej polityce wewntrznej monarch

dziaajcym zgodnie z wymogami obiektywnych praw historii, pojmo-

wa gboko denia nurtujce spoeczestwo litewskie i bdc wyrazi-

cielem jego interes�w, zyska sobie powszechne poparcie. By wic Wi-

told zwolennikiem suwerennoci Litwy, lecz zarazem docenia wag

wsp�dziaania z Polsk. Broni niepodlegoci Litwy przeciw Krzya-

kom i rozwija ekspansj litewsk na Ru, bo z Rusi pastwo i bojarzy

litewscy czerpali ogromne dochody. Szczodr rk rozdawa bojarom

dobra ziemskie, narzucajc wolnym chopom wizy feudalnej zaleno-

ci. Lecz w yciu jego byy i ciemne strony: dwukrotnie przechodzi na

stron Krzyak�w dziaajc na szkod Litwy. Nieraz jego polityka ze-

wntrzna graniczya z awanturnictwem, za kt�re Litwa pacia wysok

cen, jak w bitwie nad Worskl czy w penej waha i niekonsekwentnej

postawie wobec Krzyak�w.

Napisana pod koniec ycia tego wadcy Pochwaa wielkiego ksicia

Witolda wysawia go pod niebiosa: „yli z nim w zgodzie i wielkiej przy-

jani i cesarz rzymski, i car turecki, i cesarz carogrodzki, kr�lowie cze-

ski i duski, a Wadysaw Jagieo zawsze mu z pomoc spieszy; su-

chali go mistrzowie niemieccy [Krzyacy] i hospodar modawski, i des-

pota bugarski, wielki ksi moskiewski, wielcy ksita twerscy, ria-zascy, odojewscy, Nowogr�d Wielki i Psk�w; on ustanawia chan�w ordyskich, a oni mu suyli". W og�le „carowie i ksita w wielkiej lasce u niego byli, a inni suyli mu i cze wielk i dary mnogie przynosili jemu nie tylko na wszystkie lata, ale na kady dzie. I by wielki ksi Witold silnym hospodarem i sawnym po wszystkich ziemiach i wielu car�w i ksit suyo na dworze jego, a insi przyjedajc kaniali mu si".

W ten spos�b zaczto tworzy wielk legend Witoldow, kt�ra trwa do dzi.

WOJNA DOMOWA MIDZY WIDRYGIE A ZYGMUNTEM KIEJSTUTOWICZEM

Witold zmar bez potomka mskiego i Wielkie Ksistwo Litewskie wr�cio w rce Jagiey. Za zgod bojar�w Jagieo przekaza je swemu modszemu bratu widrygielle. Decyzja ta wywoaa burz w Koronie, kt�ra na mocy unii horodelskiej czua si uprawniona do wsp�decydowania o losach Litwy. W odpowiedzi na sprzeciwy polskie widrygieo zawar 19 VI 1431 przymierze z Krzyakami. Polacy ruszyli wtedy zbrojnie na Woy, wypierajc stamtd zaogi litewskie. Opar si im jednak uck, wobec czego zawarli rozejm ze widrygie i pragnli go przejedna. widrygieo nie okaza chci do zgody, tote kiedy doszy Polak�w wieci o jego brataniu si z Krzyakami, kt�rych zapewnia, e „nic na wiecie nie moe nas z wami por�ni", zdecydowali si usun go z tronu. Jednoczenie w samej Litwie zawiza si spisek bojar�w przeciwko widrygielle. Litwini mogli mu darowa jego prokrzya-ck polityk, ale nie mogli cierpie tego, eby wielki ksi otacza si Rusinami i powierza im waniejsze urzdy i grody; nigdy dotd nie bywao, aeby bojarzy Litwini, czynnik panujcy, mieli dzieli wadz i dochody z upoledzonymi dotd pod wzgldem politycznym Rusinami. W ten spos�b stawa widrygieo w sprzecznoci z klasowymi deniami bojar�w, kt�rzy w wikszoci jeszcze nie dojrzeli do zrozumienia koniecznoci dopuszczenia do rzd�w pastwem (w celu wzmocnienia pastwa) bojar�w ruskich. W porozumieniu z Polakami spiskowcy w nocy z 31 VIII na l IX 1432 r. dokonali zamachu na widrygie, kt�ry w ostatniej chwili zdoa uj z ich rk. Wielkim ksiciem litewskim zosta okrzyknity Zygmunt Kiejstutowicz, brat Witolda. widrygieo utrzyma si wprawdzie na Rusi, ale straci poparcie Jagiey, kt�ry uzna dokonany przewr�t i wyniesienie Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz 15 X 1432 r. w Grodnie wystawi akt potwierdzajcy wcielenie Litwy do Polski, co zapewnio mu poparcie Polak�w. widrygieo, pobity 9 XII 1432 r. pod Oszmian, zbyt p�no usiowa przecign na swoj stron Polak�w. Kiedy Zygmunt odnowi zapisy „zczenia i poddania" Litwy Koronie w Grodnie 27 II 1434 r. i kiedy zmar l VI 1434 r. wielki kr�l Jagieo, yczliwy widrygielle, stao si jasne, e panowie polscy doprowadz do upadku widrygiey. Na Za-

. "�..—_N \Ziemia -^

>W�<tf-. jj??*^ ] j

; ^i/f!*^* yj ........^:X-^._.^

''-•, Witebsku! J&nofeit�f Ksistwa ^'\

{'Brask '• y
i. Starodub \ : ^^-

? Ziemie \ ...-••*•.

—/••'zernihowsko-/' .
Siewierskie / .

•' Czernih�w

� stolice pastw o • waniejsze miasta

Wielkie Ksistwo Litewskie w XV w.

ko praktycznie liczy on nie m�g, by to za saby sojusznik, aby zdoa przeway szal na jego korzy. Uwidocznio si to w wielkiej bitwie pod Wikomierzem (w miejscowoci zwanej odtd Pobojsk — po-boisko), gdzie mimo posik�w krzyackich l IX 1435 r. widrygieo dozna w starciu z wojskami polsko-litewskimi straszliwej klski. Poczli go teraz opuszcza najwierniejsi stronnicy, nawet sami Rusini, gdy Zygmunt przywilejem z 6 V 1434 r. zr�wna ich w prawach z Litwinami i tym samym zjedna sobie. Tote w nastpnych latach widrygieo, cakowicie osamotniony i zupenie zaamany, poszed — jak powiada latopis — na Wooszczyzn „pa barany", a w 1438 r. Zygmunt pocz „kniay na wielkim kniaeniu na Litewskim i na Ruskim". Jednake przykry charakter tego Kiejstutowiea, ustawiczne wszenie wok� zdrady, surowe kary, konfiskaty majtk�w, wizienia, wyroki mierci, jakie rzuca na swe otoczenie, sprowadziy na gwatown mier. „Za wol i zgod wszystkich litewskich pan�w i kniazi�w" w Niedziel Palmow 20 III 1440 r. Zygmunt Kiejstutowicz zgin pod razami zamachowc�w. mier jego wywoaa niemae zamieszanie w pastwie. Tron usiowa zagarn syn Zygmunta, Michajuszka, pretendo-

wa do r�wnie wieczny malkontent-wichrzyciel widrygieo, ale zwyciy trzeci ob�z, kt�ry za zgod kr�la Wadysawa III sprowadzi do Wilna 11-letniego kr�lewicza Kazimierza Jagielloczyka. Dnia 29 VI 1440 r. bojarzy, bez porozumienia z Polakami, obwoali Kazimierza wielkim ksiciem litewskim. Unia bya zerwana.

POSTPY OSADNICTWA LITEWSKIEGO W PIERWSZEJ POOWIE XV WIEKU

Z rzadka tylko przerywany latami pokoju, koczy si w 1440 r. okres feudalnych wojen — obronnych wobec Krzyak�w, zaborczych na Rusi i domowych na Litwie. Wyludniy one kraj, kt�rego cae poacie wieciy zgliszczami i pustk, zuboyy ludno wiejsk, ale wzbogaciy bojar�w. Wojny te kosztoway Litw morze krwi i ez, ale nie zaamay jej gospodarczo, cho rozw�j kraju ogromnie utrudniy i zahamoway. Mimo to w yciu gospodarczym, spoecznym i kulturalnym Litwy za czas�w Jagiey, a zwaszcza Witolda i jego nastpc�w, dokona si wyrany postp. Ledwo ucich zgiek wojenny na granicy krzyackiej, a ju w latach 1422, 1425 mudzini pojawili si pod Skirstymoniem i Pog zakadajc w puszczach nowe osady. Z Auksztoty za „szli za Niemen", na tereny pojawieskie coraz liczniejsi osadnicy.

POCZTKI LATYFUNDlOW MAGNACKICH ZA WITOLDA

Powikszaa si tedy przestrze uprawna i przybywao ludnoci. R�wnolegle do rozwoju osadnictwa nastpowao tworzenie si wielkiej i redniej wasnoci ziemskiej. eby wzmocni gospodarczo bojar�w, Witold masowo nadawa im po jednym, dw�ch, lub po kilku poddanych — wedam�w. Wdzicznie go za to wspominali jeszcze w XVI w. bojarzy litewscy m�wic, e „wieliki knia Witowt prostemu czowieku wiedonych nie daiwa, odno bojarom, liudiem dobrym". Najbardziej zasueni i najblisi w. ksiciu bojarzy otrzymywali nie raz i nie dwa nawet cae woci; ich majtki urastay do rozmiar�w latyfundi�w. Przykadem suy tu Wojciech Moniwid, starosta w 1395 r., wojewoda wileski w latach 1413—1423. W 1396 r. otrzyma on od Witolda sioo Gieranony (Subotniki) w powiecie oszmiaskim, ma si rozumie z przylegymi wsiami. Potem w 1403 r. uzyska uprany i Mirkliszki, r�wnie z wioskami. W 1407 r. Witold obdarzy go nowym przywilejem dodajc mu dobra we woci Korejki, wo Szoptowo na Smole-szczynie oraz kilka majtk�w nad Berezyn dnieprzask. Te rozlege ju dobra, liczce okoo 40 wsi, powikszy mu Witold w 1409 r. o dalsze 4 wsi w Oszmiaskiem. Dobra Moniwida daj si szacowa na okoo 500 poddanych dym�w, posiadoci za jego syna, Iwaszki Moni-widowicza, kt�ry wzorem ojca osign r�wnie pod koniec ycia (t 1458) godno wojewody wileskiego, wynosiy w poowie XV w. okoo 2 ty. dym�w. Podobne, acz moe nieco mniejsze, majtnoci gromadzili w tyme czasie Kiegajowie, Gasztodowie, Radziwiowie

Przywilej w. ksicia Witolda dla Moniwida z 1409 r. nadajcy mu Nowe Sioo

i inne dobra

i inni. Jest rzecz znamienn, e Witold i jego nastpcy na og� unikali tworzenia wikszych fortun bojarskich na Litwie etnicznej (wyjtkiem potwierdzajcym t regu s wielkie posiadoci Kiegaj�w na mudzi), szczodrze za to szafowali ziemi i ludmi poddanymi na Rusi, kt�ra staa si naturalnym terenem ekspansji majtkowej bojar�w litewskich. By moe, w wyniku takiej polityki donacyjnej wadcy litewscy pragnli cilej zwiza bojarstwo litewskie z interesami pastwa — utrzymaniem opanowanych ziem ruskich i ich integracj z Litw.

Oczywicie latyfundia te rosy nie tylko dziki osobistej hojnoci w. ksicia, czyli hospodara. Bojarzy byli bowiem t si spoeczn, na kt�rej opieraa si wadza hospodarska. Liczne nadania wielkoksice miay wic gboki sens spoeczno-polityczny: zdobyway one panujcemu wiernych wykonawc�w jego woli, gruntoway jego wadz.

UPRZYWILEJOWANIE BOJAR�W NA POCZTKU XV WIEKU

Zasuonym w subie pastwowej i osobistej hospodar nadawa dobra ziemskie za „sub wiernuju" czy te „subu nam wiernuju a nikoli nieomieszkanuju".

Nadania d�br ziemskich byy czasowe lub wieczyste. Dobra nadane czasowo „do woli i aski" monarchy, zwane beneficjami (na Zachodzie) bd „kormleniami" (na Rusi), mogy by w kadej chwili odebrane bojarowi. Na posiadociach bojarskich, kt�re przewanie jeszcze nie

posiaday immunitetu, dziedzicznych i nabytych, ciyy obok suby wojskowej rozliczne powinnoci. Std te doch�d z nich bywa may i czsto nie starcza wacicielowi, cho ten z reguy dopomaga sobie tworzc wasne gospodarstwo dworskie. Tote bojarzy poczli dobija ti u w. ksicia rozszerzenia swych praw majtkowych oraz immunitetu. Kilku gwarancji, jak pena wasno d�br dziedzicznych, zwolnienie od hospodarskich robocizn, udzieli im ju Jagieo w 1387 r. Ale przywilej jego, zdaje si, nie wszed, przynajmniej cakowicie, w ycie. Akt horodelski 1413 r. utwierdza wprawdzie postanowienie o nietykalnoci majtk�w dziedzicznych, a nawet rozszerzy je na dotychczasowe darowizny Jagiey i Witolda, ale zarazem ograniczy krg uprzywilejowanych do 47 rod�w zbratanych ze szlacht polsk w Horodle. Dopiero przywilej Zygmunta Kiejstutowicza 1434 r., rozcignity r�wnie na Rusin�w, znacznie rozszerzy prerogatywy bojar�w. Wprowadzi on m.in. powszechn ju na Zachodzie zasad nietykalnoci osobistej bojar�w, kt�rych nie byo wolno wizi bez wyroku sdowego. Przywilej ten zwalnia te dobra bojarskie od dziaka. Tak stopniowo dziki nowym przywilejom, nowym prawom i nadaniom d�br bojarstwo litewskie zaczynao si przeksztaca w stan szlachecki, tj. warstw ludzi zwizanych jednakowym uprzywilejowaniem. W onie tej warstwy wytworzya si liczna klasa feuda�w, tj. takich bojar�w, kt�rzy posiadali dobra ziemskie z poddan ludnoci.

UCISK LUDNOCI WIEJSKIEJ NA PRZEOMIE XIV I XV WIEKU

Ludno wiejska po dawnemu dzielia si na dwie warstwy, poddanych wedam�w i wolnych aukinink�w, obok kt�rych yli na ziemi dworskiej kojmincy oraz czelad niewolna. Kojmincy i czelad niewo-Ina suyli do pracy w paskim dworze. Dwory-gospodarstwa feuda�w nie byy jeszcze wielkie, przecitnie miay one po kilka soch ziemi uprawnej. Znajdujce si w obrbie wasnoci hospodarskiej, bojarskiej czy kocielnej gospodarstwa chopskie byway z reguy wielkoro-dzinne, rodowe. Czsto jednak dzieliy si one i rozpaday na mniejsze, rodzinne gospodarstwa. Nad og� wolnych wieniak�w wybijali si zamoniejsi gospodarze i nierzadko przechodzili oni do rzdu rozmaitego rodzaju sug hospodarskich czy nawet bojar�w. wiadczenia ludnoci w por�wnaniu z dob pogask nie zmieniy si. Dziako, da miodowa i kuniczna, posied, srebrszczyzna, wreszcie posugi zawodowe oraz niewielkie jeszcze robocizny, jak koszenie siana czy pomoc w niwach — oto najwaniejsze powinnoci obowizujce „iuxta antiuam consuetudinem", wedug starodawnego obyczaju. Zdaje si wszake, e pocz ulega zmianie system wnoszenia podatk�w od dymu, gdy od koca XIV w. coraz czciej spotyka si tzw. suby, wystpujce w Auksztocie i na Rusi. Suba byo to gospodarstwo chopskie nieokrelonej wielkoci, pierwotnie zoone moe z jednego, a z biegiem czasu z kilku dym�w, obcionych pewn sum powinnoci. Godne wreszcie uwagi jest to, e powszechna na Zachodzie i w Polsce dziesicina ko-

Miasta i miasteczka Litwy posiadajce przywileje miejskie od XIII do XVI w.

cielna zupenie si na Litwie nie przyja, gdy chopi w og�le jej nie dawali, jedynie niekt�rzy feudaowie dobrowolnie zapisywali j kocioowi ze swoich dwor�w. Ograniczenie swobody osobistej chopa, a nawet zdarzajce si wypadki wyzucia z ziemi, przywizanie chopa do osoby i grunt�w paskich, majce miejsce w dobrach bojarskich i kocielnych, nie pozostay bez wpywu na postaw mas. O tym, e nieatwo byo je zmusi do ulegoci, wiadczy powstanie chopskie na mudzi w 1418 r. skierowane przeciw bojarom i kocioom. Na polecenie Witolda powstanie to zostao krwawo stumione przez starost mudz-kiego Rumbolda Wolimuntowiea; 60 jego przyw�dc�w i uczestnik�w zapacio szyj za udzia w buncie.

ROZW�J MIAST I HANDLU OD KOCA XIV DO POOWY XV WIEKU

Obok wsi rozwijay si r�wnie miasta, szczeg�lnie stoeczne Wilno. W 1387 r. Wilno otrzymao od Jagiey pierwszy w W. Ks. Litewskim przywilej na prawo magdeburskie i wkr�tce zorganizowao sw�j samorzd. Na czele samorzdu sta w�jt, kt�rym zosta wymieniony w 1397 r. „advocatus Wyszko". Cz Wilna, zwana p�niej jurydyk zamkow (obok niej istniaa od 1387 r. jurydyk biskupia), podlegaa jednak nadal wadzy starosty wileskiego. W 1408 r. prawo magdeburskie otrzymao r�wnie Kowno. W miastach podstawowe znaczenie miao rzemioso, zaspokajajce g�wnie potrzeby miejscowe rynku oraz okolicy. Liczne w nich byy karczmy, karmy kupieckie i „kletki"

misne, istniejce te w coraz liczniejszych miasteczkach. Wilno rozwijao oywiony handel dalekosiny. Przywilejami z 1432 i 1441 r. zwolnione zostao od myt w 14 najwikszych miastach W. Ks. Litewskiego, co musiao wpyn na wzrost jego obrot�w handlowych. Obok tradycyjnych szlak�w handlowych Wilno—Ryga—Psk�w—Nowogr�d— Poock—Moskwa—Kij�w—Kr�lewiec—Gdask od koca XLV w. coraz wikszego znaczenia nabiera droga do Polski na Lublin—Krak�w. Sam Jagieo w 1383 r. zachca „naszych miych mieszczan lubelskich" do podr�y na Litw, w kt�rej zapewnia im wolny handel.

Z Ryg, najwaniejszym w redniowieczu i p�niej partnerem handlowym Litwy, usiowaa konkurowa organizacja miast i kupc�w niemieckich nad Batykiem, zwana Hanz. W okresie 1400—1532 czynny by w Kownie kantor hanzeatycki, prowadzony g�wnie przez kupc�w gdaskich, a skupiajcy przede wszystkim wosk. W Wilnie dla kupc�w niemieckich wydzielono osobn ulic Niemieck, a dla przyjezdnych otwarty by przy niej „dom niemiecki". Oficjalnej plac�wki Hanza w Wilnie nie posiadaa. Gdaszczanie w handlu z Litw wyparli swoich konkurent�w z Elblga i Torunia, a nawet czciowo i z Kr�lewca, utrzymali si jednak na rynku litewskim kupcy z Bremy i Lubeki. Hanza moga prowadzi bezporedni handel na Litwie, gdy kupcy litewscy w Gdasku musieli respektowa prawo skadu i odsprzedawa swoje towary miejscowym porednikom, przez co ponosili straty i co byo powodem ostrych zatarg�w, zwaszcza midzy Kownem a Gdaskiem. Z zagranicy szy na Litw obok niezbdnej soli g�wnie wyroby elazne (w tym bro) oraz sukno. W wywozie najwikszy udzia miay futra i wosk. ycie miejskie sabiej rozwijao si na mudzi. Kiedy w 1417 r. przybyli tam duchowni, aby zaoy biskupstwo, ze zdumieniem stwierdzili, e „nie jest w zwyczaju tamtejszego ludu po miastach mieszka". Istotnie, wikszych osad typu miejskiego i budowanego na wz�r zachodni na mudzi nie byo, cho istniay tu rolnicze miasteczka.

OYWIENIE KULTURALNE NA LITWIE NA PRZEOMIE XIV l XV WIEKU

Jednoczenie z postpem gospodarczym przeywaa Litwa okres szybkiego rozwoju kulturalnego. Znamienne i godne podziwu jest to, e silne w tych czasach obce wpywy kulturalne i jzykowe, ruskie, polskie, aciskie, niemieckie, a nawet tatarskie, potrafili Litwini obr�ci na wasn korzy, a nawet uy ich jako narzdzia krzewienia litewskiej wiadomoci narodowej. Pobudziy one i rozwiny ycie umysowe w spoeczestwie litewskim, zwaszcza w jego wyszych warstwach. W jzyku ruskim powstay, lecz przeniknite s duchem litewskim, najdawniejsze latopisy litewsko-ruskie, jak Rodstwo wiellkich kniaziej litewskich (okoo 1398) czy Pochwaa Witowta (okoo 1430). Wraz z chrystianizacj zacza si tworzy sie szk� przykocielnych. Pierwsza z nich powstaa przy katedrze wileskiej po 1387, a przed

1397 r., druga w Trokach po 1409 r. Wkr�tce te po unii pierwsi Litwini poczli zjawia si na zagranicznych uniwersytetach — w Pradze czeskiej, gdzie w 1389 r. studiowali Bartomiej Keynstot i Mikoaj Ker-smont, a nastpnie w Krakowie. Uniwersytet w Krakowie, odnowiony w 1400 r. i otoczony troskliw opiek Jagiey, sta si g�wn kuni pierwszych kadr inteligencji litewskiej. W latach 1402—1440 przybyo do po wiedz okoo 38 Litwin�w, a niekt�rzy z nich, jak Stanisaw z Wilna, po 1427 r. dochodzili nawet do godnoci profesor�w tego Uniwersytetu. Drugim z kolei rektorem Wszechnicy Jagielloskiej by zreszt Litwin, ksi Jan, prawdopodobnie wnuk Kiejstuta, rektor w 1401 r.

W toku tych wielkich przemian i walk o niepodlego uksztatowa si ostatecznie feudalny nar�d litewski. Wyrazem rozwijajcej si wiadomoci narodowej Litwin�w tej epoki s synne sowa Witolda z 1420 r., kt�ry na krzyackie pretensje do mudzi odpowiedzia, e mud i Auksztota to „unum ydeoma et uni homines" — ten sam jzyk, ci sami ludzie, czyli jeden nar�d — Litwa.

V. LITWA POD RZDAMI

MONOWADC�W

OD POOWY XV DO POOWY

XVI WIEKU

ROZW�J OSADNICTWA

I ZALUDNIENIE LITWY . _

ow epok historyczn w dziejach

Litwy, okres od poowy XV do poowy XVI w., znamionuj przede wszystkim wielkie przeobraenia gospodarcze i spoeczne. Na ich tle rozgryway si dramatyczne nieraz wydarzenia polityczne, atoli toczyy si one poza granicami Litwy etnicznej i na ycie narodu wikszego wpywu nie wywary.

Litwa z wstpieniem na tron Kazimierza Jagielloczyka (1440—

—1492) wkroczya w okres szybkiego, ywioowego rozwoju si wytw�rczych. Rozw�j ten wyraa si g�wnie w niezwykle duym przyrocie naturalnym ludnoci oraz nader prnym, spontanicznym procesie osadniczym. Litwa rozporzdzaa wielkimi obszarami dla kolonizacji na pograniczu pruskim i otewskim, kt�re leay pustk skutkiem wojen krzyackich. Przed osadnikiem litewskim staa te otworem dawna ziemia jawieska, niemal cakowicie wyludniona przez wojny XIII—

—XIV w. Ona te przede wszystkim staa si obiektem ekspansji o-sadniczej. Po 1422 r. na tereny pojawieskie z czterech stron wkroczyo r�nojzyczne osadnictwo. Zza Niemna od wschodu w puszcze dajnowskie i sudawskie wdzierali si Litwini z Auksztoty, z p�nocy szli osadnicy mudzcy, z poudniowego wschodu dyli Rusini, wreszcie od poudniowego zachodu napywaa fala osadnictwa mazurskiego, polskiego. Podstawow jednak cz rozlegej ziemi jawieskiej skolonizowali Litwini, kt�rzy nastpnie jli przekracza granic i osadza si w Prusach p�nocno-wschodnich, w dawnej Skalowii. Ku poowie XVI w. wstpna kolonizacja puszcz jawieskich zostaa w og�lnych zarysach ukoczona. Zagospodarowane obszary zaniemeskie, tak zwany kraj zapuszczaski, objy przestrze okoo 9 ty. km². Zaludnili te Litwini okoo poowy XVI w. pogranicze otewskie, cignli nawet, cho z rzadka, do swych dawnych historycznych siedzib, na Ru. Litwini w okresie 1440—1548 przejawili niezwyk ywotno kolonizujc okoo 25 ty. km² puszcz i pustkowia. W poowie XVI w. litewskie terytorium etniczne osigno najwiksze w czasach historycznych rozmiary okoo 100 ty. km². mud obejmowaa okoo 21 ty. km², litewska cz

woj. trackiego ogarniaa 23 885 km²; Litwini zamieszkiwali nastpnie przewan (okoo 35 ty. km²) cz woj. wileskiego, liczcego okoo 42 445 km². W sumie ziemie litewskie w granicach pastwowych zajmoway 87 330 km². Poza tym zwartym terytorium znajdoway si, ju na terenie ruskim, znaczne wyspy osadnictwa starolitewskiego, jak woci Zdzicio, Pierszaje i inne; wreszcie poza granic, w Prusach, Litwini zajmowali do 9 ty. km².

Wielki rozmach osadnictwa litewskiego by jednym z przejaw�w gwatownego przyrostu naturalnego ludnoci, jaki zwykle ma miejsce w okresach powojennych. W poowie XV w. Litwa, by moe, nie liczya wicej ni 500 ty. mieszkac�w. Za to okoo 1528 r., z kt�rego pochodz pierwsze materiay pozwalajce oszacowa liczb ludnoci, Litwa posiadaa nie mniej ni 750 ty. g�w, co przy obszarze 87,3 ty. km² sprawiao, e gsto zaludnienia zbliaa si do 8—9 os�b na km², a na terenach zagospodarowanych dochodzia do 20 i wicej. Tempo przyrostu naturalnego byo bardzo wysokie — okoo 0,8% rocznie, i utrzymao si nadal po poowie XVI w. Gsto zaludnienia Litwy bya jednak nisza ni ziem polskich, przewyszaa za to nieznacznie Biaoru.

ROZW�J GOSPODARCZY

W tym czasie, kiedy panowie litewscy wiedli z Polakami spory o uni i kiedy na wschodzie toczyy si wojny z Moskw, ziemie litewskie korzystay z dobroczynnych nastpstw dugotrwaego pokoju. Okres wielkiego rozwoju przeyway miasta i miasteczka Litwy. Do 1548 r. z dawnych grod�w i si�, bdcych orodkami woci, a nawet z osad zakadanych na „surowym korzeniu", wyrastay liczne miasteczka, kt�rych powstao co najmniej 120. Feudaowie dbali o ich zakadanie i rozw�j, gdy przynosiy one dodatkowe dochody. Miasteczko, cho z reguy rolnicze, byo istnym zbiorowiskiem karczem, kt�rych ilo niekiedy nawet przewyszaa liczb dom�w: w jednym domu mogy si znajdowa a trzy karczmy: piwna, miodowa i gorzaczana, jako e na kady z tych trunk�w trzeba byo posiada osobne prawo wyszynku, udzielane za odpowiedni opat przez feudaa. Kade z miasteczek urzdzao zwykle raz w tygodniu targ, na kt�ry tumnie przybywaa ludno wiejska i zjedali pozamiejscowi kupcy, kt�rym zabraniano poktnego handlu po sioach z pominiciem targu.

W okres wietnoci wkraczao miasto Wilno, cho w 1530 r. dotkn je poar. Maciej Miechowita w 1517 r. tak pisa o stolicy Litwy Wilnie: „Jest ono takiej wielkoci jak Krak�w z Kazimierzem, Kleparzem i wszystkimi swoimi przedmieciami, lecz domy tutaj nie dotykaj si, jak jest w naszych miastach [czyli w Polsce], ale czsto rozdzielaj je ogrody i zielece".

Miasto wzbogacao si o reprezentacyjne budowle, jak renesansowy paac wielkoksicy na terenie Zamku Dolnego i now katedr z 1538 r.

Zamek w Trokach na jeziorze Galve XIV—XV w.

Pikne kamieniczki wznosili te i mieszczanie, patrycjusze miejscy, stawiajc swe siedziby wzdu ulic „pod sznur cignionych". Coraz to przybywao nowych kocio�w i cerkwi, kt�re po dzi dzie nadaj Wilnu szczeg�lny urok miasta, gdzie krzyoway si style i kultury narodowe, gdzie wsp�y i wsp�tworzy Wsch�d i Zach�d, gdzie Litwini, Ru-sini, Polacy, Niemcy, ydzi, Tatarzy, Ormianie wyciskali swoje pitno na wileskiej architekturze i sztuce. Nowoci w yciu Wilna byo powstanie cech�w pod koniec XV w. Wprawdzie dawniej istniay w miecie prawosawne bractwa rzemielnicze, ale miay one charakter towa-rzysko-religijny. Cech natomiast za sw�j g�wny cel uwaa sprawy zawodowo-wytw�rcze, monopolizowa produkcj, okrela jej jako i ilo, wreszcie walczy z konkurencj nie zrzeszonych rzemielnik�w, tzw. partaczy, zabraniajc im produkcji. Cech skada si z mistrz�w, kt�rzy mieli w nim gos decydujcy, z czeladnik�w (towarzyszy) i uczni�w. Cech grupowa rzemielnik�w jednej lub kilku pokrewnych gazi wytw�rczoci. Pierwsze cechy w Wilnie zaoyli w 1495 r. zotnicy i krawcy. Do poowy XVI w. zorganizowao si osiem rzemios w sze cech�w. Inne rzemiosa, kt�rych w�wczas znajdowao si w Wilnie nie mniej ni 42 (powiadczonych r�dowo), zaczy si organizowa p�niej.

Stanowic siln liczebnie i krzepnc organizacyjnie spoeczno, rzemielnicy wilescy wywalczyli sobie w 1536 r. prawo do udziau w samorzdzie miejskim, dotd opanowanym przez patrycjat kupiecki.

Koci� w. Mikoaja i koci� w. Anny w Wilnie z XVI w.

HANDEL W XV—XVI WIEKU

Wielkie oywienie panowao w handlu litewskim, w kt�rym coraz wikszego znaczenia nabiera nowy towar: zboe. Rynkami zbytu dla zboa litewskiego, z folwark�w, od chop�w, byy g�wnie portowe miasta zagraniczne: Ryga i Kr�lewiec. Obok nich coraz wiksz rol w yciu handlowym Litwy poczy odgrywa polskie miasta: Gdask, Pozna, Lublin i inne, kt�rym Litwa dostarczaa duych iloci futer, sk�r i wosku. Obok tych towar�w eksport litewski obejmowa drewno, popi�, dziegie. Najwaniejszymi przedmiotami importu byy: s�l, elazo i wyroby elazne, jak kosy, sierpy, topory, noe, wreszcie sukna oraz luksusowe towary: wino itd. ywe byy te kontakty handlowe Litwy z pastwem moskiewskim, ale utrudniay je wojny.

Bez przeszk�d rozwija si handel wewntrzny. Na rynkach miejscowych chopi sprzedawali (i kupowali te) zboe, bydo, sk�ry, mi�d, nabywajc w zamian s�l, ryby, czasem pieczywo. Poszukiwane byy wyroby rzemiosa: narzdzia elazne, odzie, obuwie, tkaniny.

Rozw�j stosunk�w towarowo-pieninych wymaga coraz wikszej iloci monety, a tej Litwa od czas�w Witolda nie bia, posugujc si czeskimi groszami. Okoo 1490 r. powstaa jednak w Wilnie mennica wielkoksica i w przecigu 16 lat, do koca panowania Aleksandra Jagielloczyka, wypucia litewskich p� groszk�w i „pieniazi" (denar-k�w) na sum 18 min groszy.

Postp w dziedzinie wiejskich si wytw�rczych, jaki przeywaa Li-

Pti

Przywilej w. ksicia Aleksandra dla pani Hanny Mikolajowej Iljiniczowej na targi w jej dobrach w Zelwie i Iwaczowiczach z l VIII 1501 r.

twa od poowy XV w., by przede wszystkim procesem ilociowego wzrostu. W technice gospodarczej jakich istotnych nowoci nie wida. Zwikszay si wic uytki rolne, wzrastay nieco plony, kt�re sigay 3—5 ziaren, rozpowszechniay si elazne narogi do sochy, rozszerzaa si hodowla byda.

Istotne, ale trudno uchwytne zmiany dokonyway si za to w rzemiole, zwaszcza miejskim. Postp techniczny mia miejsce w garncarstwie, gdy tu zaczto si posugiwa koem garncarskim do toczenia naczy. W zwizku z dawniejszym wynalazkiem broni palnej Litwa zdobya si na wasn ludwisarni, zaoon w Wilnie okoo 1540 r. Ludwisarnia ta produkowaa dziaa, hakownice i arkabuzy. Powstaa te puszkarnia w Olkienikach w 1551 r. i pracowaa a do 1655 r.

ROZSZERZENIE UPRZYWILEJOWANIA BOJAR�W I POWSTANIE STANU SZLACHECKIEGO

Rozwojowi si wytw�rczych towarzyszyy dogbne przeobraenia w dziedzinie stosunk�w spoecznych, gospodarczych i ustrojowych. Nastpio ogromne rozszerzenie uprzywilejowania bojar�w, w szczeg�lnoci za wskiej warstwy pan�w, i utwierdzenie poddastwa chop�w. Po przywilejach ziemskich 1387, 1413, 1434 r. nastpny wielki przywilej wyda bojarom Kazimierz Jagielloczyk w 1447 r. Przywilej ten uznawa wprowadzon w 1434 r. zasad „neminem captivabimus", zabezpieczajc wolno osobist bojar�w, oraz udziela im nowych, daleko idcych koncesji. Najwaniejsz z nich byo zniesienie obowizku da-

: Bintylisz SSwifta

_otoryniony -Mae

"edyngiany

orn

*&le -Oynabur

Suwieki \ Uszpoi

Litwa w poowie XVI w.

Daugieliszki_o• ry j

Brauyszki ^Krew. i Uciszany ' Surniiiszki�

Gieranony -nmim
_o ₀Zygmunciszki ">"utji

,- uirokiele �Upniszki Pierszaje/
: * gubrowna ylwie OBakszty X

- V* ^SigSj*.---' ,o/; m

nin z d�br bojarskich i na rzecz pastwa, z wyjtkiem posiedzi (stanu, czyli gociny), budowy i naprawy grod�w. Przywilej zarazem oddawa sdownictwo nad ludnoci d�br prywatnych w rce wacicieli — bojar�w. Odtd nie pastwo, ale pan feudalny stawa si jedynym sdzi swych poddanych. Na koniec, panujcy umawia si z bojarami, e nie bd wzajem przyjmowali do swych majtk�w zbiegych poddanych. Przywilej 1447 r., potwierdzany i uzupeniany w latach 1492, 1506, 1529, 1547, by wielkim triumfem bojar�w: obecnie wszystkie daniny ludnoci ze swych d�br mogli obraca na wasny uytek, osignli nad sw poddan ludnoci pen wadz sdow. Dziki temu bojarzy na wz�r kocioa katolickiego, kt�ry podobne prawa otrzyma jeszcze w 1387 r., mogli zaprowadzi cakowite poddastwo w swych posiadociach i wyodrbni si od reszty spoeczestwa jako stan szlachecki.

ZR�NICOWANIE MAJTKOWE BOJAR�W-SZLACHTY W POCZTKU XVI WIEKU

Spoeczno szlachecka na Litwie, cho jako stan jednolita, zczona wsp�lnym uprzywilejowaniem, jako klasa spoeczna ulega w okresie 1440—1548 ogromnemu zr�nicowaniu. Spoeczno ta rozpada si na cztery zasadnicze warstwy. Najniej stali tzw. „zdymnicy" i „podymnicy", kt�rzy wasnych poddanych nie mieli, a na potrzeb wojenn wyprawiali si pieszo. Ci naleeli do stanu szlacheckiego, ale jako niemajtni do klasy feuda�w nie zaliczali si. Drug warstw, najbardziej liczn, stanowia drobna szlachta okoliczna (czyli zamieszkaa w „koach", od czego posza p�niejsza okolica), zaciankowa, zagrodowa, kt�ra miaa po kilku lub kilkunastu poddanych najwyej, ale niezdolna utrzyma si z danin chopskich, sama lub przy pomocy poddanych pracowaa na roli. Trzeci warstw, te liczn, tworzya redniozamona szlachta, kt�ra rozporzdzaa kilkudziesicioma poddanymi i moga ju y na koszt chopski cakowicie. Ostatnia, najmniej liczna warstwa, to kilkudziesicioosobowy zastp pan�w i kniazi�w. Kady z nich liczy swych poddanych na setki i tysice dym�w. Oto jak przedstawia si stan posiadania najmoniejszych rod�w paskich i kniaziowskich w wietle popisu wojskowego z 1528 r.:

Og�em na 19 842 koni, wystawione przez szlacht W. Ks. Litewskiego w 1528 r., wymienione rody paskie kniaziowskie dostarczay ich blisko 30%. A stanowiy one zaledwie uamek procentu spoecznoci szlacheckiej, liczcej pod�wczas z g�r 13 ty, rodzin (z tego ponad 6 ty. rdzennie litewskiej szlachty). A do rzdu tych prawdziwych po-tentat�w-latyfundyst�w naleao jeszcze biskupstwo wileskie, kt�re w poowie XVI w. posiadao przeszo 6 ty. poddanych dym�w i byo sz�st z kolei fortun w W. Ks. Litewskim.

Ta prawdziwa rewolucja w strukturze wasnoci ziemskiej w W. Ks. Litewskim dokonaa si w przecigu jednego stulecia, rozpocz j Witold, a zakoczy Zygmunt August (1544—1572 w. ks. litewski, 1548— —1572 kr�l polski). Z rk monarch�w litewskich dziesitki tysicy pod-

100

Latyfundia magnackie w 1528 roku

Liczba

Lp.

Rody

wystawianych koni

posiadanych dym�w

Kiegaj Iowie Radziwiowie

768 760

12288 12160

3 4

Gasztod Olbrycht Olelkowicz Juri, knia

466

433

7456 6928

5 6

Ostrogski Konstanty, knia Ocikowicze

426 338

6816 5408

Hlebo wiee

279

4464

8 9 10

Zabrzeziscy Jan, biskup wileski Kiszka Piotr

258 236

224

4128 3776 3584

Chodkiewicz Aleksander

201

3216

12 13 14 15 16

Sanguszkowie, kniaziowie Iljinicze Sapiehowie Bohowitynowicze Zenowiewicze-Korsakowie

170 160 153 138 138

2720 2560 2448 2208 2208

Korsakowie

137

2192

Zenowiewicze

136

2176

Kostewicze

126

2016

Holszaski Pawe, knia

122

1952

Niemirowicze

115

1840

Chrebtowicze

112

1792

Pac Mikoaj

1552

Razem

5993

95888

danych dym�w chopskich przeszo na wasno wielkiej rzeszy bojar�w i wskiego grona pan�w wieckich i duchownych. Ze szczodrej rki hospodara panowie otrzymywali rozlege majtnoci. Zwykym bojarom hospodar nadawa po jednym lub po kilku poddanych, najchtniej ludzi „bdzcych" (w�czg�w), albo takiego, co „niedajet diej nija-koje poszliny" (daniny), z zastrzeeniem niekiedy: „zechc li za nim by". Zezwala te hospodar „ludzi za siebie zwa, a samemu sdzi". Podczas gdy u schyku XIV w. co najmniej 80% ludnoci pozostawao pod wadz hospodara i cieszyo si wolnoci osobist, to okoo 1528 r. odsetek ten zmala do 30. Wasno szlachecka w tyme czasie gwatownie zwikszya si do okoo 65%, reszta, tj. okoo 5%, przypada na dobra kocielne.

ROZW�J FOLWARK�W I PASZCZYZNY OD KOCA XV DO POOWY XVI WIEKU

Temu niebywaemu rozwojowi wielkiej i redniej wasnoci ziemskiej, jakiego pod�wczas nie obserwuje si w Polsce, a kt�ry tylko na

101

Rusi nowogrodzkiej moe znale swoj analogi, poczo dotrzymywa kroku inne, bardzo powane w swych skutkach zjawisko: gospodarka folwarczno-paszczyniana. Dawniej, w XIII—XIV w., i jeszcze w poowie XV w. gospodarka dworska, oparta na pracy czeladzi nie-wolnej, rzadziej poddanych kojminc�w, bya dla feudaa g�wnym r�dem egzystencji, bya poniekd koniecznoci yciow. Niewielkie daniny od nielicznej jeszcze poddanej ludnoci, a take upy wojenne, nie byy wystarczajce dla bojara nie piastujcego urzd�w pastwowych. W drugiej poowie XV w., na dobre na przeomie XV i XVI w., paski dw�r, dotd nastawiony na zaspokajanie potrzeb odka swego waciciela, zaczyna si przeksztaca w produkujcy na zbyt folwark. Dla feudaa folwark staje si r�dem dodatkowych dochod�w, rkojmi wystawnego ycia, przynosi bowiem takie zyski, jakich nigdy by nie mona osign z danin chopskich, kt�rych zreszt nie wolno byo zwiksza ponad miar, bo to rujnowaoby poddanych. Folwarki za mona byo rozszerza o nowe ziemie, zakada dalsze.

Folwark rozwin si g�wnie dziki wielkiemu zapotrzebowaniu na zboe w Europie zachodniej, kt�ra w XV—XVI w. przeywaa okres burzliwego rozwoju ycia miejskiego, rzemiosa, handlu i kryzysu gospodarki rolnej, wywoanego rugowaniem chop�w z ziemi przez wielkich wacicieli, kt�rzy woleli zakada hodowl owiec czy winoroli, ni trzyma na swych gruntach krnbrnych poddanych. Prekapitalisty-czne uprzemysowienie Europy zachodniej spowodowao, e powstaa pomylna koniunktura dla zboa wschodnioeuropejskiego. Ona to, a obok niej take stale rosnce spoycie w dworach feuda�w, kt�rzy utrzymywali cae zastpy sug i klienteli, powodoway zwikszanie pa-szni (grunt�w) folwarcznych na Litwie. R�wnie rynek wewntrzny skutkiem wzrostu miast potrzebowa coraz wikszych iloci zboa na chleb, piwo, gorzak.

W powikszaniu starych i zakadaniu nowych folwark�w przodowali feudaowie wieccy i duchowni, za kt�rymi nie pozostawa daleko w tyle sam hospodar. Okoo poowy XVI w. biskupstwo wileskie w swych majtnociach posiadao ju okoo 50 dwor�w-folwark�w, z tego 19 na Litwie, a 31 na Rusi. W strukturze dochod�w feudaa coraz wikszy by udzia folwarku, np. biskupstwo wileskie w 1539 r. osigao ze swych litewskich dwor�w co najmniej 42% og�u wpyw�w, a z ruskich 21%. Radziwiowie w swych Kiejdanach i Birach okoo 1520 r. uzyskiwali z folwarku do 40% og�u dochod�w. Feudaowie szybko zrozumieli, e folwark to dla nich „zoty interes", e doch�d z sochy ziemi folwarcznej znacznie przewysza warto danin wnoszonych z sochy ziemi chopskiej. Opacao si im wic znosi czy zmniejsza daniny i zapdza chop�w do paszczyzny na folwarku. Obok tjahych weda-m�w na folwarku pracowaa te czsto czelad niewolna i kojmincy. Jednake okoo poowy XVI w. g�wn si robocz na folwarkach staj si ludzie tjahli, czyli paszczyniani (tjago oznaczao ciary w og�le, g�wnie jednak robocizny).

102

WZROST WYZYSKU PODDANEGO CHOPSTWA W PIERWSZEJ POOWIE XVI WIEKU

Feudaowie nie poprzestawali oczywicie na zakadaniu folwark�w, lecz starali si jednoczenie, gdzie mona, zwiksza daniny chopskie. Powinnoci ludnoci danniczej w XV w. wnoszone ze suby skaday si z dziaka i posiedzi. Dziako obejmowao zwykle: beczk yta (okoo 203 1), beczk owsa, w�z albo st�g siana, l koguta, 10 jaj, czasem jeszcze len. Warto takiej dani w cenach z poowy XVI w. wynosia: beczka yta — 10 gr litewskich, beczka owsa — 5 gr, za siano, jaja, koguty (czy kura) w sumie okoo 5 gr, razem 20 gr. Posied wyceniano w poowie XVI w. na 10 gr. Tedy suba dannicza dawaa daniny wartoci okoo 30 gr. Bartnicy znowu dawali ze suby g�wnie mi�d. W XV i na pocztku XVI w. wnosili po p� ukna miodu (lub uszatek miodu, tyle co p� ukna), co czynio rednio 5 pud�w miodu, a w cenach z koca XV w. przedstawiao r�wnowarto 60 gr (pud 12 gr).

Od schyku XV w. coraz szerzej, w miar rozwoju stosunk�w towa-rowo-pieninych, pojawiaa si renta pienina (czynsz), kt�ra stosunkowo rzadko wystpowaa na przeomie XIV i XV w. We wociach hospodarskich na mudzi w 1527 r. wyrazem przechodzenia na rent pienin bya zmiana posiedzi na czynsz od sochy. Podobnie w 1529 r. auksztockim wocianom w. ksi nakaza oddawanie miezlewy (daniny w bydle w ramach stacji) pienidzmi. Na przeomie XI i XVI w. renta pienina zaczyna si upowszechnia w dobra biskupstwa wileskiego, a powoli te w posiadociach magnackich, p�niej i w bojarskich.

Poddani hospodarscy na mudzi po 1527 r. pacili zwykle od sochy woowej 30 gr (od koskiej poow), nadto za owies, siano i len 10 gr. Jeli wic suba rozporzdzaa tylko soch ziemi, pacono z niej 40 gr. Byway jednak suby zoone z 2 i wicej soch, wtedy daway odpowiednio wikszy czynsz.

Powinnoci ludzi tjahych, kt�rych istniay dwie warstwy: wedamo-wie i kojmincy, byy do zr�nicowane. Kojmincy, czyli yjcy na dworskiej ziemi poddani, zwykle w pierwszej poowie XVI w. „na sub dzie w dzie chodz, z czym rozka, czasem daj te po kurze i 10 jaj, nic nadto". Natomiast wedamowie, na og� uwaani za ludzi tjahych (dannik�w odr�niano od wedam�w), penili paszczyzn w mniejszym wymiarze, po 2—4 dni w tygodniu ze suby, czasem mniej, jak w dobrach hospodarskich, gdzie suono tylko po kilkanacie dni w roku. Dziaka te nie dawali, za to uiszczali niewielk opat pienin lub da w naturze.

Na og� powinnoci chopskie, jak to wida na przykadzie i dannik�w, i tjahych, ujawniay tendencj do stopniowego wzrostu. Przy tym wszystkim nie zawsze, zwaszcza w dobrach bojarskich, byway one jednolite w swym skadzie i wysokoci. O wysokoci obcie chopskich mona sobie zda spraw na podstawie �wczesnych cen. Ot� wedug danych z 1529 r. g miaa kosztowa 3 gr, kura 6 gr, krowa 30 gr,

103

wieprz 30 gr, winia 15 gr, owca lub baran 12 gr, w� 50 gr, ko roboczy 50 gr. A daniny ze suby posiadajcej soch ziemi wynosiy wtedy 40 gr.

Od danin nie mona byo si uchyli. Jedynie klska elementarna zwalniaa chopa od pacenia albo „wkupienia si" w bojar-stwo, co sprzedajni urzdnicy nierzadko umoliwiali bogatszym chopom. Jeli za wieniak wzbrania si ponosi obowizujce go ciary, zaczyna dziaa przymus: urzdnik ksicy czy paski przy pomocy sug ucieka si do tzw. grabiey, zabierajc chopu bydo i statki domowe lub wtrcajc go do wizienia. Urzdnicy hospodar-scy zreszt przy okazji cigania danin dali take dodatkowych upomink�w dla siebie, a jeli chop wzbrania si, czekaa go grabie. Z tego powodu chopstwo paao do urzdnik�w szczeg�ln nienawici, podnosio gwat lc skargi do hospodara. Na chopskie „aoby" w. ksi odpowiada zdawkowo: „my stariny nie rucha-jem, a nowiny nie uwodim". Lecz „starina" nie moga si osta wobec przemonego dziaania praw rozwoju ustroju feudalnego, kt�re nieuchronnie prowadziy do zwikszania w postaci „nowin" obcie chopskich na rzecz pan�w.

POWSTANIE CHOPSKIE NA MUDZI 1535—1537

Na tle rosncego wyzysku i zdzierstw urzdnik�w hospodarskich doszo w latach 1535—1537 do zaburze chopskich na mudzi. Z rk chop�w zgin w 1535 r. jeden ciwun i namiestnik. Wielki ksi nakaza ukara winowajc�w bez miosierdzia. Rozkaz jego wypenili Tatarzy, kt�rzy w 1536 r. cili 21 chop�w we woci Wie-szwiany. Tatarzy litewscy, kt�rych jeszcze Witold w 1397 r. osadzi pod Trokami, byli wiernymi i lepymi wykonawcami woli wielkich ksit i zawsze gotowymi na kade ich skinienie. Mimo represji zanosio si na prawdziwe powstanie chopskie. W 1536 r. zaburzenia bowiem ogarny woci Telsze, Wieszwiany, Biryniany, Twery, Gondyng. Powstao kilkuset chop�w, kt�rzy zabili czterech swoich namiestnik�w. Na wie o tym starosta mudzki Jan Radziwi posa 600 koni w celu umierzenia buntu. Chop�w wtedy „na gardle karali, a statki ich wszystkie rozebrali ... jeno choromy [chaty] zostawiali puste". Pado w�wczas omiu wieniak�w, a inni zbiegli. Mimo to niepokoje trway w 1537 r. i w. ksi zmuszony by wyda polecenie urzdnikom, by „adnego pienidza ani stacji i ywnoci na siebie i konie swoje nie brali" u chop�w.

Na trudzie chopskim, na krzywdzie poddanych rosy bogactwa i potga pan�w. Dysponujc ogromnymi rodkami, uzyskiwanymi z rozlegych latyfundi�w, oligarchia litewska moga wywiera przemony wpyw na ustr�j i polityk pastwa, moga przeksztaca Litw w pastwo arystokratyczne. Jej deniu do przechwycenia wadzy sprzyjaa rozpoczta za Witolda, a kontynuowana za Kazimierza Jagielloczyka centralizacja pastwa.

104

CENTRALIZACJA PASTWA W DRUGIEJ POOWIE XV WIEKU

Centralizacja pastwa polegaa na cilejszym podporzdkowaniu poszczeg�lnych ziem wadzy hospodarskiej i wytworzeniu ministerialnych urzd�w oraz instytucji. Kazimierz po umierzeniu buntu „czarnych ludzi" (posp�lstwa) w Smolesku 1440/41 r. i po odparciu zamachu Michajuszki, usiujcego w 1449 r. obj Wielkie Ksistwo, usun w 1471 r. ksit kijowskich Olelkowicz�w i ustanowi w Kijowie swego wojewod. mud jednak, na kt�rej czele w 1440/41 r. stan poganin Dowmont, zdoaa uzyska w 1441 r. potwierdzenie swego samorzdu w zakresie wasnej administracji i sdownictwa. Najluniej z pastwem litewskim byy zwizane ziemie czernihowsko-siewierskie i ksistwa wierchowskie nad Ok, na pograniczu moskiewskim. Utrzymywali si wprawdzie nadal drobni ksita w Kobryniu, Pisku, Turowie, Ho-rodku, potni Olelkowiee siedzieli na Sucku, odrbnymi prawami, potwierdzanymi przez przywileje ziemskie, rzdziy si ziemie: poo-cka, witebska, kijowska, Podlasie i Woy, ale bojarzy w caym pastwie stanowili t si, kt�ra bya zainteresowana w usprawnieniu machiny pastwowej i utrzymaniu jednoci pastwa. Bojarzy Rusini, r�wnouprawnieni z Litwinami, przywykli uwaa pastwo litewskie za swoje. Proces zycia si szlachty litewskiej i ruskiej, okoo poowy XVI w. doprowadzony do koca, rozwija si na gruncie wsp�lnego uprzywilejowania i prowadzi do wzmocnienia pastwa.

Wewntrzne krzepnicie organizacji pastwowej szo w parze z .tworzeniem i wyksztaceniem centralnych urzd�w i instytucji. Za Kazimierza ostatecznie uformowaa si rada pan�w. Rada wielkoksica istniaa i dawniej, ju za Mendoga, ale nie miaa jeszcze cile okrelonych uprawnie, bya organem doradczym. W drugiej poowie XV w. przeksztacia si ona w samodzielny organ, dziaajcy niezalenie od osoby wadcy, wyposaony w prawo sprawowania rzd�w w imieniu w. ksicia pod jego nieobecno (kiedy przebywa w Polsce). W jej skad wchodzili biskupi wileski i mudzki oraz wszyscy dygnitarze pastwowi, a take powoywani przez hospodara urzdnicy ziemscy i dworscy. Kompetencje rady pan�w sankcjonowa przywilej Aleksandra Jagielloczyka (1492—1506) z 1492 r., kt�ry oznajmia, i bez zgody rady nie bdzie stanowi adnych nowych praw. Przywilej ten powt�rzy Zygmunt I w 1506 r.

Tworzyy si te centralne urzdy o charakterze ministerialnym. Najpowaniejsze znaczenie osign kanclerz, dziaajcy ju od poowy XV w., zawiadujcy pr�cz kancelarii wielkoksicej sprawami zagranicznymi. Od poowy XV w. pojawi si urzd podskarbiego ziemskiego, zarzdzajcego skarbem pastwowym, a obok niego powsta urzd podskarbiego dworskiego. Urzd hetmana ostatecznie ustali si nieco p�niej, od pocztku XVI w., kiedy wojny wykazay jego niezbdno. Jeszcze za czas�w Witolda powstay urzdy marszak�w — ziemskiego i dworskiego; ci penili funkcje sdowe oraz przyjmowali i odprawiali poselstwa.

105

SEJM I PRAWODAWSTWO

W czasach Kazimierza rozwin si te sejm walny, kt�ry w zasadzie mia by reprezentacj bojar�w caego pastwa, a w gruncie rzeczy stanowi organ magnaterii. Wyksztaci si on z dawnych sejm�w dzielnicowych, znanych na Litwie i w XIV w., a jeszcze wczeniej na Rusi. Sejm walny zaatwia sprawy wewntrzne, g�wnie uchwala podatki oraz wypowiada si w sprawach polityki zagranicznej. Udzia bojar�w w sejmie w kocu XV, pocztku XVI w. ogranicza si waciwie do wysuchania uchwa podjtych przez pan�w. Okoo poowy XVI w. bojarzy jednak poczli domaga si wydatniejszej roli w sejmie. Na sejmach obozowych, urzdzanych podczas zbierania si pospolitego ruszenia (jak w 1507, 1521, 1538 r.), kiedy szlachta braa tumny udzia w obradach, wywieraa ona ju powany wpyw na ich przebieg.

Centralizacja pastwa wymagaa ujednolicenia prawa, jego kodyfikacji. Dotd poszczeg�lne ziemie skadowe pastwa litewskiego rzdziy si osobnymi prawami gwarantowanymi poprzez przywileje. Poniewa w latach 1434, 1447 wydano przywileje dla bojar�w, obowizujce w caym pastwie, potrzeba kodyfikacji prawa stawaa si coraz pilniejsza. W 1468 r. Kazimierz wyda Sudiebnik (zbi�r przepis�w sdowych), zoony z 25 artyku�w, ale zbiorek ten dotyczy niemal wycznie chopskich spraw o kradziee. Dopiero w 1529 r. kr�l Zygmunt I zatwierdzi opracowany przez litewskich i ruskich prawnik�w I Statut litewski. Statut, obowizujcy do 1566 r., by do udan pr�b usystematyzowania praw uywanych przez poszczeg�lne ziemie. Statut litewski, pikne wiadectwo kultury prawniczej Litwy i Rusi, by typowym przykadem szlacheckiego prawodawstwa. Obok prawa publicznego i cywilnego g�wne miejsce zajmuj w nim przepisy ochraniajce feudaln wasno ziemsk, dbajce o interesy bojar�w, wacicieli ziemskich. r�dami jego byy przywileje ziemskie 1413, 1434, 1447, 1492, 1506 r., widoczna jest recepcja prawa rzymskiego, g�wn jednak o-snow stanowio prawo zwyczajowe litewskie i ruskie; elementy prawa ruskiego, z kt�rego czerpa Statut, swymi korzeniami sigay a XI w., kiedy powstaa Prawda ruska, pierwszy znany zbi�r prawa sowiaskiego. Statut 1529 r., jako dzieo spoecznoci szlacheckiej pastwa litewskiego, m�g jej dawa pow�d do zasuonej dumy. Wsp�czenie bowiem Polska szlachecka nie moga zdoby si na podobn kodyfikacj. Jedynie Moskwa posiadaa od 1497 r. sw�j wasny Sudiebnik.

Denia do centralizacji pastwa feudalnego nie byy waciwoci samej tylko Litwy. Przejawiy si one mniej lub bardziej wyranie prawie w caej Europie, w tym r�wnie i najbliszych Litwie ssiad�w, w Polsce i Moskwie. W Moskwie zasada centralizacji pastwa bya wcielana w ycie w myl idei samodzierawia carskiego. W Polsce przebiegaa ona pod hasem demokracji szlacheckiej. Rozw�j Litwy poszed drog poredni: centralizacja pastwa litewskiego dokonywaa si w imi interes�w oligarchii, monowadztwa.

106

RZDY OLIGARCHII MAGNACKIEJ

Panowie litewscy, wykorzystujc maoletno w. ksicia Kazimierza, a potem dugie lata jego nieobecnoci w Wilnie, stopniowo zagarniali wadz w swoje rce. Oni zasiadali w radzie, piastowali wszystkie najwaniejsze urzdy od namiestnik�w i starost�w poczynajc, poprzez urzdy marszak�w, wojewod�w, na kanclerzu koczc, a od pocztku XVI stulecia zabiegali r�wnie o mitry biskupie dla swoich syn�w. W odr�nieniu od Polski, gdzie obowizywaa zasada dzierenia jednego tylko urzdu, panowie litewscy skupiali w swym rku po kilka naraz, i to najwaniejszych godnoci. A e swe funkcje trzymali niemal dziedzicznie w rodzie, musiaa si wytworzy wska elita rzdzca, kt�ra niepomiernie bogacia si na subie publicznej. „Litwa dla Litwin�w" — to jedno haso oligarchii magnackiej. „Rzdy w niej w naszych rkach" — to drugie i chyba waniejsze, bo „kade sowo na Litwie — zoto", za zaatwienie kadej sprawy trzeba byo paci i wysokim dygnitarzom, i niszym urzdnikom, skada im tzw. czoobicia i pokony, po rusku i litewsku: possuy (pasiulos).

Najwaniejsze urzdy naleay zwykle do trzech najpotniejszych rod�w: Kiegaj�w, Gasztod�w i Radziwi�w. Oni to trzli ca Litw. Liczyli si tylko z hospodarem, a midzy sob i z innymi panami toczyli ustawiczne tajne lub otwarte niesnaski, zatargi, pene potwarzy i nienawici. Polak Jan Chojeski, opowiadajc w 1533 r. o rzdach Olbrachta Gasztoda (kanclerza i wojewody wileskiego, 1522—1539) oraz Jana i Jerzego Radziwi�w, stwierdza: „Wszystko zagarnli w swe rce owi trzej, a z nimi im oddani. Wywieraj oni okrutn tyrani na innych. Krzyk i jki bij w niebiosa, sprawiedliwo zgina". Prawd tych s�w potwierdzao mn�stwo fakt�w, m.in. owo powstanie chop�w mudzkich 1535—1537 r., wybuche na tle zdzierstw i gwat�w urzdnik�w. Hospodar musia ustawicznie napomina sw administracj, by „nie czynili uciliwoci poddanym naszym". Ale wezwania te przechodziy bez echa i gdy kr�l przebywa w Polsce, nie tylko chopi, ale i bojarzy jczeli pod bezlitosn rk monych.

Z owych czas�w pochodzi szlacheckie pewnie powiedzenie, zanotowane przez Salomona Rysiskiego (w 1618 r.): „Kr�l da, a Gasztot wzi". Co gorsza, szlachta litewska i ruska, cho liczebnie silna, ale saba ekonomicznie, wobec gwat�w paskich bya niemal bezradna, nierzadko z przymusu uciekaa si pod ich opiek. Nawet sam podskarbi ziemski Iwan Hornostaj w poowie XVI w. baga kasztelana trockiego Hieronima Chodkiewicza o obron przed kasztelanem wileskim (pewnie Hrehorym Ocikowiczem): „A jeliby, panie hospodynie, zechcia mnie bi i za brod rwa, Wasza Mio racz mnie broni ... A ja za to wiernie W. Mioci suy bd".

Dopiero kr�lowa Bona pierwsza waya si na pr�b zamania przewagi monowadc�w. Kr�lowa potrafia nie tylko zmusza butnych magnat�w do zwrotu bezprawnie zagrabionych ziem pastwowych (w

107

tym gonego rajgrodzko-gonidzkiego „pastwa" Radziwi�w), ale te w 1536 r. wysuna projekt szlacheckich sd�w powiatowych (na wz�r polski) zamiast sdownictwa wojewodziskiego. Pomys ten upad w wyniku zaciekej opozycji pan�w, kt�rzy zreszt byli wyczeni spod sd�w ziemskich podlegajc tylko hospodarowi. Ale szlachta, widzc w nim ratunek dla siebie, pocza od 1544 r. energicznie dobija si jego urzeczywistnienia. Tymczasem za rzdziy Litw bezprawie i przemoc paska, zbrojne zajazdy i gwaty. Jedynie miasta magdeburskie czuy si bezpieczniej.

Rzdy monowadc�w, a nade wszystko wywoane przemianami spoeczno-gospodarczymi kraju przedzierzgnicie si bojar�w ze spoecznoci rycerzy-wojownik�w w pilnujce swych spraw gospodarczych ziemiastwo, powodoway zaamywanie si potgi litewskiej. W miar jak dawny militaryzm litewski uchodzi w nieodwracaln przeszo, kiedy bojarzy przekuwali miecze na lemiesze, sabo mocarstwowe stanowisko Litwy. Wida to wyranie w jej stosunkach z Polsk i Moskw.

SPORY O UNI Z POLAKAMI W XV—XVI WIEKU

Dziki wybraniu Kazimierza Jagielloczyka na kr�la Polski w 1447 r. unia zostaa wskrzeszona. Jednake oba pastwa czya tylko osoba wsp�lnego wadcy. Unia miaa dotd jedynie charakter polityczny, nie za instytucjonalny, tote w historiografii zwyko si j okrela jako uni personaln. Nie odpowiadao to deniom pan�w polskich, kt�rzy pragnli — w myl dawnych akt�w unii — wcielenia Litwy do Polski. Podejmowali wic r�ne pr�by nacisku na Litwin�w, aby ich zachci do unii. Po 1440 r. rozgorza sp�r o Podlasie, kt�re Polacy usiowali zagarn i przyczy do Polski. Jednak Litwa odebraa t ziemi w 1444 r. Kiedy zmar widrygieo w 1452 r., wybuch znowu sp�r o Woy, ale tamtejsi bojarzy opowiedzieli si za Litw. Raz po raz zwoywano zjazdy polsko-litewskie w 1448, 1451, 1453 r., na kt�rych Polacy pr�bowali przekona Litwin�w o potrzebie unii i wm�wi im, e Polska z tytuu dawnych zapis�w Jagiey posiada prawa zwierzchnie nad Litw. Wojna 13-letnia (1454—1466) Polski z zakonem krzyackim, cho przyjta przez spoeczestwo litewskie z ogromn radoci, staa si jednak zaprzepaszczon okazj do zajcia przez Litw Prus p�nocno--wschodnich. Panowie rada, kt�rzy wadali Litw, zachowujc yczliw Polsce neutralno, woleli w�wczas zgasza pod adresem Polski pretensje do koronnego Podola, ni walczy o zaludnione przez Litwin�w i zamieszkane przez pokrewnych im Prus�w ziemie.

Po zgonie Kazimierza Jagielloczyka unia personalna rozpada si. Polacy obrali na tron Jana Olbrachta (1492—1501), Litwini za Aleksandra (1492—1506). Nieszczliwa dla Litwy wojna z Moskw zmusia jednak Litwin�w do ponownego zblienia si do Polski. Polacy od 1492 r. stawiali jednak wyg�rowane warunki, dajc wznowienia unii na podstawie dawnych „zobowiza i zapis�w".

W 1499 r. zawarta zostaa tzw. unia wileska, przewidujca na przy-

108

szo wsp�ln elekcj jednego dla obu pastw wadcy oraz ustalajca obowizek wzajemnej pomocy wojskowej. Po wyniesieniu Aleksandra na tron Polski w 1501 r. podpisano nowy akt unii w Mielniku. Akt mielnicki przewidywa, e Korona i Wielkie Ksistwo „maj si poczy i zespoli w jedno nierozerwalne i nier�ne ciao, aby by jeden nar�d, jeden lud, jedno braterstwo i wsp�lne rady". Byy to wszake sowa na wiatr, gdy w istocie rzeczy dalsza unia pozostaa czysto personaln a do 1569 r. Litwa za rzd�w Zygmunta I (1506— —1548), jak i Zygmunta Augusta (1544—1548) stanowia suwerenne pastwo.

WZROST ZAGROENIA LITWY ZE STRONY MOSKWY W KOCU XV WIEKU

Podczas gdy w stosunkach z Polsk Litwa radzia sobie zgodnie ze swymi yczeniami, zgoa inaczej zaczy si toczy jej sprawy z Moskw. Pastwo moskiewskie w drugiej poowie XV w. szybko wyrastao na potne mocarstwo, z kt�rym nawet odlega Rzesza Niemiecka zaczynaa si liczy. Wadca Moskwy Wasyl lepy nie m�g jeszcze czynnie wystpi przeciw Litwie, gdy musia toczy cik walk z pretendentami do tronu z modszej linii dynastycznej , w toku kt�rej zosta przez swych przeciwnik�w (Dymitra Sze-miak i in.) olepiony. Po zaegnaniu tego dugotrwaego kryzysu wewntrznego (1433—1454) Moskwa moga ju zbiera siy do realizacji programu zjednoczenia pod swym berem caej Rusi. Kiedy na tron wstpi Iwan III (1462—1505), Litwa znalaza si w obliczu niezwykle gronego przeciwnika. Iwan III rozpocz natarcie na dwie republiki kupieckie, dotychczas pozostajce pod wpywami Litwy: Nowogr�d Wielki oraz Psk�w. Daremnie dumny Nowogr�d baga o pomoc Kazimierza w 1470 r., „aby im by hospodyn i da im kniazia". Nowogr�d dwukrotnie w 1471 i 1477 r. pobity, w 1478 r. uzna wadz w. ks. moskiewskiego i zosta wcielony do jego pastwa.

Litwa pr�bowaa pchn na Moskw hordy stepowc�w ze Zotej Ordy chana Achmata. Kiedy jednak wiosn 1480 r. Achmat wyruszy nad Ok, na pr�no wyglda pomocy litewskiej. Powtarzaa si historia sprzed stu lat, kiedy czekajcy na zastpy Jagiey Mamaj zosta sromotnie rozgromiony przez Dymitra Doskiego. Tym razem Moskwa zwyciya bez walki. Achmat stanwszy nad Ugra po dugich wahaniach wycofa si z resztkami wyniszczaej ordy. Ucieczka jego czambu�w zwiastowaa Rusi koniec z g�r dwuwiekowego jarzma tatarskiego. Wielki ksi moskiewski, do niedawna jeszcze „choop" chaski, bijcy czoem wadcom Zotej Ordy, w 1484 r. mieni si ju „carem wszej Rusi", a od 1478 r. da od Litwy „Po-ocka, Witebska, Smoleska i wszystkich innych ziem ruskich". Wobec takiej postawy Moskwy Litwa nie moga dugo pozostawa bezczynnie. Walka Litwy z Moskw o „dominium Russiae" stawaa si nieuniknion.

109

Dzialo na mocie. Fragment obrazu Bitwa pod Orsz z okoo 1520 r.

WOJNY LITWY Z MOSKW O „DOMINIUM RUSSIAE" NA PRZEOMIE XV I XVI WIEKU

Pocztkowo w tej walce obie strony wyrczay si cudzymi zastpami. Podczas gdy Litwa niefortunnie napuszczaa na Moskw Zot Ord, Moskwa z wielkim poytkiem dla siebie zadawaa Litwie dotkliwe ciosy rkami Tatar�w krymskich. W 1480 r. stan antylitewski sojusz Iwana III z Mengli-Girejem, chanem ordy perekopskiej (krym-skiej). Wkr�tce, bo w 1482 r., orda ta szeroko rozpucia swe zagony po litewskiej Ukrainie, a jej ofiar pada „macierz ruskich grod�w" — stara stolica Kij�w, i wiele innych miast. Chciwe upu i yjce z rabunku zastpy tatarskie od 1482 a po 1532 r., kiedy stan pok�j midzy Polsk, Litw a Turcj i Krymem, niemal rokrocznie wpaday na Ru litewsk grabic, palc, mordujc, tysicami uprowadzajc ludzi w jasyr. Z rzadka tylko potrafia Litwa tym lotnym i nieuchwytnym napastnikom da skuteczn odpraw, jak pod Kleckiem na Biaorusi w 1506 r. Nie darmo chepi si Mengli-Girej piszc do Iwana III, e „od kiedy my uczynili drub i braterstwo, to i wrogowie twoi przepadli, i ojcowizny twej niemao ci przybyo". Jako przepada dawna zwierzchniczka Moskwy, Wielka Zota Orda, rozbita doszcztnie w 1502 r. przez Men-gli-Gireja, a Litwa ponosia powane straty terytorialne na granicy moskiewskiej .

Chocia za ycia Kazimierza Jagielloczyka nie doszo do formalnego wypowiedzenia wojny przez Moskw, to jednak na kresach pastwa litewskiego od 1485 r. toczyy si ustawiczne niemal potyczki, podczas kt�rych Moskwa zajmowaa, co si dao. Po zgonie starego kr�la starcia graniczne przybray tak wielkie rozmiary, e przerodziy si w

110

Armaty z celujcym ogniomistrzem. Fragment obrazu Bitwa pod Orsz z okoio 1520 r.

otwart wojn, w kt�rej Litwa utracia Wiam i inne grody. Aleksander Jagielloczyk udzi si, e zapobiegnie wojnie poprzez maestwo z c�rk Iwana Helen, zawarte w 1494 r. Ale pr�ne byy nadzieje na pok�j. Helena po latach pisaa ojcu: „Oczekiwali tu, e ze mn przyjdzie z Moskwy wszystko dobre, wieczny mir, mio, druba, pomoc na pohastwo, a przyszo wszystko zo: wojna, b�j, pooga grod�w i woci, rozlew krwi chrzecijaskiej, wdowiestwo on, sieroctwo dzieci, niewola, rozpacz, pacz, jki".

Na litewskie propozycje pokojowe Iwan III, wyczuwajc sabo przeciwnika, odpowiada, e pok�j nastpi wtedy, kiedy Aleksander odda Moskwie wszystk ziemi rusk, jako jego, Iwana dziedzin. Litwa stanowczo odrzucaa te roszczenia.

Po nieudanej wyprawie Jana Olbrachta na Woosz 1497 r. Moskwa, liczc na osabienie przeciwnik�w, przystpia do wielkiej rozgrywki z Litw w 1498 r. Litwini w bitwie nad Wiedrosz 1500 r. ponieli cik klsk i zdecydowali si zawrze rozejm w 1503 r. Po mierci Iwana (1505) i sabowitego Aleksandra (1506) nowy wadca Polski i Litwy Zygmunt I (1506—1548) pr�bowa rozwin aktywn polityk an-tymoskiewsk. Wojna zostaa wznowiona w 1507 r., kiedy to Wasyl III wysa swe wojsko na Mcisaw, a zm�wiony z nim, niezmiernie wpywowy w�wczas na Litwie knia Micha Gliski podni�s bunt w pastwie litewskim. Gliski opanowa Misk, usiowa zaj Suck, ale silnie odparty zbieg z Moskwy. W 1508 r. natarcie litewskie utkno za Dnieprem i doszo do niezadowalajcego adnej ze stron „pokoju wieczystego", zamanego po kilku latach przez Moskw. Jej armie w latach 1512—1513 wdary si gboko w posiadoci litewskie, pustoszyy ziemi poock, witebsk, a zdobyy wreszcie kluczowy gr�d

111

Smolesk. Straty Smoleska nie zr�wnowayo wietne zwycistwo Litwin�w pod Orsz w 1514 r., odniesione przez^wybitnego hetmana Konstantego Ostrogskiego (zreszt Rusina i schizmatyka w oczach wielu Litwin�w, kt�ry nad Wiedrosz dosta si do niewoli moskiewskiej, ale po kilku latach udao mu si z niej zbiec), a wywalczone przy pomocy polskiej hetmana Jana Tarnowskiego. Dziaania wojenne trway do 1522 r., ale ju bez wikszych rezultat�w. Niespodziewana mier Wasyla III w 1533 r. daa Litwie haso do rewanu. W 1534 r. armia litewsko-polska pod faktycznym dow�dztwem Jana Tarnowskiego uderzya na Siewierszczyzn i zdobya Homel. Zmienili wtedy swe sympatie Tatarzy krymscy, kt�rzy poczuli si zagroeni wzrostem potgi Moskwy. W 1535 r. spadli oni nagle na ziemie moskiewskie wyrzdzajc niemae straty. Srogo ich za to pitnowa latopis moskiewski: „li barbarzycy, ni Boga nie bojcy si, ni kltwy [przysigi] niewsty-dni, jak ywy i przeklty nauczyciel ich Mahomet".

Skutkiem dywersji tatarskiej Moskwa, kt�ra w 1535 r. stana ju pod Poockiem i nawet maszerowaa dalej, zmuszona bya przerzuci cz wojsk do obrony swego pogranicza przed Tatarami. Wtedy silna armia litewsko-polska obiega niedawno znowu utracony Homel i potnie ufortyfikowany Starodub. Zdobycie tej ostatniej twierdzy byo dzieem polskich g�rnik�w. „Podstpili czarodzieje pod gr�d — opowiada latopis moskiewski — podkopali si, podsypali ze ziele, podpalili i silny grom wyrwa cian". W rku Litwy znalaza si z powrotem prawie caa Siewierszczyzna. C� z tego, kiedy pustki w skarbie litewskim, kt�rego dochody skutkiem rozdawnictwa d�br wielce zmalay, nie pozwalay na jej utrzymanie. Brak pienidzy dla zacinych wojsk polskich, kt�re odeszy do kraju, zagroonego najazdem Wooszy na Pokucie 1535 r., odebra Litwie owoce zwycistwa, osignitego tak wielkim nakadem koszt�w. Moskwa chtnie nakonia si do pertraktacji pokojowych, gdy w 1536 r. ordy krymskie i kazaska znowu szerzyy poog na Rusi moskiewskiej. Po dugich targach Litwini podpisali w 1537 r. pok�j przyznajcy im tylko Homel, gdy Moskwa zatrzymywaa Smolesk i Siewierszczyzn. Litwie pozostao teraz przeywa dowiadczenia wojny, bole nad utrat czci terytori�w i przemyliwa o nowych zmaganiach.

POSTPY YCIA KULTURALNEGO OD POOWY XV WIEKU

Kultura litewska, kt�ra od czas�w Witolda pocza szerzej czerpa z oywczych r�de cywilizacji aciskiej, od poowy XV w. coraz szybciej wzbogacaa si o nowe wartoci. Rosa przede wszystkim warstwa inteligencji litewskiej, kwita te mao znana kultura ludowa, wyraajca si w uroczych, uczuciowych dajnach, opiewajcych przeszo i byt narodu. Wtedy piewana bya dajna o Hurdzie Ginwiowiczu, co Kowna przed Krzyakami w 1362 r. broni, a potem w pieniach litewskich paczliwie narzeka: „Nie tak ci mi zamku al, jako mnych rycerzy w ogniu gorejcych".

112

Tumnie cignli Litwini na studia do Krakowa, a najliczniej Wil-nianie, kt�rych przygotowywaa szkoa katedralna, a take dziaajca od 1513 r. szkoa miejska przy farze u w. Jana. Poza Wilnianami przybywali do Krakowa scholarzy z Trok, Kowna, Oszmiany, Suderwy, Wawerki, Merecza, Lidy, Gieranon, Solecznik, Miednik, Giedroj, Niemenczyna, Onikszt, Wikomierza, Wornian, Kiejdan, Surwiliszek, og�em z przeszo 90 miejscowoci. Od pocztku XVI w. liczniej zjawiali si mudzini. Na mudzi przygotowywaa ich do studi�w pocztkowo jedna tylko szkoa przykatedralna w Miednikach (Worniach), zaoona w 1469 r.; potem powstay szkoy w Taurogach 1507 r., Janisz-kach 1526, wreszcie w Krekienawie i w pobliskim Kownie. Zapisywali si wic na Uniwersytet Krakowski mudzini z Widukli, Kroy, Kielm, Rosie, Kotynian, Poteli, Olsiad�w. Pokana bya te grupa student�w z Kowna. Do 1550 r. 366 Litwin�w pobierao nauki w krakowskiej Alme Matris. Czsto wynosili oni stamtd stopie bakaarza, rzadziej (co dwudziesty) magistra. Poczli te Litwini odwiedza zagraniczne uniwersytety w Lipsku, Bolonii i innych miastach.

Wcale liczny zastp studiujcej modziey litewskiej po powrocie do ojczyzny przyczynia si do podnoszenia poziomu kultury umysowej rodak�w. Cz tych uczonych Litwin�w osigaa wysokie nieraz godnoci w kociele, zostawaa kanonikami, a nawet biskupami (jak np. Mikoaj, biskup wileski 1463—1467, Andrzej Goskowic, biskup wileski 1481—1491, Olbracht Tabor, biskup wileski 1492—1507, knia Pawe Holszaski, biskup wileski 1536—1555), inni znowu szli na sub do kancelarii hospodarskiej. Dw�r Aleksandra Jagielloczyka moe by uwaany za prawdziwy orodek ycia umysowego Litwy, skupiajcy nie tylko litewsk inteligencj, ale i co wybitniejszych polskich uczonych humanist�w. Byy bowiem czasy, kiedy prd Odrodzenia dotar ju do Polski, a z niej przenika na Litw. Na dworze wileskim obok synnego astronoma Wojciecha z Brudzewa (1494 r.) przebywa duszy czas gony humanista Erazm Cioek i wielu innych.

Wilno stao si take g�wnym orodkiem kultury biaoruskiej. Tu wanie Franciszek Skoryna, rodem z Poocka, wyda pierwsz w og�le na Litwie ksik drukowan. Bya to Malaja podoronaja kniica, wydrukowana nie w 1525 r., jak dotd przyjmowano, lecz trzy lata wczeniej, w 1522 r. W tym czasie dziaa ju w Wilnie pierwsza papiernia, zaoona w 1524 r.

LEGENDA O ZAOENIU WILNA I PODANIE O BIRUCIE

Z rozwojem ruchu umysowego wr�d Litwin�w wzrastaa ich wiadomo narodowa i ch poznania wasnej przeszoci. W pocztku XVI w. powstaa wreszcie oczekiwana ksiga dziej�w litewskich, dajca obraz historii Litwy od czas�w najdawniejszych a do wsp�czesnych. By to Latopis Wielkiego Ksistwa Litewskiego i mudzkiego. Lat opis ten w prostych sowach zanotowa midzy innymi pikn legend o zaoeniu Wilna przez Giedymina:

113

8 — J. Ochmaski, Historia Litwy

� Kurmwany •Szawkiom/

• Sawiony

iBtjsogoti

OnHaty A Wcwno

OOufanta

Q iobonory Q Malaty

A Murki

�2yqmunciszKi

sr/ O/ww

aaifoforrfwo

O flaczki -Dowspudo

. OKoai/a
AZdzieciot u,!*,,,,,, ..

o Oworza Homfyaae- Pmmia

DliCi2JA UJ C K A

w. Ks. Litewskiego
fundacji 1397- HM 1431-1500 1S01~S53
Hospodarskie A A A
Bojarskie • € O
Kocielne E O
Parafie diecezji mudzkiej •

Sie parafialna na Litwie od koca XIV do polowy XVI w. i rozmieszczenie wtasnosi l|0^>odarskiej, bojarskiej oraz kocielnej

Ulica Wielka i ratusz w Wilnie w poowie XVI w.

znania. Natomiast masom ludowym na Litwie reformacja bya raczej obojtna. Zbyt mocno tkwiy one jeszcze w pogastwie, by przejmowa si nowinkami religijnymi. Dziesiciny chopi nie dawali kocioowi, a ucisk by nie tylko w dobrach kocielnych.

Do pierwszych gortszych i wybitniejszych wyznawc�w reformacji na Litwie naleeli uczeni humanici: Stanisaw Rapagelonis (1485— —1545), Jerzy Zabocki (1510—1563) oraz gony Abraham Kulwie (zm. 1545). Ci pierwsi litewscy humanici zapisali si w 1528 r. na Uniwersytet w Krakowie, a potem studiowali w Niemczech, gdzie Kulwie uczy si u synnego Erazma z Rotterdamu (1467—1536). Po powrocie do Litwy Kulwie przy udziale Rapagelonisa zaoy w 1539 r. szko w Wilnie. W szkole i na terenie kocioa Kulwie zaczai gosi idee reformacji. Nie sdzone mu byo jednak odegra roli litewskiego Lutra. Ostro zaatakowany przez biskupa Holszaskiego, musia ratowa si ucieczk do Prus w 1542 r. Tu znalaz odpowiednie warunki do dziaania, gdy ksi pruski Albrecht Hohenzollern, ten sam, kt�ry w 1525 r. pod wpywem nauki Lutra zrzuci sukienk Krzyaka i zoywszy hod kr�lowi polskiemu zaczai panowa w Prusach jako ksi wiecki, w 1544 r. otworzy protestancki uniwersytet w Kr�lewcu, mianujc Kulwiecia jednym z jego profesor�w. Kulwie nieoczekiwanie zmar w 1545 r., ale posiane przeze ziarno reformacji na Litwie miao wkr�tce znale potnych protektor�w i wyda owoce.

PIERWSZA KSIKA LITEWSKA 1547 ROKU

Do Kr�lewca coraz liczniej poczli przybywa na studia Litwini, przewanie ze mudzi. Z grona kr�lewieckich student�w Litwin�w wyszed autor pierwszej ksiki litewskiej Catehismusa prosty szadei (Proste sowa katechizmu), wydanej w Kr�lewcu w 1547 r. Ogosi je bezimiennie, jak si p�niej wydao, Marcin Mavydas Yaitkunas. W tym bezcennym zabytku jzyka starolitewskiego Mavydas spoytkowa midzy innymi przekady polskich i niemieckich pieni kocielnych, tumaczonych na litewski przez kilkunastu jego rodak�w. Ksika ta bya wic niejako dzieem caego krgu inteligencji litewskiej, sprzyjajcej reformacji. W ten spos�b szerzca si z wolna reformacja na Litwie, goszc zasad pierwszestwa jzyka narodowego w kociele, ogromnie przysuya si kulturze litewskiej, wprowadzia pogardzany dotd jzyk litewski do literatury.

118

Gardzi jzykiem litewskim (i ruskim, jako obcym Litwinom) znakomity pisarz polityczny Michalon Lituanus. Pod tym pseudonimem kry si nie Rusin Michajo Tyszkiewicz, jak mniemaj niekt�rzy badacze, lecz sekretarz wielkoksicy, Litwin Wencaw Mikoajewicz z Mojszagoy.

W uczonym traktacie De moribus Tartarorum, Litvanorum et Mo-schorum, napisanym przed 1550 r. (wydrukowanym we fragmentach w Bazylei 1615 r.), a dedykowanym Zygmuntowi Augustowi, Michalon Litwin da si pozna jako zwolennik teorii rzymskiego pochodzenia Litwin�w. Nawoywa wic szlacht litewsk, aby zarzucia jzyk litewski jako zepsut mow swych przodk�w-Rzymian i pocza uywa klasycznej aciny. Autor ostro pitnowa ze obyczaje kleru katolickiego, jego chciwo i zdzierstwo, potpia powszechn jeszcze na Litwie niewol, w kt�r cigle popadali biedni i sieroty (nie sprzeciwia si jednak niewoli — jestwu wojennemu), czego nie ma nawet u pogan Tatar�w, wystpowa przeciw karze mierci bez wyroku sdowego, domaga si reformy prawa i sdownictwa, karci pan�w za zbytek i pijastwo, za lubowanie si w zagranicznych towarach i drogocennociach, przez co kraj uboeje, gdy zoto z niego odpywa w obce kraje. Dzieo Mi-chalona Litwina, gbokie i dojrzae w swej patriotycznej myli politycznej, miao na celu posuy palcej w Litwie sprawie praworzdnoci i poprawie ustroju pastwowego. Poprawa ta miaa wkr�tce nastpi.

VI. LITWA W DOBIE ROZKWITU

OD POOWY XVI

DO POOWY XVII WIEKU

POTRZEBA REFORM PASTWOWYCH

d poowy XVI w. Litwa wesza w okres wielkich przeobrae wewntrznych, przeprowadzonych w latach 1548—1588, kt�re uksztatoway stosunki spoeczne, gospodarcze, prawne, wojskowe i administracyjne, a take polityczne w Litwie na przecigu kilku stuleci. W wyniku szeroko zakrojonych reform, podjtych przez Zygmunta Augusta (1544—1572), Litwa staa si pastwem nowoczesnym, a dla bojarstwa litewskiego zaczai si „zoty wiek" demokracji szlacheckiej, niestety, opakanej w swoich nastpstwach.

ywioowy rozw�j si wytw�rczych na ziemiach litewskich, trwajcy od pocztk�w XV w., umoliwia feudaom znaczne zwikszenie swych dochod�w poprzez podnoszenie powinnoci chopskich i zakadanie folwark�w. Jednake deniom bojar�w do jak najwikszych zysk�w sta na przeszkodzie, obok oporu ludnoci, nieodpowiedni, przestarzay system eksploatacji poddanych. Polega on na ciganiu danin z tzw. suby czy te dymu, jednostki gospodarczej chopskiej o r�nej, nie ustalonej wielkoci. Wzor�w nowej, bardziej racjonalnej eksploatacji chopa dostarczay ssiadujce z Litw kraje: Polska, Prusy, otwa, a przede wszystkim nalece do Litwy Podlasie, w kt�rych system anowy, czyli w�czny, od dawna zdawa egzamin. Jego istot byo wymierzanie renty feudalnej od cile okrelonej miary ziemi ornej — anu, czyli w�ki. Poznawszy wielkie zalety tego systemu, w poowie XVI w. Zygmunt August przystpi do przeprowadzenia tzw. pomiary w�cznej w swoich dobrach hospodarskich.

REFORMA W�CZNA W DRUGIEJ POOWIE XVI WIEKU

Pomiara w�czna, rozpoczta w poowie XVI w., polegaa na komasacji i przemierzeniu wszystkich ziem uprawnych (a po czci i nieuytk�w) na w�ki wielkoci 21,3 ha oraz na jednoczesnym ujednoliceniu unormowaniu powinnoci chopskich w zalenoci od wielkoci i jakoci grunt�w. Ziemie kadej wsi dzielono zwykle na trzy r�wne pola, przy czym ludno wsi zmuszano do przeniesienia sadyb na jedno z tych p�l. Obszar wsi uzupeniay grunty lece poza „cian" (granic), tzw. zacianki. W ten spos�b nie tylko zmieniano gruntownie ksztaty wsi

120

przez stworzenie ulic�wki, ale te wprowadzano wielkiej wagi ulepszenie techniczne w uprawie roli: klasyczn, regulowan tr�j po�wk. Wie obowizywa bowiem przymus zasiewania caego jednego pola ozimin, drugiego jarzyn (zboami jarymi) i pozostawienia trzeciego ugorem. W drugim roku na ugorze siano ozimin, pole oziminowe szo pod jarzyn, a jarzynowe ugorowao. W trzecim roku obowizywaa ta sama zasada: na ugorze ozimina, po oziminie jarzyna, po jarzynie ug�r. W ten spos�b kade pole co dwa lata przez rok odpoczywao.

Reforma w�czna staraa si ujednolici wielko gospodarstwa chopskiego przez wprowadzenie nadziau r�wnego w�ce, przy czym w kadym z trzech p�l wyznaczaa gospodarzowi jedn trzeci nadziau. W praktyce jednak, z uwgai na r�ny stopie zamonoci chopstwa, zasobniejsi brali po 2—3 w�ki, ubosi za mniej, redni nadzia wynosi 0,75 w�ki, tj. okoo 16 ha.

Reforma w�czna wydatnie zwikszaa ciary chopskie. Jednake nakadaa je racjonalnie. Powinnoci chopskie w postaci dziaka (beczka yta, dwie beczki owsa, w�z siana, g, kura, 20 jaj), niewodu (opata za prawo owienia ryb), stacji, czynszu i tzw. osady (opaty za zwolnienie od paszczyzny) wynosiy z w�ki dobrego gruntu 106 gr, redniego 97 gr, podego 83 gr, przepodego 66 gr. Zwaywszy, e przed reform gospodarstwo chopskie o sosze ziemi dawao daniny wartoci 40 lub 60 gr (jak bartnicy, kt�rzy wnosili mi�d), wida co najmniej dwukrotny wzrost wyzysku chopa. Jednak w tym okresie pod wpywem taniego, przywoonego z Ameryki zota dokonywa si w Europie gwatowny spadek wartoci pienidza, tzw. rewolucja cen. Na Litwie w okresie 1529—1588 cena beczki yta wzrosa z 10 do 24 gr, czyli o 140%. W og�lnoci wic ciary chopskie zwikszyy si przynajmniej o 20%, czyli do znacznie.

Reforma w�czna zmierzaa do osignicia wyszych dochod�w r�wnie w drodze rozwijania folwarku. Wydana przez Zygmunta Augusta ustawa w�czna 1557 r., zalecajc zakadanie jak najwikszych folwark�w, przeznaczaa na obrobienie jednej w�ki folwarcznej siedem w�k chopskich. Z w�ki chopskiej, tzw. tiahej, obowizywaa dwudniowa paszczyzna przez 49 tygodni, razem 98 dni roboczych w roku.

Reforma w�czna realizujc w praktyce goszon przez hospodara i feuda�w zasad: „Kmie i caa jego majtno nasza jest", ostatecznie utwierdzaa poddastwo w dobrach hospodarskich. Zabraniaa ona chopu opuszczania posiadoci hospodarskich, zdecydowanie odgraniczaa mas chopsk od bojar�w-szlachty. Na wsi wprowadzaa pewien samorzd: w�jta dla kilku lub kilkunastu wsi oraz awnik�w, obieranych przez poddanych, a odpowiedzialnych przed urzdnikami hospo-darskimi.

Reforma w�czna ogarna te miasta, w kt�rych przemierzano grunty pod zabudowaniami, mierzono ziemie orne, sianoci. Dziki niej miasta niemagdeburskie, dotd ponoszce ciary wesp� z woci

121

Dawne osadnictwo litewskie: zagrody rozproszone w „okolice"

wyodrbniy si uzyskujc wasny samorzd z w�jtem i awnikami.

Dla feuda�w reforma w�czna bya wysoce korzystna, jako e ogromnie zwikszaa ich dochody. Skarb hospodarski przed reform nie osiga wicej z d�br ziemskich ni 20 ty. k�p gr, a po reformie okoo 1588 r. wpywao do ju blisko 82 ty. k�p gr. Dla chopstwa reforma oznaczaa przede wszystkim wzmoony wyzysk i ucisk. Tote chopi niechtnie przyjmowali pomiar. Mimo wszystko reforma sprzyjaa dalszemu rozwojowi si wytw�rczych i nawet go przyspieszya.

W majtnociach hospodarskich pomiar w�czna przeprowadzano w dw�ch etapach. W latach 1547—1566 objto ni woci na Litwie i zachodniej Biaorusi. W tym czasie w 110 wociach hospodarskich na Litwie (wliczajc tu kilka woci biaoruskich) wymierzono 57 636 w�k, czyli okoo 1300 ty. ha, z tego jednak 15 ty. w�k (26%) pozostawao chwilowo pustymi. W drugim etapie, w kocu XVI — pocztku

722

Nowsze osadnictwo litewskie: wie ulic�wka powstaa po reformie w�cznej drugiej poowy XVI w.

XVII w. dokonano reformy we wociach hospodarskich na Biaorusi wschodniej.

ladem hospodara szybko podyli magnaci, koci� i szlachta. Pod koniec XVI w. reforma woczna ogarna ju ca Litw. W wyniku tej reformy ustr�j wsi litewskiej zosta uksztatowany na przecig nastpnych stuleci, przeobrazi si na podobiestwo ustroju wsi polskiej, ustalonego przez kolonizacj na prawie niemieckim XIII—XIV w. i rozwoju folwarku XV—XVI w.

Zmiany, jakie pod wpywem pomiary w�cznej dokonay si na wsi litewskiej, wyrazicie uwidaczniaj dwie relacje: jedna pochodzi sprzed pomiary, a druga zostaa sporzdzona ju po pomiarze. W 1529 r. pierwszy na Litwie dostojnik wiecki Olbracht Gasztod stwierdza, e „panowie Polacy maj swoje wsi w jedno zczone i od innych ssiad�w odgraniczone, nasi wieniacy, nawzajem s przemieszani bezadnie ze

123

swymi rolami, kami i polami". Natomiast Hiszpan F. Sunyer przybywszy do Litwy w 1570 r. pisa, i jadc przez ten kraj widzia „dobrze uprawne pola, ten sam spos�b uprawy, co na Mazowszu, takie samo rozmierzenie p�l". R�nica w krajobrazie rolniczym midzy chaotycznym rozkadem p�l i poletek wsi litewskiej a regularnym ksztatem pomierzonej na any wsi polskiej zanika, taki sam by te system uprawy roli.

NOWY PODZIA ADMINISTRACYJNY I WOJSKOWY 1566 ROKU

Po zakoczeniu pomiary w�cznej hospodar przeprowadzi dalsze powane reformy ustrojowe. W 1566 r. wszed w ycie nowy podzia administracyjny W. Ks. Litewskiego. W wojew�dztwie wileskim stworzono w miejsce dawnych maych powiat�w pi nowych: wileski 6825 km², wikomirski 8970 km², brasawski 5525 km², oszmiaski 15 925 km² i lidzki 5200 km². Wojew�dztwo trockie podzielone zostao na cztery powiaty: trocki 8740 km², kowieski 6045 km², upicki 9100 km² i grodzieski 11 505 km²; ten ostatni w zasadzie zamieszkany by przez ludno rusk. Podzia z 1566 r. przetrwa a do koca istnienia pastwa litewskiego. Nie wprowadzono go na mudzi, kt�ra po dawnemu dzielia si na 28 woci-po-wiat�w.

Stosownie do nowego podziau administracyjnego zmienia si nieco i organizacja wojskowa. Stare chorgwie miay si zbiera razem w nowym powiecie (pr�cz mudzi, kt�ra zachowaa dawny podzia). W powiatach po dawnemu nie stawali panowie, kt�rzy prowadzili osobne wasne poczty. Wymiar suby wojskowej, kt�r penia tylko szlachta, nieco zmniejszono, gdy ustawy 1563, 1566, 1567 r. wymagay od waciciela ziemskiego, aby z kadych 9, 10, 11 sub poddanych stawia jednego konia, gdy w 1528 r. konia stawiano od 8 sub. Mimo to liczba pospolitego ruszenia wzrosa. W 1528 r. pastwo litewskie mobilizowao tylko 19 842 konie, za w 1567 r. ju 27 776 koni (obie te liczby s niepene), z czego 4890 koni dostarczali magnaci (18%). Szlachta litewska stawiaa og�em 7938 koni, tj. 29% caego wojska, nie liczc tych, co suyli w chorgwi dwornej, pocztach paskich.

UZBROJENIE LITEWSKIEGO POSPOLITEGO RUSZENIA W XVI WIEKU

Niezmiernie cenny i wyjtkowy nawet w skali europejskiej popis wojska W. Ks. Litewskiego z 1567 r. pozwala stwierdzi, jakie byo u-zbrojenie litewskiego pospolitego ruszenia w owych i jeszcze dawniejszych czasach. Ot� na og�ln liczb 8676 zbrojnych (w tym 7938 jedc�w, 592 drab�w i 146 pieszych), stawianych przez wojew�dztwa wileskie i trockie oraz starostwo mudzkie, przypaday nastpujce rodzaje i iloci ora:

124

Rodzaje i ilo uzbrojenia wojska litewskiego w XVI wieku

Lp.

Rodzaj uzbrojenia

Liczba zbrojnych

% do og�u

Bro rczna: kord, szabla, miecz

2219

25,6

Bro drzewcowa: rohatyna, oszczep, drzewce

7236

83,4

Bro obuchowa: siekiera, top�r

142

1,6

Bro miotajca: uki (sahajdaki)

459

5,3

Bro palna: rusznice, arkabuzy

341

3,9

Tarcze

521

6,0

Hemy, przybice, szyszaki

1751

20,2

Zbroje metalowe

1660

19,1

Kaftany sk�rzane

1081

12,4

By moe, uzbrojenie nie ujtych w popisie poczt�w paskich, kniaziowskich i chorgwi nadwornych przedstawiao si lepiej, jednak litewskie pospolite ruszenie w przewaajcej wikszoci uzbrojone byo po starowiecku. Wojny XVI—XVII w. wykazyway zreszt coraz nisz warto bojow bojarstwa litewskiego. Tote trzeba byo ucieka si do zacigu obcych, najemnych „onierzy" (jak ich zwano z niem. Soldnier w odr�nieniu od wasnego wojska), bardziej dowiadczonych w boju, lepiej wyposaonych w nowoczesn bro — paln i sieczn. Ma si rozumie, e �wczesne uzbrojenie zar�wno polskiego, jak i moskiewskiego pospolitego ruszenia nie mogo r�ni si jaskrawo od litewskiego, byo ono g�wnie lekkie, drzewcowe i po prostu liche.

REFORMA SDOWNICTWA 1566 ROKU

W poowie XVI w. dojrzaa reforma sdownictwa litewskiego. Dotychczasowe sdy starociskie w powiatach, marszakowskie i wojewo-dziskie, sd rady pan�w, najwyszy sd hospodarski nie wytrzymay pr�by ycia. Istniay bowiem bardzo liczne wyjcia spod kompetencji niszych sd�w, kt�rym nie podlegali panowie, kniaziowie, urzdnicy, sdzeni tylko przez w. ksicia. Sd hospodarski za, do kt�rego szlachta moga apelowa, by przeciony mnogoci spraw. Szlachta zacza wic domaga si zmiany tego stanu rzeczy, dajc poddania caej spoecznoci szlacheckiej, bez wzgldu na stanowisko spoeczne, jednym i tym samym prawom. Pod naciskiem szlachty panowie w 1564 r. zrzekli si prawa do wycznego sdzenia ich przez w. ksicia.

W 1566 r. wprowadzono, na wz�r polski, powiatowe sdy ziemskie, grodzkie i podkomorskie; te ostatnie rozstrzygay spory graniczne. Wyszymi sdami pozostay: sd marszakowski i hospodarski. W 1581 r. utworzono jeszcze Trybuna G�wny W. Ks. Litewskiego (w Koronie w 1578 r.), do kt�rego w 1588 r. przystpia mud. Do Trybunau naleay apelacje od wyrok�w sd�w ziemskich, grodzkich i podkomorskich.

Temu szlacheckiemu sdownictwu nie podlegali oczywicie chopi i mieszczanie, sdzeni albo przez swych pan�w, albo — jak mieszcza-

125

nie — przez sdy radzieckie, o ile miasto posiadao magdeburskie prawo; jeli go za nie miao, mieszczanie podlegali pastwowym sdom szlacheckim lub sdowi waciciela. Chopi posiadali swe wasne staroytne sdy gromadzkie, tzw. kop (lit. kuopa, gromada). Kopa wyrokowaa w sprawach mieszkac�w jednej wsi lub kilku okolicznych i bya uznana przez pastwo. Sdy kopne, znane g�wnie na Rusi, wystpoway te i na Litwie. Dla poddanych d�br hospodarskich otwarta bya droga do sdu referendarskiego, jeli sprawa dotyczya zatarg�w z administracj hospodarsk. Sd referendarski pojawi si na Litwie w poowie XVI w.; przyjto go z Polski, gdzie powsta w 1507 r.

STATUTY LITEWSKIE 1566 I 1588 ROKU

Jednoczenie z reform sdow dokonano nowej kodyfikacji prawa. Statut 1529 r. rycho okaza si niewystarczajcy i wobec duych zmian ustrojowych Litwy poowy XVI w. by ju przestarzay. Nowy, II Statut litewski ogosi Zygmunt August w 1566 r. Ale zaledwie wszed w ycie, ju zaczto myle o jego „poprawie". W 1588 r. zosta ogoszony III Statut litewski, kt�ry by gruntown przer�bk starych statut�w i odpowiada w peni wymaganiom �wczesnej nauki prawa. Czerpa on obficie z klasycznych kanon�w prawa rzymskiego, a take z polskiego, jednak w g�wnym swoim zrbie opiera si na wypr�bowanym przez ycie prawie litewskim i ruskim. Zrazu wydano go drukiem w 1588 r. w Wilnie po rusku, ale zaraz pojawiy si polskie jego przekady. Nastpne wydania Statutu 1588 r., pochodzce z lat 1614, 1619, 1648, byy ju ogoszone po polsku. III Statut litewski, obowizujcy a do 1840 r., stanowi wybitny pomnik prawa litewskiego, przewysza nie tylko Su-diebniki moskiewskie 1497, 1550, 1649 r., ale i g�ruje nad wieloma kodeksami zachodnioeuropejskimi, nie m�wic ju o Polsce, kt�ra na podobny zbi�r praw nie potrafia si zdoby.

WOJNA INFLANCKA 1562—1564

W poowie XVI w. przed Litw stan nowy wielki problem polityczny: walka o „dominium maris Baltici". Rozgorzaa ona midzy Moskw, Litw a Szwecj, p�niej wczya si do niej i Polska. Terenem wzajemnej rywalizacji tych pastw i teatrem wojny stay si Inflanty. Zakon krzyacki, kt�ry po sekularyzacji Prus 1525 r. utrzyma si jeszcze w Inflantach, zblia si do nieuchronnego upadku. Z jego saboci pragnli skorzysta ssiedzi. Moskwa bya od dawna ywotnie zainteresowana w uzyskaniu dostpu do Morza Batyckiego, kt�re byo dla niej yciodajn drog handlow. R�wnie przed Litw wzmagajcy si eksport zboa i towar�w lenych, og�lny rozw�j handlu zagranicznego postawi palc kwesti wyzbycia si drogiego obcego porednictwa i zawadnicia brzegami Batyku. Nie mogc nic zdziaa dla odzyskania ujcia Niemna, nalecego do Prus, Litwa musiaa zwr�ci si nad Daugaw (Dwin). Wobec tego, e Inflanty w 1554 r. zawary rozejm

726

z Moskw, wyrzekajc si wszelkiego zwizku z Litw, Zygmunt August urzdzi w 1557 r. zbrojn demonstracj na granicy inflanckiej, groc Zakonowi wojn. Dopi wprawdzie tego, e Inflanty ukadem w Poswolu 1557 r. przyrzeky „poczy si w przymierzu z Litw", ale miao to nastpi dopiero za 12 lat, kiedy upynie rozejm inflancko-mo-skiewski. Tymczasem wadca Moskwy Iwan IV Grony nieoczekiwanie najecha Inflanty w 1558 r. Zakon krzyacki zaczai baga Litw o pomoc. Ukadem w Wilnie 1559 r. Inflanty odday si pod opiek Litwy, kt�ra zarazem miaa posi poudniowo-wschodni cz terytorium inflanckiego. W latach 1559—1563 Litwa obsadzia swymi zaogami wiksz cz Inflant. Z rozkadu Zakonu skorzystaa wtedy Szwecja zajmujc Estoni, i Dania, kt�ra opanowaa wysp Ozyli i cz Kurlandii. Zakon przesta istnie. Ostatni mistrz zakonny Gothard Kettler zrzuci paszcz krzyacki i sta si lennikiem kr�la polskiego w 1561/62 r. Litwa, kt�ra rujnowaa si na obron Inflant pragnc zatrzyma je dla siebie, poczua si rozgoryczona takim obrotem sprawy. Ale w istocie rzeczy ona, a nie Polska, uzyskiwaa szeroki dostp do morza.

Czekaa teraz na Litw dalsza, daleko trudniejsza przeprawa. Oto Moskwa, cho straszona przez Litw Lachami, wiosn 1562 r. wtargna w granice pastwa litewskiego. W pocztku 1563 r. jej upem pad Poock, kt�rego utrat Litwa bolenie odczua, gdy by to wany strategicznie gr�d — „wrota litewskie od Moskwy", jak oceniali wsp�czeni, a co zapisa kronikarz M. Stryjkowski.

Zwycistwo Radziwia Rudego pod Czenikami nad U w 1564 r. nie zr�wnowayo straty Poocka. Jednake Iwan Grony, zaskoczony spiskiem bojar�w, z chwil kiedy krwawym terrorem zaczai utwierdza carskie samodzierawie, nie czu si na siach do dalszej wojny. Nie kwapia si do niej i wycieczona finansowo Litwa. W 1570 r. stan rozejm. Moskwa zachowaa wprawdzie Poock, ale zostaa odparta od Inflant.

UNIA LUBELSKA 1569 ROKU

Upadek Poocka jaskrawo obnay sabo militarn Litwy. Bojarzy pojli w�wczas, e pastwo litewskie o wasnych siach nie zdoa oprze si natarciu Moskwy. Tote poparli oni polskie denia do unii, spodziewajc si, e w cznoci z Polsk Litwa bdzie w stanie podj skuteczn walk z Moskw o swoje granice pastwowe. Jednake projekt wcielenia Litwy do Korony przedstawiony przez stron polsk Litwinom, napotka zdecydowany sprzeciw pan�w litewskich. Obawiali si oni, e wcielenie Litwy do Polski oznacza bdzie „zniszczenie" ich pastwa, praw i urzd�w, e spowoduje napyw Polak�w na Litw, przez co by „wrychle nar�d litewski zatrze si musia". Tote mono-wadcy litewscy pragnli tylko utrzymania przymierza z Polsk, jakie zapewniaa im przecie osoba wsp�lnego wadcy.

Zrywajc rozmowy na sejmie lubelskim l III 1569 r., Litwini z Radziwiem Rudym, swym przyw�dc, w najmielszych przypuszczeniach

727

nie mogli przewidzie reakcji strony polskiej. Oto za rad pos�w polskich, rozporzdzeniami kr�lewskimi z marca i czerwca 1569 r. Podlasie, Woy i Ukraina zostay odebrane Litwie i wcielone do Polski, zreszt nie bez poparcia szlachty tych ziem. Polityka fakt�w dokonanych, przy jednoczesnej obietnicy polskiej zachowania odrbnej pastwowoci litewskiej, zrobiy swoje. Okrojone W. Ks. Litewskie, bez licznej szlachty podlaskiej i woyskiej, bez pomocy polskiej, staoby si atwym upem Moskwy. Litwini, chcc nie chcc, wr�cili wic do Lublina podejmujc przerwane ukady o uni. Po uporczywych debatach i przewlekych obradach 28 czerwca osignito porozumienie co do treci unii, kt�r zatwierdzono l VII 1569 r.

Unia lubelska stanowia, „i ju Kr�lestwo Polskie i W. Ks. Litewskie jest jedno nier�ne i nierozdzielone ciao, a take nier�na, ale jedna, spoina Rzeczpospolita, kt�r si z dwu pastw i narod�w w jeden lud i pastwo zniosa i spoia". Wr�d powszechnej radoci i wzajemnych gratulacji wyraano yczenia, aby „za wol Bo ta unia trwaa do koca wiata".

Jako wynik unii lubelskiej powstaa wielonarodowociowa polsko--litewsko-biaorusko-ukraiska Rzeczpospolita szlachecka. Unia lubelska, zatwierdzajc dotychczasow zasad wsp�lnoci osoby panujcego, wprowadzaa wsp�lny Polsce i Litwie sejm, kt�rego uchway miay odtd obowizywa w obu krajach. Zachowaa jednak Litwa sw pastwowo o ograniczonej suwerennoci, gdy nadal utrzymywaa osobn administracj, wasne wojsko, skarb, sdownictwo i prawodawstwo. Podkrelona zostaa te odrbno narodowa Litwin�w przez ustalenie zasady „Obojga Narod�w", zachowanej a do koca istnienia Rzeczypospolitej.

Uni lubelsk nazywaj historycy uni realn (za S. Kutrzeb). Tymczasem realno ta polegaa jedynie na wsp�lnym wadcy, jednym sejmie i wsp�lnej polityce zagranicznej. Skoro pastwo litewskie nie przestao istnie, lepiej chyba okreli uni lubelsk jako uni federaln, jako e polegaa ona na federacji dw�ch pastw. Federacja, czyli zwizek midzy dwoma lub kilkoma pastwami, polega na ustanowieniu wsp�lnej najwyszej wadzy dla pastwa federacyjnego i jednoczesnym ograniczeniu suwerennoci pastw skadowych na rzecz organ�w wadzy centralnej.

Unia lubelska nie bya zwizkiem dw�ch r�wnorzdnych pastw, o czym wiadczy chociaby to, e odtd nowo obrany kr�l polski automatycznie zostawa wadc Litwy i przy tym nigdy — wbrew yczeniom Litwin�w — nie bywa podnoszony na Wielkie Ksistwo Litewskie. Litwa stawaa si pastwem drugorzdnym i cho przy elekcji nowego kr�la nie miaa wiele do powiedzenia, jednak usiowaa wobec silniejszego partnera zachowa wasne zdanie.

Nastpstwa unii lubelskiej, w naturze swej dwoiste: dobre i ze, miay dla Litwy, jak i dla caej Rzeczypospolitej doniose znaczenie. Unia lubelska w przeciwiestwie do antykrzyackiej unii 1386 r. bya antymoskiewska. Tak jak w 1386 r., tak i w 1569 r. Litwa zawierajc

128

uni spodziewaa si umocni swe pastwo przy pomocy Polski. Przez uni 1569 r. Polska zostaa wcignita do wojen przeciw Moskwie, majcych na celu obron litewskiego panowania na Biaorusi i polskiego na Ukrainie.

Zawierajc uni lubelsk panowie i bojarzy litewscy zatroszczyli si i o to, aby monarcha zatwierdzi im wszystkie dotychczasowe przywileje. Od kadego nowo obranego wadcy wymagano nastpnie nie tylko potwierdzenia, ale i rozszerzenia przywilej�w, przedstawiano mu do podpisu artykuy gwarantujce poszanowanie dotychczasowych praw i ustroju i zobowizywano do wypenienia okrelonych „warunk�w um�wionych" (tzw. pacta conventa), czyli r�nych ycze szlachty dotyczcych spraw pastwowych. Tym sposobem wadza hospodarska saba coraz bardziej, uzaleniana od sejmu, od senatu, od szlachty. Ale z rozszerzeniem i ugruntowaniem wpyw�w szlachty na rzdy nie szo w parze wzmocnienie wadzy pastwowej. Przeciwnie, mae wyrobienie obywatelskie szlachty, jej egoizm stanowy, chorobliwa wrcz troska o wasn „zot wolno" i paniczny lk przed „absolutum dominium" monarchy prowadziy do rozprzenia i anarchii w pastwie.

Bieg dziej�w, jak wiadomo, przekreli skutki polityczne unii lubelskiej. Ale nie unicestwi jej dodatnich nastpstw w dziedzinie rozwoju kulturalnego ziem W. Ks. Litewskiego i na tym polu pozostawi bogat oraz ywotn spucizn.

DEMOKRACJA SZLACHECKA I PASKA ANARCHIA NA PRZEOMIE XVI I XVII WIEKU

Przed uni jeszcze, w latach 156-4—1566, nastpio zr�wnanie spoecznoci szlacheckiej na Litwie pod wzgldem prawnym. Przykad szlachty polskiej, kt�ra w poowie XVI w. nadawaa ton i kierunek yciu publicznemu oraz polityce pastwowej Polski, pociga bojarstwo litewskie z nieodpart si. Szybko przyswoio ono sobie naczelne ideay szlachty polskiej, jakimi byy: szlachectwo i r�wno szlachecka. Ale jeli w swej zagrodzie szlachcic litewski czu si r�wnym wojewodzie, to w yciu publicznym idea demokracji szlacheckiej zwyciya, jeli nie pozornie, a w kadym razie poowicznie. Zasadzie r�wnoci szlacheckiej, deniu bojar�w do wsp�rzdzenia pastwem panowie przeciwstawili sw ogromn potg gospodarcz. Radziwiowie, Sapiehowie i inni magnaci litewscy, majc w rku tak mocne atuty, jak majtki, pienidze i urzdy, nadal wodzili na pasku szlacht litewsk i rusk, a po unii 1569 r. zdobywali coraz wiksze znaczenie i wpywy w Polsce. Bojarzy-szlachta mogli coraz goniej gardowa na sejmikach, jednak decydujcy gos mieli panowie. Oni to w otoczeniu zbrojnych zastp�w, po kilkuset, a nieraz i wicej koni, zjedali na sejmy do Warszawy, gdzie w k�tniach z Polakami, na dugo przed osawionym posem upickim Siciskim (1652 r.), zrywali sejmy, np. w 1605, 1615, 1637 r. „Jakie za swary, zwady i wrzaski i broni dobywanie midzy nimi bywaj, wstyd powiada" — biada Skarga w kazaniach sejmowych 1579 r.

129

Bojar litewski w XVI w.

Na sejmikach litewskich od pocztku XVII r. coraz czciej odchodzono od spraw publicznych, a na porzdku obrad staway desidea privata (prywatne yczenia).

Byy to dopiero „mie zego pocztki". Stan pastwa wydawa si kwitncy, wic chepiono si, co ostro gani Skarga w 1579 r., e Polska, czyli Rzeczpospolita, „nierzdem stoi". Cho troska o bonum pu-blicum (dobro publiczne) jeszcze nie zgina, to coraz bardziej, im bliej poowy XVII w., braa g�r prywata i samowola. Pr�ne byy przestrogi co wiatlejszych m�w, kt�rzy nawoywali szlacht do opamitania si, do naprawy Rzeczypospolitej, p�ki ku temu jeszcze czas. Daremnie przyw�dca kalwin�w litewskich Andrzej Woa w 1572 r. ostrzega: „Iby do tego rzecz nasza nie przychodzia, aby miasto wolnej Rzeczypospolitej potem nie mielimy adnej". Dziaajcy kilkadziesit lat p�niej na Litwie kaznodzieja Jakub Olszewski w 1645 r. gosi ju (za Skarg) zowieszcz przepowiedni: „Pospolicie u nas m�wi: Polska nierzdem stoi. Przet� odmiemy przypowie: Polska rzdem stoi, bo jeli nierzdem stoi, nierzdem i zginie". Wyraz „Polska" w ustach pan�w i polityk�w litewskich z pierwszej poowy XVII w. odnosi si nie tylko do Maej i Wielkiej Polski. Kiedy pan czy bojar litewski m�wi: „Polonia patria nostra" (Polska nasza ojczyzna) czy prosto Polonia—Polska, mia na myli i Litw, i wszystkie ziemie Rzeczypospolitej. Uznanie Litwy za czstk Polski byo wynikiem polonizowania si Litwin�w.

130

POLONIZACJA SZLACHTY LITEWSKIEJ W XVI WIEKU

Okoo poowy XVI w., w miar jak ksztatowaa si stanowa struktura spoeczestwa litewskiego, kiedy szlachta uja chopstwo w twarde, bezlitosne jarzmo poddastwa i zacza krpowa rozw�j mieszczastwa, pojawiy si i znalazy podatny grunt przesanki rozbicia i rozkadu feudalnego narodu litewskiego. Zacz si proces odrywania si szlachty od jej naturalnego podoa etnicznego, od ludu. Szlachta nie widziaa w kulturze ludowej swych poddanych wedan�w atrakcyjnych dla siebie wartoci, wic coraz mniej z niej czerpaa, czciej sigajc po obce wzory. Dostarczaa ich obficie polska kultura i ideologia szlachecka zotego wieku Odrodzenia. Przejmowanie ich uatwiaa unia polsko-litewska.

Wsp�lno interes�w politycznych, poparta przez denia gospodarcze szlachty litewskiej do rozwijania handlu z Polsk, powodowaa, e jzyk polski sta si narzdziem politycznego zblienia szlachty litewskiej do polskiej. Tote niedugo po unii 1569 r. jzyk polski zaj poczesne miejsce w yciu publicznym i prywatnym szlachty litewskiej.

Proces polonizowania si szlachty litewskiej rozpocz si na dugo przed poow XVI w. Ju bowiem w 1517 r. Maciej Miechowita donosi, e na Litwie „na wsiach m�wi po litewsku, ale w wikszoci uywaj jzyka polskiego" (mia na myli pewnie szlacht). Ale, dodawa on, tak jest dlatego, e „i sami ksia m�wi im kazania w kocioach po polsku". Za przykadem w. ks. Zygmunta Augusta i jego polskiego dworu w Wilnie panowie litewscy poczli si posugiwa mow polsk i nieraz znakomicie ni wadali. Polonizacja nie ogarna spoecznoci szlacheckiej w spos�b jednolity. Najszybsze i najwiksze postpy poczynia ona w onie monowadc�w i zamoniejszej szlachty, szerzya si te midzy mieszczastwem wileskim i drobn szlacht na Wileszczynie. Tote Augustyn Rotundus, historiograf Litwy, stwierdzi okoo 1576 r., e obecnie jzyk litewski pozosta tylko u wieniak�w, szlachta za przyja jzyk od Polak�w.

Szlachta litewska pocztkowo polonizowaa si tylko jzykowo i kulturalnie, wykazujc przy tym wielkie przywizanie do wasnej pastwowoci i zazdronie strzegc przed Polakami dostpu do urzd�w, do posiadania majtk�w, traktujc ich jako cudzoziemc�w. Jednak powoli, po unii 1569 r., poczynaa ona przejmowa polsk wiadomo pastwow, zaczynaa czu si obywatelami Rzeczypospolitej — Polski. W p�niejszych czasach polonizacja szlachty litewskiej postpia tak dalece, e ziemianie litewscy zaczli mawia o sobie, i s „gente Lituani, natione Poloni" — z urodzenia Litwini, z narodowoci Polacy.

PARLAMENTARYZM LITEWSKI PO 1569 ROKU

Unia lubelska upodobnia oba kraje pod wzgldem prawno-ustrojo-wym. Ale cho sejm mia by wsp�lny, W. Ks. Litewskie powoao do funkcjonowania jego namiastk, zwan konwokacj. Po unii konwoka-cja litewska zbieraa si do czsto, co kilka lat i przyja si jako na-

131

dzwyczajna forma reprezentacji szlachty. Konwokacj zwykle poprzedzay sejmiki powiatowe, ustanowione w 1566 r. Zbieray si one w nastpujcych miastach: Wilno, Lida, Wikomierz, Oszmiana, Bra-saw, Troki, Kowno, Upita, Grodno, Rosienie, Poock, Nowogr�dek, Wokowysk, Sonim, Witebsk, Orsza, Brze, Pisk, Mcisaw, Misk, Mozyrz, Rzeczyca. W wypadku napaci nieprzyjaciela — „in casu ho-stilitatis", lub zarazy sejmiki odbyway si te w innych miejscowociach. Sejmiki zwoywano przed sejmem na mocy uniwersau kr�lewskiego. Uczestniczyli w nim urzdnicy i szlachta, nie wszystka, gdy nie-posesjonat�w (nie posiadajcych majtku) starano si odsuwa od udziau. Obok sejmik�w przedsejmowych zbieray si sejmiki relacyjne, elekcyjne, kapturowe, „gromniczne".

Sejmik relacyjny wysuchiwa sprawozdania z sejmu i deliberowa nad uchwaami sejmowymi. M�g uchway te odrzuci, jeli sprzeciwiay si one danej posom sejmikowym instrukcji na sejm. Sejmik relacyjny podejmowa wasne uchway, tzw. lauda, kt�re powiat obowizany by wykona. Do 1673 r. lauda musiay by uchwalone jednomylnie, potem za wystarczaa wikszo gos�w.

Sejmik „gromniczny" lub inaczej trybunalski (zwoywany na dzie Matki Boskiej Gromnicznej 2 lutego) zbiera si regularnie co roku (od 1582 r.) dla wyboru sdzi�w g�wnych do Trybunau, czyli sdu g�wnego W. Ks. Litewskiego. Na ten sejmik obowizywa zakaz przyjedania z broni.

Sejmiki kapturowe zbieray si po zgonie monarchy, wybieray sdy kapturowe na czas bezkr�lewia i sprawoway zarzd w powiecie. Byway te sejmiki nadzwyczajne, zwoywane w okresie wojny dla uchwalenia i zebrania podatk�w na obron kraju.

Na sejm, odbywajcy si przewanie w Warszawie, rzadziej w Grodnie, Litwa wysyaa 48 pos�w (Korona za bez pos�w pruskich, lecz z ziemiami ukraiskimi i Podlasiem 114, w senacie natomiast na 11 koro-niarzy przypadao tylko 27 z W. Ks. Litewskiego), po dw�ch z kadego powiatu. Posowie wybierali si na sejm na koszt wasny, lecz po powrocie otrzymywali z powiatu wynagrodzenie.

Za czas�w Waz�w g�wny nurt ycia parlamentarnego przesun si z sejmu na sejmiki. Ich rola, zwaszcza sejmik�w relacyjnych, stale wzrastaa. Lauda sejmikowe staway si waniejsze nieraz od konstytucji sejmowych.

ZYGMUNT AUGUST I BARBARA RADZIWI�WNA

Spraw, kt�ra zaprztna umysy i jzyki caej Litwy w poowie XVI w., by najgoniejszy w dziejach polsko-litewskich romans i potajemne maestwo kr�la Zygmunta Augusta z najpikniejsz kobiet na Litwie Barbar Radziwi�wn, modziutk wdow po wojewodzie trockim Stanisawie Gasztodzie (zm. 1542). Dzieje tej niezwykej mioci, cigncej si od 1543 r., wcale barwnie opisuje wsp�czesny anonimowy kronikarz litewski:

132

Zygmunt August, w. ks. litewski i kr�l polski. Portret wsp�czesny

Barbara Radziwi�wna. Miniatura wsp�czesna

Ot� po mierci swojej pierwszej ony Elbiety Rakuszanki kr�l jako mody pan, „nie mogc zdziere przyrodzonej chciwoci swojej ku biaogowom, pocz miowa pani Barbar Radziwi�wn, kt�ra zostaa wdow po panu Stanisawie Olbrachtowiczu Gasz-toldzie, wojewodzie trockim, i mieszkaa na ten czas przy matce swojej, pani Mikoajo-wej Radziwiowej, i bracie swoim Mikoaju Radziwille, podczaszym.

I kr�l pocz do niej chodzi noc, kdy sobie przejcie by uczyni z paacu a do domu jej i tam u niej bywa czsto. A byo to sycha po wszystkiej ziemi polskiej i litewskiej. Bracia jej prosili kr�la, aby tego przesta i do siostry ich nie chodzi, i tej niesawy domowi ich nie czyni. Kr�l obieca im do niej nie chodzi i nie chodzi czas niemay.

Potem krewkoci przyrodzonej dalej cierpie nie m�g i poszed za do niej jeden Samotrze. A panowie Radziwiowie pilnie tego strzegli, gdy kr�l do siostry ich zaszed, oni tego czasu tam do kr�la przyszli. I m�wili jemu: miociwy kr�lu, nie miae przecie do siostry naszej przychodzi, a teraz dlaczeg� przyszede? Kr�l im powiedzia: a c� wiecie, moe teraniejsze przyjcie moje do siostry waszej uczyni wam wielk saw, cze i poytek. Oni rzekli: Boe to daj, i tego czasu plebana przywiedli, kt�rego na to gotowego mieli, i oddali kr�la z siostr swoj potajemnie [w maestwo]. Nikt z pan�w rad duchownych i wieckich ani te z dworu kr�lewskiego nie byli o tym wiadomi, tylko Radziwiowie a Kiegajo, a pleban, co lub dawa".

Kiedy panowie litewscy dowiedzieli si, „i kr�l z t pani potajemnie lub bra [latem 1547 r.], serdecznie tego aowali i poczli upomina i prosi kr�la ze zami, aby tego nie czyni i nier�wnej sobie, poddanej swojej za maonk nie bra. Potem wszystkim ludziom i caej ziemi to oenienie kr�lewskie byo wielmi niemie". Inny kronikarz doda, e „nie tyko panom czy szlachcie, ale i prostym ludziom po wszystkiej ziemi litewskiej to wesele kr�lewskie byo nielube, a to dla tej przyczyny, i ona bya osiem lat za mem [w istocie sze 1537—1542], a dzieci nie miaa". Gdy tajemnica lubu si wydaa „mnogie paszkwilusy pisali o tym, do cian zamku i do ratusza i do paskich dom�w do wr�t przybijali, kt�rych wiele i do kr�la przynoszono".

Zygmunt August na przek�r wszystkim przeciwnociom, napaciom paszkwilant�w i oporowi gwatownemu spoeczestwa Litwy i Polski,

133

potpiajcego Barbar jako „wielk nierzdnic Litwy", swej umiowanej maonki nie opuci. Wbrew wielkiej „burzy koronacyjnej" w Polsce doprowadzi do jej koronacji na kr�low polsk w Krakowie 7 XII 1550 r. Barbar trawia ju wtedy nieuleczalna choroba. Zmara na raka 8 V 1551 r. Przesza nie tylko do historii, ale i do legendy, wsawiona wieloma dramatami wybitnych polskich, a ostatnio take i litewskich pisarzy.

REFORMACJA

Od poowy XVI w. reformacja coraz silniej pocza krzewi si na Litwie. Do walki o rzd dusz z kocioem katolickim wystpiy dwa re-formacyjne prdy wyznaniowe: kalwinizm i luteranizm. Od czasu, kiedy do ruchu reformacyjnego przystpi okoo 1553 r. pierwszy na Litwie magnat i dostojnik pastwowy, kanclerz i wojewoda wileski Mikoaj Czarny Radziwi, coraz wiksze wpywy zacz pozyskiwa sobie kalwinizm. Luteranizm bowiem, znajdujcy zwolennik�w w Wilnie i innych miastach, szerzy si g�wnie wr�d mieszczastwa, zwaszcza niemieckiego pochodzenia. Kalwini litewscy „s szlachta, wycie kupcami" — wymiewaa luteran�w wileskich kontrreformacyjna Relacja oraz suplika Zboru wileskiego saskiego do Hern Martyna Lutra (Wilno 1623).

Tote dumni panowie litewscy za przykadem Mikoaja Czarnego Radziwia odcili si od luteranizmu jako religii kupc�w i zwr�cili si ku kalwinizmowi. I tak przeszli na kalwinizm: wojewoda miski i smoleski Jan Abramowicz (zm. 1602), wojewoda poocki Mikoaj Doro-hostajski (zm. 1597), wojewoda trocki Jan Hlebowicz (zm. 1590), wojewoda miski i brzeski Gabriel Hornostaj (zm. 1588), starosta mu-dzki Jan Kiszka (zm. 1592), podskarbi ziemski Mikoaj Naruszewicz (zm. 1575), biskup nominat kijowski Mikoaj Pac (zm. 1585), wojewoda podlaski Bohdan Sapieha (zm. 1599), wojewoda nowogr�dzki Pawe Sapieha (zm. 1579), kasztelan mudzki Melchior Szemet (zm. 1570), kasztelan mudzki Mikoaj Talwosz (zm. 1600), wojewoda podlaski i smoleski Wasyl Tyszkiewicz (zm. 1571), kanclerz Ostafiej Woowicz (zm. 1587), kasztelan poocki Jerzy Zenowicz (zm. 1583) i ich rodziny.

W ten spos�b ruch reformacyjny znalaz si pod kontrol magnat�w i musia straci swe spoecznie postpowe znaczenie. Po mierci Mikoaja Czarnego Radziwia (1565) obozowi kalwiskiemu na Litwie przewodzi jego brat stryjeczny Mikoaj Rudy Radziwi (zm. 1584), hetman wielki, wojewoda wileski i kanclerz litewski, a po jego zgonie biraska linia Radziwi�w (linia niewieska wr�cia do katolicyzmu w osobie Mikoaja Krzysztofa Radziwia zwanego Sierotk).

Najwiksze postpy reformacji przypady na Litwie na drug poow XVI i pierwsz poow XVII w. Pierwszy zb�r kalwiski powsta dziki zabiegom Szymona Zaciusa i poparciu Mikoaja Czarnego Ra-

134

Najdawniejszy znany zabytek pimiennictwa litewskiego z pierwszej poowy XVI w.,

odkryty w 1962 r.: modlitwy Teve musu (Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowa Mario), tumaczone z polskiego na litewski by moe jeszcze w czasach

Wadysawa Jagiey

dziwia w Wilnie okoo 1555 r. Nastpne zbory pojawiy si w radzi-wiowskich Birach i Dubinkach, potem w Dziewatowie, Holszanach, Kiejdanach, Oszmianie i Kownie. Na mudzi jednym z najwczeniejszych by zb�r w miejscowoci Szaki, pozakadano te zbory w miasteczkach Szawkiany, Pungiany, Widukle, Kielmy i wielu innych. Kalwi-nizm do mocno rozprzestrzeni si w Litwie, bardziej ni inne wyznania, o czym wiadczy wykaz zbor�w r�nowierczych w pastwie litewskim z 1591 r.: na 207 zbor�w kalwiskich byo 189 (w tym przynajmniej 110 na rdzennej Litwie), augsburskich, czyli luteraskich, 8 i ariaskich 10. W og�lnoci te reformacja na Litwie zyskaa wiksze znaczenie i trwalsze wpywy ni w Polsce, a to dziki protekcji potnych magnat�w. Z chwil jednak mierci Janusza (zm. 1655) i Bogusawa (zm. 1669) Radziwi�w ruch reformacyjny straciwszy swych najmoniej-szych protektor�w zaama si pod atakami katolickiej kontrreformacji. W kocu XVII w. na Litwie istniao ju tylko 25 zbor�w kalwiskich, zrzeszonych w Jednot Litewsk.

Reformacja pooya powane zasugi dla narodowej kultury litewskiej rozwijajc pimiennictwo w jzyku litewskim. W 1598 r. w Wilnie ukaza si Polski z litewskim katechizm wydany nakadem Melchera Pietkiewicza, pierwsza ksika litewska ewangelik�w litewskich, za w 1600 r. Postila Lietuwiszka, bdca przekadem polskiej Postylli Mikoaja Reja. Reformacja przyczynia si te wydatnie do rozwoju owiaty poprzez zakadanie szk�. Dobra szkoa kalwiska na poziomie rednim dziaaa w Wilnie, w 1625 r. pod mecenatem radziwiowskim zaoono gimnazjum w Kiejdanach.

Oczywicie, magnaci i szlachta zakadajc zbory w swoich posiadociach nie zaniedbali wcieli w ycie zasady „cuius regio, eius religio" i wprowadzili dla swych poddanych przymus wyznaniowy. W ten spos�b reformacja, a waciwie jej obrzdek liturgiczny, trafiaa do rzesz chopskich.

TOLERANCJA I SPORY RELIGIJNE

Nowinki religijne pocztkowo nie powodoway jakiego silniejszego rozamu w spoeczestwie litewskim. Fiodor Jewaszewski, podsdek nowogr�dzki, wspominajc w pocztku XVII w. sw�j pobyt w Wilnie w 1565 r., pisa: „naonczas r�no wiary nie czynia najmniejszej r�noci przyjacielskiej, dla czego samego tamten wiek zotym mi si widzia od niniejszego wieku, gdzie ju i midzy jednej wiary ludmi obuda wszystko obstpia, na pogotowiu midzy r�nymi wiary ani si nie pytaj o mio, szczero i prawdziwie dobre zachowanie, a najwicej midzy wieckimi stany. Pomn bowiem i niedawno przeszych czas�w, kiedy dzisiejszy papie Klemens jeszcze kardynaem by u kr�la jego mioci Stefana, w Wilnie siedziaem u stou ksidza Bartomieja Niedwiedzkiego, kanonika wileskiego, z przedniejszymi sugami [Wochami] jego, ci e gdy si dowiedzie, em ewangelik, dziwowali si barzo, jako mi mia ksidz kanonik na obiad sw�j zwa, a gdy im

136

on przedoy, e u nas z tego adna nienawi nie bywa i miujemy si jako z dobrymi przyjacioy, chwalili to Wochy m�wic, e tu B�g ywi, a ganili swoje domowe prawa i rodzinne niesnaski".

Tolerancji religijnej sprzyja przywilej ziemski Zygmunta Augusta z 1563 r., kt�ry postanawia, e na wszelkie urzdy „nie tylko podlegli kocioowi rzymskiemu maj by wybierani i wynoszeni, ale jednakowo i zar�wno wszyscy ludzie stanu rycerskiego z narodu szlacheckiego wiary chrzecijaskiej, zar�wno Litwa, jako i Ru". Przywilej ten, potwierdzony w 1568 r., r�nowiercy litewscy susznie uwaali za obejmujcy nie tylko katolik�w i prawosawnych. Praktyka bowiem wykazywaa, e stosowa si on r�wnie do szlachty wyzna protestanckich. Min jednak zoty wiek tolerancji religijnej.

W zwizku z rozwojem reformacji, g�wnie ruchu kalwiskiego, a take z zawarciem kocielnej unii w Brzeciu 1596 r., kiedy zaczto przycza prawosawnych do kocioa katolickiego, Wilno stao si widowni zacitych spor�w i walk religijnych. Rozgorzaa w Wilnie zaarta polemika midzy przedstawicielem kalwin�w Andrzejem Wola-nem a Piotrem Skarg, przyw�dc katolickiej kontrreformacji. Skarga, Szczsny ebrowski, Adam Pociej ostro atakowali te prawosawnych, przeciwnik�w unii kocielnej, kt�rych pogldy wyraali Stefan Zizania, Meletij Smotrycki i inni. Zwalczajce si strony nie przebieray w rodkach, nie poprzestay na publikowaniu citych i zjadliwych pamflet�w, lecz take rodziy fanatyzm ulicy wileskiej. Wybuchay tumulty i walki religijne, nieraz przeksztacay si one w jawnie klasowe konflikty, podczas kt�rych grabiono co bogatszych obywateli. Zatargom tym, ku radoci reakcji katolickiej, pooy kres dopiero Zygmunt III Waza w 1622 r., zabraniajc przeciwnikom katolicyzmu dalszej publicznej polemiki.

Trzykrotnemu zburzeniu przez tum sfanatyzowanych katolik�w uleg zb�r wileski w latach 1591, 1611 i 1682, a w 1639 r. mia miejsce ostry konflikt poczony z napaci na zb�r. Wypadki wileskie nie byy odosobnione.

RUCH NARODOWO-KULTURALNY W KOCU XVI WIEKU

Objawy rozkadu feudalnego narodu litewskiego, jakie wystpiy ju w poowie XVI w., a wzmogy si po unii lubelskiej, wywoane polszczeniem si powanej czci szlachty, take mieszczastwa, a od XVI w. i chopstwa, wzbudziy wr�d wsp�czesnych, wiadomych swej narodowoci Litwin�w gorce patriotyczne pragnienie zapobieenia wynarodowieniu si rodak�w. Pragnienie to zbiego si w czasie z podjt przez koci� katolicki kontrreformacj religijn w drugiej poowie XVI w. Kontrreformacja, usiujc zwalczy szerzce si po Europie ruchy r�nowiercze, pocza — wzorem zreszt Lutra i Kalwina — ka duy nacisk na prowadzenie dziaalnoci duszpasterskiej w jzykach narodowych, chcc przez to pozyska masy ludowe i podda je swoim wpywom. Koci� katolicki, kt�ry w chwili rozpoczcia si ruchu re-

137

Maciej Stryjkowski, historyk Litwy

formacyjnego posiada na Litwie (1553) ju 209 parafii (z tego 166 w litewskiej czci diecezji wileskiej i 43 na mudzi), wielkim trudem odzyskiwa utracone pozycje. Po okresie najwikszego upadku w kocu XVI w., kiedy dziaao w diecezji wileskiej tylko 77 parafii (wobec 246 bez Podlasia w poowie tego stulecia), w 1673 r. w litewskich powiatach diecezji wileskiej istniao tylko 149 parafii.

Orodkiem patriotyczno-religijnego ruchu litewskiego w kociele katolickim, promieniujcym na ca Litw, stao si biskupstwo mudz-kie za rzd�w biskupa Melchiora Giedrojcia (1576—1609). Orodek ten, mimo i dziaa g�wnie w duchu interes�w kocioa katolickiego, pooy wielkie zasugi dla narodowej kultury litewskiej. Zwizany z biskupem Giedrojciem Polak Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586 r.) podj prac nad uoeniem Kroniki polskiej, litewskiej, mudzkiej i wszystkiej Rusi, kt�r ogosi w Kr�lewcu w 1582 r. Dzieo to, bdce kompilacj r�nych, latopis�w litewskich i ruskich, kronik polskich, w niemaym stopniu przyczynio si do rozkrzewienia dumy narodowej Litwin�w, kt�rych wywodzio od staroytnych Rzymian. Stryjkowski, yjc duszy czas w Litwie, pozna jzyk i kultur Litwin�w. Niejedno te zaczerpn do swej Kroniki z litewskiej tradycji historycznej, przytaczajc po polsku, a czasem i po litewsku, ludowe opowieci i pieni historyczne. On to zanotowa kapitaln wrcz opowiastk, wymownie wiadczc o stanie �wczesnych wierze religijnych wr�d chopstwa litewskiego:

A tej si prostocie ludzi onych czas�w — prawi kronikarz, wspominajc czasy Litwy pogaskiej — nie trzeba dziwowa, gdy si to niedawno za naszego wieku i w Kownie trafio, i gdy na wielki pitek bernardyski kaznodzieja, wedug zwyczaju o mce paskiej kac, znak umczenia Pana Chrystusowego, gdy przyszo ad flagellationem [do biczowania] miotek i biczem siek, mudzin, chop prosty, pyta towarzysza:

— A ka tataj muschi kunigas? [A kog� to bije ksidz?].

138

On mu odpowiedzia:

— Pana Diewa [Pana Boga]. On za pyta:

— Ar ana, kuris mumus padare piktus rugius? [Czy onego, co nam poczyni ze yto?]. Odpowiedzia mu towarzysz:

— Anu [Tego]. A chop zaraz krzykn na kaznodziej:

— Gieraj, mia kunige, plak schita Diewa, piktus mumus dawe rugius! [Dobrze, miy ksie, choszcz tego Boga, ze nam da yto!].

Religijno chopstwa litewskiego w tych czasach istotnie bya, z punktu widzenia kocioa, opakana. Ksiy Litwin�w byo mao i lud prosty, jak ubolewali jezuici, „nie zna wiata prawdziwej wiary".

DAUKSZA — ORDOWNIK LITEWSKOCI

Zotymi zgoskami w dziejach kultury litewskiej zapisa si Mikoaj Dauksza (okoo 1527—1613). Na zlecenie biskupa Giedrojcia dokona on tumaczenia na jzyk litewski polskiej Postylli Jakuba Wujka i Katechizmu Ledesmy. Przekady te ukazay si w Wilnie: Katechizmas w 1595 r., Postilla w 1599 r. Postilla Daukszy jest najcenniejszym zabytkiem jzyka starolitewskiego. W polskiej „Przedmowie do czytelnika askawego", doczonej do Postilli, Dauksza rozwija myl odrodzenia jzyka litewskiego. Z alem stwierdza, e „sam nasz litewski [i szlachecki!] nar�d dla umiejtnoci jzyka polskiego i w nim biegoci do jakiego zaniedbania, opuszczenia i niemal odrzucenia jzyk sw�j wasny przywi�d, kady snadnie widzi, lecz jak susznie, nie wiem kto pochwali". Wysoce cenic ojczysty, litewski jzyk, domagajc si dla prawa obywatelstwa w yciu publicznym i w literaturze, Dauksza zarazem z wielk yczliwoci wyraa si o jzyku polskim, m�wic, e jzyk ten „nam przez one mie zjednoczenie W. X[istwa] naszego z sawn Koron Polsk niemal przyrodzony jest".

Dauksza rozwija nastpnie w swej „Przedmowie", jako pierwszy z Litwin�w, pojcie narodu, stawiajc „askawemu czytelnikowi" pytanie: „Kt�ry bowiem, prosz, nar�d jest pod niebem tak gruby i nikczemny, kt�ry by tych trzech rzeczy wasnych i sobie jakby wrodzonych nie mia: grunt�w ojczystych, obyczaj�w i mowy". Tak wic za nieodczne cechy narodu uwaa on trzy powszechnie i dzisiaj przyjmowane skadniki: wsp�lnot terytorium, okrelan przeze jako „grunty ojczyste" lub jako „ojczysta kraina", drugi czynnik — „obyczaje" oznacza tyle, co wsp�lnota kultury. Podstawow cech narodu, jak wynika z wywod�w Daukszy, jest wszake jzyk. Powiada Dauksza: „Nie ziemie obfitoci, nie r�norodnoci ubior�w, nie wesooci kraj�w, nie miast i zamk�w mocnoci narody stoj, ale wicej zachowaniem i uywaniem jzyka wasnego, kt�ry spoeczno, zgod i mio bratersk mnoy i zachowuje".

Zachca wic Dauksza swych ziomk�w do rozwijania narodowego, litewskiego pimiennictwa, tumaczc i przedkadajc, e „ojczystym

139

Postilla catholicka Mikoaja Daukszy z 1599 r. Karta tytuowa

jzykiem rzecz pisana wiem, jakiej jest u wszystkich narod�w powagi, uciechy i smaku". Gosi Dauksza te same myli co w Polsce Mikoaj Rej w poowie XVI w., ale g�rowa nad nim sw wysok kultur umysow i wielk wiedz, co pozwolio mu sformuowa postulat uczynienia jzyka litewskiego narzdziem narodowego pimiennictwa w spos�b niemale naukowy i przy tym w piknej polszczynie. Patriotyczne wezwanie Daukszy byo waciwie gosem woajcego na puszczy. Litwa nadal w pimie, w urzdach, w literaturze posugiwaa si przewanie jzykiem ruskim, rzadziej acin, a coraz czciej jzykiem polskim. Naladowc Daukszy by poniekd Konstanty Szyrwid (Sirvydas), najwybitniejszy przedstawiciel pimiennictwa litewskiego XVII w. Szyrwid (1580—1631), autor pierwszej, zaginionej niestety, gramatyki litewskiej (1630), wsawi si g�wnie swoim polsko-acisko-litewskim sownikiem Dictionarium trium linguarum, ogoszonym po raz pierwszy w 1629 r., potem jeszcze piciokrotnie wznawianym do 1713 r.

W epoce rozwijajcego si renesansu na Litwie pojawili si pierwsi, a zarazem wybitni poeci: Andrzej Rymsza, Jan Radwan i Jan Kozak. Jest rzecz wielce znamienn, e wszyscy trzej pisali si Litwinami, np. „Andrzej Rymsza, Litwin od Nowogr�dka z Pieczyny", ale aden z nich nie pisa po litewsku. Tworzyli w jzyku polskim bd te po acinie i po rusku. Utalentowany poeta Andrzej Rymsza swobodnie wada jzykiem polskim, ruskim i acin, zna troch grek i hebrajski, a z

140

domu rodzinnego wyni�s pewnie znajomo litewskiego. Pozostawi po sobie wielki, przeszo 2200 wierszy liczcy poemat Dziesicioroczna powie spraw wojennych owieconego ksicia i pana Krysztofa Radziwia (Wilno 1585). Opisa tu m.in. synn wypraw ks. K. Radziwia w gb pastwa moskiewskiego w 1581 r. podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskw.

Zatem Kroi si do Pskowa z swym ludem obr�ci. A onemu rozkaza, aby Moskw kr�ci. Wszedszy daleko w ziemie tego okrutnika, A samemu moeli przestraszy ndznika.

Wojsko Radziwia przybywszy pod Star Rus ogniem i mieczem niszczyo sioa i liczne warzelnie soli. Nie wzruszy si srogi hetman, gdy Moskale bagali o lito:

Chwytajc si n�g jego jak wasnego Pana, Krzyczc, paczc: „Zmiuj si, Sonuszko jasnoje, Daj swiet widzie, nie gubi goowy naszoje".

Wojskowe tryumfy ks. Mikoaja Radziwia, kt�ry w 1578 r. rozgromi armi moskiewsk w Inflantach pod miejscowoci Kies, opiewali Jan Rydwan w poemacie aciskim Radivilias (Wilno 1588) i Jan Kozak w Stawie (1588).

Po trosze rozwijaa si literatura religijna, z kt�rej wyr�nia si nieznane uczonym polskim tumaczenie litewskie Psalm�w Jana Kochanowskiego (1578), ogoszone w 1646 r. pod nazwiskiem Salomona Mo-zerki Sawoczyskiego.

ZAOENIE AKADEMII WILESKIEJ W 1579 ROKU

Litwa od dawna odczuwaa dotkliwie brak wasnej wyszej uczelni, kt�ra by ksztacia ludzi zdatnych do trudnej sztuki rzdzenia pastwem i rozwijania narodowej kultury. Potrzeb takiej uczelni rozumiaa szlachta litewska i w 1568 r. zaniosa do hospodara prob „o zaoenie kolegium w Wilnie albo w Kownie". Jeszcze bardziej w utworzeniu takiej szkoy zainteresowany by koci� katolicki na Litwie. Pragn on z przyszej uczelni uczyni orodek naukowy, ksztaccy ludzi do walki z reformacj religijn, szczeg�lnie z upowszechniajcym si ka-Iwinizmem, kt�ry cieszy si poparciem potnych Radziwi�w i znajdowa coraz liczniejszych wyznawc�w wr�d szlachty, zwaszcza na mudzi. Zaleao te kocioowi na ksztaceniu takich ludzi, kt�rzy by jednoczenie podjli prac duszpastersk wr�d tkwicego w pogastwie ludu.

Usilne zabiegi biskupa wileskiego Waleriana Protasewicza i jezuit�w doprowadziy w 1569 r. do zaoenia kolegium w Wilnie. Kolegium to, oficjalnie otwarte w 1570 r., posiadao trzy wydziay: nauk wyzwolonych (humanistycznych), filozoficzny, i teologiczny. Dyplomem Stefana Batorego z l IV 1579 r., zatwierdzonym (co byo w�wczas nie-

141

Dawna Akademia Wileska, p�niej i dzi Uniwersytet

zbdne) bull papiea Grzegorza XIII z 30 X 1579 r., kolegium wileskie zostao podniesione do rzdu akademii, r�wnej w prawach Uniwersytetowi Krakowskiemu.

Akademia Wileska, kt�rej pierwszym rektorem zosta synny kaznodzieja jezuicki Piotr Skarga, posiadaa wspania bibliotek, w duej czci pochodzc z daru Zygmunta Augusta, kt�ry testamentem zapisa jej sw�j wasny, wielce bogaty ksigozbi�r; miaa te Akademia wasn drukarni od 1575 r., ofiarowan jej przez ksicia Mikoaja Krzysztofa Radziwia.

Profesorami Akademii Wileskiej byli pocztkowo cudzoziemcy, jezuici. Szybko jednak wyksztacili si pierwsi profesorowie Litwini. Obok Pawa Bokszy, prorektora za czas�w Skargi (1579) w 1583 r. pojawili si wykadajcy gramatyk i poetyk: Hieronim Kiniszko, Balta-zar Rudomina, Abraham Martianus, p�niej jeszcze Marcin Biducis i Wawrzyniec Monicovius z Kowna. Liczba uczni�w rosa niezmiernie szybko. Na otwarcie szkoy w 1569 r. przybyo 60 uczni�w, w 1570 r.

142

byo ich 160, w 1575 r. — 415, w 1587 r. — ponad 700 i w 1596 r. — ponad 800. Pierwsze promocje naukowe na stopie doktora odbyy si ju w 1583 r.

Z uczelni wileskiej korzystali przede wszystkim Litwini i Polacy, ale obok nich zapisywali si te Rusini, Szwedzi, Niemcy, Wgrzy, a nawet Tatarzy i inni. Midzy Polakami a Litwinami stosunki nie zawsze ukaday si po przyjacielsku. Polacy pochodzcy z zamoniejszych dom�w nierzadko poniali swych uboszych litewskich wsp�braci pogardliwym mianem „villani" (wieniacy).

Zadania swe upatrywaa Akademia w tym, aby z niej „wychodzia modzie wyksztacona, zar�wno w umiejtnociach, jak i w pobonoci i cnocie, zdolna do prowadzenia spraw publicznych z wielkim poytkiem ojczyzny". G�wny nacisk pooono jednak na przygotowujcy ksiy wydzia teologiczny, a to dlatego — jak tumaczy Monicovius z Kowna w 1595 r. — e „na Litwie z prawdziw wiar jest le i stan ten si nie zmieni, dop�ki nie pole si do ludu litewskiego kapan�w z jzykiem litewskim".

Z chwil kiedy w 1644 r. po dugich staraniach uruchomiony zosta wydzia prawa, Akademia Wileska moga lepiej wypenia swe zadanie — sub krajowi, jednak przez kr�tki tylko czas, gdy po najedzie moskiewskim 1655 r. wydzia ten zosta ponownie otwarty dopiero w 1667 r.

Z otwarciem kolegium cz si i pocztki teatru wileskiego. Uczniowie kolegium, a potem Akademii, na otwarcie semestru grywali r�ne tragedie i komedie. Ich przedstawieniom, jak tragedii Jehu (osnutej na tle biblijnym) w 1581 r., przygldali si z wielkim ukontentowaniem sam kr�l i panowie senatorowie.

Waciwe pocztki zawodowego teatru na Litwie przypadaj jednak na czasy Wadysawa IV Wazy, wielkiego mionika sztuki. Do czsto przebywajc w Wilnie wadca ten w paacu wielkoksicym w Wilnie wystawia wasnym sumptem opery, komedie i tragedie, w kt�rych wystpowali artyci woscy. Pierwszym znanym przedstawieniem w wileskim teatrze dworskim Wadysawa IV bya opera Porwanie Heleny, grana w 1636 r. Jej autorem okaza si pisarz kr�lewski, Woch Virgilio Puccitelli.

Pierwsza poowa XVII w. okazaa si r�wnie szczliwa dla rozwoju owiaty na Litwie. Jezuici bowiem zaoyli dwa kolegia: w Kro-ach na mudzi 1614 r. i w Kownie 1648 r. Radziwiowie obok kalwiskiego gimnazjum w Kiejdanach (1625 r.) ufundowali drugie gimnazjum w Birach w 1620 r. Rozwijaa si te rednia szkoa prawosawna: bracka u w. Tr�jcy w Wilnie od 1584 r. Poza tym w XVI—XVII w. dziaao na Litwie okoo stu szk� parafialnych i zborowych.

OSIGNICIA NAUKI LITEWSKIEJ W KOCU XVI I W PIERWSZEJ POOWIE XVII WIEKU

Akademia Wileska zajmowaa si nie tylko ksztaceniem modziey, ale i uprawianiem oraz pielgnacj nauki. Co prawda, pierwsze wybitne osignicia nauki litewskiej bezporedniego zwizku z Akademi

143

wyranie nie wykazuj, ale profesorowie wilescy niewtpliwie tworzyli klimat potrzebny do jej rozwoju i mecenatu nad ni.

Za pierwsze wybitne osignicie nauki litewskiej naley chyba uzna synn tzw. radziwiowsk map W. Ks. Litewskiego. Jej pierwsze zaginione wydanie datuje si ostatnio na rok 1604. Znana ona jest z amsterdamskiego wydania z 1613 r. i licznych przedruk�w p�niejszych w zachodnioeuropejskich atlasach geograficznych. Mapa ta dziki swej duej, jak na owe czasy, dokadnoci oraz starannoci wykonania uwaana jest za jedno z czoowych dzie kartografii europejskiej tego okresu. Powstaniu mapy patronowa ksi Mikoaj Krzysztof Sierotka Radziwi. Przygotowano j z udziaem polskiego kartografa Macieja Strubicza w latach 1596—1599. Sztychowa map bardzo piknie utalentowany rytownik Tomasz Makowski, niekiedy niesusznie uwaany za jej autora. Pomiar�w w terenie dokonali pewnie uczeni z Akademii Wileskiej.

Nauka litewska w poowie XVII w. moga poszczyci si piknym dzieem Kazimierza Siemienowicza (okoo 1600—1651), inyniera artylerii koronnej, uczonego o nader rozlegej wiedzy, kt�ry w 1650 r. wyda w Amsterdamie Artis magnae artilleae pars prima (Wielkiej sztuki artylerii cz pierwsza). Dzieo to, nie majce r�wnego sobie we wsp�czesnej nauce europejskiej, przetumaczone zostao na jzyk francuski (1651), niemiecki (1676), angielski (1729) oraz polski (1963). W tyme 1650 r. Wojciech Wijuk Kojaowicz (1609—1677), profesor Akademii Wileskiej, ogosi w Gdasku pierwsz cz swojej aciskiej Historia Lithuaniae (cz druga ukazaa si w 1669 r.). Historia Kojaowicza rozsawia dzieje litewskie po Europie, a na Litwie staa si czym w rodzaju podrcznika dla uczcej si modziey.

Uczony pastor Daniel Klein, dziaajcy w Litwie pruskiej, opracowa wydan w Kr�lewcu w 1653 r. pierwsz znan gramatyk jzyka litewskiego Grammatica Litvanica, Klein, z pochodzenia prawdopodobnie Litwin, w przedmowie do swej gramatyki wystpi jako mionik i obroca jzyka litewskiego. Odpiera w niej zarzuty tych, kt�rzy postponowali jzyk litewski jako zoony z wielu narzeczy i zachwaszczony wieloma zapoyczeniami z greki, aciny, a najwicej z polskiego. Klein wskazywa, e r�wnie acina jest zanieczyszczona wyrazami greckimi i te nie posiada jednolitej pisowni. Tym bardziej wic jest Litwinom potrzebna gramatyka, by wasny jzyk mogli wydoskonali.

ROZW�J WEWNTRZNY LITWY W DRUGIEJ POOWIE XVI I W PIERWSZEJ POOWIE XVII WIEKU

Stan wewntrzny Litwy w stuleciu 1548—1648 przedstawia si na og� pomylnie. Szymon Starowolski stwierdza (1632), e Litwa, „dugotrwaego pokoju zaywajca, wszdzie teraz ziemi staranniej ma uprawian, w zboa i jarzyny [warzywa] urodzajn, w ki, ogrody i sady obfitujc: pena jest folwark�w, wsi, miast, zamk�w, wznoszonych nowym sposobem budowy nie tylko w miastach, lecz take w do-

146

bfach ziemskich". Lecz — dodaje m�wic o mudzi — „lud mieszka w ndznych chatach, kt�re przewanie nad jeziorami, strumieniami i rzekami stoj, ledwie som albo dylami pokryte, obok majtk�w i dom�w szlacheckich, kt�re obszerniejsze s i staranniej utrzymane".

Jednak wielka dynamika rozwojowa Litwy od czas�w reformy w�-CZnej okoo poowy XVII w. wyranie osaba, poczy wystpowa KJawiska ujemne, hamujce rozw�j kraju. Kolonizacja puszcz i ziem pustych miaa si ju ku kocowi. W rezultacie ywego wzrostu si wytw�rczych bardzo znacznie zwikszya si liczba ludnoci. W poowie XVII w. Litwa etniczna przy obszarze z g�r 87 ty. km² posiadaa ponad 184,2 ty. dym�w (l dym = 7 os�b), tj. blisko 1300 ty. mieszkac�w. Gsto zaludnienia wynosia rednio: na mudzi okoo 16, w WOJ. wileskim 14, w trockim 14, a przecitnie dla caej Litwy 15 os�b na l km². Natomiast zaludnienie caego W. Ks. Litewskiego w granicach po unii 1569 r., przy obszarze 296,5 ty. km², sigao 4 min g�w i ponad 13 os�b na km². Caa Rzeczpospolita, zajmujca przed poow XVII w. terytoria o powierzchni 990 ty. km², liczya 10-12 min ludnoci, przy czym gsto zaludnienia ziem polskich przekraczaa 20 os�b na km².

Wie po reformie w�cznej mimo zaostrzonego poddastwa rozwijaa si, jednak nadmierny wzrost eksploatacji coraz bardziej krpowa jej rozw�j. Nastpowao powszechne zwikszenie powinnoci chop-ikich, co kanclerz litewski Lew Sapieha usprawiedliwia tym, e od cza-l�w pomiary w�cznej „zboa wszelakie dobrze w wiksz cen poszy i chopek wszystko, co mu si z gospodarstwa urodzi, dobrze przeda-je". Daniny pienine zwikszyy si wic do 3—6 k�p gr z w�ki, paszczyzna za 4—6 dni z w�ki tjahej.

Licznie wyrastay nowe miasteczka, kt�re feudaowie chtnie zakadali z myl o przysporzeniu sobie dochod�w. Do 1548 r. istniao ich na Litwie przeszo 120, w okresie za 1548—1648 przybyo prawie 300 dalszych. Pokryy one gst sieci cay kraj; jedno miasteczko, liczc tu i miasta, przypadao na 240 km² powierzchni. Zaopatryway one ludno wiejsk w wyroby wasnego rzemiosa i przemysu spoywczego, poredniczyy w wymianie handlowej z miastem i nawet z zagranic.

WIETNO WILNA PRZED POOW XVII WIEKU

Okres wietnoci przeywaa stolica — Wilno. W poowie XVII w. liczyo ono pewnie wicej ni 20 ty. mieszkac�w, cho — jak twierdzi Starowolski — „wielkoci nie przewysza Krakowa". W miecie istniao ju 26 cech�w i z g�r 120 rzemios. Wilno pysznio si wtedy 37 wityniami r�nych wyzna, piknymi paacami magnat�w, renesansowym zamkiem (Dolnym) wielkoksicym, Akademi. Po wielkim poarze 1610 r. odbudowao si ono w swej r�dmiejskiej czci przewanie z cegy i kamienia. Znajcy si na rzeczy Starowolski powiada, ie paace pan�w w Wilnie „odznaczaj si pikn budow, podobnie jak i prywatne domy mieszczan". Anglik Eleazar Gilbert w 1642 r. opi-

147 w

Widok katedry i zamk�w wileskich

wedug sztychu Tomasza Makowskiego

z okoo 1604 r.

sywa Wilno jako „miasto kosztownych kocio�w, piknych budowli, tumnej ludnoci, wielorakiego handlu, jednym sowem obfituje we wszystkie dobre rzeczy".

Przedmiecia wileskie: Rosa, Szerejkiszki, Zarzecze, Antokol, Su-bocz, Rybaki, byy przewanie drewniane. W r�nojzycznej stolicy Litwy coraz wikszego znaczenia nabiera jzyk polski. Wilkierz 1551 r. nakazywa awnikom ogasza wyroki sdowe „po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, kt�rzy by suchali, rozumieli". Litwini w Wilnie schodzili do rzdu mniejszoci narodowej, ustpujc pierwszestwa Polakom i Rusinom.

Wilno yo i roso z handlu i rzemiosa. W 1647 r. posiadao 839 r�nych kram�w, awek, klatek i jatek. Ludno rzemielnicza bya jednak najliczniejsz warstw, gdy stanowia 30—40% og�u mieszkac�w.

Bujnie kwito ycie kulturalne Wilna. W dw�ch ostatnich dziesicioleciach rozwino si drukarstwo. Gona bya drukarnia domu Ma-monicz�w (1547—1624), obok kt�rej dziaay: drukarnia akademicka, drukarnia Daniela czyckiego (1576—1600), Jana i J�zefa Karczan�w (1580—1620), Andrzeja Woana (1583—1591), Jakuba Markowicza (1592—1607) i inne. W Wilnie wychodziy setki ksiek polskich, ruskich, aciskich, niemieckich, woskich; drukowano te ksiki otewskie i oczywicie litewskie. Druk�w litewskich jednak ukazywao si niewiele. Za cay wiek XVI (1574—1600) wyszo ich w kraju i za granic zaledwie 30, a w XVII w. tylko 55. Drukarnie wymagay znacznych iloci papieru, tote w Wilnie pojawiy si myny papiernicze; jeden z nich istnia przed poow XVI w., drugi powsta w 1575 r.

148

WZNOWIENIE WOJNY Z MOSKW O INFLANTY 1579—1581

Dzieje polityczne Litwy po unii lubelskiej znamionuj wojownicze wystpienia wobec Moskwy i na terenie Inflant wobec Szwecji. Litwa, naj poparcie i siy zbrojne federacyjnej Rzeczypospolitej, podja Wytone starania, aby odegra si na swym najgroniejszym przeciwniku — Moskwie.

Po mierci Zygmunta Augusta (1572 r.) nastpia pierwsza wolna

•lekcja. Ale wieo obrany kr�l Henryk Walczy (Yalois) po piciu mie-licach panowania wola pody po koron sodkiej Francji, gdzie Wanie zmar jego brat, kr�l Karol IX, ni panowa w kraju, kt�ry go czyni wadc „malowanym". Szczliwy dla Rzeczypospolitej okaza li za to wyb�r nastpnego monarchy, ksicia Siedmiogrodu Stefana Batorego.

Litwa pocztkowo nie uznaa jego obioru, magnaci litewscy bowiem wysuwali jako kandydata do tronu najpierw arcyksicia Ernesta Hab-iburga, a potem carewicza Fiodora, rozwaali nawet kandydatur jego ojca, cara Iwana Gronego. P�niej jednak Litwa si z Batorym pogodzia i wiele mu zawdziczaa. Batory okaza niepospolite zdolnoci polityczne i w wikszym jeszcze stopniu talent wodza, tak e w cigu 10 lat jego panowania (1576—1586) Rzeczpospolita znalaza si u szczytu

•wej potgi. Wobec agresji Moskwy i Danii na Inflanty w 1577 r. Batory zdecydowa rozstrzygn losy wojny przez bezporednie uderzenie na terytorium pastwa moskiewskiego. W starannie przygotowanej wyprawie 1579 r. odzyska Poock, utracony przez Litw w 1563 r. Drugi poch�d w 1580 r. wtargn ju w gb ziem moskiewskich i przyni�s Zdobycie mocnego grodu Wielkie uki. Trzecia wyprawa w 1581 r. zakoczya na dugo odwieczny sp�r Litwy z Moskw. Kiedy Batory obieg potny Psk�w, ugi si wreszcie car Iwan Grony i za porednictwem jezuity Possewina stara si zawrze pok�j. W styczniu 1582 r. Stan rozejm w Jamie Zapolskim: car zrzek si swych pretensji do Inflant, Poocka i Wielia, za co Batory zwr�ci mu Wielkie uki. Z wojen inflanckich Moskwa wysza osabiona, pobita, a po rychej mierci Iwana Gronego (1584 r.) doznaa niedugo powanych wstrzs�w wewntrznych.

WOJNY ZE SZWECJ I MOSKW

W PIERWSZEJ POOWIE XVII WIEKU

Panowanie Zygmunta III Wazy (1587—1632) wcigno Litw w now wojn o Inflanty, tym razem ze Szwecj. Szwecja nie moga si pogodzi z zapowiedzianym przez Zygmunta III (kt�ry tytuowa si kr�lem szwedzkim) wcieleniem szwedzkiej Estonii do Rzeczypospolitej w 1600 r. W odwet za t proklamacj Szwedzi wtargnli do Inflant w 1601 r., gdzie jednak po kilku latach doznali druzgoccej klski od wojsk litewskich hetmana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem (Salas-pils) w 1605 r. Zwycistwo to, odniesione nielicznymi siami nad dobo-

149

Lew Sapieha,

kanclerz i hetman wielki litewski. Portret wsp�czesny

row armi szwedzk, rozsawio imi Chodkiewicza po caej Europie. Sukces kircholmski, w wyniku rokoszu Zebrzydowskiego w Polsce 1606—1608 i wcignicia si Rzeczypospolitej w awanturnicz dymitria-d, nie zosta wyzyskany.

Moskwa w pocztku XVII w. przeya niezwykle ciki okres swoich dziej�w, czasy tzw. smuty (zamtu). Syn Iwana IV, nieudolny Fio-dor, zmar w 1597 r., a jego modszy brat Dymitr zgin w tajemniczych okolicznociach. Carem ogosi si Borys Godunow. Tymczasem w Polsce pojawi si mody czowiek, podajcy si za cudownie ocalaego carewicza Dymitra. Przyjty z otwartymi rkami przez niekt�rych pan�w polskich, m.in. Jerzego Mniszcha, kt�ry przyrzek wyda za niego c�rk sw Maryn, spodziewajc si w zamian kroci ze skarbca carskiego, poparty te przez samego kr�la, rzekomy carewicz Dymitr ruszy na zdobycie Moskwy jesieni 1604 r. W toku walk, jakie rozgorzay midzy Samozwacem a wojskami moskiewskimi, zmar nagle Borys Godunow i w 1605 r. Samozwaniec przy pomocy czci bojar�w moskiewskich oraz Polak�w, Litwin�w i Kozak�w wkroczy do Moskwy, gdzie polubi Maryn i koronowa si na cara. Cho zgin zamordowany w 1606 r., znaleli si nowi samozwacy. Drugiego Samozwaca czynnie wspomagali panowie litewscy Jan Pac i Jan Sapieha. Inni wszake, jak biskup wileski Benedykt Wojna w 1605 r., ganili „pochy a skory postpek Dymitraszk�w i tych, co z nimi pojechali" na Moskw.

150

Z trudnej sytuacji Moskwy zapragna skorzysta bezporednio l Rzeczpospolita wypowiadajc w 1609 r. wojn Moskwie. Wojna ta, poza przejciowym zajciem Moskwy przez hetmana polskiego Stani-•awa �kiewskiego (1610—1612) i wyniesieniem na tron carski kr�lewicza Wadysawa Wazy (1610), kt�ry zreszt nie zdoa obj wadzy, przyniosa jeden tylko powany sukces w postaci odzyskania dla Litwy Smoleska w 1611 r., utraconego jeszcze w 1514 r.

Grabiee, mordy i samowola wojsk polsko-litewskich w Moskwie, B take og�lne niezadowolenie Rusin�w z obcego panowania wywoay W 1611/12 r. powszechne powstanie przeciwko interwentom. Zaoga na Kremlu po dugotrwaej obronie zostaa zmuszona do kapitulacji 1612 r., bojarzy moskiewscy obrali nowego cara Michaa Romanowa. Wyprawa polsko-litewska 1617/18 r. pod wodz hetmana Chodkiewicza i kr�lewi-cza-cara Wadysawa podesza wprawdzie pod mury Moskwy, ale widzc bezcelowo walki Polacy zdecydowali si podpisa rozejm w De-ulinie 1619 r. Moc tego ukadu Litwa otrzymywaa ziemie smolesk, czernihowsk i siewiersk.

W 1617 r. zostaa wznowiona wojna ze Szwecj o Inflanty. Kr�l szwedzki Gustaw Adolf po duszych walkach zdoa opanowa p�nocn cz Inflant z Ryg, po czym zawar rozejm w 1629 r.

Po kilku latach, w 1632 r., wybucha nowa wojna Rzeczypospolitej z Moskw o Smolesk, oblony przez wojska moskiewskie. Wadysaw IV Waza (1632—1648) zdoa odeprze natarcie moskiewskie i w 1634 r. stan pok�j w Polanowie na warunkach z Deulina. Litwa i Polska miay teraz chwil wytchnienia po dugotrwaych, wyczerpujcych wojnach. Wkr�tce jednak miay nadej najgorsze czasy dla Litwy i caej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Koczy si dla Litwy zoty wiek ustabilizowanego feudalizmu, jaki nastpi po epoce burzliwego rozwoju stosunk�w feudalnych od koca XIV do poowy XVI w. Litwa miaa teraz wkroczy w epok schykowego feudalizmu.

VII. LITWA

W EPOCE UPADKU (1648—1750)

I WALKI

O NAPRAW PASTWA

(1750—1795)

LITWA W WALCE Z POWSTANIEM LUDU

UKRAISKIEGO 1648 ROKU „A ocztkiem niedoli Kr�lestwa" nazwali wsp�czeni pierwsze lata rzd�w kr�la Jana Kazimierza. W istocie cae dwudziestoletnie panowanie ostatniego z Waz�w (1648—1668) byo jednym pasmem krwawych wojen, klsk i nieszcz, jakie spady na Rzeczpospolit z jej wasnej i wrogich ssiad�w winy. Pooga wojenna zacza si na Ukrainie, kt�ra od dawna jczaa pod srogim uciskiem „kr�lewit" kresowych i gdzie swobodne, tworzce si od koca XV w. kozactwo byo powan si spoeczn, umiejc podrywa ludno do walki z wyzyskiem i uciskiem narodowo-religijnym, jakiego dopuszczali si katoliccy spolszczeni lub polscy panowie feudalni wobec swych prawosawnych poddanych.

Wybuch powstania kozackiego na Ukrainie wiosn 1648 r. pod wodz Bohdana Chmielnickiego, po klskach wojsk polskich nad �tymi Wodami i pod Korsuniem, przeobrazi si w powszechn wojn narodowowyzwolecz ludu ukraiskiego. Kanclerz litewski Albrecht Radziwi m�wic o powstaniu Chmielnickiego bardzo trafnie powiada, e podobna rebelia „okazaa si okrutniejsza ni u nas. Nikt bowiem bardziej nie wyzyskiwa poddanych jak nasza Polska, [tak pisa Litwin — J.O.]. Dawniej by ucisk biedak�w, teraz oni dokonuj ucisku bogatych i jak r�nymi sposobami panowie wyciskali krew z chop�w, tak teraz nawzajem oni czyni".

Powstanie, cho rozgorzao na dalekiej od Litwy Ukrainie, rycho przerzucio si na Biaoru. Hetman polny litewski Janusz Radziwi ruszy wic z doborow 10-tysiczn armi na umierzenie buntu. Jesieni 1648 r. zdoby Pisk, Tur�w i Mozyrz, urzdzajc krwawe rzezie powstac�w. Mimo najostrzejszych represji Radziwiowi nie udao si zdawi powstania na Biaorusi. Dopiero po wielkim zwycistwie polskim nad armi kozacko-tatarsk pod Beresteczkiem w 1651 r. wojna na Biaorusi ucicha.

152

NAJAZD MOSKIEWSKI NA LITW 1655 ROKU

Chmielnicki, bdc niezwykle utalentowanym wodzem i politykiem, pojmowa, e Ukraina o wasnych siach nie wywalczy sobie niepodlegoci. Tote korzystajc od pocztku z pomocy tatarskiej, zwr�ci si wkr�tce po klsce beresteckiej o pomoc do Moskwy. Rosja w�wczas pilnie ledzia przebieg powstania na Ukrainie i Biaorusi i czekaa tylko sposobniejszej pory, aby rzuci swe potne armie na ziemie ruskie Rzeczypospolitej. Kiedy na tak zwanej „Radzie Perejasawskiej" 8 I 1654 r. starszyzna kozacka, po uprzednim porozumieniu si Chmiel-nickiego z carem Aleksym, ogosia poczenie Ukrainy z Rosj, stao si jasne, e wojna Moskwy z Rzeczpospolit jest nieunikniona i rycha. Na Litwie i w Polsce wszczto wic gorczkowe przygotowania do obrony, ale litewskie pospolite ruszenie tak opieszale zbierao si pod Orsz, e hetman Radziwi majc okoo 10 ty. wasnego onierza i zaledwie 2 ty. szlachty nie by w stanie przeciwstawi si najazdowi moskiewskiemu. Kiedy latem 1654 r. wojska moskiewskie wkroczyy na Biaoru i Ukrain, nie napotkay powaniejszego oporu. Zdobyy one kolejno Smolesk, Poock, Witebsk i na koniec rozbiy sab armi litewsk Radziwia. Jesieni i zim 1654/1655 r. Radziwi zebrawszy siy pr�bowa zaatakowa armi kozack Zaotarenki, na Biaorusi wschodniej, ale dozna niepowodzenia. Wiosn 1655 r. nowe siy moskiewskie i kozackie ruszyy na Misk i zajy go. W�wczas z g�wn armi nadszed car Aleksy i pocign ju na ziemie litewskie. Klska Radziwia pod Oszmian, poniesiona w poowie lipca 1655 r., otwara wojskom moskiewskim drog na Wilno. Stolica Litwy, kt�ra od 1394 r. nie ogldaa wraych zastp�w, 8 VIII 1655 r. pada ofiar najazdu moskiewskiego. Najazd i szecioletnia okupacja moskiewska straszliwie zrujnoway Wilno, kt�re ogromnie wyludnio si i na dugie dziesitki lat stracio dawn wietno.

POTOP SZWEDZKI I ZDRADA MAGNAT�W W 1655 ROKU

Gdy wojska moskiewskie podchodziy pod Wilno i zajmoway wschodni Litw, Rzeczpospolita pada ofiar nowej, jeszcze groniejszej agresji: latem 1655 r. najechali j Szwedzi. Feudaowie szwedzcy pragnli skorzysta ze saboci pastwa polsko-litewskiego, aby zagarn jego ziemie nadbatyckie i osign niepodzielne panowanie na Batyku. Szwedzcy najedcy pocztkowo nie napotkali oporu ani w Polsce, ani na Litwie. Kiedy w�dz szwedzki Magnus de la Gardie wkroczy do Litwy, uciekajcy przed Moskw hetman Radziwi wszed z nim w pertraktacje. Razem ze swym bratem stryjecznym Bogusawem i innymi panami Janusz Radziwi dopuci si jawnej zdrady: 18 VIII 1655 r. w Kiejdanach zawar ukad ze Szwedami wydajc im na up ca Litw w zamian za gwarancj nietykalnoci swob�d szlacheckich i przywilej�w kocioa katolickiego. Nieco p�niej, 20 X 1655 r., Radziwi w imieniu pan�w i szlachty litewskiej zawar uni ze Szwecj.

753

Janusz Radziwil,

hetman wielki litewski.

Rysunek Wojciecha Gersona wedug

portretu wsp�czesnego

Litwa miaa uzna Karola X Gustawa kr�la szwedzkiego za swego wadc i jednoczenie zerwa wizy z Polsk. Czujc swoj jako wodza bezsilno, J. Radziwi nie chcia bra odpowiedzialnoci za klsk kraju i wraz z innymi panami litewskimi wybra mniejsze zo — poddanie si Szwedom. Ale cign przez to na siebie powszechn nienawi, tak wielk, e po jego mierci (1655) jeszcze w 1668 r. nie ujawniono miejsca, gdzie bya ukryta trumna z jego zwokami.

Tymczasem inna cz szlachty litewskiej, przewodzona przez Stanisawa Ord, wzorem Radziwia dopucia si podobnego zaprzastwa wasnej ojczyzny i pastwa, oddajc siebie i kraj pod wadz Moskwy. Pod pozorem, e Litwa cierpi „od hardych zamorczy-k�w", znajdujca si pod okupacj moskiewsk szlachta ratowaa swe majtki od konfiskaty w ten spos�b, e uznaa cara Aleksego za w. ksicia Litwy. Car oczywicie przyrzeka, e zatwierdzi „wszystkie prawa i swobody wszystkim narodom W. K[sistwa] Litewskiego", ale wojska jego bezlitonie upiy kraj i tpiy patriot�w. Cz bowiem szlachty litewskiej, wyej cenica wsp�ln Rzeczpospolit od obcych rzd�w, trwaa wiernie przy unii z Polsk i kr�lu uchodcy Janie Kazimierzu. Cz wojska litewskiego wypowiedziaa posuszestwo hetmanowi Radziwiowi i wsp�lnie z chorgwiami hetmana polnego Wincentego Gosiewskiego 23 VIII 1655 r. zawizaa w Wierzboowie konfederacj przeciwko zdrajcy i Szwedom (cznie konfederaci liczyli 2 ty. szabel). Obozowi temu przewodzili: wojewoda witebski Pawe Sapieha, hetman W. Gosiewski oraz Krzysztof i Micha Pacowie.

154

Pawe Sapieha,

hetman wielki litewski.

Obraz pdzla Piotra Lannory z 1663 r.

WOJNA NARODOWOWYZWOLECZA NA LITWIE PRZECIW SZWEDOM I MOSKWIE 1657—1661

Krwawa zawierucha wojenna spotgowaa si w 1656 r., kiedy Moskwa dca do uzyskania dostpu do morza wypowiedziaa wojn Szwecji i zawara z Polsk dwuletni rozejm. Na mudzi wybucho w�wczas powstanie przeciwko Szwedom, w kt�rym licznie brali udzia chopi. Wojska litewskie hetmana Gosiewskiego rozpoczy cikie walki o mud ze Szwedami i wyzwoliy j w 1657 r. Kiedy jednak Szwedzi w 1658 r. zawarli rozejm z Moskw i skierowali na mud wiksze siy, ponownie zawadnli t krain. Powszechna wojna narodowowyzwolecza narodu polskiego przeciwko Szwedom pod wodz Stefana Czarnieckiego uatwia jednak cakowite wyparcie Szwed�w z Litwy na przeomie 1659 i 1660 r. Picioletni „potop" szwedzki zakoczy si pokojem w Oliwie w 1660 r. Wojn t przypacia Rzeczpospolita utrat przewanej czci Inflant oraz zrzeczeniem si praw lennych wobec Prus, kt�re stay si niezalenym pastwem.

Po pokoju oliwskim przed Rzeczpospolit stano nie mniej ni „potop" szwedzki trudne zadanie: wyparcie wojsk moskiewskich z granic pastwa. Wojna z Moskw, wznowiona w 1658 r., mimo pozyskania Kozak�w ugod w Hadziaczu 1658 r., bya niezwykle uporczywa, szale zwycistwa przechylay si to na jedn, to na drug stron. Rosjanie w kocu 1659 r. zajli Sonim, Lid i Grodno, usiujc zakoczy podb�j Litwy, uwikanej w walki ze Szwedami w Kurlandii. Wojska polsko-li-tewskie (armia litewska liczya wtedy okoo 20 ty. ludzi), dowodzone m.in. przez znakomitego wodza Stefana Czarnieckiego, zadajc nie-

755

Troki okoo 1600 r. wedlug sztychu Tomasza Makowskiego

przyjacielowi cikie klski na Biaorusi pod Poonk 1660 r. i Kuszli-kami 1661 r., uzyskay w kocu nad nim wyran przewag i wreszcie 2 XII 1661 r. oswobodziy Wilno. Jednak niesforne, bo nie otrzymujce odu (pustki w skarbie), wojska nie chciay walczy. Chorgwie litewskie zawizay jeszcze 11 IX 1661 r. konfederacj w Poudowi-czach domagajc si, aby „krwawi zaharowanym zasugom naszym" zadouczyni. Kiedy jednak konfederaci dopucili si mordu na hetmanie Gosiewskim, Pacowie przystpili do rozbicia ich zwizku, morderc�w schwytano, oddano p�niej pod sd i stracono. Dziaania wojenne pr�bowano wznowi w 1663 r. na wiksz skal, ale rokosz Jerzego Lubomirskiego w Polsce 1665 r., tumiony bezskutecznie przy pomocy wojsk litewskich, przeszkodzi temu. Wzajemne wyczerpanie dugotrwa i krwaw wojn skonio obie walczce strony do zawarcia rozejmu w Andruszowie w 1667 r. Litwa w tej wojnie stracia ju na zawsze Smolesk i ziemie czernihowsko-siewierskie, a Polska zmuszona bya odstpi Moskwie Zadnieprze i Kij�w. Po kilkunastu latach Rzeczpospolita i Moskwa podpisay pok�j w Polanowie w 1686 r.

ZNISZCZENIA WOJENNE

Szecioletnie dziaania wojenne na ziemiach litewskich (1655— —1661) spowodoway ogromne wyludnienie i upadek gospodarczy kraju. W caym W. Ks. Litewskim w okresie 1648—1667 ubyo okoo 46% ludnoci! Litwa, kt�ra w poowie XVII w. przed wojnami liczya 184,5 ty. dym�w, po wojnach w 1675 r. nie moga si doszuka wicej ni

756

tylko 116,4 ty. dym�w, co oznacza, e jej straty ludnociowe sigay 37% stanu przedwojennego, a wic byy mniejsze ni w skali caego W. Ks. Litewskiego. Najbardziej ucierpiay dobra kocielne, niszczone i przez protestanckich Szwed�w, i przez prawosawnych Moskali. Mia-Ita i kr�lewszczyzny, pustoszone przez obcych i swoich onierzy, r�wnie doznay dotkliwych strat. Dobra szlacheckie ucierpiay najmniej, bo ubytek ludnoci wynosi w nich tylko 20—30%. Na mudzi po woj-nach brakowao 31% ludnoci, w woj. trockim 37%, w woj. wileskim najwicej, bo 41%. Gsto zaludnienia po wojnach 1655—1667 r. spada: na mudzi do 11 os�b na l km², w woj. trockim do 10 i w wileskim do 9 mieszkac�w na km². Caa Litwa przy 87,3 ty. km² powierzchni i 116,4 ty. dym�w posiadaa w 1675 r. nieco wicej ni 800 ty. g�w (biorc 7 os�b na dym) i redni gsto zaludnienia 9—10 os�b na km².

Ogromne straty ludnociowe Litwy spowodowane zostay moe nie tyle samymi dziaaniami wojennymi, ile skutkiem towarzyszcych wojnie klsk ywioowych, jak g�d i morowe powietrze, kt�re nawiedziy Litw w latach 1655, 1657, 1658, 1660, 1668, 1669. W tym okresie na Litwie i Biaorusi dziay si straszliwe rzeczy. Wsp�czesny pamitni-karz Jan Cedrowski powiada o latach 1656—1657. „G�d straszny nastpi, kt�ry trwa a do niw 1657 r., tak e kotki, psy, zdechliny wszelakie ludzie jadali, a na ostatek rnli ludzi i ciaa ludzkie jedli i umarym trupom ludzkim wylee si w grobie nie dali".

ZAWIERUCHA WOJENNA W POCZTKU XVIII WIEKU

Niedugi by okres pokoju, nie starczyo si i czasu na odbudow zniszcze, gdy w kocu XVII w. zacza si nowa zawierucha wojenna. Po bezbarwnym panowaniu Michaa Korybuta Winiowieckiego (1669—1673) i walecznych rzdach Jana Sobieskiego (1674—1696), kt�ry wiele wojowa, o wiele zabiega, a w kocu niczego trwaego nie osign, nadeszy „saskie czasy". Na tron wstpi August II Mocny, kr�l saski, kt�ry panowa w Rzeczypospolitej w latach 1697—1706 i 1709—1733. Na pocztku jego rzd�w Litwa staa si widowni wojny domowej. Rozgorzaa ona pomidzy Sapiehami, kt�rzy usiowali rzdzi krajem tward rk, a szlacht, kt�ra w obronie swojej „zotej wolnoci" zaprzysiga Sapiehom zgub. Szlachta litewska, co tak wzdragaa si przed walk z nieprzyjaci�mi zewntrznymi, tym razem, gdy szo o jej wasne klasowe interesy, zebraa si tumnie pod Olkienikami w 1700 r. i tak zaciekle uderzya na dobrze uzbrojone, wspomagane artyleri wojska Sapieh�w, e odniosa wietne zwycistwo. Sapiehowie po tej klsce zbiegli do Polski, ale nie mogc i tu znale poparcia, poszukali w kocu pomocy u kr�la szwedzkiego Karola XII.

Szwecja staa w�wczas przed grob utraty swych posiadoci w Inflantach, po kt�re wycigaa zbrojne rami Rosja Piotra I, zwanego p�niej Wielkim. Rosja, kt�ra pod�wczas przeksztacia si w silne pastwo o absolutnej monarchii, w 1699 r. zawara przymierze z Dani

757

Kowno okoo 1600 r. wedug sztychu Tomasza Makowskiego

i Saksoni Augusta II w celu wsp�lnej wojny ze Szwecj. Cho Rzeczpospolita nie przystpia do tej koalicji, sprzymierzeni liczyli na atwe zwycistwo nad Szwecj. Tymczasem kr�l szwedzki Karol XII okaza si niepospolitym wodzem. Byskawicznie rozgromi Dani, po czym rozbi armi rosyjsk pod Narw w 1700 r. i wreszcie w Inflantach odpar oblegajcych Ryg Sas�w w 1701 r. W pocigu za ich wojskami Szwedzi wkroczyli do Litwy i Polski. Peen gwat�w i rabunk�w przemarsz wojsk szwedzkich wywoa w Rzeczypospolitej powszechne oburzenie i zbrojny op�r. Rzeczpospolita bya zmuszona przystpi po stronie Rosji i Saksonii do tej tak zwanej „wojny p�nocnej" w 1704 r. Jednak cz szlachty, niechtnej Augustowi Sasowi, zjednana obietnicami Karola XII, kt�ry owiadcza, e pobije Rosj i odbierze jej utracone przez Rzeczpospolit ziemie, wybraa w 1704 r. na tron Stanisawa Leszczyskiego. Wadca ten zezwoli Szwedom na pobyt ich wojsk w Rzeczypospolitej i zobowiza si do udziau w wojnie Szwecji z Rosj. Rzeczpospolita staa si teraz teatrem dziaa wojennych obcych wojsk, kt�re — jak Sasi, Moskale — nie pytajc o pozwolenie grasoway swobodnie po kraju. Zamt powikszay walki midzy zwolennikami Augusta II a Leszczyskiego, kiedy jedni „biegli do Sasa, a drudzy do asa" (Leszczyskiego). Wprawdzie August II abdykowa w 1706 r. na rzecz Leszczyskiego, ale walki i zamieszanie trway nadal. Dopiero po klsce Karola XII pod Potaw na Ukrainie w 1709 r., kt�rej dozna w bitwie z wojskami Piotra I, na tron wr�ci August II. Leszczyski, straciwszy poparcie Szwed�w, uszed do Francji, a w

158

kraju nastay spokojniejsze czasy. Niedugo wszake denia Augusta p II do monarchii absolutnej wywoay wojn domow w 1715 r., kt�ra rozprzestrzenia si i na Litw. Przeciwna kr�lowi szlachta, zawizawszy konfederacj w Tarnobrzegu, rozpocza zacite potyczki z Sasami. Dopiero interwencja wojsk rosyjskich Piotra I doprowadzia do Ugody szlachty z kr�lem na sejmie „niemym" w 1717 r. Sejm „niemy" Ograniczy wadz kr�la, ugruntowa szlacheck anarchi, utwierdzi liberum veto (nie pozwalam), czynic w ten spos�b niemoliwymi wszelkie reformy pastwa, gdy jeden pose, co byo praktykowane ju wczeniej, m�g, powiedziawszy weto, zerwa sejm.

Od czas�w wojny p�nocnej Rosja uzyskaa powane wpywy polityczne w Rzeczypospolitej. Polityka rosyjska ju od Piotra I zmierzaa do rozcignicia protektoratu Rosji nad ca Rzeczpospolit, do Utrwalenia jej anarchicznego ustroju. Konsekwencj tej polityki byo wchonicie w przyszoci czci Rzeczypospolitej przez cesarstwo rosyjskie podczas rozbior�w.

WYLUDNIENIE KRAJU W POCZTKU XVIII WIEKU

Dwudziestolecie wojen 1698—1719, rozpoczte wojn domow na Litwie, a zakoczone wymarszem wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej, pogryo Litw na dno upadku. Miary nieszcz wojennych dopeniy klski wielkiego nieurodzaju i m�r, jakie spady na Litw w latach

Klasztor w Poajciu z XVII w.

Sfli

159

1708—1711. Stan kraju by bardziej ni opakany. Na Litwie — m�wia konstytucja sejmowa z 1712 r. — „dzikich pusty, zarosych p�l aonie okazuj si widoki". Tam „gdzie przedtem wsie obszerne byy, teraz locus ubi Troia fuit [miejsce, gdzie Troja bya]" — tak opisywano w 1712 r. ekonomi olick. Ci, co nie zginli od powietrza, godu i wojny, szukali ratunku w ucieczce na ziemie nieznane. Feudaowie, chcc przeciwdziaa masowemu zbiegostwu poddanych, wydali w 1718 r. specjalny dekret zabraniajcy opuszczania ziemi paskiej. W dekrecie tym m.in. m�wio si: „Chopstwo swawolne titulo wolni czynic si, kt�rzy posuszestwa naleytego i powinnoci panom swoim czyni nie chc, domy spustoszywszy z miejsca na miejsce do r�nych jurysdyk przechadza si zwykli". By to istotnie okres wielkich wdr�wek ludnoci w poszukiwaniu znoniejszych warunk�w do ycia. Pustoszay i zaludniay si na nowo cae okolice i powiaty.

ODBUDOWA ZNISZCZE I ZALUDNIENIE KRAJU W KOCU XVIII WIEKU

Z nastaniem czasu pokoju kraj zaczai si dwiga z ruin i zgliszcz. Gdzie po 1730 r., a na dobre od poowy XVIII w. nastpi gwatowny przyrost ludnoci. Do 1790 r. Litwa cakowicie si odbudowaa, a nawet nieznacznie przekroczya poziom zaludnienia z poowy XVII w. Przyrost naturalny ludnoci — wedug danych z lat 1783—1786, 1790 — wynosi 13—16%o, gdy w Europie siga on w tyme czasie rednio 7%o.

Pierwszy spis ludnoci przeprowadzono w 1790 r. By to nie tylko spis dym�w, ale — obok tego — pierwszy powszechny spis mieszkac�w z podaniem przynalenoci stanowej, wyznania, pci i wieku. By to jeden z pierwszych spis�w powszechnych w Europie. Niestety, dotd w caoci nie zosta on odnaleziony i znane s jedynie jego fragmenty, obejmujce 11 powiat�w W. Ks. Litewskiego. Z koniecznoci wic naley posuy si danymi spisu dym�w.

Zaludnienie Litwy w 1790 r. wynosio og�em 189 753 dymy, czyli ponad 1300 ty. g�w. Cae W. Ks. Litewskie liczyo w 1790 r. 454 555 dym�w, tj. okoo 3200 ty. mieszkac�w (przyjmujc nie 8, lecz tylko 7 os�b na dym), okrojona za w pierwszym rozbiorze Rzeczpospolita jako cao posiadaa okoo 9 min mieszkac�w.

Rzdzca pastwem spoeczno szlachecka na Litwie skadaa si z ponad 13 ty. rodzin, co stanowio 6,3% ludnoci Litwy. Wikszo szlachty litewskiej bya niemajtna, gdy poddanych miao tylko okoo 4700 feuda�w.

Miasta litewskie dzieliy si na cztery klasy. Do pierwszej naleao Wilno, w kt�rym okoo 1788 r. yo 23 700 mieszkac�w (w tym 7297 yd�w) oraz Kowno. Do klasy drugiej wchodziy: Lida, Brasaw, Ro-sienie, Szawle; trzecia klasa liczya 19 miast, a ostatnia, na kt�r skaday si miasta nie posiadajce prawa magdeburskiego, obejmowaa 246 miejscowoci. Razem Litwa miaa w 1790 r. tylko 271 miast i miasteczek, czyli znacznie mniej ni w poowie XVII w., kiedy ich liczba

160

przekraczaa 400. Miasta litewskie posiaday przewanie drewniane zabudowania, gdy w 1790 r. w caej Litwie byo zaledwie 721 kamienic (z tego 457 w Wilnie) i 47 paac�w.

Na terenie okoo 21 ty. wsi litewskich istniao 152 596 dym�w chopskich. Wocianie stanowili wic 80% og�u mieszkac�w, podczas gdy mieszczanie tylko 12,4%. Nadto na Litwie znajdowao si 7207 karczem, poprzez kt�re feudaowie szerzyli pijastwo wr�d poddanego chopstwa.

Gsto zaludnienia Litwy wynosia rednio 15 os�b na l km², przy czym w woj. wileskim sigaa ona 17 os�b, na mudzi bya r�wna przecitnej krajowej, a w woj. trockim mniejsza, gdy na l km² przypadao tu zaledwie 12 os�b. rednia gsto zaludnienia caej Rzeczypospolitej wynosia w�wczas (przy powierzchni okoo 520 ty. km²) 17 os�b na l km², w tym Polski 27 os�b na km².

NAWR�T GOSPODARKI FOLWARCZNO-PASZCZYNIANEJ W DRUGIEJ POOWIE XVIII WIEKU

Wojny z pocztku drugiej poowy XVII i z przeomu XVII i XVIII w. wywary powany wpyw na ycie spoeczno-gospodarcze wsi litewskiej. Feudaowie pod wraeniem wyludnienia wsi i braku rk do paszczynianej pracy chtnie godzili si na proby poddanych, aby zamieni im robocizn na czynsze. Przejcie do paszczyniano-czynszo-wego systemu eksploatacji do renty czynszowej zaczo si jeszcze przed poow XVII w., kiedy w ekonomii kr�lewskiej grodzieskiej w 1639 r. i potem w olbrzymiej ekonomii szawelskiej w 1640 r. (liczya ona w 1649 r. ponad 5183 w�ki ziemi) na yczenie chop�w zaprowadzono czynsze. Proces oczynszowania chop�w po wojnach w drugiej poowie XVII w. przybra na sile. W 1663 r. oczynszowano ekonomi olick, w 1670 r. ekonomi trock. Liczba gospodarstw paszczynianych znacznie zmniejszya si i w dobrach magnackich.

Jednake po zakoczeniu wojen, w miar jak nastpowaa odbudowa wsi po zniszczeniach wojennych, kiedy zwikszao si zaludnienie, odywa zarazem folwark. Od poowy XVIII w. zn�w zaistniaa wielka koniunktura za granic na zboe z ziem Rzeczypospolitej. W Gdasku ceny yta w latach 1750—1799 wzrosy prawie 5-krotnie. Rosncy popyt na zboe skania feuda�w do zwikszania upraw folwarcznych, do tworzenia folwark�w, do wprowadzenia i zwikszenia paszczyzny i w og�le do podwyszania ciar�w feudalnych. A drugiej poowie XVIII w. na Litwie przecitne obcienie w�ki chopskiej wynosio 160—200 z, co przedstawiao r�wnowarto 8—10 beczek yta (beczka yta kosztowaa rednio 20 z). W por�wnaniu z poow XVI w., kiedy to beczka yta kosztowaa 10 gr litewskich, obcienia chopskie nie ulegy wikszym zmianom, z wyjtkiem paszczyzny. W drugiej poowie XVIII w. paszczyzna z w�ki wynosia na mudzi rednio

3 dni tygodniowo, w woj. trockim 5 dni tygodniowo i w woj. wileskim

4 dni. Jednak latem od w. Jerzego do w. Marcina dw�r da, aby

161

11 — J. Ochmanski. Historia Litwv

Wilno w poowie XVII w. Miedzioryt Daniela Pelceldta

z panegiryku Konstantego Druckiego-Horskiego

Lux lunae Tyszkiewicianae, Wilno 1649

poddani wychodzili na robot z antrynikiem (tj. z pomocnikiem; lit. an-tninkas — ten drugi), co czynio 6—8—10 dni paszczyzny tygodniowo.

W ekonomiach kr�lewskich oczynszowanie chop�w przetrwao do pocztku drugiej poowy XVIII w. Kiedy w 1765 r. podskarbi litewski Antoni Tyzenhauz obj urzd, rozpocz sw dziaalno od obcienia 35 miast i miasteczek ekonomicznych robociznami na rzecz zakadanych przez niego folwark�w w ekonomiach, a nastpnie w 1776 r. odebra im prawo magdeburskie. W latach 1765—1768 Tyzenhauz zaprowadzi w ekonomii szawelskiej „pasznie dworne" i zarzdzi, by chopi z kadej wierci w�ki chodzili 2 dni tygodniowo na paszczyzn, a co wicej, naoy na ludno nowe ciary. W wyniku paszczy-

162

nianych reform Tyzenhauza blisko 88% chop�w w ekonomii szawel-ikiej i 74% w ekonomii olickiej zostao zmuszonych do „suby cigej" — paszczyzny. W przeliczeniu na pienidze powinnoci chopskie dawniej nie sigajce 200 z wzrosy do 280 z.

Osign wprawdzie Tyzenhauz podwojenie, a potem nawet potrojenie dochod�w skarbu litewskiego (kt�re w 1764 r. wynosio tylko l min z), ale dokona tego na skutek bezlitosnej eksploatacji poddanych.

POWSTANIE CHOP�W SZAWELSKICH W 1769 ROKU

Wkr�tce po zaprowadzeniu przez Tyzenhauza folwark�w i paszczyzny zaczy si mnoy objawy niepokoju i sprzeciwu wr�d chop�w szawelskich. Ekonomia ta, od z g�r stu lat (1640 r.) bya oczyn-szowana, chopstwo uwaao si tu za wolne i rozwijao sw gospodark prawie na kapitalistyczn mod, czsto stosujc prac najemn. Tote odczuo ono szczeg�lnie dotkliwie nagy nawr�t feudalno--paszczynianych stosunk�w i ju w 1766 r. sao do kr�la supliki o przywr�cenie dawnych porzdk�w. Starania te pozostay bez skutku, ucisk za i grabiee za niewywizywanie si z powinnoci rosy. „Chleba nie mieli i na paszczyzn byli pdzeni" — powiada poddany Marci-nian Radwias. Inny chop, Micha Paugiewicz, ali si, e naoono czynsze sowite, „za niewypacenie kt�rych byli bici", e chop�w przenoszono na pustki, „a na miejscach onych poddanych folwarki stawiano". Wyczerpaa si cierpliwo chopska i poddani jli si ostatecznych rodk�w przeciwko nieznonym ciarom. Dnia 13 VII 1769 r. „Tomasz Lewieki najpierwszym motorem, wynalazc buntu w ago-rach by i z tumultem woci dw�r atakowa". Nazajutrz wszczy si rozruchy we woci janiskiej ekonomii szawelskiej, gdzie chopami kierowali Micha Paugiewicz, Szymon Jazowski, Marcinian Radwias, Tomasz Martinaitis i Wojciech Margielis. ywa jeszcze bya wr�d chopstwa szawelskiego tradycja dawnych walk z feudaami. Paugiewicz i Radwias na pocztku powstania szawelskiego 1769 r. „caemu zebranemu tumultowi opowiadali i tym bardziej do jednomylnoci wszytek tumult zebrany zachcili i do mciwoci zajuszyli" tym, e wspominali, jako „od potorasta lat maj wiadomo, i dawniejsi antecessorowie [przodkowie] pod te por uczynili, r�wny bunt, jak my dopiero". Prawdopodobnie chopi ci pamitali z opowiada ojc�w, e w 1707 r. we wsi Mieszkucie ekonomii szawelskiej wybuchy krwawe rozruchy, w kt�rych wzio udzia do tysica mieszkac�w okolicznych wsi.

Na czele powstania chop�w szawelskich stan mody nauczyciel z Janiszek, szlachcic Szymon Aleksandrowicz. Do powstania przyczya si te cz mieszczan. 14 VII 1769 r. okoo 300 chop�w, zbrojnych w strzelby, kije i cepy, napado na rzdc w agorach Jagmina i na urzdnik�w skarbowych, mocno ich poturbowao, zakuo w acuchy i osadzio w turmie. 18 lipca chopi poprzysigali sobie „mocn wiar, wolno utrzymywa i pan�w wicej nie bi i jeden drugiego nie odst-

163

powa" i „powinnoci adnej nie peni". Powstacy przez kilka tygodni sprawowali rzdy w ekonomii szawelskiej, jednak trwali bezczynnie spodziewajc si, e dojd do porozumienia z wadz kr�lewsk, od kt�rej domagali si tylko „aby [do] dawnych ustaw, zwyczaj�w wr�cono". Kr�l Stanisaw August Poniatowski (1764—1795) nakaza zbadanie „krzywd i dolegliwoci tych poddanych naszych", a jednoczenie poleci swym komisarzom, eby „wszelkie bunty umierzyli". Wkr�tce te wojsko litewskie z udziaem posik�w kurlandzkich i moskiewskich opanowao ekonomi i schwytao co czynniejszych w powstaniu chop�w. Powstacy liczyli na pomoc ze strony konfederacji barskiej (1768—1772), bdcej niepodlegociowym ruchem szlachty polskiej przeciwko panoszeniu si Rosji na ziemiach Rzeczypospolitej. Jednake konfederaci nie byli w stanie poprze buntu szawelskiego. Przyw�dcy powstania zostali skazani. Jazowskiego, Martinaitisa, Margielisa cito; wyrok na Paugiewicza brzmia: „ywo w koo ple", a na Rad-wiasa: „ywo wiartowa".

Cho powstanie szawelskie nie zdoao si rozwin i upado, walka chop�w szawelskich nie bya daremna, bo w 1780 r. w ekonomii nastpio zmniejszenie ciar�w paszczynianych.

PR�BY REFORM CHOPSKICH W DRUGIEJ POOWIE XVIII WIEKU

Cz bardziej owieconych feuda�w zacza jednak pojmowa, e przejcie na czynsz prowadzi do zwikszenia dochod�w z d�br ziemskich, gdy chop na czynszu pracuje wydajniej we wasnym gospodarstwie i moe uici wysze wiadczenia na rzecz dworu. Przykadowe oczynszowanie chop�w przeprowadzi w swoim majtku ks. Pawe Brzo-stowski. Posiada on dobra Merecz (przezwany przeze Pawowem) niedaleko Wilna. Majtek ten w 1784 r. liczy zaledwie 14 wiosek, 112 dym�w (700 g�w) oraz 140 w�k ziemi (z tego 68 w�k lasu). T niewielk wo Brzostowski przeksztaci w synn „Rzeczpospolit Pawowsk". Ju w 1769 r. nada chopom „wolno" polegajc na tym, e chop m�g zmieni miejsce zamieszkania w obrbie woci, ale jeliby j opuci, w�wczas byby cigany jako zbieg. W 1786 r. Brzostowski dokona powaniejszej reformy w Mereczu, zni�s bowiem folwark i paszczyzn, a ustali „jeden porzdek ziemiaski, czyli pienino-czynszowy". Ziemie folwarczne rozdzieli midzy chop�w, naoy na nich o 30% wyszy czynsz w rozmiarze 180 z z w�ki. Zorganizowa pod swoj kontrol samorzd chopski, a nawet utworzy szko. Szkoa miaa szerzy wr�d wieniak�w owiat rolnicz, a take uczy ich „pracowitoci i zadowolenia ze swego pana — opatrznoci dla poddanych". „Rzeczpospolita Pawowsk" przetrwaa do 1794 r., kiedy zostaa zniesiona przez Moskali.

Wzorem Brzostowskiego r�wnie inni panowie zaczli wprowadza czynsz w swoich posiadociach. Wag tych niewielkich, ale postpowych reform mona poj w�wczas, jeli si uprzytomni, e �wczesna Rzeczpospolita bya „piekem dla chop�w, czycem dla mieszczan i rajem dla szlachty". Dopiero bowiem w 1768 r. sejm ustanowi prawa

164

Zamek w Raudone koo Jurborka z XVI—XIX w.

kardynalne, kt�re odbieray szlachcie „ius vitae et necis" (prawo ycia i mierci) wobec poddanych i postanawiay, e odtd za umylne (co nieatwo byo udowodni) zab�jstwo chopa szlachcic ma by nie grzywn, ale gardem karany. Zarazem jednak prawa te zastrzegay, e cao „dominii et proprietatis" (wadztwa i wasnoci) szlachty nad poddanymi „nigdy odejmowana ani zmniejszona by nie moe".

Rozw�j wsi litewskiej pod koniec XVIII w. wyranie zmierza do przejcia od czysto feudalnych do feudalno-kapitalistycznych stosunk�w i sposobu produkcji. W 1790 r. na 135 130 dym�w chop�w gospodarzy (nie liczc 7351 dym�w ogrodnik�w i 3592 dymy chaupnik�w oraz innych) byo: dym�w paszczynianych 82 417, czyli 61%, a dym�w czynszowych 52 713, czyli 39%. Gospodarka paszczyniana przewaaa w woj. trockim, gdzie 75% dym�w chopskich penio paszczyzn, a tylko 25% byo na czynszu; w woj. wileskim ju tylko 63% dym�w byo paszczynianych, a na mudzi wikszo chop�w — 56%, siedziaa na czynszu. Dokadne dane o liczbie dym�w czynszowych i paszczynianych na Litwie w 1790 r. przedstawiaj si nastpujco:

765

Dymy czynszowe i paszczyniane na Litwie w 1790 r.

Wojew�dztwo

Dymy czynszowe

Dymy paszczyniane

Og�em

liczba

procent

liczba

procent

Wileskie Trockie mud

28555 7075 17083

37 25 56

49281 19814

13322

75 44

77836 26889 30405

Razem

52713

82417

135 130

W drugiej poowie XVIII w. na wsi litewskiej ogromnie wzroso znaczenie pracy najemnej. Nie tylko folwarki, ale i co zamoniejsi chopi w coraz wikszym zakresie poczynali posugiwa si naj mitami, pacc im byle jakie zreszt wynagrodzenie. W parafii mariampolskiej np. w 1790 r. na 351 gospodarzy a 183 trzymao najemnych parobk�w. W ekonomii szawelskiej w 1789 r. ponad poowa gospodarzy posugiwaa si prac najemn.

Wystpujce na Litwie w drugiej poowie XVIII w. zjawisko masowego stosowania przez chop�w siy najemnej jest niezbyt zrozumiae. Badacze sdz, e jest to wynik dziaania procesu kapitalistycznego rozwarstwienia wsi. Jednak mona postawi r�wnie inn tez: g�wn przyczyn najmu parobk�w przez chop�w byy nie przejawy kapitalizmu, lecz wzmoona gospodarka folwarczno-paszczyniana. Nadmierne obcienie paszczyzn i robociznami (toki, gwaty, podwody) na rzecz dworu zmuszao przecitnie liczebn i rednio zamon rodzin chopsk do najmowania parobk�w i dziewek, aby podoa powinnociom dworskim i potrzebom wasnego gospodarstwa. W tym celu chop musia te utrzymywa wiksz ni zazwyczaj ilo sprzaju. Skoro pan wymaga, aby chop wychodzi na paszczyzn z antrynikiem, poddany musia znale pomocnika, jeli nie mia syna w odpowiednich latach. By moe nastpio te wzgldne przeludnienie wsi i wzgldny wzrost dobrobytu. W kadym razie zjawisko najmu mieci si w zupenoci w ramach stosunk�w feudalnych i jest nimi wywoane.

POCZTKI MANUFAKTUR I HANDEL W DRUGIEJ POOWIE XVIII WIEKU

Nowoci w yciu gospodarczym Litwy drugiej poowy XVII w. byy manufaktury, czyli rkodzielnicze zakady przemysowe. Powstaway one od 1768 r. z inicjatywy podskarbiego Tyzenhauza w ekonomiach kr�lewskich, g�wnie w Grodnie, gdzie okoo 1780 r. znajdoway si 22 manufaktury, kt�re zatrudniay przeszo 1300 os�b. Na Litwie pierwsza manufaktura zaoona zostaa w Szawlach przed 1774 r. Produkowaa ona p�tno lniane, pracoway w niej 84 osoby. Jednake manufaktury Tyzenhauza byy deficytowe i prawie wszystkie upady wraz z ich zaoycielem (1780 r.). Ich wyroby masowego uytku nie

166

Zemolf DAkmene Kalmrao

l L"f-~~-Kinmenaim msouiiiaoi ₀ OSf s KontouaaiU aarenai 'LuoM _ Radtilikis

Kroiai) *Tytyytnai ^mBoi. 'inenak ^HuWmalgmy

Sin

vlaoisl w"&0^~,pi_wkm �darsunisiiis
v'ilka</ikis " """

V.-,

,\MSJ_ SIHNASO . inemurwns
RUDAMINA� dSCIKOAl

\ O . .J - .

i leisiejai XV x

L/^.^^^.^

Miasta i miasteczka Litwy posiadajce przywileje w 1790 r.

tnajdoway szerszego koa odbiorc�w, gdy wie sama sobie tkaa p�tna, a but�w i poczoch nie uywano, chodzc w apciach: Szlachta za Wolaa wyroby zagraniczne. Towary luksusowe z manufaktur Tyzen-bauza nie mogy konkurowa z zagranicznymi z uwagi na sw nisz jako. W dodatku manufaktury te w powanej mierze oparte byy na mao wydajnej, przymusowej pracy chop�w paszczynianych.

Handel litewski w wietle „Tabeli generalnej wszystkich produkt�w i towar�w z kraju wyprowadzonych i z zagranicy do kraju wprowadzonych w prowincji W. X. Litewskiego", obejmujcej lata 1786—1792, na przek�r twierdzeniom niekt�rych badaczy wykazywa bilans ujemny. Najwikszymi bowiem kontrahentami w handlu zagranicznym byli magnaci i zamona szlachta. Sprzedajc na rynku krajowym i za granic uzyskiwane ze swych majtk�w nadwyki — zboe, len, konopie (tiemi i w�kno), uzyskiwane kwoty obracali oni na zakup towar�w luksusowych pochodzenia zagranicznego. Ponadto posiadajc rezydencje w Polsce magnaci litewscy wydawali cz swych dochod�w nie we wasnym kraju, lecz w Koronie. Tylko w niekt�rych latach saldo obrot�w w handlu zagranicznym byo dodatnie, w caym za szecioleciu 1786—1791 warto importu przewyszaa eksport o prawie 13 min zip. Poniewa ani rodzaje towar�w, ani kierunki handlu od przynajmniej XVI w. nie ulegy jakim istotniejszym zmianom, nasuwa si wniosek, te ujemny bilans handlowy miaa Litwa i przed XVIII w.

W eksporcie litewskim g�wn pozycj, a 96%, stanowiy produkty

167

gospodarstwa wiejskiego i lenego. W imporcie za 95% stanowiy artykuy przemysowe. Eksport zboa w najlepszych latach osiga 20 ty. aszt�w, czyli niewiele ponad 40 ty. ton (aszt = 2100 kg yta). W. Ks. Litewskie nie obfitowao wic specjalnie w nadwyki zboowe. Jedn czwart caego importu zajmowaa s�l, sprowadzana z Prus, z Rygi, z Polski i Rosji, w iloci nie mniejszej ni 300 ty. beczek rocznie (okoo 57 ty. ton). Z Zachodu przywoono „towary modne", w tym wina francuskie, ryby, elazo i wyroby z niego, sukna, surowce na potrzeby miejscowego rzemiosa (bawena, jedwab, wena), korzenie i przyprawy.

G�wnymi punktami tranzytowymi handlu litewskiego byy od dawna Ryga i Kr�lewiec. Handel z Koron i jego rozmiary pozostaj nieznane.

Struktura handlu W. Ks. Litewskiego u schyku XVIII w., niewtpliwie typowa te dla okres�w wczeniejszych (XVI—XVII w.), wskazuje na charakter gospodarki krajowej — rolnictwo, hodowla i las pozostaway g�wnym r�dem dochodu narodowego.

ANARCHIA MAGNAT�W I SZLACHTY W XVII—XVIII WIEKU

Wojny i klski, jakie spady na Rzeczpospolit w drugiej poowie XVII i na pocztku XVIII w., w wiadomoci spoeczno-politycznej szlachty nie spowodoway adnej zmiany. Zanoszono wprawdzie po kocioach mody i piewano dzikczynne Te Deum za ocalenie ojczyzny, ale wsp�czesny rymopis pokpiwa sobie, e

Litwa w swych kocioach da pacem [daj pok�j] prosia, B�g mniema o Paca, da im Pac�w sia ...

Zmieniay si bowiem nie pogldy na sprawy publiczne, ale magnackie koterie rzdzce. Za Jana Kazimierza pocztkowo trzli Litw Radziwiowie: Janusz (zm. 1655), hetman polny i wielki, wojewoda wileski, starosta mudzki w jednej osobie, waciciel 8125 poddanych dym�w, i Bogusaw (zm. 1669), kt�rego woci obejmoway 12 142 dymy. Po nich triumfy wicili Pacowie, a w kocu XVII w. usiowali doj do gosu Sapiehowie, z kt�rych Jan Sapieha, hetman wielki, w 1690 r. posiada 18 563 dym�w (jednak do opodatkowania zgosi tylko 7882 dymy!). Klska Sapieh�w w bitwie ze szlacht pod Olkienikami 1700 r. spowodowaa upadek ich politycznego znaczenia w W. Ks. Litewskim. W XVIII w. wpywy na Litwie i w caej Rzeczypospolitej poczli dzieli Czartoryscy, Radziwiowie, Ogiscy, Massalscy, Kossakowscy. Mimo to szlachta litewska bya potn si polityczn, tote magnaci musieli jej schlebia, zabiega o jej poparcie. Cz magnat�w stroia si w togi obroc�w „zotej wolnoci" szlacheckiej i udawaa „pan�w braci" szlachty, ci za, co pr�bowali przedsiwzi co wbrew yczeniom szlachty, tracili popularno i wpywy.

Program polityczny szlachty litewskiej, podobnie jak i szlachty polskiej, sprowadza si do jednej uwiconej zasady: nihil novi — nic no-

168

Krzysztof Pac, kanclerz litewski. Obraz prawdopodobnie pdzla Daniela Szulca

wego! Na sejmikach oszmiaskim i sonimskim 1666 r. postanowiono: „Jako novitates [nowoci] najbardziej ojczynie szkodz i stare prawa Wt, tak na nie cale nie pozwala". Sejmiki szlacheckie, majce by r�dem prawa, staway si coraz czciej widowni krwawych burd; Bp. w 1669 r. w Grodnie: „Sejmik rozerwany, bo P[an] Massalski z sy-

•em rozsieka P[ana] Eysymonta i wielu porbano szlachty". Coraz nadziej rozpatrywano na nich sprawy publiczne, a czciej omawiano r�ne privata.

Na sejmy do Warszawy panowie litewscy zjedali jak na wojn. Za magnackim powozem cigny setki, a czasem tysice husarzy, rajtarii, dragonii, „wszyscy ci zbr�j no, str�j no, z chorgwiami, bbnami, trbami, surmami". W sejmie toczyy si zacieke spory i k�tnie, wikszo ich rozchodzia si, niczego nie uchwaliwszy. W okresie 1652—

•1764 na 55 sejm�w a 42 zostay zerwane przez liberum veto. W yciu

•poeczno-politycznym Rzeczypospolitej zwyciy nierzd — anarchia. Za r�da anarchii trudno uwaa ustr�j folwarczno-paszczyniany, czy wielonarodowociowy skad Rzeczypospolitej, gdy podobne sto-lunki panoway w XVII—XVIII w. np. w Rosji i Austrii, gdzie jednak rozwiny si monarchie absolutne. Przesanek anarchii naley raczej upatrywa w zbyt daleko posunitym masowym rozdawnictwie d�br pastwowych (na Litwie ustao ono po unii 1569 r. i nadawaniu szlachcie coraz to nowych, zbyt daleko idcych przywilej�w.

Ogromnie to uszczuplio dochody i uprawnienia monarchy, a nastpnie spowodowao uzalenienie wadzy pastwowej od szlachty i magnat�w. Potga gospodarcza magnat�w, kt�rzy mieli icie kr�lewskie dochody, i wielka liczebno szlachty, ich wyjtkowe uprzywilejowane stanowisko w pastwie, o kt�rym stanowili, wyrosy tak dalece,

169

e nie byo siy, kt�ra by potrafia okiezna spoeczno szlacheck i zmusi j do przestrzegania prawa, do poszanowania i wzmocnienia wadzy pastwowej. Rozpanoszya si wic anarchia szlachecka i magnacka, a wadze pastwowe, zar�wno centralne, jak i lokalne, zostay dotknite bezwadem i nie byy zdolne ani do egzekucji, ani do reformy ustroju. Rak anarchii bdcej osobliw syntez samowoli potnych pan�w litewskich z polsk „zot wolnoci", zawr�ci Rzeczpospolit z drogi postpu, prowadzi j do osabienia i upadku.

PANOWANIE JZYKA POLSKIEGO NA LITWIE W XVII—XVIII WIEKU

Jeszcze w pocztku XVII w. poeta Jan Kazimierz Paszkiewicz m�g miao napisa, e:

Polska kwitniet acinoju,

Litwa kwitniet ruscziznoju,

Bez toj w Polszcze nieprabudiesz,

Bez siej w Litwie baznom budiesz.

Im dalej jednak w gb wieku, tym bardziej jego stwierdzenie tracio aktualno.

W 1697 r. szlachta litewska wysuna projekt tak zwanego zr�wnania praw (coaeuatio iurium), przyjty przez sejm w tyme roku. Zr�wnanie praw, obok przepis�w ustalajcych na wz�r polski kompetencje litewskich urzd�w ministerialnych, wprowadzao take jedno znamienne postanowienie: „Pisarz ziemskiego sdu wojew�dzkiego ... po polsku, a nie po rusku pisa" winien i „dekreta wszystkie polskim jzykiem odtd maj by wydane". Rozporzdzenie to utwierdzao zwycistwo polszczyzny na Litwie i Biaorusi, czynio j urzdowym jzykiem w W. Ks. Litewskim. Tak dalece posuna si w�wczas polonizacja szlachty litewskiej, e zadaa ona oficjalnego uznania jzyka polskiego za jzyk urzdowy na Litwie. Czym bliej koca XVII w. tym bardziej szlachta litewska przesikaa polsk kultur i polsk wiadomoci narodow.

UPADEK YCIA KULTURALNEGO NA PRZEOMIE XVII I XVIII WIEKU

Og�lny upadek gospodarczy kraju w drugiej poowie XVII i na pocztku XVIII w. spowodowa gboki kryzys w yciu kulturalnym Litwy. Co prawda moga si Litwa w drugiej poowie XVII w. poszczyci uczonym wielkiej miary, kt�ry zyska rozgos europejski, ale to byo prawie wszystko. Uczonym tym by Zygmunt Lauxmin (1596—1670), profesor Akademii Wileskiej. Jego dzieo Praxis oratoria — o sztuce retoryki, wydane w 1648 r. w Wilnie i Brunsbergu, cieszyo si poza granicami Litwy wielkim powodzeniem. Drukowano je w Monachium (1658), Frankfurcie (1666, 1675), Kolonii (1680, 1705, 1707, 1717),

170

Szlachcic litewski w kocu XVIII w. Obraz Piotra Norblina

Pradze (1710) i Wiedniu (1720); og�em miao ono 13 wyda zagranicznych i dwa krajowe. Drugie dzieo Lauxmina Ars et praxis musicae — O sztuce muzycznej, ukazao si trzykrotnie w Wilnie w 1667, 1669, 1693 r.

Wybitnym uczonym, inynierem wojskowoci by J�zef Narono-Wicz-Naroski, niesusznie, jak i jego rodak Siemienowicz, uwaany za Polaka. Prac jego z techniki budownictwa wojskowego spoczy jednak w rkopisie i dopiero w 1957 r. ukazao si g�wne jego dzieo Budownictwo wojenne napisane po polsku.

Podupada jednakowo Akademia Wileska i cae szkolnictwo, rozpanoszya si ciemnota i zabobon. Nietolerancja religijna posuwaa si do urzdzania „proces�w czarownic", a zdarzao si, wyjtkowo wszake, e szlachcica Kazimierza yszczyskiego za ateizm spalono na sto-lie (1689 r.). Nar�d szlachecki stroni od ksiki, a jeli czyta, to przewanie polskie i aciskie, nierzadko obskuranckie ksiki. Upadek poziomu owiaty musia pocign za sob take uwstecznienie myli spoecznej i naukowej.

W XVIII w. wydano zaledwie 304 ksiki litewskie, wr�d nich godne Ciemnogrodu „dzieo" ks. Michaa Olszewskiego Broma atwerta ing wiecznasti (Brama otwarta do wiecznoci, Wilno 1753). Ksika ta pouczaa np., e „niewiasta, caujca modzieca, oddaa sw dusz dia-Wu", albo e „niewiasta skrywajca grzech na spowiedzi na wieki przeklta", itd. Cae zreszt pimiennictwo litewskie drugiej poowy XVII

171

i pierwszej poowy XVIII w. ograniczao si do utwor�w religijnych, jak np. Jerzego Kossakowskiego Roanczius Mary os Pannos (1681), kt�ry mia a 40 wyda, czy te r�wnie popularny AUorius duchowna* (Otarz duchowny). Jzyk litewski, jak wida z samych tylko tytu�w, zosta zachwaszczony polonizmami. Modlitewniki te byy jedyn strawy duchow, dostpn dla ludu litewskiego w ojczystym jzyku.

DONELAITIS — OJCIEC LITEWSKIEJ LITERATURY PIKNEJ

Najwybitniejszy utw�r litewskiej literatury piknej epoki feudaliz-mu, napisany przez Litwina pruskiego, pastora ewangelickiego Krystyna Donelaitisa (1714—1780), poemat Metai (Rok), powsta na Litwie pruskiej. Za ycia autora pozostawa jednak nieznany, gdy ogoszono go drukiem dopiero w 1818 r. Poemat Metai ju przez Adama Mickiewicza uznany zosta za utw�r wielkiej miary: „Wspomniane poe-my,, co do rzeczy i piknego wysowienia, godne pochway i std jeszcze mie powinno dla nas szczeg�lny interes, i jest wiernym obrazem obyczaj�w ludu litewskiego". Stanowi on prawdziw per literatury litewskiej, wyr�nia si nie tylko mistrzostwem formy, ale i realizmem treci, niezwykym dla epoki klasycyzmu, schematycznych sielanek. Opiewa on piknym heksametrem ycie wieniak�w litewskich w Prusach, maluje ich dole i niedole w spos�b ujawniajcy doskona znajomo ycia ludu. Stajc w jego obronie Donelaitis wypowiedzia pochwa cikiej, ale owocnej pracy chopskiej:

My, Litwini apciowi, ubogie pracownik!, Cakiem inni jestemy, do pan�w niepodobni, Ani take do sug ich zepsutych, ogupionych, Ale z paskich chor�b nie znamy ani jednej! Ach, jak wielu po dworach i po miastach narzeka, e si lato przyblia i powietrza przemiany; Ten z podagr si zmaga, wykrzykuje aonie, Inny cierpi na astm, po doktor�w posya... I dlaczeg� to pan�w przeladuj choroby I tak wielu przedwczenie mier zagarnia okrutna? A dlatego, e maj prace chopskie w pogardzie, yjc w cigym pr�niactwie i szalonej rozpucie. A oto my, po dworach i miastach wzgardzani, Malank tylko z chlebem i serwatk pijc, Speniamy w skok roboty, jak chopom to przystoi, A kiedy i soniny miewamy lub kiebasy Litewskiej po kawaku, to w�wczas nam robota Jeszcze bardziej si sporzy i wprost w rku pali.

Nikt swoich dostojestw na wiat nie przyni�s z sob, Wszak pan si nie rodzi z szabl, a chop z bronami. R�nice dopiero p�niej wystpi wyranie, Gdy pan, jak sonina w garnku, wybije si na wierzch I zacznie spoglda dumnie na chopa-biedaka,

172

Gdy ten sw dziuraw czapk pospiesznie zdejmujc

Pokornie si kania bdzie przed panem w kolasie.

Na wiecie porzdek taki nam B�g ustanowi,

By jedni si wznieli jak ksita nad nami,

A inni po blocie drepczc — babrali si w gnoju

I wszelkie najcisze prace speniali codziennie.

Lecz za t prac wielu chopami pogardza,

Za kp�w i wakoni�w majc swych p�l pracownik�w.

(Przekad K. Pietkiewicza)

JW�RCZO LUDOWA W XVII—XVIII WIEKU

Od powszechnego upadku i wstecznictwa pimiennictwa litewskiego, bdcego wytworem klas wyszych, odbija si jaskrawi ywotna, Itmorodna i do bogata tw�rczo ludowa. Lud litewski, syncy ze IWCgo zamiowania do muzyki i pieni, ukada i nuci tysice dajn (da-ihos — pieni). Oto urywek jednej ze starych dajn, jake wymownej w IWCJ treci spoecznej:

Ateina ponas Kaip etonas, O tijunas Kaip perkunas. As t pon Malt maliau, O tijun gruste grusiau.

Przychodzi pan

Jako szatan,

Aciwun

Jak piorun.

Ja tego pana

Bym w mynie me,

A ciwuna

W modzieu tuk.

Czsto te piewa lud o Chodkiewiczu-Katkusie, co Szwed�w pod Kircholmem pobi. Bogaty by zas�b ludowych przys�w, kt�re wiernie Odbijay myli i uczucia wieniaka litewskiego, np.: „Kieno valia, to ir teisybe" (Czyja wola, tego i sprawiedliwo), „Kas turi daug pinigy, tas nebijo ne kunigu" (Kto wiele ma pienidzy, ten nie boi si nawet ksi-

ty).

BAROK I KLASYCYZM W ARCHITEKTURZE

W architekturze i sztuce od poowy XVII w. wici triumfy p�ny barok, styl lubujcy si w nadmiarze ozd�b, figur i malowide, odpowiadajcy gustom zamonej szlachty i magnat�w, co si chepliwie obnosili swym przepychem. Najwspanialszym zabytkiem litewskiego baroku jest koci� Sw. Piotra i Pawa w Wilnie na Antokolu. Koci� ten poczto wznosi w 1668 r. wedug plan�w woskiego architekta Jana Zaoro. Wntrze kocioa, utrzymane w stylu przejciowym od baroku do rokoka, sprawia oszaamiajce wraenie niesychanym wprost bogactwem dekoracji, przeszo dw�ch tysicy figur, paskorzeb, kwiat�w i ozd�b.

W drugiej poowie XVIII w. zapanowa chodny klasycyzm, kt�rego najwybitniejszym przedstawicielem by litewski, ale spolszczony Wocianin, Wawrzyniec Gucewicz (1753—1798). Na podstawie jego

173

Madonna ostrobramska. Obraz na drzewie z poowy XVI w.

znakomitych projekt�w w kocu XVIII w. stana w Wilnie pikna katedra i ratusz, a w Werkach paac biskupi.

Od poowy XVIII w. pocza syn wileska Ostra Brama z „cudownym" obrazem Matki Boskiej. Ostra Brama, wzniesiona w latach 1503—1528, kiedy to Wilno otoczyo si murami obronnymi, ju od poowy XVI w. posiada zachowany do dzi obraz Madonny. Obraz ten, malowany na drewnie, zdradza wielkie podobiestwo do synnej z piknoci Barbary Radziwi�wny, drugiej umiowanej ony Zygmunta Augusta. Portret Barbary po jej zgonie (1551 r.) mia zawisn w Ostrej Bramie, ale nikt przez dugie lata nie widzia w nim nic cudownego. Jego sawa zacza si dopiero od czasu, kiedy w 1626 r. przybyli do Wilna karmelici bosi i osiedli w Ostrej Bramie, gdzie w 1671 r. zbudowali kaplic i uroczycie wnieli do niego obraz, uznany za cudowny. W 1761 r. karmelita Hilarion wyda w Wilnie Relacj o cudownym obrazie NMP, kt�ry w Wilnie na Ostrej Bramie nieustannie synie cudami.

Wedug najnowszej hipotezy (W. Tomkowicz) obraz Madonny Ostrobramskiej wyszed spod pdzla malarza ukasza Porbskiego w Krakowie w 1619 r. Do Wilna przywieli go karmelici w 1626 r. i zawiesili w Ostrej Bramie, obok kt�rej znajdowa si ich konwent.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ 1773—1803

Zwiastunem postpu w owiacie na Litwie stao si jezuickie Colle-gium Nobilium (szkoa szlachecka), dziaajce w Wilnie w latach 1740—1775. W zaoeniu jego leao wychowanie syn�w szlacheckich na wiatych i miujcych ojczyzn obywateli. W programie nauczania

174

l lej szkoy znalazy si obok matematyki take jzyki obce, jak francu-llri i niemiecki.

W ostatniej wierci XVIII w. w yciu kulturalnym Litwy zacz si przeom. Dziki wytonej dziaalnoci Komisji Edukacji Narodowej (1773—1803) Litwa pokrywaa si coraz liczniejsz sieci ju nie duchownych, lecz wieckich szk� pocztkowych i rednich. W tak zwanej Prowincji Litewskiej tej Komisji (obejmujcej te Biaoru) przed zaborem Litwy dziaao ponad 450 szk� pocztkowych i 38 rednich.

W latach 1781—1783, staraniem g�wnie rektora Marcina Poczobu-ta, zreformowano dawn Akademi Wilesk, przeksztacajc j na Szko G�wn. Szkoa ta staa si nowoczesn uczelni akademick, W kt�rej prymat uzyskay — zgodnie z duchem czasu — nauki przyrodnicze. Utworzono nowe katedry: historii naturalnej, medycyny i prawa. Usiowano przy tym zwiza nauk bliej z yciem (pozostawiajc jednak acin jako jzyk wykadowy), by — jak tego chcia wybitny dziaacz owiatowy Joachim Chreptowicz — szerzy wiedz w spoeczestwie, uczestniczy w yciu kraju, dostarcza mu ludzi wyksztaconych, wychowanych po obywatelsku i w duchu patriotycznym. Spor�d profesor�w Szkoy G�wnej zasyn Franciszek Narwojsz, kt�ry stwierdziwszy, e „litewskie dowcipy [rozumy] r�wnie z drugimi narodami ... s ochocze i przedziwnie zdatne do trudnej nauki matematycznej", pierwszy na Litwie wykada zarys matematyki Izaaka Newtona. Duym powodzeniem cieszyy si wykady z prawa natury, prowadzone przez Hieronima Strojnowskiego. Wykazywa on wady Rzeczypospolitej, uzasadnia potrzeb reform, polepszenia bytu chop�w i pomnoenia potgi gospodarczej kraju, szczeg�lnie rolnictwa.

Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze na wiecie ministerstwo owiaty, rozporzdzaa w W. Ks. Litewskim sporym budetem w wysokoci 600—700 ty. zp rocznie, pyncych z oddanych w jej rozporzdzanie d�br po jezuickich. Wprawdzie na utrzymanie szk� w W. Ks. Litewskim szo tylko mniej wicej dwie trzecie tej sumy, ale byo to niemao i dawao gwarancj staej, spokojnej pracy.

Program nauczania w szkoach pocztkowych i rednich, wyrwanych spod wszechwadzy duchowiestwa, zosta r�wnie zewiecczony. W miejsce aciny wprowadzano polski jako jzyk nauczania: reforma szkolna przewidywaa r�wnie w czci szk�, zwaszcza na mudzi, nauk jzyka litewskiego w niszych klasach. Swego ojczystego jzyka dzieci uczyy si w szkoach parafialnych (pocztkowych) z ksieczki zwanej Mokslas skaytimo raszto lietuwiszko (Nauka czytania pisma litewskiego). By to pierwszy elementarz litewski, nieznanego autora, wydany w 1775 r. Do koca XVIII w. elementarz ten mia jeszcze 14 wyda, a do 1864 r. wznowiono go og�em 62 razy. Elementarz ten by jakby opok, na kt�rej wyrosa pimienno ludu litewskiego w kocu XVIII i w pierwszej poowie XIX w.

Cz ludnoci wiejskiej ywo odczuwaa potrzeb nauki, skoro w wielu parafiach chopi sami utrzymywali nauczycieli (a nie plebani, kt�rzy byli do tego zobowizani). Co wicej, bywao i tak, e ci, „kt�rzy

775

si pouczyli, drugich po wioskach ucz". Aczkolwiek w wikszoci szk� uczono tylko po polsku, to jednak postpowa tre nauczania dostpnego r�wnie dla dzieci chopskich, przyczynia si do podniesienia owiaty i rozwoju kultury ludu litewskiego.

NIERZD I WALKA O REFORM PASTWA W OSTATNIEJ WIERCI XVIII WIEKU

Rzeczpospolita, mimo szybkiego dwigania si z klsk wojennych drugiej poowy XVII i pocztku XVIII w., za panowania Augusta III Sasa (1733—1763) nie tylko e nadal staa pogbiajcym si nierzdem, ale i suya obcym mocarstwom za „karczm zajezdn". Podczas wojny siedmioletniej (1756—1763) midzy Prusami a Austri i Rosj walczce strony swobodnie grasoway po ziemiach Rzeczypospolitej, grabiy i uprowadzay ludno, nakaday kontrybucje pienine i ywnociowe, masowo wypuszczay faszywe pienidze. Pr�by reform skar-bowo-wojskowych nie dochodziy do skutku, gdy zrywano sejmy jeden za drugim. Szalona pycha magnat�w, powszechne przekupstwo i bezprawie, naduycia i gwaty r�nych pank�w i urzdnik�w, wzajemne walki i zajazdy szlachty i magnat�w, krwawe starcia na sejmikach, nieludzki wyzysk chop�w, sabo i niedorozw�j mieszczastwa ucinionego przez szlacht — wszystko to spychao Rzeczpospolit na dno upadku. Bezsilna, trawiona anarchi Rzeczpospolita pada wreszcie ofiar zaborczych, silnych, rzdzonych przez absolutnych monarch�w ssiednich mocarstw Prus, Rosji i Austrii. W osiem lat po wstpieniu na tron Rzeczypospolitej ostatniego jej wadcy, kr�la Stanisawa Augusta Poniatowskiego, Prusy, Rosja i Austria dokonay w 1772 r. pierwszego rozbioru. Prusy zagarny Pomorze, Austria przywaszczya sobie Maopolsk i tak zwan Galicj, Rosja za zaja cz ziem biaoruskich po lini rzek Dwina—Dru—Dniepr.

Pierwszy rozbi�r Rzeczypospolitej wstrzsn sumieniami jej wiatej szych i postpowych obywateli. Poczto szuka moliwoci i sposob�w naprawy ustroju i ratowania niepodlegego bytu Rzeczypospolitej. Epoka Owiecenia, jaka nastaa na ziemiach Rzeczypospolitej z pocztkiem panowania kr�la Stanisawa Augusta, wysuwaa jako idea pastwa monarchi zorganizowan na nowoytnych zasadach, tj. ze sprawn biurokracj w terenie i siln wadz centraln, rzdzon przez wiatego wadc. Jednake wzmocnienie wadzy kr�lewskiej w kraju na wskro przeartym og�ln anarchi byo zadaniem mierzcym „siy na zamiary", wymagajcym olbrzymich rodk�w finansowych i rewolucyjnych reform. Niemiae pr�by reform w oparciu o carat w latach 1764—1766 i 1773—1776 wobec zaciekej reakcji grupy magnat�w nie przyniosy wikszych rezultat�w. Okrzepo jednak stronnictwo reform, kt�re na Sejmie Wielkim (1788—1792) podjo walk o napraw Rzeczypospolitej. Na przebieg obrad sejmowych wielki wpyw wywara buruazyjna rewolucja we Francji 1789 r. Od zburzenia Bastylii — symbolu nienawistnego ludowi feudalnego reimu, rozpocza po Euro-

176

Ratusz w Kownie z XVI—XVIII w.

pie sw�j zwyciski poch�d idea demokracji. Idee demokratyczne, kt�re zrewolucjonizoway Francj, na ziemiach Rzeczypospolitej stay si podstawowym zaoeniem programu naprawy Rzeczypospolitej. Obficie czerpali z nich zwolennicy reform, zwaszcza tak zwana Kunica Kotajowska z Hugonem Kotajem, Stanisawem Staszicem i Franciszkiem Jezierskim na czele, zapodniy one te umysy patriotycznych, postpowych jednostek na Litwie. Zwolennicy reform poczli da zniesienia poddastwa jako habicej instytucji epoki feudalnej, wzywali do zr�wnania wszystkich obywateli wobec prawa, zaliczali do narodu przede wszystkim lud, dla kt�rego dotd nie byo miejsca w szlacheckiej koncepcji narodu. Dziaalno obozu reform doprowadzia w kocu do podjcia przez sejm doniosych uchwa. Dnia 18 IV 1791 r. sejm przyj prawo o wolnych miastach kr�lewskich w Rzeczypospolitej, kt�re nareszcie uzyskay mono swobodnego, nie skrpowanego prawem feudalnym rozwoju. Na koniec synna Konstytucja 3 maja 1791 r., cho utrzymywaa panowanie feuda�w i „narodu szlacheckiego", znosia jednak anarchiczne wolne elekcje, konfederacje i osawione libe-

177

12 — J. Ochmaski, Historia Litwy

rum veo. Konstytucja ta przyrzeka te „lud rolniczy" wzi „pod opiek prawa", czynic tym samym nadziej na polepszenie doli chopskiej.

Konstytucja 3 maja znosia cakowicie odrbno pastwow W. Ks. Litewskiego. Litwa miaa zosta jedn z prowincji Rzeczypospolitej. Uchwalone wkr�tce po konstytucji „Zarczenie wzajemne Obojga Narod�w" postanawiao, e „jako jedn powszechn i nieoddzieln ustaw rzdow, caemu pastwu naszemu, Koronie Polskiej i Wielkiemu Ksistwu Litewskiemu suc, mamy, tak tyme jednym rzdem i wojsko nasze wsp�lne, i skarby w jeden nierozczny skarb narodowy poczone rzdzone mie chcemy".

Jednak „Zarczenie" postanawiao zachowa odrbno litewskich urzd�w centralnych, prawa i sdownictwa. Tote niesuszny jest rozpowszechniony pogld, jakoby Konstytucja 3 maja zniosa resztki niezawisoci pastwowej Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Utrzymao ono bowiem swoj „udzielno", a wsp�lna Rzeczpospolita, cho ju oficjalnie Polsk zwana, nadal pozostawaa pastwem federacyjnym.

Og� szlachty litewskiej z entuzjazmem przyj Konstytucj 3 maja. Byy salwy armatnie i wiwaty, byy wstgi z napisem „Albo szyja, albo konstytucja". Na 34 zwoane w 1792 r. sejmiki powiatowe zaledwie dwa opowiedziay si przeciwko konstytucji.

WRZENIE REWOLUCYJNE NA LITWIE PO KONSTYTUCJI 3 MAJA 1791 ROKU

Prawo o miastach i Konstytucja 3 maja (przeoona zaraz na litewski, lecz nie opublikowana) wywoay wr�d mieszczastwa i chopstwa litewskiego ogromne poruszenie i rado. Litwa zawrzaa, nastpi wielki zryw mas ludowych do walki o prawo do lepszego ycia. Przeciwko feudaom powstali w 1792 r. chopi w starostwie pogowskim ze szlachcicem Szymonem Ginejtem na czele. W pobliskim starostwie po-telskim w tyme czasie szlachcic Rafa Wiskont „maksymami wolnoci chop�w pobuntowa, kt�rzy przeciwko zwierzchnoci za jego radami bunt uczyniwszy, przez lat kilka dworowi powinnoci nie penili". Gi-nejt w porozumieniu z Wiskontem pragn poprowadzi chop�w do walki z reakcyjnymi feudaami. Starosta potelski Micha Ogiski oskara ich w 1793 r., e „rewolucj ju maj zupen do zrobienia przeciwko zwierzchnoci". Pod przyw�dztwem Ginejta i Wiskonta chopi wystpowali przeciwko klice feuda�w litewskich z biskupem Massalskim na czele, kt�rzy potpiali Konstytucj 3 maja.

Zaburzenia na wsi i w miasteczkach litewskich w latach 1791—1793 przybray wielkie rozmiary, obejmujc woci: Punia, Wiajny, Ejrago-a, Wilkija, Wielona i szereg innych. Chopi i mieszczanie odmawiali penienia powinnoci, yli nadziej wolnoci. Na Litwie wytworzya si sytuacja rewolucyjna. Wieci z rewolucyjnej Francji, skd pyny szczytne hasa wolnoci, r�wnoci i braterstwa, budziy przeraenie feuda�w i entuzjazm uciemionych. Rewolucyjnego zapau mas nie

178

•dolaa stumi reakcja feudalna, kt�ra za poparciem carskiej Rosji Katarzyny II zawizaa tak zwan konfederacj targowick i w imi przywr�cenia starego porzdku sprowadzia do kraju wojska rosyjskie, Kt�re miay przywr�ci „cao praw szlacheckich". Kiedy wojska rosyjskie opanoway kraj, okazao si, e Rosja w porozumieniu z Prutami przygotowaa nowy rozbi�r Rzeczypospolitej. Drugi rozbi�r Rzeczypospolitej 1793 r. przyni�s Prusom Wielkopolsk, Rosji za wik-IZa cz Biaorusi i Ukrainy po lini Druja—Pisk—Zbrucz.

Nowy akt bezprawia i przemocy zaborc�w spowodowa wybuch przygotowanego przez siy patriotyczne Polski i Litwy zbrojnego powstania przeciwko Rosji.

POWSTANIE 1794 ROKU

Powstanie 1794 r., podniesione przez generaa Tadeusza Kociuszk W Krakowie 24 marca do gbi poruszyo Litw. Ju 16 kwietnia do powstania przyczyo si wojsko litewskie stojce w Szawlach. Rewolucyjny Ipisek jakobin�w wileskich, przewodzony przez pukownika Jakuba Jasi-Itekiego, w noc z 22 na 23 kwietnia poderwa do walki stolic Litwy. Garnizon wojsk carskich, po czci rozgromiony, popiesznie ratowa si ucieczk. Zdrajca-targowiczanin hetman Szymon Kossakowski zawis na Szubienicy. Utworzono Najwysz Rad Narodow Litewsk, kt�ra miaa pokierowa powstaniem na Litwie. Pod hasem „Za nasz i wasz wolno" Najwysza Rada Narodowa Litewska 24 kwietnia wezwaa Litwin�w do broni „w celu odzyskania wolnoci i r�wnoci obywatelskiej". Akt powstania litewskiego szed wic znacznie dalej w swoim programie ni krakowski akt Kociuszki z 24 marca, gdzie radykalnie brzmicych s�w o „r�wnoci obywatelskiej" nie byo. Po raz pierwszy te wydano odezwy powstacze w jzyku litewskim i zabrano si do uzbrajania ludu. „Gazeta Narodowa Wileska" prowadzia propagand rewolucyjn, wychwalajc jakobin�w francuskich i przejawy radykalizmu w kraju.

Kociuszko jednak nie mia zamiaru dopuci do przeksztacenia powstania w rewolucj spoeczn, ku czemu zmierzali wilescy jakobini z Jasiskim. Po otrzymaniu wieci z Litwy Kociuszko wystpi z zarzutami, ze Najwysza Rada Narodowa Litewska samozwaczo przywaszczya sobie wadz, e „osobisto i prywata w niej przewaa dobro og�lne", e wprowadza ona „ducha niezgody obraajcego uni bratnich narod�w". Po tych gboko niesusznych i krzywdzcych zarzutach wobec Litwin�w Kociuszko odwoa Jasiskiego z naczelnego dow�dztwa wojsk litewskich, powierzajc je komendzie nieudolnego gen. Michaa Wielhorskiego (4 VI1794). Po odsuniciu Jasiskiego przyw�dztwo powstaniem przeszo w rce grupy umiarkowanych spoecznie ludzi, kt�rzy dreli przed rewolucj i obawiali si uzbrojenia ludu. Rada Litewska zostaa rozwizana, a na jej miejsce Kociuszko utworzy Deputacj Centraln W. Ks. Litewskiego.

Wie o Kociuszce — generale chopskim (generoas muikii), rozesza

779

si szeroko wr�d chop�w litewskich, kt�rzy masowo zgaszali si do powstania, odmawiali powinnoci i napadali na dwory. Wystraszona szlachta uciekaa do oboz�w powstaczych lub cigna pod opiek wojsk carskich.

KLSKA POWSTANIA I ROZBI�R LITWY PRZEZ ROSJ I PRUSY W 1795 ROKU

Nieudana bitwa wojsk litewskich z Rosjanami pod Soami 25 VI 1794 r., po kt�rej wr�g zaatakowa mnie bronice si Wilno (19—20 lipca), pogbia rozbienoci w szeregach przyw�dc�w powstania. Wilescy jakobini, wytykajc niedostwo gen. Wielhorskie-go, dali podjcia ewolucyjnej walki z wrogiem. Po ustpieniu Wiel-horskiego, kiedy Kociuszko nie godzc si na przywr�cenie dow�dztwa gen. Jasiskiemu wyznaczy na wodza naczelnego gen. Stanisawa Mokronowskiego, w kierownictwie powstania litewskiego przewag uzyskali przeciwnicy rewolucji. Tymczasem 11 sierpnia wojska rosyjskie zdobyy Wilno i powstanie zaczo si rozprzga. Lud wiejski nie m�g si doczeka adnych swob�d, gdy szlachta odmawiaa wykonania zarzdze Kociuszki, kt�ry nakazywa uwolnienie z poddastwa chop�w zgaszajcych si do powstania. Rekruci chopscy zaczynali tumnie ucieka do dom�w, chopi stronili od powstac�w i wszczynali bunty przeciwko szlachcie i urzdnikom. Pr�no jakobini litewscy nawoywali do wyrzeczenia si przez szlacht „nieszczsnego egoizmu", darmo wzywali, aby z ambon „ogaszane byy wolnoci, dotd dla wocian udzielone". Szlachta przerzucaa ciary powstania na chop�w, oszczdzajc swe majtki, i ani mylaa o zniesieniu poddastwa.

Wojska litewskie, godne i zniechcone, cofay si na Grodno. Ze wschodu szybkimi marszami nadcigaa armia sawnego wodza rosyjskiego Suworowa, kt�ry pod Brzeciem rozbi oddzia wysanego przez Kociuszk na Litw gen. Sierakowskiego. Kiedy gen. Mokronowski ruszy spod Grodna na pomoc Kociuszce, dosza go po drodze wiadomo o klsce pod Macie j o wicami. Wojska litewskie skieroway si w�wczas spiesznie na Warszaw i wziy udzia w obronie Pragi, na kt�rej szacach 4 XI 1794 r. znalaz bohatersk mier gen. Jasiski. Po zdobyciu Pragi, kiedy to splami si Suworow wydawszy j na rze swoim odakom, powstanie upado. Litwa znalaza si pod okupacj rosyjsk. W 1795 r. nastpi trzeci rozbi�r Rzeczypospolitej. Ziemie litewskie zostay rozdarte midzy dw�ch zaborc�w. Rosja zagarna ca Auksztot i mud, a Prusy zagrabiy kraj zapuszczaski — Litw za-niemesk (Suwalszczyzn).

Zab�r Litwy przez Rosj i Prusy w 1795 r., bdcy aktem gwatu i przemocy wobec narodu, kt�ry wkroczy w okres swego gospodarczego i spoecznego rozwoju, zawr�ci na dziesitki lat Litw z drogi postpu, przyni�s jej nie tylko wzmoony reim feudalny, ale i ucisk narodowy.

VIII. LITWA POD BEREM CAR�W U SCHYKU EPOKI FEUDALNEJ (1795—1861)

UWSTECZNIENIE SPOECZNEGO

ROZWOJU LITWY \^ padek Rzeczypospolitej Obojga
Narod�w w 1794—1795 r. nie wstrzsn sumieniem narodu szlache
ckiego. Szlachta litewska utracia wprawdzie ojczyzn-pastwo ale za
chowaa majtki, poddanych i przywileje. Saa wic do carycy Kata
rzyny II dzikczynne delegacje „za uwolnienie tej ziemi z jarzma bun
townik�w" — powstac�w 1794 r.

W kraju, wyniszczonym przez wojn, g�d i zaraz 1794—1795 r., wielkorzdca Litwy, ks. Mikoaj Repnin, zaprowadza rosyjskie po-fzdki. Patrioci znaleli si na zesaniu, w ukryciu lub na emigracji. Pod groz bagnet�w rosyjskich zamaro ycie publiczne, umilky walki polityczne. Zawiedzeni targowiczanie bezczynnie przygldali si poczynaniom wadz carskich. Wadze te, cho jeszcze nie zaliczay Litwy do riem „odwiecznie rosyjskich", dyy do zupenego jej zespolenia l Rosj. Przede wszystkim wprowadziy one na Litwie surow cenzur prewencyjn ju w 1794 r. Bez zezwolenia cenzury nie wolno byo nic drukowa. W ten spos�b w obawie przed szerzeniem si na Litwie idei rewolucji francuskiej stumiono wolno sowa i druku.

Litw w 1794 r. podzielono na dwie czci: wilesk i kowiesk, kt�re w 1795 r. zczono w jedn guberni wilesk. W latach 1796— —1797 z dw�ch guberni wileskiej i sonimskiej stworzono jedn guberni litewsk, potem znowu w 1801 r. wydzielono ziemie litewskie w osobn guberni wilesk. W skad guberni wileskiej wchodzio 11 dawnych powiat�w, kt�re zachoway swe historyczne granice: wileski, trocki, kowieski, szawelski, rosieski, telszewski, upicki, brasawski, wikomierski, oszmiaski i wiciaski, czyli zawiej ski. Gubernia wile-ska wedug spisu rosyjskiego z 1795 r. liczya 11 miast powiatowych, 229 miasteczek i 17 781 wsi, w kt�rych yo okoo l min mieszkac�w.

Zarzd podbitym krajem powierzono Rosjanom, ale — wedle opinii rosyjskiej A. Bezborodki — „dobrano ludzi, kt�rzy bynajmniej nie zapewni powagi rosyjskiemu rzdowi". Zdzierstwo, przekupstwo i kradzie dobra publicznego wr�d urzdnik�w rosyjskich byy na Litwie powszechne. Na ten temat obiegaa Wilno nader wymowna aneg-

181

dota: drugi z kolei gubernator Litwy, J. Buhakow (1797—1798), wyda obiad reprezentacyjny dla szlachty. „r�d obiadu [Micha] Brzostowski coraz to yk, to n� lub widelec srebrny niby to skrycie za pazuch, to do kieszeni ka zacz.

— Co ty robisz, hrabio? — rzek mu udziwiony Buhakow.

— Ach! panie gubernatorze — odrzek Brzostowski — to rzecz szczeg�lna: jak si tylko czowiek zrobi rosyjskim poddanym, ot tak i rce wierzbi, eby co ukra".

W sdownictwie, pozostawionym szlachcie, zaszy niewielkie zmiany w por�wnaniu z okresem Rzeczypospolitej. Zachowano w sdach nie tylko Statut litewski 1588 r., ale i jzyk polski. Surowo jednak zabroniono zajazd�w, tego anarchicznego rodka dochodzenia sprawiedliwoci „prawem i lewem". Zniesiono te formalnie kar mierci (za to stosowano rosyjsk kar kilkunastu tysicy r�zeg, co r�wnao si mierci) i zabroniono tortur podczas ledztwa.

W dziedzinie skarbowoci utrzymany zosta w zasadzie polski system podatkowy z 1793 r. w postaci podymnego (i innych ciar�w pastwowych), jednake podwyszono je o 50% i rozoono nie na dymy, lecz wedug zasad rosyjskich na dusze chopskie mskie. Litwa dotkliwie odczuwaa zwikszenie podatk�w, tym bardziej e wybierano je w monecie srebrnej, gdy w Rosji pacono papierowymi asygnatami, kt�rych kurs spad a do 25% nominalnej wartoci. Dopiero w 1812 r. z ulg dla kraju zr�wnano Litw pod wzgldem podatkowym z guberniami rosyjskimi.

Ze mierci Katarzyny II (1796) i wstpieniem na tron Pawa I (1796—1801) na Litwie powia nowy duch. Ogoszono amnesti dla powstac�w z 1794 r. (pr�cz emigrant�w), przywr�cono cakowicie dawne sdownictwo litewskie i sejmiki szlacheckie dla obioru marszak�w i sdzi�w, przez co z powrotem dopuszczono szlacht do udziau w rzdach. Urzdnicy rosyjscy, jak stwierdza ks. Adam Czartoryski, „gorliwiej pilnowali suby, zmienili szorstko na mikko z podwadnymi i strzegli si naduy".

W szkolnictwie po zaborze nadal obowizyway ustawy Komisji Edukacji Narodowej a do 1801 r. Carat daleki by w�wczas od idei kulturalnej rusyfikacji Litwy, tote w niczym nie przeciwdziaa poloni-zacji tego kraju. Nowy car Aleksander I (1801—1825) na pocztku swoich rzd�w da si pozna jako skonny do liberalizmu owiecony wadca, gdy zezwoli powstacom-emigrantom na powr�t do kraju i zwr�ci im skonfiskowane majtki. W 1803 r. Aleksander I wyrazi zgod za zreorganizowanie szkolnictwa pastwowego na Litwie w myl polskich zasad, a kuratorium wileskiego okrgu szkolnego powierzy ks. A. Czartoryskiemu. Co wicej, w 1803 r. car przemianowa Szko G�wn wilesk na Uniwersytet, kt�ry wkr�tce wspaniale si rozwin.

Zab�r Litwy unicestwi i na dugo odsun reform stosunk�w spoecznych. Cofnito bowiem wszystkie uchway dotyczce poprawy bytu

182

Wieniacy litewscy w XVIII w. Obraz Franciszka Smuglewicza

mieszczan i chop�w, powzite przez Rzeczpospolit w dobie Sejmu Wielkiego i podczas powstania 1794 r. W podbitym kraju faworyci carowej Katarzyny otrzymali olbrzymie posiadoci, np. hr. Platon Zu-bow w 1795 r. dosta ekonomi szawelsk i cz starostwa jurborskie-go, kt�re liczyy ponad 15 ty. samych tylko dusz mskich. Zubow, objwszy swe dobra, natychmiast podni�s paszczyzn z dw�ch do szeciu dni tygodniowo, a za jego przykadem poszli inni. W og�lnoci los chopa litewskiego dozna po zaborze znacznego pogorszenia. Zaleno chopa od pana, zar�wno na Litwie, jak i w Rosji, bya niemal cakowita, z t wszake r�nic, e w Rosji w 1797 r. pod grob katorgi zabroniono chopom skarg na waciciela, gdy na Litwie poddani mogli dochodzi sprawiedliwoci u wadz pastwowych. Wiksze te byo w Rosji obcienie chop�w i inny system wymiaru powinnoci: na Litwie jednostk podatkow na rzecz dworu czy pastwa bya w�ka lub dym, w Rosji za tak zwana dusza rewizyjna mska, tj. wszyscy chopi zapisani podczas rewizji — spisu ludnoci przeprowadzanego co 15 lat. Wedug systemu rosyjskiego na Litwie wybierano od 1795 r. podatki

183

pastwowe. Zawarowano jednak wolnym chopom litewskim prawo do przenoszenia si na inne miejsce. W 1795 r. wolnej ludnoci w stosunku do og�u chop�w liczono 28,4%. Szlachta jednak domagaa si, aby wolny czowiek po przemieszkaniu 10 lat na jednym miejscu by uznawany za poddanego. Dlatego te liczba ludzi wolnych zmniejszaa si, tak e w 1858 r. wolnych chop�w na Litwie (pr�cz Litwy zanieme-skiej) byo zaledwie 5,6%. W 1795 r. na okoo 382 ty. dusz mskich byo 108 223 wolnych, a w 1858 r. na przeszo 589 ty. dusz chopskich byo wolnych ju tylko 33 389.

Obok zaostrzenia poddastwa, wydatnego zwikszenia paszczyzny i podatk�w cikim brzemieniem zwali si na chop�w litewskich nowy obowizek: dawanie rekrut�w do wojska. Wzici w rekruty chopi mieli przed sob 25 lat katorniczej niemal suby, w czasie kt�rej kij i g�d tpi ich nieraz sroej ni ogie bitewny. Przed t straszliw sub chopi ju od 1795 r. masowo zbiegali do Prus. Wadze rosyjskie zmuszone byy cile pilnowa granicy pruskiej, a nawet zezwoli na wykupienie si od tego obowizku, ale za tak wysok cen, e chop nie by w stanie zapaci potrzebnej kwoty.

SPRAWA CHOPSKA NA LITWIE W POCZTKU XIX WIEKU

Coraz powszechniejsza jednak krytyka feudalnych stosunk�w powoli zacza dociera do wiadomoci szlachty litewskiej. O kwestii wociaskiej zaczto powaniej myle od czasu, kiedy Aleksander I w 1803 r. wyda prawo „o wolnych rolnikach", pozwalajce dziedzicom zwalnia chop�w z poddastwa wraz z ziemi w drodze wzajemnej umowy. Z prawa tego skorzystao wszake niewielu pan�w litewskich. Wsawi si tu g�wnie Ignacy Karp, kt�ry umierajc w 1809 r. uwolni przeszo 7 ty. dusz mskich w swych dobrach, ale bez ziemi. Mimo to czyn Karpia nabra wielkiego rozgosu. Jednake spadkobierca jego, Eustachy Karp, stara si za wszelk cen nie dopuci do wykonania woli Ignacego. W dobrach karpiowskich wybuchy dugotrwae zaburzenia chopskie, gdy wieniacy domagali si przyznania im wolnoci. W kocu j otrzymali dziki interwencji wadz carskich, ale musieli za to paci wysokie czynsze. Spraw chop�w karpiowskich uwieczni A. Mickiewicz, piszc w Panu Tadeuszu:

Tylko ostrzegam, bymy wolnoci nie dali Pustej i sownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk wocian wyswobodzi, A Moskal ich podatkiem potr�jnym ogodzil. Radz wic, aby chop�w starym obyczajem Uszlachci i ogosi, e im herb nasz dajem.

W 1808 r. w Wilnie ukazao si dzieko senatora Waleriana Strojno-wskiego O ugodach dziedzic�w z wocianami, zachcajce szlacht do zwalniania chop�w z poddastwa i oddawania im ziemi w dzieraw. Rosyjski przekad tej ksieczki z 1809 r., do zreszt umiarkowanej w swoich tendencjach reformatorskich, wywoa jednak prawdziw bu-

184

* '>

Litwinki z okolic Druskiennik w pocztku XIX w.

R wr�d rosyjskich „pomieszczyk�w" [wacicieli ziemskich]. Arystokracja rosyjska pocza ciska gromy na „niegodziwego Polaka" za to, te odway si wystpi przeciwko odwiecznej i uwiconej instytucji poddastwa i proponowa tym samym myli, kt�re s „w monoci wy-WOa bunt w caym pastwie".

Co postpowsi ziemianie litewscy coraz powaniej zastanawiali si Md spraw chopsk. Bya ona tym bardziej palca, e od 1807 r. w m ffci Litwy, na Suwalszczynie, poddastwo osobiste chopa nieod--• Wracalnie ju odeszo w przeszo. Stao si to po zwyciskiej wojnie Napoleona z Prusami i Rosj 1806—1807 r. Po klsce Prus Napoleon Utworzy Ksistwo Warszawskie, w kt�rego skad wesza Suwalszczyz-

•a, zagarnita przez Prusak�w w 1795 r. Napoleoska konstytucja dla Ksistwa Warszawskiego z 1807 r. postanawiaa kr�tko i zdecydowa-

•ie: „Znosi si niewola. Wszyscy obywatele s r�wni przed obliczem prawa".

Wie o zniesieniu poddastwa na Suwalszczynie, gdzie jednak fe-Udaowie zatrzymali ziemi chopsk jako swoj wasno, obudzia Wielkie nadzieje wr�d chopstwa na Litwie rosyjskiej. Wierzyo ono, te kiedy nadejdze Napoleon, to przyniesie im wolno.

Nad rozwizaniem sprawy chopskiej poczli si gowi w latach 1811—1812 czoowi przyw�dcy szlachty litewskiej: ks. Micha Ogiski, k>. Ksawery Lubecki i hr. Ludwik Plater. ywili oni zudn wiar, e Aleksander I zezwoli na utworzenie pod swoim berem autonomicz-

1 Oego W. Ks. Litewskiego. W tym przekonaniu uoyli oni w 1811 r.

S „Ustaw rzdow W. Ks. Litewskiego", w kt�rej wysuwali projekt

185

uwolnienia chop�w z poddastwa w przecigu 10 lat: 1812—1821. Ogromna wikszo spoeczestwa litewskiego nie liczya jednak na obudne obietnice Aleksandra I w sprawie usamodzielnienia Litwy, lecz zwracaa si w stron Napoleona, wierzc w jego niezwycion, jak mniemano, potg.

LITWA W 1812 ROKU

Po rozgromieniu Prus w 1806—1807 r. i Austrii 1809 r. napoleoska Francja osigna szczyt potgi. P� Europy, 75 min ludzi (trzy razy wicej ni przedrwolucyjna Francja), suchao rozkaz�w cesarza Francuz�w. Tylko nieprzejednana wadczyni m�rz Anglia i Rosja zagradzay Napoleonowi drog do panowania nad wiatem. Wyspy Brytyjskie byy jednak dla niezwycionych zastp�w Napoleona nieosigalne. Chcc ugodzi dumny Albion, naleao pozbawi go ostatniego na kontynencie sojusznika — zgnie 40-milionow Rosj. Do wojny z Rosj Napoleon gotowa si od 1810 r. Wiosn 1812 r. jego Wielka Armia, zoona z 600 ty. onierzy i 1400 armat, pocigna w stron granic rosyjskich. G�wna, rodkowa armia w sile 220 ty. ludzi (og�em Napoleon rzuci na Rosj 420 ty.) 24—25 VI 1812 r. przeprawia si przez Niemen pod Kownem i kilku drogami spiesznie maszerowaa w gb Litwy rosyjskiej.

Car Aleksander, otrzymawszy podczas wspaniaego balu w Wilnie wiadomo o przeprawie Napoleona, zatai przed rozbawionymi gomi t zowrog wie. Dopiero nazajutrz w Wilnie wybucha wr�d Rosjan panika i w popochu opucili oni miasto. 28 czerwca Napoleon wkroczy do Wilna i spdzi w nim 19 dni (do 16 lipca). Przez ten czas zaj si on przywracaniem adu w armii i zorganizowaniem zarzdu Litw. Majc nadziej, e Litwa dostarczy ywnoci dla jego wojsk i e stworzy wasn si zbrojn, kt�r odda na jego usugi, Napoleon l lipca utworzy Komisj Rzdu Tymczasowego W. Ks. Litewskiego ze Stani-sawem Sotanem na czele. Komisja ta nie bya jednak w stanie podoa stawianym przez Napoleona daniom. Wojsko rosyjskie opuszczajc kraj pozostawio za sob spalone magazyny ywnoci. Armia napoleoska wkroczywszy do Litwy, uwaanej za kraj nieprzyjacielski, rabowaa i niszczya wsie, dwory, zabieraa zboe, dopuszczaa si najrozmaitszych gwat�w. Chopi na wie o Napoleonie odmawiali panom posuszestwa i oczekiwali wybawienia ich z poddastwa. Niejednokrotnie cae gromady chopskie uderzay na dwory, paliy je i na sw�j spos�b zaatwiay porachunki z panami. Przeraona szlachta uciekaa do miast i bagaa wadze rzdowe o pomoc.

Napoleon po przybyciu do Wilna m�wi wprawdzie o koniecznoci zniesienia poddastwa, ale spraw t poruczy Komisji Rzdu Tymczasowego. Komisja ta jednak w kwestii chopskiej nic nie postanowia, tumaczc, e wzburzenie powszechne i czasy wojenne stany temu na przeszkodzie. daa za to od chop�w natychmiastowego powrotu do zagr�d i do obowizk�w paszczynianych. Wmawiaa wieniakom, e

186

Odwr�t resztek armii napoleoskiej przez plac ratuszowy w Wilnie w kocu 1812 r.

Obraz Jana Damehla

Bf W

przez to oka si oni „godnymi tych dobrodziejstw, kt�re dla was wsp�lna nasza ojczyzna wkr�tce ogosi". Zniesienie poddastwa oznaczao w�wczas nic innego, jak rewolucj. W�wczas Napoleon miaby przeciwko sobie szlacht litewsk, na kt�rej poparcie i pienidze liczy. Ku rozczarowaniu mas chopskich sprawa poddastwa musiaa si skoczy na mglistych obietnicach na przyszo.

Kiedy Wielka Armia pocigna w gb Rosji, litewska Komisja Rzdowa zaja si organizacj administracji, sdownictwa, zatroszczya si te o owiat, wreszcie ogosia wznowienie unii z Polsk. Niesychany urodzaj 1812 r. pozwoli na cignicie ywnoci dla godujcej armii napoleoskiej. Jednake zanim uformowano puki litewskie, nadesza wiadomo o odwrocie Napoleona z Moskwy, a potem o straszliwej przeprawie jego armii przez Berezyn. Zapa wojenny i wiara w Napoleona zgasy w�wczas na Litwie niemal doszcztnie.

Powszechna wojna narodowa ludu rosyjskiego przeciwko francuskim najedcom, dzielno armii rosyjskiej i na koniec sroga zima zamay potg Napoleona. W kocu grudnia 1812 r. ostatnie niedobitki Wielkiej Armii opuciy Litw. Kraj, spustoszony i wyczerpany przemarszami wojsk, musia z kolei ywi armie rosyjskie. Za powrotem Rosjan przestao istnie p�roczne W. Ks. Litewskie, ucierpieli oczywi->cie zwolennicy Napoleona. Szlachta litewska zacza wzdycha do tego, „aeby Litwa poczona bya z Kr�lestwem Polskim i jednakowych z nim uywaa dobrodziejstw" — wspomina S. Morawski. Rycho

187

wszake na kongresie wiedeskim pokazao si, e Rosja uwaa Litw za swoj prowincj. Kongres wiedeski na yczenie Aleksandra I utrzyma podzia Litwy Wielkiej na dwie czci: Suwalszczyzna pozostaa w skadzie Kr�lestwa Polskiego, mud i Wileszczyzna z powrotem wr�ciy pod bero carskie.

Straty poniesione przez Litw w wojnie 1812 r. byy olbrzymie. Podwigna si jednak Litwa dziki niebywaym urodzajom 1813 i 1814 r. Dla szlachty litewskiej znowu nastay wietne czasy. Bawiono si na caego: „Hulaj dusza bez kontusza, szukaj pana bez upana". Wileskie maskarady i reduty (zabawy bez masek) znane byy w�wczas szeroko poza granicami Litwy. Obok zabaw, kt�re kosztoway krocie, nastpi istny sza gry w karty i pieniactwa. Przy karcianym stoliku przegrywano i zdobywano fortuny, a rej wodzi tu szuler na skal midzynarodow Ignacy Chackiewicz. Od proces�w majtkowych apelacje szy do senatu do Petersburga, a tamtejsi urzdnicy za odpowiednio wysz ap�wk umieli nada sprawie waciwy bieg i uzyska podany wyrok. W procesach cywilnych i kryminalnych w zasadzie obowizywa Statut litewski, ale sdy miay polecenie opiera si te na ukazach carskich, kt�re w wikszoci jeden drugiemu przeczyy, tak e sprawy si wikay i o wyroku decydowa pienidz.

SPRAWA ZNIESIENIA PODDASTWA NA LITWIE W LATACH 1815—1819

wiatlejsza cz szlachty litewskiej, cho obficie korzystaa z uciech wiatowych, nie tracia jednak z oczu spraw publicznych. Duch liberalizmu, zaniesiony na Litw w epoce napoleoskiej, nie pozosta bez wpywu na ksztatowanie postpowej opinii spoecznej na sprawy chopskie. Przenika on warstw szlacheckiej inteligencji bardzo mocno. Propagowaa go masoneria litewska. Masoni litewscy, przewanie ziemianie, posiadali swe loe w Wilnie, gdzie synna bya loa „Gorliwy Litwin", i w Rosieniach. G�wny okres dziaalnoci tych l� przypad na lata 1815—1821, tj. do czasu zakazania ich przez carat w 1822 r. Okoo 1818 r. loe te skupiay okoo 700 czonk�w. Mimo swej zamknitej, ekskluzywnej organizacji masoneria litewska wywara powany wpyw na spoeczestwo litewskie. Masoni bowiem gosili idee wolnoci, r�wnoci i braterstwa lud�w, tolerancj religijn, mio bliniego i dobroczynno.

Dziaali w tym kierunku, i to aktywnie, studenci Uniwersytetu Wileskiego. W 1817 r. zaoyli oni Towarzystwo Filomat�w (1817— —1821), kt�rego celem byo rozwijanie zainteresowa naukowych wr�d czonk�w oraz wpajanie „zamiowania rzeczy ojczystych". Filomaci przemyliwali te o szerzeniu owiaty wr�d ludu. Jesieni 1820 r. powstao Towarzystwo Filaret�w (1820—1822), posiadajce okoo 170 czonk�w. Dziaao ono pod hasem troski o obyczaje, nauk i rozwijao samopomoc koleesk. Zar�wno filomaci, jak i filareci ywo interesowali si spraw chopsk. Potpiali nieludzkie obchodzenie si

188

pan�w z poddanymi. Widzc niemono zniesienia poddastwa, prag-

•eji przynajmniej ulenia doli chopskiej.

Kwesti wociask rozwaano w tym czasie na amach „Dziennika Wileskiego" w latach 1815—1818. Szczeg�lnie jednak popularyzacji Idei liberalno-demokratycznych i sprawie chopskiej przysuyo si Towarzystwo Szubrawc�w, dziaajce w Wilnie w latach 1817—1822. W

•woim bojowym, antyfeudalnym organie „Wiadomoci Brukowe" (1816—1822), czytywanym nawet przez cara Aleksandra I, szubrawcy ale pomijali adnej sposobnoci, aby ironi i satyr zwalcza „wystpki t Wady bez wzgldu na urodzenie i majtek". Ostro pitnowali sobie-pastwo szlachty i jej okruciestwo wobec poddanych. Wielkie wrae-Oie wywoa artyku A. Marcinowskiego, zamieszczony w „Wiadomociach Brukowych" (1817, nr 8) pt. Machina do bicia chop�w. Autor S gorzk ironi zaleca szlachcie, by nie trudzia si wasnorcznym bi-dem poddanych, lecz by uywaa do tego opisanej maszyny, jako skracajcej „czas drogi i oszczdzajcej serce".

W gronie szubrawc�w znajdowali si ludzie szczerze pragncy likwidacji haniebnej instytucji poddastwa. Ujawnio si to u schyku 1817 r., kiedy w Wilnie zebra si sejmik szlachecki. Na jego obrady wniesiono

•prawe zniesienia poddastwa. Projektowi temu, jak donosi J. Lelewel, „szubrawcy poklaskiwali i po caym miecie gawd siali". Chwila do zniesienia poddastwa bya w�wczas nader stosowna. Po Prusach i Ksistwie Warszawskim, kt�re zniosy poddastwo osobiste jeszcze w 1807 r., wieo wyzwolono chop�w w nalecych do Rosji guberniach estoskiej 1816 r., kurlandzkiej 1817 r. i potem jeszcze inflanckiej 1819 r. Sejmik wileski po zaartych sporach przyj w kocu rezolucj zmierzajc do „polepszenia bytu wocian przez wzajemne umowy uwolnienia ich z poddastwa". Wybrana przez sejmik delegacja przedstawia ten projekt carowi w 1818 r. Car wyrazi „zadowolenie z chwalebnych zamiar�w szlachty litewskiej ulenia losowi poddanych wocian" i obieca go bliej rozway. Jednake senator M. Nowosilcow, przy-izy oprawca modziey wileskiej, w 1819 r. odradzi carowi zniesienie poddastwa na Litwie. Wskazywa on, nie bez racji zreszt, na przykad Kr�lestwa Polskiego, gdzie chopi, pozbawieni prawa do ziemi, popadaj w ndz i znajduj si w cakowitej zalenoci od szlachty.

PRZELADOWANIE PATRIOTYCZNEJ MODZIEY PRZEZ CARAT W 1823 ROKU

Rok 1819 sta si punktem zwrotnym w polityce wewntrznej Aleksandra I. Skoczy on z pozowaniem na liberalnego monarch i przeszed do stanowczej reakcji. Przeraay go wieci o ruchach rewolucyjnych w Europie i tajnych, wywrotowych stowarzyszeniach w cesarstwie, przez kt�re moga ucierpie jego absolutna wadza. Reakcyjne nastroje cara zrcznie wykorzysta M. Nowosilcow, rezydujcy w�wczas w Warszawie u boku w. ks. Konstantego. Nowosilcow, kt�ry dziwnie sobie upodoba Litw, rzuci „z lekka i zrcznie kilka podejrze

189

o usposobieniu i duchu modziey litewskiej". Pady one na podatny grunt, gdy z Wilna w 1823 r. nadeszo do w. ks. Konstantego doniesienie, e „bunt faworyzowany przez rektora wybuchn pomidzy modzie". W�wczas zaczy si masowe aresztowania student�w. Osadzono w wizieniu rektora J�zefa Twardowskiego. Odsunito od kuratorium ks. A. Czartoryskiego, kt�rego miejsce zaj Nowosilcow. Twardowskiego zastpi Wacaw Pelikan, poda kreatura, zausznik No-wosilcowa, kt�ry szpiegowa modzie i zapenia ni gorliwie wizienia, za co go potem w 1831 r. na ulicy wileskiej kijem obito. Adam Mickiewicz, Tomasz Za, Jan Czeczot i dziesitki innych znalazo si w areszcie. Lubieny pijak Nowosilcow, czepiajc si pozoru, cienia podejrzenia i wystpku, rozgosi, e wykry najokrutniejsz zbrodni: spisek na gow panujcego! Wydao si bowiem, e modzie uniwersytecka w Wilnie w 1822 r. utworzya Towarzystwo Filadelfist�w, kt�re dyo do „rozwijania uczu obywatelskich i utrzymania mioci do ojczyzny". Tego nie mogy cierpie wadze carskie i wypowiedziay bezwzgldn walk „nierozsdnemu" przywizaniu modziey do narodowoci polskiej i do „zgasej niepowrotnie ojczyzny". Po odbyciu ledztwa zesano w 1824 r. w gb Rosji okoo 20 os�b. Wydalono z Uniwersytetu profesor�w Lelewela, Twardowskiego, J. Gouchow-skiego, a p�niej jeszcze innych, za to, e szerzyli „wiedz szkodliw". Nastay lata reakcji, wzmoonej jeszcze po powstaniu dekabryst�w w Petersburgu 1825 r., z kt�rymi modzie litewska utrzymywaa do bliskie kontakty.

ROZW�J OWIATY I KULTURY NA LITWIE W PIERWSZEJ WIERCI XIX WIEKU

W pierwszej wierci XIX w. a po 1830 r. Litwa przeywaa okres wcale pomylnego rozwoju owiaty i kultury narodowej. Liberalna inteligencja szlachecka z ks. A. Czartoryskim jako kuratorem wileskiego okrgu szkolnego (1803—1823) zwr�cia baczn uwag na spraw owiaty. Dziki jej inicjatywie oraz trudowi organizacyjnemu Uniwersytetu Wileskiego Litwa w latach 1803—1820 pokrya si najgstsz w cesarstwie rosyjskim sieci szk� pocztkowych. W 1803 r. na Litwie byo 70 szk� pocztkowych, 349 nauczycieli i 10 140 uczni�w, w 1820 r. za szk� byo ju 430, nauczycieli 983, a uczni�w 21 174. W szkoach tych, podobnie jak za czas�w Komisji Edukacji Narodowej, uczono przewanie po polsku, a wyjtkowo tylko, i to w niszych klasach, po litewsku.

Ze szk� rednich prawie co 32-gi ucze szed na uniwersytet, a pozostali wybierali tradycyjne zawody: ksidza, wojskowego, palestr (sdownictwo i adwokatur), urzdnika samorzdu szlacheckiego lub wreszcie pisarza ekonoma. Synowie chopscy, kt�rych do szk� chodzio 10—33% (w stosunku do og�u uczni�w), majc zamknit drog do kariery urzdniczej wybierali przewanie stan duchowny.

Rozwojowi owiaty i kultury na Litwie sprzyjaa wielce dziaalno

190

naukowa profesor�w i uczni�w Uniwersytetu Wileskiego, postawionego na wysokim poziomie, skupiajcego doborowe kadry naukowe. Uniwersytet Wileski by polsk uczelni i stanowi najwyszy w pierwszej poowie XIX w. wykwit polskiej kultury umysowej. Oddziaywa on jednakowo dodatnio i pobudzajco r�wnie na inteligencj litewsk, kt�ra — wychodzc po czci z jego mur�w — wyraaa pragnienie podwignicia litewskiej z ducha i treci tw�rczoci kulturalnej.

Chocia wadze uniwersyteckie nie zgodziy si na otwarcie katedry jzyka litewskiego (1822), to jednak udzielay poparcia badaniom nad histori Litwy, pojmowanej zreszt jako nieodczna cz skadowa dziej�w polskich. Historia, uwaana za mistrzyni ycia, miaa krzepi podupadego po rozbiorach ducha narodowego. Historyk, wedle Lelewela, winien „unosi si mioci ojczyzny i narodowoci" (1817). Duchem gbokiego patriotyzmu s te przesiknite dziea historyczne Joachima Lelewela (1786—1861), Ignacego Daniowicza (1787—1843), Ignacego egoty Onacewicza (1780—1845) i p�niej piszcych J�zefa Jaroszewicza (1793—1860), Michaa Baliskiego (1794—1864) oraz gonego J�zefa Ignacego Kraszewskiego (1812—1887), kt�rzy piszc o Litwie uwaali j za swoj polsk ojczyzn. Przeszo Litwy znalaza te sw�j artystyczny wyraz w utworach poetyckich Adama Mickiewicza (1799—1855), kt�ry wywar potny wpyw na literatur litewsk, dajc jej podniet do tematyki historycznej i sawienia przeszoci Litwy.

Od 1805 r. dziaaa w Wilnie synna ksigarnia i drukarnia Zawadzkich, zaoona przez wielce zasuonego wydawc J�zefa Zawadzkiego. Bya to nowoczesna firma wydawnicza, kt�ra istniaa a do II wojny wiatowej. J. Zawadzki pierwszy drukowa poezje Adama Mickiewicza, wydawa te liczne druki litewskie, w tym elementarze do nauki czytania.

Dziaalno kulturowa i naukowa polskiej inteligencji w Wilnie skierowana bya w duej mierze ku problematyce litewskiej. Polacy jednak, czy te spolonizowani Litwini, traktowali oczywicie Litw z polskiego punktu widzenia. Zajmowali si ni, poniewa sdzili — bdnie — e Litwa bezpowrotnie uchodzi w przeszo, a wic trzeba ocali i utrwali pami o jej historii. Mimo to tw�rczo polskiej inteligencji na Litwie dobrze przysuya si narodowi litewskiemu, gdy odkrywaa przed nim jego wasne, bogate dzieje, sawia je w historiografii i literaturze piknej, wzbudzajc tym samym mimowolnie patriotyczne uczucia u Litwin�w i zwikszajc ich zainteresowania wasn przeszoci.

NARODOWO-KULTURALNY RUCH SZLACHTY LITEWSKIEJ NA POCZTKU XIX WIEKU

W tych czasach, kiedy podnosi si poziom owiaty i kultury ludu litewskiego, kiedy rosa jego wiadomo spoeczna, rozbudzona powstaniem 1794 r. i wojn 1812 r., pocz si rozwija w pocztku XIX w. litewski ruch narodowo-kulturalny. wiadomych swej narodowoci Li-

191

Simanas Daukantas, pierwszy historyk Litwy piszcy po litewsku

twin�w wprawia w zachwyt rozprawa K. Bohusza O pocztkach narodu i jzyka litewskiego (1808). Dzieo to dowodzio staroytnoci Litwin�w i ich jzyka, stawianego na r�wni z grek, acin i sanskrytem. Nic dziwnego, e pobudzio ono wyksztaconych Litwin�w do studi�w lituanistycznych. Owieceni Litwini pojli, e koniecznie trzeba pisa po litewsku i rozwija narodow kultur litewsk. Myl t przeksztacia w czyn szlachecka inteligencja mudzka. Ugrupowaa si ona pocztkowo wok� biskupa mudzkiego J�zefa Giedrojcia (1754—1838), znanego ze swoich zamiowa literackich. Grono pisarzy mudzkich obejmowao okoo 25 os�b, kt�re miay wsp�lne zainteresowania i ideay, jak: umiowanie jzyka, przeszoci i folkloru mudzkiego, postpowe liberalne pogldy, wyraajce si w krytyce poddastwa, i ch do pracy narodowej. Nieco p�niej, okoo 1820 r., centraln postaci ruchu mudzkiego sta si Dionizy Poszka (Paszkiewicz, 1757—1830), gorcy mionik mudzi i w og�le Litwy, jej ludu i staroytnoci, kt�ry marzy o odrodzeniu jzyka litewskiego, a zarazem serdecznie wsp�czu doli chopa.

Obok mudzkiego orodka pracy narodowo-kulturalnej w kocu pierwszej wierci XIX w. wytworzy si jeszcze drugi — wileski. W orodku wileskim czoow rol odgrywa Simanas Staneviius (1799— —1838). Jego oda love emaiiu (1823) jest kapitalnym przykadem przebyskujcej litewskiej wiadomoci narodowej, zrozumienia, e Litwini stanowi odrbny od Polak�w nar�d, kt�ry majc za sob wielk przeszo nie moe upa i odrodzi si. W orodku wileskim powstaa pierwsza historia Litwy, napisana przez Litwina po litewsku. Tw�rc jej by Simanas Daukantas (1793—1864), ucze Lelewela, Daniowicza i Onacewicza, kt�ry w 1822 r. zaczai pisa dzieo (bezkrytyczne zreszt)

192

pt.: Darbai senujii lietuvi ir zemaii (Czyny dawnych Litwin�w i mudzin�w), ukoczone przed 1830 r., lecz wydane dopiero w 1909.

Niezalenie od tych dw�ch orodk�w tworzy wybitny poeta Anta-nas Strazdas (Drozdowski, 1763—1833), zwany pieniarzem ludu litewskiego. Gbokie humanistyczne i demokratyczne cechy jego poezji, konkretno i przejrzysto obraz�w poetyckich, ujmowanych w form ludowych dajn, uczyniy ze poet ulubionego przez chopstwo.

Nader wane dla kultury litewskiej znaczenie posiadaa dziaalno Litwina pruskiego Ludwika Rezy (1776—1840). Reza nie tylko zasuy si tym, e pierwszy ukaza wiatu warto przebogatych dajn litewskich, kt�rych zbiorek ogosi w 1825 r. On to bowiem odkry gwiazd pierwszej wielkoci w litewskiej literaturze — Krystiana Donelaitisa, wydajc w 1818 r. w Kr�lewcu jego poemat Metai (Rok). Metai Donelaitisa przekona ostatecznie Litwin�w, e ich uboga jeszcze literatura, majc taki wspaniay wz�r, winna miao kroczy w jego lady. Zaczli wic Litwini docenia pikno i bogactwo wasnej mowy, pr�bowali — jak Poszka — ukada sowniki jzyka litewskiego, pisali i wydawali gramatyki litewskie. Przemyliwali nawet nad urobieniem narodowego jzyka litewskiego, gdy dotd (i p�niej jeszcze) kady z pisarzy tworzy we wasnym narzeczu i nie zawsze bywa zrozumiany przez czytelnik�w w innych zaktkach Litwy. Jednake ujednolicenie norm gramatycznych, pisowni i skadni, stworzenie dostosowanego do wsp�czesnych potrzeb kultury i nauki sownictwa przekraczao jeszcze siy mao uczonych Litwin�w. Przeszkodziy im w tym i wypadki 1831 r.

POWSTANIE 1831 ROKU NA LITWIE

Powstanie listopadowe w Kr�lestwie Polskim zaskoczyo Litw. Kraj nie by przygotowany do walki zbrojnej. Jednake wadze carskie spodzieway si, e Litwa moe p�j w lady Polski, wobec czego l XII 1830 r. ogosiy na Litwie i Biaorusi stan wojenny. Odbierano bro szlachcie, wiziono i zsyano w gb Rosji podejrzanych. Szlachta, wystraszona zapowiedzi surowych kar dla „buntownik�w", czym prdzej 7 XII 1830 r. pospieszya oznajmi „wiernopoddask przychylno ku Tronowi i ojczynie, uleganie bezwarunkowe we wszystkim przedsibiorczym od Rzdu rodkom". Wbrew tym unionym zapowiedziom „zachowania spokojnoci i porzdku" w lutym 1831 r. zerwali si do walki chopi w powiecie telszewskim, ale w starciu z wojskami rosyjskimi doznali poraki.

Masowy ruch powstaczy ogarn Litw w kocu marca 1831 r. 25 marca wybucho powstanie w powiecie szawelskim, a zaraz potem ruch wyzwoleczy obj powiaty: rosieski, telszewski, kowieski, upicki, poniewieski, wikomierski (gdzie walk podja synna Emilia Plate-r�wna), trocki, oszmiaski i wiciaski. Wojna narodowowyzwolecza rozgorzaa na caej Litwie. Celem politycznym powstania byo odzyskanie przez Litw niepodlegoci w ramach jednej Rzeczypospolitej.

193

13— T . nrhmaifeki Hi�nria

Emilia Plater

Powstanie litewskie 1831 r. miao pewne znamiona rewolucji spoecznej . Powstacy bowiem wydali po litewsku szereg odezw do chop�w zachcajc ich do walki obietnicami wolnoci i r�wnoci. „Nie bdziecie muzykami [poddanymi], jak was nazywa Moskal, i adnego cikiego nie bdziecie dwiga jarzma", gosia jedna z odezw i dodawaa, e po zwyciskiej wojnie „wszyscy od razu zostaniecie prawdziwymi wolnymi Polakami [tikrais lenkais valnais]". W Polsce tymczasem rzd powstaczy adnych ulg, adnej swobody chopom nie przyrzeka, wzywa tylko do walki o niepodlego.

udzony nadziej wolnoci na pocztku powstania lud litewski „cisn si z zapaem w szeregi obroc�w ojczyzny" i piewa:

Dabar lenkai naprapule Koi emaitiai gyvi...

Jeszcze Polska nie zgina Gdy mudzini yj...

Chopi litewscy, stanowicy okoo 80% powstaczych wojsk, wystpowali do walki nie tylko z wojskami rosyjskimi, ale i z wasn reakcyjn szlacht. Wocianie telszewscy, chwytajc za bro, najpierw odbili rekrut�w prowadzonych przez Rosjan do Telsz, a potem „skupionymi siami rzucili si na najzoliwszych ze szlachty, kt�rej przeszo 30 os�b stao si ofiar ich zemsty, po czym dopiero rozpoczli utarczki z wojskiem moskiewskim". W bitwie pod Pog 5 IV 1831 r., kiedy dowodzca szlachta krya si w tylnych szeregach atakujcych powstac�w, za ten brak chci do walki „60 przeszo szlachty po wygranej bitwie przez chop�w rozstrzelanej zostao" — tak donosi powstaniec Jan Gasztowt.

194

* I i

W kwietniu 1831 r. powstacy, w kt�rych szeregach walczyo pocz-^ro 25—30 ty. ludzi, sprawowali kontrol na prawie caym obszarze Itwy i tylko Wilno z Kownem pozostaway w rku Rosjan. Powstacy przecili drogi z Petersburga na Warszaw, napadali na transporty bro-•i, amunicji i ywnoci. Zwalczaniem powstania zajta bya blisko |0-tysiczna (p�niej 42-ty.) armia rosyjska. Powstanie litewskie stwa-ftao wic Polakom lepsze widoki na zwycistwo. Dopiero w kocu kwietnia, otrzymawszy znaczne posiki, Rosjanie zdoali rozbi wik-tto oddzia�w powstaczych, kt�re operoway samodzielnie, bez na-CMlnego dow�dztwa, kady na wasn rk, a kt�re w dodatku w zna-ttnej czci uzbrojone byy tylko w oszczepy!

Wtedy dopiero, po wielu miesicach pr�nych oczekiwa, Litwa Wreszcie ujrzaa spieszce z pomoc wojska polskie. Kiedy genera Chapowski z 700 ludmi, a za nim gen. Giegud z 12-tysiczn armi W kocu maja nadcignli do Litwy, powstanie litewskie ju podupado. Lud czu si zawiedziony i oburzony postaw kierujcej powstaniem szlachty. Szlachta bowiem ani mylaa o tym, „eby wolno l wasno nalen ludowi zaraz nada". Na pr�no demokratyczna lewica szlachecka w powstaniu, susznie rozumujc, e bez udziau chop�w dalej walczy nie mona, w momencie krytycznym powstania (czerwiec 1831) zacza gosi hasa o nadaniu chopom ziemi, kt�r Uprawiaj dla siebie. Jednak chopi w masie swej ju odstpili od Udziau w powstaniu.

Przybyy na Litw gen. Giegud marnowa czas na marsze i uczty. Ody wreszcie postanowi uderzy na Wilno, byo ju za p�no. W bit-Wie w G�rach Ponarskich pod Wilnem, nieudolnie przez Gieguda prowadzonej, powstacy w starciu z silniejsz armi rosyjsk stracili prze-Bo 2 ty. zabitych i rannych. Uchodzcy przed pocigiem Rosjan od-dzia Gieguda zaatakowa z kolei Szawle 8 VII 1831 r., ale znowu do-ma poraki. Rozprzenie wr�d wojska powstaczego, wywoane tymi klskami, zmusio Gieguda do odwrotu. Jego armia trzema oddziaami pr�bowaa przedrze si do Polski, ale udao si to tylko jednemu z nich. Dwa pozostae oddziay zmuszone byy przekroczy gra-nice, prusk i zostay rozbrojone. Na granicy pruskiej jeden z oficer�w, K. Skulski, na widok wodza skadajcego bro w przystpie szalonej HOZpaczy wystrzaem z pistoletu zabi Gieguda na miejscu. Ten tragi-CZny wystrza zakoczy powstanie litewskie. W lipcu 1831 r. wojna narodowowyzwolecza na Litwie bya przegrana i skoczona.

POCZTKI UCISKU NARODOWEGO LITWIN�W PO 1831 ROKU

Po stumieniu powstania 1831 r. carat zastosowa szereg represji Wobec Litwy. Godziy one nie tylko w uczestnik�w powstania, ale te W ycie publiczne i kultur kraju. Wadze carskie przede wszystkim w 1832 r. zamkny Uniwersytet Wileski jako „gniazdo litewskiego wol-nomylicielstwa". Wydzia Lekarski Uniwersytetu, przemianowany na Akademi Medyczno-Chirurgiczn, przetrwa tylko do 1842 r. W�w-

195

czas bowiem po wykryciu tajnych organizacji studenckich, Towarzystwa Demokratycznego (1836—1839) i Modej Polski (1838—1839), zniesiono i t uczelni. Pr�ba demokratycznej propagandy powstaczej, podjta przez Mod Polsk Szymona Konarskiego (kt�rego powieszono w Wilnie w 1839 r.), stumiona bezwzgldnie, zaostrzyhi tylko zapdy rusyfikator�w Litwy. W 1840 r. zabroniono uywanin nazw „Litwa" i „Biaoru" w praktyce urzdowej, i zastpiono je terminem „Severo-Zapadnyj Kraj". Zarazem w 1840 r. uchylono obowizujcy dotd Statut litewski 1588 r. i wprowadzono prawo rosyjskie.

W 1843 r. wszed w ycie nowy podzia administracyjny, kt�ry cilej podporzdkowa Litw zaborcy. Guberni wilesk podzielono mi dwie: wilesk i kowiesk. Guberni wilesk tworzyy powiaty: Wilno, Troki, Oszmiana, wiciana (powiat zawilejski), Lida (odjta od guberni grodzieskiej) oraz Dzisna i Wilejka (odczone od gub. miskiej). Do guberni kowieskiej weszy powiaty: Kowno, Telsze, Szaw-le, Rosienie, Poniewie (dawny pow. upicki), Jeziorosy (potem zwane-Nowoaleksandrowskiem) i Wikomierz.

TAJNE ORGANIZACJE NIEPODLEGOCIOWE NA LITWIE PRZED POOW XIX WIEKU

Po klsce wojny narodowowyzwoleczej 1831 r. cz powstac�w i postpowa modzie zacza si doszukiwa przyczyn poraki. Powoli dochodzono do susznego przekonania, e powodzenie nowej walki zbrojnej o niepodlego nie jest moliwe bez szerokiego udziau mas ludowych, kt�re dadz si pozyska na trwae dla idei niepodlegoci tylko pod warunkiem nadania chopom ziemi i wolnoci. Przewiadczony o tym by ju Konarski. Szerszym krgom patriotycznym suszno tego pogldu udowodniy naocznie wydarzenia na Litwie w latach 1846—1849.

W przededniu synnej Wiosny Lud�w 1848 r., kt�ra wstrzsna zmurszaymi posadami reakcyjnych monarchii we Francji, Prusach i Austro-Wgrzech, na Litwie nastpio oywienie demokratycznego ruchu narodowowyzwoleczego. Towarzystwo Demokratyczne Polskie w latach 1843—1846 zaczo sa na Litw swoich emisariuszy w celu przygotowania powstania. W 1845 r. bracia Aleksander i Franciszek Dalewscy utworzyli w Wilnie tajny Zwizek Braterski, przeksztacony w 1846 r. w Zwizek Modziey Litewskiej. Zwizek mia przygotowa modzie do powstania zbrojnego.

LITWA W CZASIE WIOSNY LUD�W

Wieci o powstaniu krakowskim z wiosny 1846 r. i o gonej „rzezi galicyjskiej" wywoay trwog wr�d ziemian Litwy, a podniosy na duchu chop�w litewskich. Wocianie „prosili Boga, aeby co wybucho". Wydarzenia rewolucyjne 1848 r. ywo poruszyy Litw, szczeg�lnie masy ludowe. Wadze carskie z niepokojeni ledziy przenika-

796

[tace do Litwy rewolucyjne pisma i ulotki, traktoway je jako „przykad pichwalstwa i szalestwa, kt�rego niewtpliwym celem jest wprowa-

1 <feenie poj demokratycznych oraz ducha anarchii". Chopi ze mudzi | Wileszczyzny zakupywali w Prusach bro, proch i o�w. M�wili nie-raz, e w razie zaburze uderz na pan�w. Sam car Mikoaj I stwierdza z niesmakiem, e na mudzi „lud istotnie burzy si przeciw dziedzicom". Donoszono, e „Litwini tylko na to czekaj, aeby przyczy llC do ruchu, bez przerwy wasaj si ludzie, kt�rzy namawiaj do buntu".

Niepokoje ogarny i miasta. W Wilnie i Kownie oczekiwano rewo-hicyjnego zamachu w dniu 28 III 1849 r. Jednak kierujcy przygotowa-niami do powstania przyw�dcy Sierakowski i bracia Dalewscy zawahali tle,, odwlekali termin, skutkiem czego wadze carskie zdyy wykry ipisek i aresztowa niekt�rych rewolucjonist�w.

Zamone ziemiastwo w obawie przed rozruchami chopskimi yo W ustawicznym strachu. „Przy takim stanie umys�w obawia si mona Wizystkiego — brzmiao doniesienie do cara z Litwy — i tylko niezwo-ODie zwikszenie liczebnoci wojsk moe zdawi spodziewane powstanie". Istotnie, po nadejciu posik�w wojskowych sytuacja rewolucyjna na Litwie zostaa opanowana.

ZMIANY W POOENIU CHOP�W W POOWIE XIX WIEKU

Przed poow XIX w. sprawa chopska ponownie staa si g�wnym problemem w yciu Litwy. Szlachta po dawnemu niechtnie widziaa Wszelkie zmiany w prawnym pooeniu chopa, a nawet, jak w 1837 r., Cynicznie owiadczaa, e tam gdzie poddani maj dobrego pana, „tam Itan wocian jest szczliwy i adnej poprawy nie potrzebuje". Carat todnak, ponaglany przez cige niepokoje i rozruchy chopskie, przez

•kargi poddanych na bezmierny wyzysk ze strony szlachty, zdecydowa

•i na drobne reformy. W 1839 r. ogoszono reform w dobrach pa-Uwowych w caym pastwie rosyjskim. Na Litwie dobra pastwowe, Cho powanie uszczuplone przez rozdawnictwo wielkich majtk�w po taborze, byy do rozlege. W 1841 r. powikszono je w wyniku konfi-

•katy d�br kocioa katolickiego. W poowie XIX w. w guberni wile-ikiej 31,5% ludnoci (222 147 dusz obojga pci) mieszkao w dobrach pastwowych, w guberni kowieskiej za 35,2% (206 202 dusze). Byt tej licznej warstwy ludnoci zosta dziki reformie, przeprowadzonej w latach 1840—1857, nieco polepszony. Zniesiono bowiem folwarki i paszczyzn, nieco obniono podatki, kt�re miay nie przekracza trzeciej czci dochod�w chopa, uregulowano te nadziay chopskie. Natomiast w posiadociach prywatnych carat zdecydowa si wprowadzi na Litwie w 1844 r. obowizkowe inwentarze majtkowe. Inwentarz mia zawiera opis majtnoci, wyliczenie poddanych, ich nadzia-�w i powinnoci. Og� ciar�w chopskich nie m�g przewysza trzeciej czci dochod�w chopa. Powinnoci te poddani penili z w�ki lub B dymu. Paszczyzna wynosia w�wczas rednio 6 dni w tygodniu z

197

dymu. Obok paskich ciar�w chop paci jeszcze podatki na rzec/ pastwa. Wprowadzeniem obowizkowych inwentarzy carat usiowa przeciwdziaa nadmiernemu zwikszeniu powinnoci chopskich prze/ szlacht, kt�ra te wrogo przyja to zarzdzenie.

WZROST ZALUDNIENIA LITWY DO 1860 ROKU

W okresie od schyku XVIII w. do 1860 r. na Litwie, mimo wojen 1794, 1812, 1831 r., nastpi szybki przyrost ludnoci. W 1860 r. gubernia wileska (bez ruskich powiat�w Dzisna i Wilejka) liczya okoo 678 ty. mieszkac�w. W guberni kowieskiej yo pod�wczas ponad 941 ty. ludnoci. Wreszcie w piciu litewskich powiatach guberni suwalskiej (Kalwaria, Mariampol, Sejny, Wadysawowo i Wikowyszki) znajdowao si ponad 310 ty. mieszkac�w. Na terytorium Litwy etnicznej, obejmujcym okoo 78 800 km², zamieszkiwao wic razem okoo 1930 ty. ludnoci. rednia gsto zaludnienia wynosia ponad 24 osoby na l km². Litwini wskutek postp�w osadnictwa ruskiego, bujnego rozwoju polonizacji i rozplenienia si ywiou ydowskiego stanowili w�wczas nie wicej ni 70% og�u ludnoci Litwy.

W miastach yo 12% mieszkac�w kraju. Wilno w 1860 r. posiadao przeszo 60 ty. mieszkac�w, Kowno zbliao si do 25 ty.

WIELKA WASNO NA LITWIE W POOWIE XIX WIEKU

Litwa pozostawaa krajem wielkiej wasnoci ziemskiej. Okoo 1860 r. w guberni wileskiej byo 2096 wacicieli ziemskich, kt�rzy posiadali 195 818 poddanych dusz mskich, w guberni kowieskiej do 1547 wacicieli naleao 175 015 dusz mskich. Olbrzymia wikszo szlachty nie miaa poddanych, ustawicznie uboaa i poza ubiorem czy zwyczajami lub jzykiem niczym od chop�w si nie r�nia. Najwiksze majtnoci posiadali na Litwie Tyszkiewiczowie, Tyzenhauzowie i Ogiscy, z Rosjan za Zubowowie i Naryszkinowie. Swoje dobra liczyli oni na dziesitki tysicy dziesicin i dusz. Na przykad Jan Tysz-kiewicz w jednej tylko guberni kowieskiej, gdzie naleay do dawne radziwiowskie Bire, wada przeszo 74 ty. dziesicin ziemi z 15 740 poddanymi obojga pci. Naryszkinowie w Grudziach i agorach mieli blisko 147 ty. dziesicin i okoo 27 ty. poddanych. Wiksze latyfundia w granicach byej Rzeczypospolitej miaa wtedy jedynie rosyjska i polska arystokracja na Ukrainie i Biaorusi.

OZNAKI POSTPU W ROLNICTWIE W PIERWSZEJ POOWIE XIX WIEKU

W rolnictwie zmiany nastpiy niewielkie. Jak przed wiekami, tak i w poowie XIX w. chopi powszechnie stosowali tr�jpol�wk, a ziemi orali drewnian soch, zaopatrzon w elazne narogi. Bardziej postpowe formy gospodarki zaczli za to stosowa ziemianie, zwaszcza

198

Ci bogatsi. W ich majtkach tr�j po�wk zastpi podozmian i wielo-pol�wka, soch wypar elazny pug, a w gospodarstwie pojawiy si maszyny rolnicze: kosiarki, mockarnie, sieczkarnie i inne. Na polu szerzenia kultury rolniczej zasuy si zwaszcza M. Oczapowski, profesor Uniwersytetu Wileskiego, autor licznych dzie z zakresu uprawy roli, propagujcy nowoczesn wiedz rolnicz. Przecitne urodzaje na Ko-wieszczynie, gdzie byy lepsze gleby, w latach 1848—1857 wynosiy: zb� ozimych 4 ziarna, jarych 4,2 ziarna. Na Wileszczynie plony byy nisze, przecitnie sigay one 3 ziaren. Podobne rednie plony osigano i dawniej w XVI—XVIII w. W rolnictwie litewskim, jeli chodzi O zboe, panowa wic od XVI w. zast�j. W poowie XIX w. w gospodarstwie wiejskim wystpi nawet kryzys, gdy spado pogowie byda rogatego, wi i owiec, obniyy si te plony. Nie by to wszake objaw kryzysu ustroju feudalnego, ale wynik nieurodzaj�w i pomoru byda w latach 1840—1841, 1844—1845, 1852—1855. Ogromny postp za to zrobia uprawa ziemniak�w. Pod koniec XVIII w. ziemniaki na Litwie uprawiano jedynie w ogrodach. Prawdziw i zawrotn karier zrobi ziemniak dopiero po 1830 r. Wysiewany i sadzony w duych ilociach, sta si niemale bogosawiestwem dla ubogiego chopstwa i dla — wielkich wacicieli, kt�rzy pdzili z ziemniak�w olbrzymie iloci w�dki, i to znacznie taszym kosztem, ni z yta.

PIERWOCINY PRZEMYSU NA LITWIE W PIERWSZEJ POOWIE XIX WIEKU

Zab�r Litwy przez Rosj nie wpyn oywczo na ycie gospodarcze kraju. Podczas gdy Polska potrafia wykorzysta olbrzymi, nienasycony rynek rosyjski i wspaniale rozwina produkujcy na eksport do Rosji przemys tkacki, to Litwa w okresie 1795—1861 nie wysza poza stadium prekapitalistycznego uprzemysowienia. Na Litwie powstaway jedynie zakady drobnej wytw�rczoci przemysowej: p�tna, jedwabiu, sukna wenianego, garbarnie, fabryczki wiec i tytoniu, cegielnie, papiernie i inne. Rozw�j drobnego przemysu w guberniach wileskiej i kowieskiej w latach 1814—1858 by nastpujcy:

Rozw�j przemysu na Litwie w latach 1814—1858

Rok

Liczba zakad�w

Liczba robotnik�w

1814 1828 1858

64 115 236

140 713 1214

Jak wida, postp w przemyle by wprawdzie wyrany, ale w istocie rzeczy r�wna si coraz wikszemu zacofaniu przemysowemu Litwy. W 1858 r. na jeden zakad przypadao rednio zaledwie 5 robotnik�w i tylko dwa przedsibiorstwa zasugiway na miano fabryk: papiernia w Kuczkuryszkach pod Wilnem zaoona w 1824 r., kt�ra w 1850 r. zatru-

199

dniaa 109 robotnik�w, i druga papiernia w Werkach, zaoona w 1834 r., kt�ra w 1858 r. wytwarzaa piciokrotnie wicej ni fabryka w Kuczkuryszkach.

Kwit za to, podobnie jak w polskiej Galicji, przemys gorzelniany. Co prawda liczba gorzelni malaa, gdy w 1841 r. byo ich na Litwie (bez Suwalszczyzny) 1330, gdy w 1858 r. tylko 514. Jednake produkcja w�dki, wyjwszy niekt�re lata, wcale nie spadaa. Dodawszy jeszcze okoo setki browar�w, 745 myn�w i kilkadziesit tartak�w, wida, e na cay przemys litewski przed 1861 r. skadao si nie wicej, ni 2 ty. r�nych malekich zakad�w, zatrudniajcych chyba og�em 8—10 ty. robotnik�w, na dobitek w wikszoci paszczynianych chop�w. W por�wnaniu do szybko rozwijajcej si Polski i Rosji, Litwa w dziedzinie przemysu pozostawaa coraz bardziej w tyle.

W handlu litewskim w pierwszej poowie XIX w. dwa towary panoway na rynku: zboe i w�dka. Zboe w duych ilociach wywoono za granic przez Ryg i Kr�lewiec, w�dka za sza do obrotu wewntrznego, suya do masowego rozpijania chop�w. W wywozie powane miejsce zajmowa len, a nastpnie drewno, potem wena i sk�ry. Z przywoonych na Litw towar�w najwaniejsze byy: s�l z Prus, cukier z Polski i Rosji, herbata z Rosji, tkaniny z Polski i ledzie z Norwegii. Bilans handlowy Litwy, jeliby sdzi po danych handlu Kowna i spawu Niemnem, by dodatni, gdy warto eksportu znacznie przewyszaa import. Doch�d z eksportu jednak szed g�wnie na wystawne ycie pan�w i na podatki do skarbu rosyjskiego.

OYWIENIE LITEWSKIEGO RUCHU NARODOWO-KULTURALNEGO W POOWIE XIX WIEKU

Klska powstania 1831 r., zamknicie Uniwersytetu Wileskiego w 1832 r., mier Poszki w 1830 r. i Strazdasa w 1833 r., rozpoczynajca si rusyfikacja — wszystko to spowodowao wyrane zaamanie si ruchu kulturalnego Litwin�w. Mino dobre dwadziecia lat, zanim ody, znowu na mudzi, narodowy litewski ruch kulturalny. Przyw�dc tego ruchu sta si Maciej Woonczewski (Yalanius, 1801—1875), od 1850 r. biskup mudzki, mionik historii i literatury litewskiej, wyczuwajcy potrzeby kulturalne ludu. Atoli dziaalno narodowo-kultu-ralna Woonczewskiego od 1850 do 1863 r. prowadzona bya g�wnie pod hasem umocnienia katolicyzmu, dalekie byy jej sprawy, kt�rymi y lud litewski w przededniu zniesienia poddastwa. Mimo swego kle-rykalnego charakteru akcja Woonczewskiego, kt�ry wyr�s na duchownego przyw�dc Litwy, suya jednak w znacznym stopniu sprawie litewskoci. Zrodzia ona bowiem do obfit literatur w jzyku litewskim i przyczynia si do pojawienia si nowego gatunku literackiego — prozy dydaktycznej, reprezentowanej przez J. Dovidaitisa i P. Gomalevskisa. Dziaalno biskupa Woonczewskiego i skupionych wok� niego literat�w umacniaa poczucie narodowe Litwin�w przez szerzenie owiaty i ksiek litewskich.

200

Maciej Woonczewski (Yalanius), biskup mudzki

Nieco p�niej ni Woonczewski rozpocz sw dziaalno „chop 2 powiatu mariampolskiego" Mikoaj Akelaitis (Akielewicz, 1829— 1887). Jego akcja miaa na celu „moralno i byt materialny naszego ludu oraz utrzymanie stosunk�w patriarchalnych midzy panem a kmiotkiem". Tote zyska on sobie poparcie kilku magnat�w, m.in. ks. Ireneusza Ogiskiego, ks. Wilhelma Radziwia, dziki kt�rym zdoa po 1857 r. wyda elementarz oraz kilka ksieczek dla ludu.

Wan rol w litewskim ruchu narodowo-kulturalnym speni Wawrzyniec Ivinskis (Iwiski, 1811—1881), kt�ry w latach 1846—1864 wyda 17 kalendarzy dla ludu. Osigay one duy nakad i wielkie powodzenie na wsi dziki swej urozmaiconej treci. Obok czci chronologicznej zawieray one porady gospodarskie, a take dzia historyczno-literacki, przez co lepiej suyy sprawie owiaty ludowej.

Nader wane znaczenie dla budzenia wiadomoci narodowej Litwin�w posiadaa w drugiej wierci XIX w. historiografia litewska, zapocztkowana ju wczeniej przez S. Daukantasa. W 1845 r. wyda on po litewsku dzieko pt. Budas senoves lietuviu kalnenu ir emaii (Charakter staroytnych Litwin�w g�rnych i dolnych). Wielk saw cieszy si w�wczas Teodor Nar-butt (1784—1864), autor 9-tomowych Dziej�w narodu litewskiego, doprowadzonych do 1572 r., wydanych w latach 1835—1841 w Wilnie. Narbutt pisa wprawdzie po polsku, ale w duchu litewskim, uni 1569 r. uwaa za kres niepodlegoci Litwy i dlatego z rozpacz kruszy „swoje pi�ro na grobie ostatniego z Jagiellon�w". Dzieo Narbutta, pene naiwnych i baamutnych, a nieraz i faszywych wrcz wiadomoci, w szlachetnych pobudkach autora miao wywyszy dzieje litewskie. Mimo swego niskiego poziomu naukowego (co wytyka Narbuttowi m.in. S. Staneviius w 1838 r.) Dzieje Narbutta w wielu wzbudzay entuzjam i gorcy patriotyzm.

201

Teodor Narbutt, historyk Litwy

Wzroso zainteresowanie tw�rczoci ludow, szczeg�lnie kultur duchow ludu litewskiego — daj nami. Zbiera dajny i folklor ludowy Ludwik Jucewicz (1813—1846), pierwszy etnograf Litwy, piszcy po polsku. Zajmowa si nimi S. Daukantas i inni, wr�d nich take Polacy: K. Brodziski, K. Rogalski, K. Brzostowski. Dziki tym badaniom zostaa ujawniona wielka ywotno kultury litewskiej, podtrzymywanej przez lud, mimo i ten przez cae stulecia nie znajdowa podatnych warunk�w do swej tw�rczoci kulturalnej.

U schyku epoki feudalizmu nowa wielka gwiazda zabysa w literaturze litewskiej. Mody kleryk litewski Antoni Baranowski, zazdroszczc Mickiewiczowi wspaniaego opisu przyrody w Panu Tadeuszu, napisa w latach 1858—1859 poemat Anyksi ilelis (Borek onikszty-ski). Zawar w nim nieprzecigniony w literaturze litewskiej opis lasu. Oto urywek z tego poematu w tumaczeniu Stefanii Jaboskiej z 1909 r.:

O p�nocy tak cicho, e syszysz, jak mody Listek zadry, jak spadn dojrzae jagody, Syszysz, jak las gaziami szumi, szepce, gada, Jak te gwiazdki migoc i jak rosa spada.

W jednym ze swych mniej znanych utwor�w pt. Posikalbejimas gies-mininko su Lietuva (Rozmowa pieniarza z Litw, 1859) Baranowski rozwaa trzy drogi, trzy programy odrodzenia Litwy, wysuwane za jego czas�w. Pierwsza droga to program utopijno-romantyczny (odpowiadajcy zaoeniom S. Staneviiusa), kt�ry pragn odrodzenia poprzez nawr�t do starych tradycji. Drugi program — pozytywistyczny (odpowiada zaoeniom M. Akelaitisa i Ivinskisa), zmierza do odrodzenia przez szerzenie owiaty w ludzie. Wreszcie trzeci, za kt�rym opowiedzia si sam poeta, program konserwatywno-klerykalny gosi, e koci� jest ostoj litewsko-ci i tylko od niego naley oczekiwa odrodzenia Litwy.

202

Baranowski nie zna jednak czwartej, najwaciwszej koncepcji odrodzenia, wyraonej za jego czas�w ustami ks. Antoniego Mackiewicza (1828—1863). Ten rewolucyjny ksidz demokrata gorco pragn narodowego i spoecznego wyzwolenia Litwy, nadania ludowi ziemi i wolnoci. Lud litewski, zdaniem Mackiewicza, sam zadecyduje o przyszoci Litwy, o tym, z kim, z Rosj czy z Polsk, zwie sw�j los.

Myli o odrodzeniu narodowym, jakie w okresie od pocztku XIX w. do 1863 r. snuo wielu wybitnych Litwin�w, a nawet — jak J. E. Dauk-sza — nawoywao do walki zbrojnej o niepodlego Litwy, w zasadzie jednak, poza wyjtkami w rodzaju ks. Mackiewicza, kt�ry wi�d yw agitacj wr�d ludu, zamykay si w ciasnym krgu szlacheckich dziaaczy narodowo-kulturalnych. Ich ruch nie wiza si bliej z yciem i potrzebami ludu. W warunkach przeytego „starego reimu" feudalnego, kiedy chop by pozbawiony wszelkich praw obywatelskich, odrodzenie narodowe Litwy nie mogo si dokona.

IX. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861—1904)

KRYZYS FEUDALIZMU I ZNIESIENIE PODDASTWA

NA LITWIE W 1861 ROKU V T poowie XIX w. na Litwie, jak
i w caej Rosji, ustr�j feudalny znalaz si w stadium kryzysu. Na wsi
litewskiej feudaowie rugowali z ziemi wolnych chop�w. Mnoya si
warstwa biedoty, szybko rosa rzesza bezrolnych. Zarazem zwikszaa
si eksploatacja feudalna, a miar niedoli chopskiej dopeniy nieuro
dzaje i pomory byda. W caym pastwie rosyjskim i na Litwie powa
nie wzm�g si op�r chopski przeciwko panom feudalnym i zmieni si
jego charakter. Dawniej chopi wystpowali przeciwko zwikszaniu ci
ar�w i przeciw uciskowi spoecznemu, a taraz zaczli r�wnie walczy
o ziemi. Masowo, zwaszcza na mudzi, rozwiny si bractwa trze
woci (1858—1864). Chopstwo stronio od w�dki, kt�r panowie obfi
cie raczyli (za pienidze oczywicie) poddanych. Ruch trzewoci, kt�ry
ogarn w�wczas Polsk, Litw i Rosj, by potnym wyrazem prote
stu mas ludowych przeciwko poddastwu i przybra tak ogromne roz
miary, e zaniepokojone wadze carskie nakazay rozwizanie bractw
trzewoci, co na Litwie nastpio w 1864 r.

Klska, poniesiona przez Rosj w wojnie krymskiej (1853—1856) z Angli i Francj, jeszcze bardziej spotgowaa buntownicze nastroje na wsi w caym pastwie rosyjskim. Wyszo na jaw wiekowe zacofanie carskiej Rosji i prysa legenda o jej niezwycionej sile militarnej. Carat, zagroony przez narastajce wrzenie rewolucyjne chopstwa, tym bardziej dotkliwie odczu zachwianie swego mocarstwowego stanowiska i w kocu zdecydowa si na powaniejsze reformy spoeczne i ustrojowe. W 1857 r. car Aleksander II zapowiedzia zniesienie poddastwa. Dugo oczekiwana reforma zostaa ogoszona 19 II 1861 r. Reforma chopska 1861 r. nadawaa wprawdzie poddanemu wieniakowi wolno osobist, ale nie przyznawaa mu ziemi na wasno. Chop w porozumieniu z panem m�g wykupi swoje gospodarstwo, a do czasu wykupu pozostawa „czasowo obowizanym" i musia wypenia wszystkie feudalne powinnoci. Takie warunki reformy nie mogy zadowoli chopstwa. Tote na Litwie, jak i w caej Rosji, wytworzya si powana sytuacja rewolucyjna.

204

•: . 'V' fl�!liSliW*S�Sp^!�?rr�3^\¹^^^SSW--7tW?-PR-S; --Vi

^^W5S^Ki!SP�fii

•^^^^^p|-SSSK3�:₃�*.�/a

"'fft^gisSS^

,„ ,„,.„„. ..„.„„..„^^.^-,„,,..

ffs&3fefe,/S: ^•^'•''Kⁱ!ⁱ&iim_l^:i~$.J^!J^^~~^l^'^li^ii^!^ii^,!^~-K'~ .mm^im/

Litewski tekst odezwy powstaczej polskiego Rzdu Tymczasowego

z 22 I 1863 r. ze wsp�czesnymi dopiskami

polskimi i litewskimi

REWOLUCYJNA PROPAGANDA POWSTACZA NA LITWIE 1861—1862

Zaostrzenie walki klasowej mas chopskich wykorzystali rewolucyjni demokraci, tak zwani czerwoni, radykalne niepodlegociowe ugrupowanie szlacheckie, dziaajce w Polsce, Litwie i na Biaorusi. Czoowi rewolucjonici na Litwie, jak Konstanty Kalinowski, ks. Antoni Mackiewicz i inni, zaczli szerzy ide walki zbrojnej o narodowe i spoeczne wyzwolenie Polski, Litwy, Biaorusi i Ukrainy spod jarzma caratu. Zgodnie z przenikajcymi na Litw pogldami rosyjskich rewolucyjnych demokrat�w A. Hercena, M. Czernyszewskiego, N. Dobro-lubowa poddawali oni ostrej krytyce reform 1861 r. Wykazywali, e nie spenia ona nadziei ludu. Domagali si bezpatnego nadania chopom ziemi na wasno. Opowiadali si za wprowadzeniem r�wnoci spoecznej, gdy tymczasem reforma 1861 r. utrzymywaa stanowy po-

205

dzia spoeczestwa, w kt�rym chop nie mia jednakowych praw z panem. Gosili zarazem ide samostanowienia narod�w twierdzc, e Polacy, Litwini, Biaorusini i Ukraicy powinni sami zadecydowa o swoim losie. Rewolucyjni demokraci Litwy opowiadali si wreszcie za wsp�prac z postpowymi siami spoeczestwa rosyjskiego. Byli oni przekonani, e wsp�lnym wysikiem rewolucyjnych si Polski, Litwy, Biaorusi, Ukrainy i Rosji, z udziaem mas ludowych uda si obali carat, wywalczy niepodlego i wprowadzi nowy, oparty na r�wnoci i wolnoci ustr�j spoeczny.

W budzeniu nastroj�w powstaczych braa udzia r�wnie liberalna szlachta na Litwie, tak zwani biali. Pragnli oni niepodlegoci Polski w granicach przedrozbiorowych i godzili si na przewidziane reform 1861 r. warunki zniesienia poddastwa. Litewscy biali urzdzali pod miastami maj�wki, na kt�rych szlachta „brataa si" z ludem, panowie przepijali do chop�w i zapraszali wiejskie dziewczyny do taca. Pust gadanin o braterstwie miano zachci chop�w do udziau w przyszym powstaniu. A chop, „kt�ry przyobieca, ten cygaro dosta" (ka-tras priadejo, tas cigar gavo) — wymiewaa si ludowa daj na z tych paskich patriotycznych umizg�w.

Propaganda powstacza ogarna jednak ca Litw. Po miastach obok maj�wek odbyway si patriotyczno-religijne manifestacje. piewano Boe, co Polsk i budzono nadziej odbudowy niepodlegej Polski w unii z Litw.

W 1862 r. nastpio zespolenie si demokratycznych na Litwie: powsta Litewski Komitet Prowincjonalny, na kt�rego czele stan Konstanty Kalinowski, gorcy demokrata i rewolucjonista. Komitet ten kierowa tajn demokratyczn organizacj powstacz na Litwie i przylegych do niej ziemiach biaoruskich oraz polskich. Organizacja ta liczya okoo 3 ty. czonk�w. Wiosn 1863 r. zamierzaa ona rozpocz powstanie.

POWSTANIE 1863 ROKU NA LITWIE

Wybuch powstania w Kr�lestwie Polskim w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. zmusi litewskich demokrat�w do wczeniejszego podjcia walki zbrojnej. Rewolucyjni demokraci na Litwie, jak K. Kalinowski i ks. Mackiewicz, co prawda niezupenie zgadzali si z manifestem polskiego Rzdu Tymczasowego z dnia 22 I 1863 r., gdy byli za bezpatnym nadaniem ziemi chopom, podczas gdy manifest przewidywa jej wykup na koszt pastwa (czyli w praktyce za podatki chopskie). Postanowili oni jednak podj wsp�ln walk z Polsk przeciwko caratowi, gdy — jak powiada Kalinowski — rzd polski „daje nam sprawiedliw wolno". Mackiewicz pragn „pomaga Polsce i da od niej pomocy litewskiej rewolucji", wierzy bowiem, i powstanie przyniesie ludowi litewskiemu „utwierdzenie praw obywatelskich, bezpatny nadzia ziemi" oraz da mu mono samostanowienia o swoim losie.

Dnia l II 1863 r. Litewski Komitet Prowincjonalny ogosi si rewo-

206

Ks. Antoni Mackiewicz

lucyjnym rzdem i wyda manifest do ludnoci. Obwieszcza on nadanie chopom ziemi na wieczne czasy „bez czynsz�w i wykupu", bezrolnym przyrzeka 5-morgowe gospodarstwa (w Polsce obiecywano 3 morgi). Manifest pod groz kary zabrania ziemianom cigania powinnoci od chop�w, gdy w Polsce rzd powstaczy odwoywa si do dobrych uczu wacicieli ziemskich. Litewscy czerwoni pragnli wic nada powstaniu charakter rewolucji spoecznej. Byli bowiem przekonani, e tylko poprzez rewolucyjne zmiany uda si przycign masy chopskie do powstania. Jednak od ogoszenia do urzeczywistnienia tych szczytnych cel�w droga bya daleka. Tragedia przyw�dc�w powstania polegaa na tym, e nie posiadali siy, kt�ra by podporzdkowaa rzdowi powstaczemu r�norodne spoecznie grupy powstac�w i natchna je jednym duchem, poczya rewolucjonist�w z konserwatystami, pogodzia interesy chopstwa i szlachty.

Powstanie na Litwie po okresie przygotowawczym, od poowy marca 1863 r., w miar jak nadchodzia wiosna, przybierao na sile. Oddziay powstacze rosy niemal z kadym dniem, masowo przystpowali do nich chopi. Zwyciskie boje oddzia�w Ludwika Narbutta na Wileszczynie, Bolesawa Duskiego (Jabonowskiego) na Ko-wieszczynie, ks. Mackiewicza, Bolesawa Koyszki szeroko rozsawiy ich imiona wr�d ludu litewskiego.

Garsus vadovai po musu mikus Pons Janblonauskas ir kunigs Mockus.

Sawni wodzowie w naszych lasach Pan Jablonowski i ksidz Mackiewicz.

• Tymi sowy wsp�czesna dajna litewska uwiecznia pami wielkich
fe bojownik�w o prawa ludu litewskiego.

207

Liczny udzia chop�w w powstaniu przerazi wadze carskie. Aby odcign lud od powstania, car 13 marca wyda ukaz znoszcy wszelkie powinnoci chopskie na rzecz pan�w od l V 1863 r. i zarazem obniy wykup o 20%. Ukaz ten tylko zaogni sytuacj na Litwie, gdy/ chopi natychmiast przestali peni powinnoci.

W poowie marca litewscy biali w porozumieniu z polskim Rzdem Tymczasowym objli kierownictwo powstania. Sprzeciwiali si oni stanowczo prowadzeniu walki rewolucyjnymi rodkami, wrogo odnieli sig do manifestu i l lutego, kt�ry nadawa chopom ziemi bezpatnie. Ogosili wic rozwizanie rewolucyjnego Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego i utworzyli wasny rzd: Wydzia Zarzdzajcy Prowincjami Litwy, kt�remu przewodzi Jakub Gieysztor. Kalinowski i jego towarzysze, cho uwaali oddanie wadzy w rce kontrrewolucjonist�w za „upadek i zdrad rewolucji", ustpili. Ich oparcie w ludzie byo zbyt sabe, aby przeciwstawi si wpywowemu obozowi biaych. Biali, objwszy wadz, uznali za bezprawne wszystkie postanowienia Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego. Tym samym haso walki o demokracje; i ziemi dla chopa zniko z powstaczego sztandaru. Pozostao na nim tylko haso niepodlegoci Polski, gdy Litwa — wedle s�w Gieyszto-ra — bya prowincj polsk. Co gorsza, w krgu przyw�dc�w biaych panowaa niewiara w powodzenie powstania, uwaanego tylko za zbrojn demonstracj. Liczyli oni g�wnie na interwencj dyplomatyczn Francji i Anglii i — na bogosawiestwo papieskie!

Gruntowna i naga zmiana kierownictwa wywoaa zamieszanie w szeregach powstaczych. Oddziay powstac�w w duej czci rozpoczy dziaa na wasn rk. Silna opozycja wobec prawicowego Wydziau i jego przyw�dcy Gieysztora zmuszaa jednak biaych do liczenia si z czerwonymi. Kalinowski zosta mianowany komisarzem rzdowym na Grodzieszczynie, a na Litw w kocu marca przyby Zygmunt Sie-rakowski, trzeci obok Kalinowskiego i Mackiewicza wielki rewolucjonista.

Sierakowski wkr�tce po przyjedzie na Litw obj naczelne dow�dztwo nad siami powstaczymi na mudzi. Zamierza on skupi armi powstacz i przerzuci wojn na teren Kurlandii, gdzie wanie zaczy si rozruchy chopskie, a potem przej nad Berezyn, Dniepr i na Polesie, aby na tyach wojsk carskich wznieci pomie wojny narodowowyzwoleczej. Marsz oddziau Sierakowskiego (Dogi), radonie witanego przez wocian, kt�rzy wychodzili naprzeciw z chlebem i sol i na ochotnika wstpowali do jego szereg�w, zakoczy si tragicznie. Doszo do spotkania z pocigiem moskiewskim. W zaciekej trzydniowej bitwie pod Birami 7—9 maja powstacy zostali rozbici, a Sierakowski ciko ranny wkr�tce zosta ujty. Kilka oddzia�w, w tym partia ks. Mackiewicza, wyszo z bitwy szczliwiej i dalej prowadzio potyczki z nieprzyjacielem.

Latem 1863 r. szale wojny zaczy si przechyla coraz bardziej na stron potnej, liczcej z g�r 144 ty. onierzy, armii carskiej (w Kr�lestwie Polskim dziaaa w�wczas przeszo 141-tys. armia rosyjska).

208

Obraz E. Andriollego przedstawiajcy mier Ludwika Narbutta w bitwie pod Dubiczami w 1863 r.

Coraz czciej drobne i rozproszone oddziaki powstacze w nier�wnej walce ulegay wojskom rosyjskim. Rozbity zosta 5 maja oddzia L. Narbutta pod Dubiczami, a jego dow�dca poleg mierci bohatersk. Carski satrapa M. N. Murawiew, mianowany l V 1863 r. genera-gubernator wileski z nieograniczon wadz, przystpi do krwawej, bezlitosnej rozprawy z „buntownikami". Od szlachty zada bezwarunkowego poddania si jego woli i publicznego pokajania si za „mjatie" (bunt). Wiernopoddaczym adresem z 27 VII 1863 r. szlachta litewska ze swym marszakiem A. Domejk na czele zapewnia cara Aleksandra II o swej najunieszej wiernoci i potpia powstanie. Murawiew nie poprzesta na tym, lecz zmusi szlacht, by nie tylko zerwaa z powstaniem, ale i pomoga w jego zdawieniu. Naoy wic na wszystkich ziemian ogromn kontrybucj w wysokoci 10% dochodu rocznego. Odsunli si od powstania i ksia, zwaszcza wysza hierarchia duchowna z biskupem Woonczewskim, kt�ry listem z 18 VIII 1863 r. wzywa lud do posuszestwa wadzy carskiej.

W kocu lipca zniechceni biali pozwolili Kalinowskiemu na ponowne przejcie kierownictwa powstaniem. Atoli na odwr�cenie los�w powstania byo ju za p�no. Na szlacht i jej pienidze nie mona byo wicej liczy i cho Kalinowski naoy na ni podatek, trudno byo go wyegzekwowa, a jeszcze trudniej — zakupi bro. Pozostawaa do dyspozycji rzdu powstaczego g�wnie ofiarna modzie i prosty lud. Powstacy zaczli unika star z wojskami rosyjskimi, dziki

209

14 — J. Ochmaski, Historia Litwy

Murawiew-Wieszatiel w karykaturze litewskiej wydanej w formie poczt�wki przez Kostasa Cerpinskasa w Szawlach (iauliai) w 1924 r.

czemu drobne partie dugo jeszcze prowadziy beznadziejn walk z nieprzyjacielem.

Murawiew, kt�rego lud przezwa Wieszatielem, nie szczdzi wyrok�w mierci na schwytanych powstac�w, nie aowa spalonych wsi. „Troszczy" si za to ogromnie o brak pomieszcze wiziennych, kt�re byy przepenione „buntownikami". Bdc mistrzem demagogii nie poprzesta na swym terrorze. Za jego rad zaczto wmawia chopom, e panowie buntuj si, poniewa rzd carski odebra im poddanych, e car-batiuszka troszczy si o sw�j lud, e da chopom ziemi i zmniejszy wykup. Przewrotna propaganda wadz carskich i obawa biaych przed rewolucj spoeczn zrobiy swoje: lud zacz stroni od powstania.

Powstanie na Litwie chylio si do upadku: 5 XII 1863 r. rozbity zosta przez Moskali oddzia ks. Mackiewiea, a jego dow�dca dosta si do niewoli. Wreszcie 9 II 1864 r. aresztowano w Wilnie przyw�dc powstania K. Kalinowskiego. Ostatni z 247 boj�w powstaczych na Litwie i Biaorusi stoczono koo Poniewiea 12 X 1864 r.

210

Na schwytanych powstac�w posypay si surowe kary: 128 zostao mieszonych, a przeszo 9 ty. poszo na katorg i do straszliwej tby w rotach aresztanckich. Ciko ranny Sierakowski zawisn na

Ibienicy w Wilnie na placu ukiskim 27 VI 1863 r., ks. Mackiewi-zamczono w Kownie 28 XII 1863 r., Kalinowskiego powieszono

! Wilnie na ukiszkach 22 II 1864 r.

LITEWSKA PO REFORMIE 1861—1864

Nar�d litewski oraz Polacy na Litwie zoyli wielk danin krwi w 1863 r. o swoje narodowe i spoeczne wyzwolenie. Ofiara ta nie tya jednak zupenie daremn. Powstanie styczniowe ju na samym Ioim pocztku zmusio carat do znacznych ustpstw na rzecz chop�w ff objtych „mjatieem" guberniach litewskich i biaoruskich. Potem Ilurawiew, aby oderwa lud od powstania, stara si zabysn jako „dobroczyca" chop�w litewskich. Uj on w swoje rce wykonanie luformy 1863 r. i rozwin j w kierunku korzystnym dla chop�w. l¹ frzykaza bowiem zwr�ci chopom cz ziemi zagrabionej im przez •lacht w latach 1845 — 1847 (w czasie wprowadzenia obowizkowych Inwentarzy) i wszystkie grunty odjte po 1857 r. Dziki temu chopi litewscy otrzymali znacznie wiksze nadziay ziemi ni wieniacy rosyj-ICy. R�wnie na Suwalszczynie, gdzie w 1864 r. przeprowadzono u-Wlaszczenie chop�w w ramach reformy uwaszczeniowej w caym Kr�-ItStwie Polskim, nadziay chopskie nieco wzrosy. Stan posiadania chop�w litewskich w por�wnaniu do stanu przewidzianego reform 1861 r. zwikszy si w latach 1863 — 1864 nastpujco:

Wasno chlopska przed i po reformie 1861—1867

Gubernia

W czasie reformy 1861 r.

Po reformie w latach 1863—1867

Wzrost w%

Wileska Kowieska Suwalska

1 011 635 dz. 971 056 dz. 932 222 m.

1 308 589 dz. 1 421 979 dz. 1 039 027 m.

29,3% 46,4% 11,5%

W wyniku reformy 1861—1867 r. (w 1867 r. przeprowadzono re-form w dobrach pastwowych) na wsi litewskiej wyrosa pokana, kilkunastotysiczna warstwa wiejskiej buruazji, tak zwana buoija. Bogaci chopi zwikszali po reformie swoje gospodarstwa poprzez nabywanie ziemi prywatnej (kt�r odr�niano od nadziaowej, nie podlegajcej sprzeday) od szlachty. Tak wic w 1877 r. w guberni kowieskiej 1596 gospodarzy posiadao 54 603 dziesiciny ziemi kupnej, a w 1893 r. Oa 5239 gospodarzy przypadao ju 181 184 dziesicin kupnych grunt�w. W guberni wileskiej w 1877 r. liczono 2022 gospodarzy z 48 221 dziesicinami kupnymi, a w 1893 r. na 5485 gospodarzy przypadao ju 132 014 kupnych dziesicin.

Proces rozwoju litewskiej buoiji by jednak sztucznie hamowany przez wadze carskie. Ukazem z 10 (22) XII 1865 r. zabroniono bo-

211

wiem „licom polskago proischodienija" nabywania ziemi bez zgody genera-gubernatora poza obrbem miast na Litwie, Biaorusi i Ukrainie. Ograniczenie to, w wyniku gupoty carskiej biurokracji, co nie odr�niaa Polaka od katolika, objo oczywicie ca ludno katolick w tych krajach, a wic i Litwin�w. Nie podlegaa temu ukazowi tylko gubernia suwalska, gdy przynaleaa do Kr�lestwa Polskiego. Na Su-walszczynie dziki temu w szybszym tempie wyrosa warstwa wiejskiej buruazji. Dopiero w 1885 r. dozwolono chopom w guberniach wileskiej i kowieskiej nabywa swobodnie majtki do 60 dziesicin (wiksze nadal za zgod genera-gubernatora) i wtedy kapitalistyczne prawo koncentracji ziemi w rku ludzi bogatych mogo dziaa swobodnie.

Reforma 1861—1867 miaa dwoisty, feudalno-buruazyjny charakter, gdy w peni utrzymywaa wielk wasno ziemsk. W guberni wileskiej przeszo 44% ziemi pozostao w posiadaniu ziemiastwa, w guberni kowieskiej 45,4%, a w suwalskiej 23,8%. Wie zostaa niemal cakowicie pozbawiona prawa do korzystania z k, pastwisk i las�w, kt�re zatrzymywali feudaowie. Tylko nieliczne wioski cieszyy si prawem korzystania z tych uytk�w, tzw. serwitut�w. Ci, kt�rzy prawa tego nie mieli, zmuszeni byli ugadza si z panami, a za korzystanie z uytk�w panowie dali znacznych wiadcze w pienidzu, naturze lub odrobku.

Reforma chopska, mimo pewnych zabieg�w Murawiewa, nie rozwizaa problemu bezrolnych, kt�rych liczba okoo 1890 r. zwikszya si w przyblieniu do 400 ty. Doskwierajcego wsi litewskiej godu ziemi nie rozwizywao te masowe wychodstwo chop�w za granic, g�wnie do Ameryki. W latach 1868—1914 wyemigrowao z Litwy 25% ludnoci. R�wnie sabo rozwijajcy si przemys nie by w stanie wchon powaniejszej czci zbdnych na wsi rk roboczych.

Wie litewska, obciona przeytkami feudalizmu i przytoczona kapitalistyczn narol masy bezrolnych, bya widowni nieustajcych konflikt�w spoecznych midzy dworem a wsi, midzy proletariatem wiejskim a dworem i bogaczami.

W interesie caej klasy chopskiej musiao wic lee zniesienie tych pozostaoci feudalizmu, kt�re krpoway jej rozw�j gospodarczy. Zachowanie przeytej, stanowej struktury spoeczestwa, podzielonego na ziemiastwo, duchowiestwo, kupc�w, mieszczan i wociastwo, mimo wprowadzenia formalnej r�wnoci wobec prawa czynio chopa nadal podrzdnym czonkiem spoeczestwa. Chopstwo si rzeczy pragno dalszej demokratyzacji uzyskania peni praw obywatelskich. Tym deniom mas ludowych stana jednak na przeszkodzie carska polityka bezwzgldnego ucisku narodowego, szczeg�lnie zajada w stosunku do „inorodc�w" — nierosyjskich narodowoci.

REFORMY PASTWOWE 1864—1875 W ROSJI A LITWA

Po 1861 r. pastwo rosyjskie wkroczyo na drog kapitalistycznego rozwoju. Zmienione reform chopsk 1861 r. warunki ycia spoe-czno-gospodarczego skaniay carat do przeprowadzenia powanych re-

212

form ustrojowych. Spoeczestwo rosyjskie otrzymao wic namiastk Samorzdu w postaci ziemstw powiatowych i gubernialnych (1864 r.). Ziemstwa, podobnie jak i ustanowione w 1870 r. samorzdy miejskie byy wybierane przez ludno wszystkich stan�w na zasadzie cenzusu majtkowego, zapewniajcej warstwom bogatym najwiksze wpywy w tych instytucjach. Ich kompetencje byy nader ograniczone, samorzdy Ziemskie i miejskie miay bowiem zajmowa si tylko sprawami gospodarczymi, jak handel, przemys, owiata, ochrona zdrowia, budowa dr�g, a w dodatku zostay poddane cisemu nadzorowi carskiej administracji.

Na Litwie, a take Biaorusi i w Polsce ziemstw nie wprowadzono, nie zdoano te na Litwie w peni wcieli w ycie reformy miejskiej. W ten spos�b mieszkacom Litwy odebrano i te niewielkie moliwoci Inicjatywy spoecznej w sprawach publicznych. Wadze carskie obawiay si, i ziemstwa w „Severo-Zapadnom kraju" mogyby doprowadzi do uzalenienia gospodarki tych guberni od szlachty polskiej, w wyniku czego i masy wociaskie znalazyby si pod wycznym wpywem polskim.

Objy natomiast Litw nastpne reformy. W 1864 r. dawne sdownictwo stanowe zastpiono sdami powszechnymi. Wprowadzono zasad formalnej r�wnoci wszystkich obywateli wobec prawa. Drobne naruszenia prawa i pomniejsze sprawy cywilne mieli rozstrzyga sdziowie pokoju. Od ich wyroku mona byo odwoa si do powiatowego zjazdu sdzi�w pokoju. Powaniejsze sprawy karne i cywilne rozpatrywa sd okrgowy. Wysz instancj bya izba sdowa, obejmujca kilka okrg�w sdowych. Zarazem uniezaleniono sdownictwo od administracji, gdy sdziowie byli nieusuwalni. Co wicej, dopuszczono adwokat�w do udziau w przewodzie sdowym. W ten spos�b jakby zapewniono minimum sprawiedliwoci, ale osoby podejrzane o dziaalno antyrzdow mogy by skazywane bez wyroku sdowego w trybie administracyjnym i oddane pod nadz�r policji bd te zsyane w gb Rosji.

Dalsze reformy dotyczyy suby wojskowej i podatk�w. W 1874 r. zniesiono dotychczasowy pob�r rekrut�w i wprowadzono powszechny obowizek suby wojskowej mczyzn od lat 20. Suba wojskowa wynosia 6 lat suby czynnej i 9 lat rezerwy (marynarze odpowiednio 7 i 3 lata). Dla os�b z wyszym wyksztaceniem okres suby wojskowej by znacznie kr�tszy — 6 miesicy.

Podatki, jak i dawniej, byy trojakie: pastwowe, ziemskie i lokalne. Podatki ziemski i lokalny szy na potrzeby gubernialne i miejscowe, jak na poczt, sd, wizienie itd. Wszystkie podatki wnoszono od mskiej duszy rewizyjnej. W 1875 r. wprowadzono pastwowy podatek od ziemi (istniejcy w Litwie przed 1795 r.), po czym w 1887 r. ostatecznie zniesiono podatek pog�wny (od duszy). Podatki ziemskie i miejscowy nadal pacono w czci od duszy, a w czci od ziemi. Po raz pierwszy stay podatek zacz obowizywa i szlacht. System opodatkowania by wyranie klasowy, gdy ziemianie pacili zwykle 10 razy mniej ni chopi.

213

Poprzez reformy ustrojowe 1864—1875 carska Rosja usiowaa przystosowa si do wymog�w kapitalistycznego rozwoju i pr�bowaa przeksztaci sw�j samowiadczo-feudalny ustr�j w feudalno-buruazyj-ny. Litwa tylko czciowo objta bya tymi reformami, pozostajc nadal krajem upoledzonym.

SZKOLNICTWO

W 1864 r. nastpia w pastwie rosyjskim reforma szkolna. Ustawa o ludowych szkoach pocztkowych (podstawowych) powierzaa prowadzenie szk� pastwu bd te za osobnym pozwoleniem instytucjom spoecznym i osobom prywatnym. Ustawa ta nakazywaa wszdzie prowadzi obowizkowe nauczanie w jzyku rosyjskim. Tym samym szkoa miaa sta si narzdziem rusyfikacji „inorodc�w". Z uwagi na niczym nie maskowane zapdy rusyfikatorskie szkoy pocztkowe nie cieszyy si na Litwie popularnoci. W 1897 r. w guberni wileskiej do szk� pocztkowych uczszczao tylko 16,5% dzieci w wieku szkolnym, a w guberni kowieskiej zaledwie 6,8%! Jednake jeli chodzi o liczb umiejcych czyta i pisa, Litwa wcale nie zaliczaa si do zacofanych guberni cesarstwa, gdy w guberni kowieskiej w 1897 r. pimiennych byo 41,9%, w suwalskiej 37,4%, w wileskiej 29,3%, gdy w ssiednich guberniach biaoruskich, gdzie odsetek dzieci uczszczajcych do szk� by znacznie wyszy, ludzi pimiennych znajdowao si nie wicej ni 17—25%. Stosunkowo maa liczba analfabet�w na Litwie znajduje wytumaczenie w duym rozpowszechnieniu prywatnego tajnego nauczania po litewsku, po polsku i po rosyjsku, zacicie zwalczanego przez rzd.

Gimnazja w myl reformy 1864 r. byy dwojakiego typu: klasyczne i realne, oba 7-klasowe. W gimnazjach realnych nie uczono greki i aciny, obowizujcych w klasycznych, za to odpowiednio szerszy by tu program z matematyki i przyrody. Absolwenci gimnazjum klasycznego mieli prawo wstpu na uniwersytet bez egzaminu, absolwenci za gimnazj�w realnych r�wnie bez egzaminu mogli zapisywa si na wysze uczelnie techniczne. W 1871 r. zniesiono gimnazja realne i zastpiono je 6-klasowymi szkoami realnymi, kt�rych absolwenci nie mieli prawa wstpu na uniwersytet.

Szk� gimnazjalnych na Litwie byo niewiele: w Wilnie 3, w tym jedna eska, w Kownie 2, w Suwakach 2, w Szawlach 2, po jednej w wicianach i Mariampolu; przed 1863 r. gimnazja istniay jeszcze w Poniewieu i Kiejdanach, ale zostay zniesione. W 1866 r. utworzono na potrzeby guberni seminarium nauczycielskie w Wejwerach, do kt�rego dostp mieli r�wnie Litwini. Natomiast do drugiego seminarium nauczycielskiego w Poniewieu (zaoone w 1872 r.) przyjmowano wycznie prawosawnych. Oba te seminaria rzadko kiedy wypuszczay wicej ni kilkunastu absolwent�w rocznie. Wobec braku dostatecznej liczby gimnazj�w Litwini musieli korzysta ze szk� poza Litw. Licznie uczszczali wic do gimnazj�w w Libawie i Mita-

214

wie na terytorium otwy. Szkoy realne byy dwie — w Wilnie i Ponie-wieu.

Nauka w gimnazjach, a take na wyszych uczelniach bya patna, przez co ograniczano liczb dzieci z ubogich rodzin. W 1887 r. w wileskim okrgu szkolnym wadze zreszt wrcz zabroniy przyjmowania do gimnazjum dzieci biedoty, pr�cz wyjtkowo uzdolnionych. Podwyszono wtedy i czesne. Do gimnazj�w uczszczay wic przewanie dzieci ziemian, urzdnik�w i bogatych chop�w.

Wobec braku jakiejkolwiek wyszej uczelni w kraju modzie z Litwy musiaa korzysta z rosyjskich uniwersytet�w i innych wyszych szk� w Petersburgu, Moskwie, Kijowie oraz w innych miastach. Mao kogo bowiem sta na studia zagraniczne, w Krakowie lub na Zachodzie. Pochodzcy z Litwy absolwenci wyszych uczelni nierzadko musieli szuka zajcia daleko od swoich rodzinnych stron. Dla katolik�w bowiem zamknite byy posady rzdowe w Litwie, tak e chcc pracowa w kraju musieli wybiera wolne zawody: lekarza, aptekarza, inyniera, adwokata, bd te obra popularny wr�d chop�w stan kapaski.

W warunkach ucisku narodowego ycie naukowe i kulturalne Litwy ledwie si tlio. Wiksze moliwoci dziaania naukowo-kulturalne-go posiadali na Litwie jedynie Rosjanie, bardzo niewielkie Polacy, Litwini za prawie adne. Dziki staraniom czynnik�w rosyjskich powstaa w Wilnie w 1867 r. Wileska Publiczna Biblioteka (na bazie dawnej biblioteki uniwersyteckiej), dziaaa od 1864 r. Wileska Komisja Archeograficzna, wydajca cenne (lecz tendencyjnie dobierane na korzy prawosawia) dla dziej�w W. Ks. Litewskiego Akty, istniaa sekcja Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, wreszcie zaoono w 1866 r. szko rysunku, a w 1867 r. szko muzyczn. Pozbawione byo jednak Wilno (i w og�le Litwa) staego teatru i z rzadka odbyway si tu gocinne przedstawienia teatr�w rosyjskich lub artyst�w polskich z Warszawy. Staraniom polskich magnat�w, lecz tubylc�w, zawdziczaa Litwa pewien rozw�j ycia muzycznego. Ks. B. Ogiski z Retowa zaoy bowiem wasn szko i orkiestr symfoniczn, dziaajc w latach 1883—1903. Z drugiej szkoy muzycznej (1873—1902) fundacji ks. M. Ogiskiego w Plunge wyszed wielki p�niej kompozytor litewski M. K. iurlionis. W trzeciej szkole, zaoonej przez hr. A. Tyzenhauza w Rokiszkach (1883—1904), pobierali nauki goni w przyszoci kompozytorzy litewscy J. Tallat-Kelpsa, M. Petrauskas i inni.

W trudnym okresie dojrzewali tw�rcy przyszej narodowej ju kultury litewskiej.

RUSYFIKACJA I ZAKAZ DRUK�W LITEWSKICH W 1865 ROKU

Murawie w-Wieszade, tpic bezlitonie powstanie 1863 r., mia na widoku znacznie szerszy cel. Na Litwie zamierza on, jak wyznaje w swym pamitniku, „przywr�ci narodowo rosyjsk i prawosawie". Rzd carski, za jego rad, postanowi zama i wykorzeni potg

275

wpyw�w polskich na Litwie i Biaorusi. Dokonano wic na Litwie penej rusyfikacji szkolnictwa i administracji. Usilnie i sztucznie popierano rozw�j prawosawia w kr^ju katolickim, sprowadzano rosyjskich kolonist�w, tworzono wielk wasno rosyjsk. Na koniec wadze carskie pomylay o tym, aby doprowadzi do ideowego zruszczenia pimiennictwa i w og�le kultury litewskiej. Zdecydowano mianowicie w 1864 r., eby Litwini wszystkie swoje wydawnictwa drukowali czcionkami rosyjskimi, tak zwan gradank. Pomys ten — p�d rusyfikatorskich marze wieo mianowanego kuratora wileskiego okrgu szkolnego I. P. Korniowa — zyska sobie gorcych zwolennik�w w osobach Mu-rawiewa i jego nastpcy K. Kaufmana oraz w gronie kilku zaprzac�w, midzy innymi eks-ksidza Pietkiewicza, nauczyciela Kreczyskiego i lektora warszawskiej Szkoy G�wnej Mikuckiego. Murawiew nie zdy go urzdowo wprowadzi w ycie, gdy odszed ze swego stanowiska. Jego nastpca Kaufman wyjedna specjalny ok�lnik ministra spraw wewntrznych P. Waujewa, kt�ry pismem nr 141 z 13 IX 1865 r. nakazywa wszystkim genera-gubernatorom, aby zabronili drukowania „jakichkolwiek wydawnictw w narzeczach litewskim i mudzkim acisko-polskimi literami". Genera-gubernatorzy mieli wszystkimi bdcymi do ich dyspozycji rodkami „zakaza sprowadzania, sprzedawania i rozpowszechniania podobnych wydawnictw".

Barbarzyski, nie majcy precedensu w historii zakaz druk�w litewskich z 1865 r. zada straszliwy cios kulturze litewskiej, gdy ugodzi w jej najbardziej wydajn i wpywow dziedzin — w pimiennictwo. Zakaz ten wszed w ycie w chwili, kiedy sprawa swobodnego rozwoju kulturalnego dla wieo z wiz�w poddastwa wyzwolonego chopstwa stawaa si problemem pierwszorzdnej wagi. Nasta niezwykle trudny okres w dziejach narodu litewskiego: zakaz druku skazywa go na duchow mier i wydawa na up rusyfikacji.

WALKA LITWIN�W O KULTUR W LATACH 1865—1882

Jednake cho zabrako w�wczas warstwy wieckiej demokratycznej inteligencji litewskiej, kt�ra albo wygina w 1863 r., albo posza na zesanie, lub tuaa si po wiecie, lud litewski stan do walki o swoj narodow kultur. Wielk rol w dziele utrzymania litewskoci speni w�wczas patriotyczny kler litewski. Poniewa carat przez faworyzowanie prawosawia wypowiada walk kocioowi katolickiemu i przeladowa jego kapan�w, biskup Woonczewski w kilku broszurach wydanych w Prusach w latach 1867—1869 wezwa lud litewski do obrony zagroonego kocioa oraz potpi drukowane gradank ksiki litewskie, jako przeciwne wierze katolickiej.

Na Litwie po 1865 r. rozgorzaa walka o kultur. Masy wociaskie pod przyw�dztwem patriotycznej czci kleru, potrafiy skutecznie, nie baczc na przeladowania, przeciwstawi si rusyfikatorskim zakusom caratu. Walka o kultur wyrazia si w dw�ch g�wnie formach: 1. w bojkotowaniu ksiek drukowanych gradank na koszt rzdowy

216

Jonas Basanaviius

i rozpowszechnianiu ksiek litewskich o aciskiej czcionce, wydawanych za kordonem na Litwie pruskiej; 2. w tajnym nauczaniu dzieci po litewsku (niekiedy i po polsku), kt�rych rodzice nie chcieli posya do szk� rzdowych rosyjskich. Mimo surowych nieraz kar za posiadanie ksiek litewskich i za niedozwolone prawem prywatne nauczanie (kt�rego zabroniono w 1892 r.), walka o kultur zataczaa coraz szersze krgi. U schyku okresu 1865—1882 wida byo, i prowadzona na si rusyfikacja Litwin�w zaamuje si dziki ich cichemu, lecz wytrwaemu oporowi. Rzd mimo wszelkich stara zdoa wyda przez cay czas zakazu druku zaledwie 58 ksieczek „gradankowych", i tylko jedna z nich zostaa ogoszona przez Litwina — by to zreszt druk bez znaczenia: podrcznik dla krawc�w!

W warunkach uporczywej walki o kultur wyroso i dojrzao okoo 1880 r. mode pokolenie pierwszej chopskiej inteligencji. Pokolenie to, kt�re samo nazwao si Mionikami Litwy, w okresie 1883—1890 i p�niej odegrao sw wielk yciow rol budziciela Litwy: dokonao przebudzenia i odrodzenia narodowego Litwy.

„AUSZRA" — PRZEDWIT ODRODZENIA NARODOWEGO LITWY 1883—1886

Odrodzenie narodowe Litwy naley do rzdu powszechnych w dziejach Europy i wiata ruch�w, zmierzajcych do narodowego i spoecznego wyzwolenia si lud�w ujarzmionych przez obce mocarstwa.

Ruchy narodowe rozwijay i rozwijaj si w r�nych warunkach historycznych, sprawiajcych, e kraje europejskie i inne daj si podzieli na trzy odmienne grupy, w kt�rych ruchy narodowe, zachowujc wsp�ln cech — denie do utwierdzenia wasnej narodowoci — musz nabra swoistego charakteru.

277

Do grupy pierwszej mona zaliczy takie kraje, jak Anglia, Francja. Rosja, kt�re posiaday wasn suwerenn pastwowo i w kt�rych ruchy narodowe przejawiy si w postaci nacjonalizmu — ideologii u-twierdzajcej t pastwowo i popierajcej jej denia zaborcze.

Do drugiej grupy wchodz takie kraje, jak Polska czy Italia, kt�re utraciy wasn pastwowo, ale utrzymay nieprzerwanie wiadomo narodow i r�wnie nieprzerwanie pielgnoway wasne tradycje kulturalne.

Trzeci wreszcie grup stanowi kraje, kt�re utraciy nie tylko wasny byt niepodlegy, ale i nie potrafiy zachowa wiadomoci narodowej, gdy wysza ich klasa spoeczna poddaa si wpywom obcym i przeja obc wiadomo oraz kultur narodow. Ta ostatnia grupa miaa przed sob w XIX w. najtrudniejsze zadania, najwiksze przeszkody do pokonania na drodze do swego odrodzenia narodowego. Do rzdu tych kraj�w obok Finlandii, otwy, Ukrainy, Czech, Sowacji, Bugarii i innych naleaa r�wnie Litwa.

Dawny feudalny nar�d litewski w wyniku r�nych okolicznoci historycznych zatraci sw zawarto i rozpad si na dwie zasadnicze czci. Jeden odam dawnego narodu litewskiego, a mianowicie przewaajca cz szlachty, mieszczastwa, a take czstka chopstwa, w cigu XVI—XIX w. uleg wynarodowieniu i przej polsk mow, kultur i wiadomo narodow. Podstawowy wszake trzon narodu — lud litewski — trwa jednak wiernie przy jzyku i obyczajach swoich przodk�w. Lud ten wszake, trzymany w jarzmie feudalnego poddastwa, posiada niskie poczucie swego narodowego bytu. Zatraci te pami o swej wietnej przeszoci, cho by jej tw�rc.

Nieatwe zadanie stao przed pokoleniem Mionik�w Litwy, kiedy w 1883 r. przystpowao ono do zbiorowej dziaalnoci na niwie narodowej. Rok 1883 jest znamienn dat w dziejach odrodzenia litewskiego. Wtedy bowiem grono Mionik�w Litwy przystpio do wydawania pierwszego litewskiego czasopisma narodowego „Auszra" („Zorza"). „Auszra" wychodzia pocztkowo w Ragnecie, a potem w Tyly na Litwie pruskiej w latach 1883—1886. Chocia wydano jej zaledwie 40 numer�w w 29 zeszytach, pismo to odegrao donios rol w yciu duchowym Litwin�w. Byo ono niejako zaczynem odrodzenia Litwy. Z am�w „Auszry" wyzieraa ju, cho rzadko, zabarwiona pierwiastkami socjalizmu myl zespolenia akcji narodowo-kulturalnej z potrzebami spoeczno-gospodarczymi ludu; myl ta w przyszoci zostaa wcielona w ycie i nadaa ruchowi narodowemu litewskiemu potny rozmach oraz gbokie oparcie w ludzie.

„Auszra" bya jeszcze czasopismem do nieporadnym, o chwiejnym, niezdecydowanym obliczu ideowym. Ton pismu nadawali bowiem z jednej strony romantyczny idealista libera Jonas Basanaviius (1851—1927), a z drugiej strony socjalizujcy pozytywista radyka Jonas liupas (1861—1945), kt�ry w latach 1882—1883 wsp�pracowa z polsk Socjalno-Rewolucyjn Parti „Proletariat" (1882—1886). Std te program „Auszry" zawiera pierwiastki romantyczne i pozytywisty-

218

Yincas Kudirka

czne, liberalno-konserwatywne i radykalne. Romantyzm „Auszry" i jej konserwatyzm polegay na wzywaniu do jednoci polskiej szlachty na Litwie z litewskim ludem (co byo oczywicie utopi), na bezkrytycznym wychwalaniu Litwy pogaskiej jako penej litewskoci. Pierwiastek pozytywistyczny to denie do owiaty ludowej, do rozwijania przez Litwin�w handlu i rzemiosa. Radykalizm „Auszry" to dwi-czca w wypowiedziach liupasa nuta krytyki stosunk�w spoecznych, pragnienie walki o to, „aby kady co dzie m�g w swoim garnku kur uwarzy i zje do syta, aby prawo do wszystkich jednakowo si stosowao".

„Auszra" nie wysuwaa jeszcze idei niepodlegoci, cho idea taka tlia si w�wczas w krgu Mionik�w Litwy. Przekonanie, e nadejdzie czas, kiedy Litwa bdzie wolna, wypowiedzia publicznie jeden tylko liupas w broszurce Iszganimas wargdienio (Wybawienie ndzarza), napisanej w 1883 r. w Genewie, lecz wydanej w Ameryce w 1886 r.

W stosunku do carskiej Rosji „Auszra" zajmowaa pozycj ugodow. Pragna od rzdu carskiego tylko zezwolenia na druk litewskich ksiek. W zamian za to jej redaktor liupas i inni obiecywali caratowi „moralne zespolenie si z Rosj", wyrwanie Litwin�w spod wpyw�w polskich i „moralny upadek Polski", kt�ra straciwszy na rzecz Litwin�w cz terytorium (Suwalszczyzn) i takich pisarzy, jak Mickiewicz, Kraszewski, Syrokomla i inni, nie bdzie niczym godnym szacunku, zar�wno we wasnych oczach, jak i za granic.

Wobec Polski, jeli pomin oszczercze i haniebne „memorandum", kt�re liupas w 1884 r. przedstawi warszawskiemu genera-gubernato-rowi J. Hurce, kuszc go „moralnym upadkiem Polski" i ebrzc przy tym o cofnicie zakazu druku, „Auszra" pr�bowaa zaj stanowisko pojednawcze. Domagaa si tylko uznania Litwin�w za nar�d samo-

219

istny, posiadajcy prawo do niezalenego od Polski rozwoju. Gwatownie jednak atakowaa ona tych Polak�w, kt�rzy „demoralizowali" lud litewski przez polonizacj. Polska opinia publiczna wypowiedziaa si jednak na amach „Dziennika Poznaskiego" (1884) w spos�b tradycyjny, uwaajc Litwin�w „za Polak�w inaczej m�wicych", za nieodczn czstk narodu polskiego. Rzecz jasna, e z takim stanowiskiem nie m�g si pogodzi ruch modolitewski. Mionicy Litwy dobrze pojmowali, e bierne przygldanie si procesowi polonizacji Litwy doprowadzi do jeszcze wikszego wynarodowienia Litwin�w i utrudni odrodzenie narodowe. W stosunkach polsko-litewskich musiaa nasta epoka wielkiego rozbratu.

Po upadku „Auszry" w 1886 r., napitnowanej przez kler litewski jako pismo „bezbone", pojawia si „Szwiesa" („wiato"). „Szwiesa" (1887—1888, 1890) miaa by swego rodzaju pr�b kompromisu midzy modym, patriotycznym, ale spoecznie zacofanym duchowiestwem litewskim a wieck postpow inteligencj. Kompromis ten rycho okaza si aosnym niewypaem. Klerykalno-konserwatywny kierunek tego pisma, kt�re zalecao posuch dla wadz carskich i uznawao panujcy porzdek spoeczny za ustalony przez Boga, brak szerszego zrozumienia dla spraw narodowych zraziy do niego cakowicie inteligencj wieck. Przeciwiestwa wiatopogldowe pomidzy modymi ksimi a chopsk inteligencj, kt�ra pragna suy sprawie swojej klasy i walczy o lepsz przyszo ludu, byy zbyt gbokie, aby przykry je hasem jednoci narodowej.

Inteligencja wiecka, przetrawiwszy krytycznie dziaalno „Auszry", dosza do przekonania, e prac narodowo-kulturaln naley zespoli cilej z deniami ludu, e trzeba walczy o dalsz demokratyzacj i zerwa z ugod wobec caratu. Pocza si te budzi myl, e celem ostatecznym odrodzenia narodowego Litwy powinna by niepodlego.

Wyrazicielem tych nowych pogld�w na zadania i cele litewskiego ruchu narodowego stao si towarzystwo „Lietuva". Zaoone zostao ono w 1888 r. w Warszawie przez wychowanego na tradycjach polskiego „Proletariatu" i warszawskiego pozytywizmu studenta Yincasa Kudirk (1858—1899). Towarzystwo „Lietuva" w porozumieniu z modzie litewsk innych orodk�w uniwersyteckich, z Moskwy i Petersburga, przystpio w 1889 r. do wydawania pisma o symbolicznej nazwie „Yarpas" („Dzwon", majcy zwiastowa Litwinom odrodzenie). „Yarpas" ukazywa si najpierw w Ragnecie, a od 1891 r. wychodzi stale w Tyly. Pismo, wydawane mniej wicej regularnie jako miesicznik, przetrwao do 1906 r. Poniewa „Yarpas" przeznaczony by dla inteligencji, wynika wkr�tce potrzeba osobnego pisma, dostosowanego swoim poziomem i treci do umysowoci ludu. Redakcja „Yarpasa" z inicjatywy student�w z Moskwy przystpia wic w 1890 r. do wydawania nowego miesicznika „Ukininkas" („Rolnik").

„Yarpas" w chwili swych narodzin nie mia jeszcze wiadomoci oparcia si na okrelonej klasie spoecznej. Zamierza on „suy Li-

220

twie, nie za rozmaitym partiom litewskim". Oblicze ideowe „Yarpasa" i w og�le caego litewskiego ruchu narodowego zaczo jednak szybko krystalizowa si od 1890 r., kiedy stosunki kapitalistyczne na Litwie dogbnie przenikny cae spoeczestwo ksztatujc je na mod buruazyjn.

Litewski ruch narodowy rodzi si te z czytania utwor�w Mickiewicza. Da on Litwie ogromnie wiele — poczucie wiadomoci narodowej, dumy z wasnego krajobrazu, stron rodzinnych, ludzi, kraju i jego przeszoci. Wybitny wsp�czesny pisarz litewski Justinas Marcinkeviius stwierdzi ostatnio w wywiadzie dla polskiego tygodnika „Kultura" (nr 7 z 1977 r.): „Dotd nie ma wr�d Litwin�w pisarza i poety, kt�ry by tyle Litwie da, co Mickiewicz".

ZALUDNIENIE LITWY W KOCU XIX WIEKU I ROZW�J PRZEMYSU

W kocu XIX w. na Litwie nastpio znaczne oywienie gospodarcze. Przede wszystkim ogromnie wzroso zaludnienie kraju. Litwa w swych granicach etnicznych, o obszarze okoo 78 800 km², liczya w 1897 r. ponad 3133 ty. ludnoci. rednia gsto zaludnienia wzrosa do 40 os�b na l km². W por�wnaniu z 1860 r. znaczyoby to, e w cigu 37 lat ludno Litwy zwikszya si o blisko 66%, i to przy duej emigracji! Naley jednak sdzi, e dane z 1860 r. byy dalekie od dokadnoci i stopa przyrostu naturalnego bya nieco mniejsza.

Miasta zamieszkiwao w 1897 r. okoo 13% ludnoci. Wilno liczyo w�wczas ponad 154 ty. mieszkac�w, a Kowno przeszo 70 ty. Cho odsetek ludnoci miejskiej w por�wnaniu z 1861 r. nie zwikszy si, w strukturze gospodarczej Litwy pod koniec XIX w. nastpiy znaczne przeobraenia. Budowa linii kolejowych Petersburg—Warszawa (1862), Libawa—Wilno—Romny (1871—1874) poczya Litw sprawn i tani komunikacj zar�wno z wybrzeem Batyku (porty Libawa i Ryga), jak i z Rosj oraz Polsk i Prusami. Wilno, a take Kowno zaczy si przeksztaca w orodki przemysowe, do Litwy napywa zagraniczny (niemiecki przewanie) kapita, budowano fabryki. Na prowincji, co prawda, przemys poza Sza-wlami rozwija si bardzo sabiutko, ale i tu oywienie gospodarcze dao si pozna. Oto kilka podstawowych wiadomoci statystycznych o rozwoju przemysowym Litwy w ostatnim burzliwym dziesicioleciu XIX w.

W 1900 r. liczba robotnik�w przemysowych na Litwie sigaa ju 24 ty., co stanowio jednak zaledwie 0,7% ludnoci, gdy tymczasem w Kr�lestwie Polskim odsetek ten w 1897 r. wynosi 2,6, a w Rosji 1,7.

221

Rozw�j przemysu na Litwie w kocu XIX w.

Gubernia

Rok

Liczba zakad�w

Liczba robotnik�w

Warto produkcji w ty. rubli

1880

196

1 975

2546

Wileska

1890 1895

427 1432

4275 8143

4760 7828

1900

1 795

14010

18414

1890

1 132

3905

5328

Kowieska

1895 1900

1554 1987

5063 7800

7855 8000

1904

2012

8495

10072

1890

402

1291

1 602

Suwalska

1897

576

2 101

3389

1899

618

—

2614

Rozw�j przemysu na Litwie, cho wcale bujny, nie prowadzi jednak do odrobienia przez Litw wiekowego zacofania. Polska i Rosja coraz bardziej wyprzedzay Litw na polu rozwoju gospodarczego. W Litwie przede wszystkim wcale nie budowano przemysu cikiego. W guberni wileskiej przewaa przemys spoywczy, przer�bka minera�w, papiernictwo i drukarstwo. W Kownie za to skupiay si fabryki wyrob�w metalowych i przemys spoywczy, kt�ry te zajmowa pierwsze miejsce na Suwalszczynie.

TWORZENIE SI KLASY ROBOTNICZEJ NA LITWIE W KOCU XIX WIEKU

Rozwojowi przemysu musia oczywicie towarzyszy proces tworzenia si nowej klasy spoecznej — proletariatu. Klasa robotnicza Litwy bya nader zr�nicowana pod wzgldem narodowociowym. Skadaa si ona z Polak�w, Rosjan i Biaorusin�w, yd�w oraz Litwin�w, kt�rych byo najmniej. Proletariatu przemysowego na Litwie byo bardzo mao. W Wilnie, najwikszym orodku przemysowym Litwy, w kocu XIX w. przewaaa liczna rzesza sucych i dni�wkowych (40,6% og�u robotnik�w), grupa pracujcych w rzemiole liczya 34,4%, w fabrykach pracowao tylko 13,5% og�u robotnik�w, reszta przypadaa na handel (5%) i transport (6,5%). Robotnikami w wikszoci byli przybysze ze wsi. Pace robotnicze, nadzwyczaj ndzne, w adnym razie nie pozwalay na utrzymanie rodziny. Dzie roboczy cign si przeraliwie dugo: 12—14 godzin, a u rzemielnik�w by jeszcze duszy: 13—16 godzin. Nieludzki wrcz wyzysk i brak wszelkich praw zmuszay robotnik�w do szukania rodk�w polepszenia swego bytu. Moliwoci legalnej obrony przed wyzyskiem i samowol pracodawcy nie byo, pozostawaa walka. Kiedy jednak robotnicy pr�bowali ywioowych i bezadnych strajk�w, okazao si, jak potny jest

222

Chata wieniacza na Litwie z pocztku XIX w.

kapita sprzymierzony z carsk policj. Rozproszony po drobnych za-kladach przemysowych i warsztatach rzemielniczych, ciemny i nieuwiadomiony proletariat by bezradny wobec policyjnych i administracyjnych represji za porzucenie roboty. W kocu XIX w. pojawia si jednak grupa modej rewolucyjnej inteligencji, kt�ra wniosa marksizm do wiadomoci robotnik�w i w spos�b naukowy, cho przez trudne do-Iwiadczenia, ukazaa im jedyn, niezawodn drog walki poprzez stworzenie kas oporu i klasowej partii proletariackiej.

KAPITALISTYCZNE PRZEOBRAENIA I SPRZECZNOCI NA WSI LITEWSKIEJ U SCHYKU XIX WIEKU

Na wsi litewskiej na przeomie XIX i XX w. kapitalistyczne rozwar-Itwienie chopstwa pogbio si. Wyrosa pokana grupa wielkiej bu-ruazji wiejskiej. W 1905 r. w guberni kowieskiej liczono 577 chop�w posiadajcych gospodarstwa wielkoci 50—100 dziesicin i 275 posiadajcych lOfr—1000 dziesicin. W guberni wileskiej po 50—100 dziesicin miao wtedy 500 chop�w, a 277 posiadao od 100 do 1000 dziesicin. Na Suwalszczynie byy pod�wczas 822 gospodarstwa powyej 100 dziesicin. Potniaa armia bezrolnych, kt�ra znacznie przekroczya 400 ty. g�w (ponad 12% og�u ludnoci!). Przybray na sile przeciwiestwa midzy proletariatem rolnym a zamonym chopstwem. Wybuchay zatargi parobk�w z pracodawcami o zarobek. Bezrolni najemnicy pr�bowali nawet strajk�w. Wiejscy bogacze w walce z nimi znaleli oczywicie sojusznik�w w paskim dworze i na plebanii. Std te midzy innymi pyn klerykalizm, gboko zakorzeniony w zamoniej -

223

Wntrze chaty wieniaczej na Litwie w XIX w.

szej czci wsi litewskiej, i std wynikay cigoty wiejskiej buruazji do ziemiastwa. Sprzecznoci klasowe na wsi litewskiej pogbia powszechny wiatowy kryzys rolny, kt�ry na Litwie cign si w latach 1891—1897. Brako w�wczas chleba nawet u rednio zamonych gospodarzy, tote rozlegy si gone protesty przeciwko wywozowi zboa za granic.

W miar wzrostu spoeczno-gospodarczej wiadomoci chopstwa wie przystpowaa do tworzenia kas oszczdnociowo-poyczkowych i sp�ek spoywczych, propagowanych przez pras narodow. Chop litewski poprzez kasy i sp�dzielnie pragn uniezaleni si od lichwiarskiego porednictwa miejskich kupc�w, przewanie yd�w. Na tym tle rodzfl si te antysemityzm. Bogate chopstwo poczo jeszcze ujawnia denia do wydzielenia swych gospodarstw z og�u grunt�w wiejskich. Przystpowano, na ma jeszcze skal, do parcelowania wsi i komasacji grunt�w poszczeg�lnych gospodarstw. T drog powstaway wyodrbnione ze wsi zagrody bogatych gospodarzy, kt�rzy dziki komasacji mogli unowoczenia i rozwija sw gospodark.

POCZTKI RUCHU NARODOWOWYZWOLECZEGO LITWIN�W PO 1890 ROKU

Zmieniajcy si ukad si i stosunk�w spoecznych na Litwie wywar zasadniczy wpyw na rozw�j litewskiego ruchu narodowego. Od 1890 r. ruch ten zaczai nabiera nowych treci i powoli przeistacza si w ruch narodowowyzwoleczy. W okresie 1890—1895 dojrzay w ruchu litewskim trzy zasadnicze kierunki i partie polityczne: 1. narodowo-dc-

224

mokratyczny „Yarpasa", 2. narodowo-klerykalny i 3. socjaldemokratyczny litewski ruch robotniczy. Kady z nich znajdowa oparcie w okrelonej klasie czy warstwie spoecznej.

Litewski ruch narodowo-klerykalny jako kierunek myli spoeczno-

•politycznej pocz si wyania w 1890 r. W murach seminarium duchownego w Kownie wr�d ksiy i kleryk�w litewskich dojrzao postanowienie, aby zastpi jaow „Szwies" nowym organem. Koo tej

•prawy zakrztnli si g�wnie ks. K. Pakalnikis (Dede Atanazas) i J. Angrabaitis. W grudniu 1889 r. w Tyly ukaza si pierwszy numer nowego klerykalnego pisma „emaiiu ir Lietuvos Apvalga" („Przegld mudzki i Litewski"). „Apvalga" wychodzia do 1896 r. Pismo to zgodnie z ideologi kierunku klerykalnego utosamiao denia narodowe Litwin�w z interesami kocioa katolickiego. „Nasz dewiz dotd byy i bd: katolicyzm i litewsko", oznajmiaa „Apvalga" w 1891 r. pi�rem ks. Pakalnikisa. Pismo doradzao Litwinom walczy o swoje prawa narodowe tylko drog legaln, a „nie daj to Boe" przy „pomocy buntu albo rewolucji", bo te adnego poytku nie przynosz, tylko jeszcze wiksz szkod czyni. W walce z przejawami radykalizmu spoecznego „Apvalga" nie znaa miary ani hamulca. Wszystkich, kt�rzy si nie chcieli podporzdkowa akcji klerykalnej, „Apvalga" obrzucaa mianem „bezbonik�w". Obok zaciekego antysemityzmu pismo cechowao si te jawn wrogoci do polskoci. Wobec caratu „Apval-ga" te bya uprzedzona. Wtpia ona, czy wadza carska pochodzi od Boga, i wskazywaa, e rzd carski depcze prawa ludzkie i boskie, przez co jest narzdziem diaba.

Antyrzdowy ton „Apvalgi" zaniepokoi cz duchowiestwa, kt�re jeszcze przed jej zamilkniciem doprowadzio do zaoenia nowego czasopisma „Tevynes Sargas" („Str� Ojczyzny", 1896—1904). W pimie tym czoow rol odgrywa znakomity publicysta ks. Juozas Tumas-Vaigantas (1869—1933). „Tevynes Sargas" oznajmia, e jego zadaniem bdzie obrona Litwin�w „od trzech najwikszych naszych nieprzyjaci�: miejscowej administracji, yd�w i wyrodnych Litwin�w". Do rzdu „wyrodnych Litwin�w" pismo zaliczao „litewskiego pochodzenia polonizator�w", a nastpnie „cicilik�w", czyli socjalist�w i w og�le „bezbonik�w". „Tevynes Sargas" stara si mocniej zespoli ide odrodzenia z katolicyzmem. Jego zasad byo: „Koci� podtrzymuje narodowo, narodowo podtrzymuje koci�". Pismo jednak wykluczao czynn walk przeciw rzdowi. Co wicej, w 1900 r. ks. Tumas-Yaigantas posun si do stwierdzenia, e „polityczn niezaleno Litwy uwaamy za pust mrzonk... Litwa uznaje cara rosyjskiego za swego prawdziwego wadc". Ks. Tumas-Yaigantas uderzy si p�niej w piersi za ten „durny artyku", ale jego wypowied zostaa wsp�czenie pojta cakiem niedwuznacznie przez czytelnik�w jako rezygnacja z naczelnej idei odrodzenia — z niepodlegoci.

Zasug kierunku klerykalnego bya niewtpliwie obrona litewsko-ci i jej krzewienie, popieranie rozwoju gospodarczego buruazji wiej-

225

15 — J. Ochmaski, Historia Litwy

skiej, walka o jzyk litewski w kociele i rozbudzenie wiadomoci narodowej w masach chopskich.

Nurt narodowo-demokratyczny w odrodzeniu litewskim skupia si wok� „Yarpasa" i „Ukininkasa". „Yarpas" od pocztku swej wydajnej dziaalnoci grupowa spory zastp wsp�pracownik�w. W cigu 18 lat pracy „Yarpasa" na niwie narodowej (1889—1906) przez jego amy przewiny si pseudonimy, kryptonimy i nazwiska blisko 500 autor�w. Wsp�pracownicy pisma, zwani „varpininkai", na corocznych zjazdach wybierali komitet redakcyjny i radzili nad potrzebami oraz spoeczno-

-politycznym kierunkiem pisma. „Yarpas" mia wic cechy lunej organizacji kulturalno-politycznej. Ob�z „varpinink�w", na og� umiarkowanie demokratyczny, czy pocztkowo ludzi o r�nych przekonaniach spoeczno-politycznych: kleryka�w, demokratow-ludowc�w, nacjonalist�w i socjalist�w. Na zjedzie „varpinink�w" w Mitawie w 1894 r. nastpio przesilenie: ksia ostatecznie wycofali si ze wsp�pracy, a do gosu doszli socjalici z S. Matulaitisem na czele. Pod wpywem socjalist�w „Yarpas" sta s bardziej radykalny. Jednak w 1897 r., po ponownym objciu kierownictwa pisma przez Kudirk, „Yarpas" wr�ci do kierunku umiarkowanie demokratycznego i takim ju pozosta. Czoowymi dziaaczami w obozie „varpinink�w" byli: Kudirka, K. Grinius, J. Bagdonas oraz P. Yiinskis, J. aulys i J. Yileiis.

„Yarpas" wyraa wiar we wasne siy Litwin�w, kt�rzy im bardziej wzbogac si kulturalnie i gospodarczo, tym prdzej odrodz si jako nar�d. „Yarpas" zdawa sobie spraw z potrzeby sojuszu polsko-

-litewskiego w walce ze wsp�lnym ciemizc. Stawia tylko warunek, aby to by sojusz dw�ch r�wnych i samodzielnych narod�w. „Yarpas" odrzuca program zgody z zaborc, a przy tym odr�nia ju nar�d rosyjski od caratu i jego polityki ucisku mniejszoci narodowych.

„Yarpas" nie mia na widoku tylko propagandy spraw narodowych, lecz troszczy si take o zaspokojenie potrzeb kulturalnych Litwin�w. Std te na jego amach obok artyku�w o treci spoeczno-politycznej, obok spraw gospodarczych rozwoju Litwin�w wiele miejsca zajmowaa literatura pikna i nauka.

Od 1896 r. po wycofaniu si socjalist�w w obozie „varpinink�w" pozostay tylko dwa nurty: demokratyczny i nacjonalistyczny. Demokraci coraz bardziej uwiadamiali sobie, e odrodzenie narodowe powinno i w parze z rozwojem spoecznym Litwy. Nie rozczulali si, w odr�nieniu od kleryka�w, pragnieniem pozyskania szlachty i arystokracji do pracy narodowej. Zamierzali dziaa wycznie w oparciu o lud. W stosunku do caratu zajmowali nieprzejednane stanowisko, rozumiejc, e bez walki nie jest moliwy swobodny rozw�j spoeczny i kulturalny Litwin�w. Demokraci litewscy zaczli coraz wyraniej stawia haso niepodlegoci Litwy. Kiedy w 1896 r. K. Grinius do jeszcze ogldnie pisa w „Yarpasie", e Litwa powinna by rzdzon przez samych Litwin�w, to w 1901 r. P. Yiinskis otwarcie ju stwierdza: „nasz idea: wolna, niepodlega Litwa, wyzwolona od despot�w obcych i wasnych".

226

Z roku na rok narasta w onie „Yarpasa" kierunek nacjonalistyczny. Nie zrywa on z demokratami, lecz pragn opanowa cao wsp�lnego ruchu. Do nacjonalist�w zaliczay si g�wnie jednostki zamoniejsze, karierowiczowskie, prymitywniejsze w myleniu politycznym. Przywizywali oni wielk wag do drobnych ustpstw caratu, trzymali li zasady niedranienia wroga. Unikali radykalizmu, bo ten — ich zdaniem — nie tylko szkodzi Litwinom w oczach rzdu, ale te zraa dla ruchu kler i zamoniejsze chopstwo oraz szlacht. Litewsko bya dla nich najwaniejsza, a sprawy spoeczne rodkiem do rozniecania nacjonalizmu.

W 1902 r. zjazd „varpinink�w" przyj uchwa o koniecznoci zorganizowania si w Litewsk Demokratyczn Parti. Projekt programu tej partii odzwierciedla sprzecznoci midzy demokratami a nacjonalistami. Oznajmia on, e: „Wolna i niepodlega w stosunku do innych narod�w i pastw Litwa — oto cel odlegy naszej Litewskiej Demokratycznej Partii". Osignicie tego celu powinno by uskutecznione przez „ludowadztwo bezporednie" w caym pastwie rosyjskim i przez uzyskanie autonomii dla Litwy. W dziedzinie spoecznej projekt programu nie przewidywa zniesienia wielkiej wasnoci (cho te owiadcza, e nie podejmuje si obrony jej interes�w), stawia natomiast danie „podziau ziemi nalecej w Litwie do rzdu na rzecz robotnik�w bezrolnych Litwy". Na koniec projekt zawiera nacjonalistyczne haso: „Litwa dla Litwin�w!" Tekst projektu spotka si z ostr krytyk na zjedzie partyjnym w 1903 r. i zosta odrzucony. Zjazd ten ogosi, e partia opiera si bdzie na caej spoecznoci litewskiej, i stwierdzi, e Litewska Demokratyczna Partia spodziewa si utworzenia wolnej Litwy, rzdzonej „bezporednio przez swych mieszkac�w". Niebezpieczna, bo obosieczna, formua „Litwa dla Litwin�w" zostaa tym samym usunita z programu partii. W 1904 r. ywioy nacjonalistyczne i oportunistyczne w wikszoci odpady od demokrat�w. Niemniej partia ta nadal pozostawaa bez dokadniejszego programu i miaa okrzepn dopiero w 1905 r., kiedy te poczli si organizowa i nacjonalici.

POCZTKI REWOLUCYJNEGO RUCHU SOCJALISTYCZNEGO NA LITWIE

W ostatniej wierci XIX w. idee socjalizmu naukowego, stworzonego przez K. Marksa i F. Engelsa, stay si w Europie potn si materialn, kt�ra przeraaa koronowanych wadc�w, a masy ludowe porywaa do walki o nowy, sprawiedliwy ustr�j spoeczny.

Krce po Europie „widmo komunizmu" w swym cierniowym, ale zwyciskim pochodzie nie mogo omin Litwy.

Pierwsze przejawy ruchu socjalistycznego na Litwie wystpiy ju okoo 1872 r. kiedy w Wilnie powstay tajne k�ka polskiej i ydowskiej modziey. Czytano w�wczas dziea Marksa i Lassalle'a, a pod wpywem tej lektury socjalizm stawa si bliski modym umysom. Grupki te zostay jednak wykryte przez carsk policj w latach 1875—1876.

227

granice guberni stolice guberni

stolice powiatdw — ujez-ddw

koleje elazne granice powiat�w

Gubernie litewskie w skadzie carskiej Rosji na przeomie XIX i XX w.

Przeladowania nie odstraszyy innych od „wywrotowych idei", gdy w 1878 r. znowu sycha o tajnych schadzkach modziey w celu studiowania rewolucyjnej literatury. W 1880 r. w Wilnie dziaaa ju Gmina Wileska, bdca czci Gminy Socjalistycznej, kt�ra miaa swe oddziay W Warszawie, Petersburgu, Moskwie i Kijowie. Gmina ta wkr�tce zo-Itaa rozbita przez policj w 1881 r. W tych latach Wilno wyrastao na jeden z g�wnych orodk�w ruchu rewolucyjnego w pastwie rosyjskim.

W Rosji rozwija si w�wczas ruch narodnicki, kt�ry sw historyczn misj widzia w walce o wyzwolenie ludu. Narodnicy sdzili, e drog rewolucji chopskiej uda si obali carat i przej do utopijno-so-cjalistycznego ustroju. Temu celowi miaa suy akcja chodzenia „w nar�d" (do ludu) i tajne organizacje rewolucyjne Ziemlja i W�l j a (1876—1879) oraz Narodnaja Wolja (1879—1881). Z ruchem narodnic-kim zwiza si spory zastp modziey z Litwy. W latach 1881—1882 w Wilnie powstao nawet k�ko narodnickie. Narodnicy rosyjscy poprzez Wilno i wieleskich rewolucjonist�w przewozili do Rosji mas nielegalnej literatury („bibuy") z zagranicy. W tym samym celu nawizaa kontakt z Wilnem pierwsza marksistowska grupa w Rosji, zaoona przez G. W. Plechanowa w 1883 r. pod nazw Oswobodienije Truda. Czonkowie tej organizacji rozpowszechniali w jednym z wileskich k�ek rewolucyjnych prace marksistowskie Plechanowa.

Bliski zwizek z Litw nawizaa te pierwsza polska Partia Socjal-no-Rewolucyjna „Proletariat". W 1883 r. wydaa ona pierwsz w jzyku litewskim odezw socjalistyczn pt. Manipestas artojams. Byo to tumaczenie polskiego Manifestu do pracujcych na roli, kt�ry wzywa proletariat wiejski do poparcia socjalist�w. Manifest ten twierdzi, e „ziemia powinna nalee do tych, kt�rzy j orz, fabryki do tych, kt�rzy w nich pracuj". W 1883 r. w Wilnie istniao k�ko „Proletariatu", kt�re zamierzao rozpocz socjalistyczn agitacj wr�d robotnik�w. Z Litwy te wywodzio si wielu proletariatczyk�w, jak synny Ludwik Janowicz (1859—1902) oraz Wodzimierz Zubow, Gabriel Oleszkie-wicz i inni. Wsp�pracowali z „Proletariatem" i sami Litwini, jak J. liupas i V. Kudirka.

Idee narodnickie podtrzymywane byy w Wilnie jeszcze w latach 1884—1887 przez grupki ydowskiej i polskiej modziey. Bray one nawet udzia w przygotowywaniu zamachu na cara Aleksandra III w 1887 r. Aresztowania, jakie w�wczas nastpiy, pooyy jednak kres wpywom narodnik�w na Litwie. Narodnictwo wtedy stracio ju wiar w rewolucyjno ludu i rozpado si jako organizacja polityczna. Musiao wic ustpi miejsca socjalistycznemu ruchowi robotniczemu.

Pierwsze socjalistyczne k�ka robotnicze w Wilnie utworzone zostay w 1887 r. wr�d proletariatu ydowskiego. W latach 1888—1893 k�ka te na tyle okrzepy, e przystpiy do organizowania klasowo-za-wodowych zwizk�w i kas oporu, kt�re miay kierowa walk robotnik�w o popraw bytu. P�niej z tego ruchu wyr�s Powszechny ydow-

229

ski Zwizek Robotniczy w Rosji i w Polsce, zwany w skr�cie Bundem. Bund zosta zaoony w Wilnie w 1897 r.

Proletariat chrzecijaski: robotnicy polscy, rosyjscy, biaoruscy i litewscy, zacz organizowa si w nielegalne k�ka okoo 1892 r. Pierwsze k�ka socjalistyczne wr�d rzemielnik�w wileskich zaoyli w 1892 r. E. Sponti i B. Urbanowicz z L. Michaowskim. Po aresztowaniach 1893 r., kt�re rozbiy k�ko Urbanowicza, Sponti z Wilna wyjecha. Swoich robotnik�w przekaza Alfonsowi Morawskiemu (1869— 1941). Wraz z przybyym do Wilna w 1893 r. lekarzem Andrzejem Do-maszewiczem (1865—1935, przodk�w jego opisa H. Sienkiewicz w Potopie ) Morawski sta si jednym z g�wnych organizator�w litewskiego ruchu robotniczego.

POWSTANIE PARTII SOCJALISTYCZNYCH

Po paru latach wytonej dziaalnoci k�kowej Morawski i Doma-szewicz doprowadzili w 1896 r. do zaoenia Litewskiej Socjal-Demo-kratycznej Partii (LSDP). Grono socjaldemokrat�w w 1894 r. liczyo zaledwie 50 ludzi, w 1896 r. za stan liczebny partii wynosi okoo 150 os�b. W 1896 r. ogosia ona sw�j program, kt�ry dowodzi koniecznoci politycznej i ekonomicznej walki proletariatu litewskiego w celu „zaprowadzenia ustroju socjalistycznego". G�wny punkt programu o-znajmia, e celem LSDP jest: „Samodzielna demokratyczna rzeczpospolita, skadajca si z Litwy, Polski i innych kraj�w na podstawie dobrowolnej federacji".

Z krytyk tego punktu, jako nacjonalistycznego denia, wystpi w�wczas midzy innymi modociany Feliks Dzieryski (1877—1926). Pod naciskiem lewicy nacjonalistyczni przyw�dcy LSDP zmuszeni byli zgodzi si na kompromisowy program w 1897 r. Program LSDP z 1897 r. odrzuca organizacj partii na zasadzie narodowej i zmierza do przeksztacenia jej w parti krajowego proletariatu, liczy si nic wycznie z interesami proletariatu „litewskiego", ale robotnik�w innych narodowoci zamieszkujcych Litw. Stwierdza on, e celem partii jest: „Dobrowolna federacja kraj�w z samorzdem, ustawodawstwem i zarzdem dla ludu w pastwie, kraju, prowincji i gminie". Dodano jednak w programie uwag, e konkretne denia polityczne partia pozostawia „do zupenej swobody kadego jej czonka"!

Nacjonalistyczny odcie, jaki posiadaa LSDP w chwili swego powstawania, tym dziwniejszy, e pod wzgldem jzyka bya ona wtedy niemal czysto polsk, zrazi do niej cz czonk�w i robotnik�w ze Sta-nisawem Trusiewiczem (1869—1918) na czele. W 1896 r. oderwali si oni od LSDP i utworzyli Zwizek Robotniczy. W programie tego Zwizku z 1896 r. (ogoszonym w 1898 r.) widniao haso upastwowienia rodk�w produkcji i „przejcie poprzednie wadzy politycznej w rce proletariatu". Zwizek Robotniczy, bdc organizacj internacjonali-styczn, grzeszy jednak brakiem zrozumienia dla walki politycznej proletariatu: „my przede wszystkim prowadzimy agitacj wr�d mas ro-

230

gramu LSDP przeja haso federacji Polski, Litwy i innych kraj�w. PPS na Litwie, pragnc uzyska dostp do robotnik�w, wywieraa silny nacisk na LSDP, kt�r usiowaa sobie podporzdkowa. LSDP nie zamierzaa jednak zrezygnowa ze swych pozycji, gdy zamiarem jej byo zdobycie wycznego wpywu na proletariat Litwy i wychowanie go w duchu narodowym litewskim (cho przy tym w jzyku polskim!). Midzy LSDP a PPS, midzy Domaszewiczem a Pisudskim, rozpocza si niewybredna ostra walka o wpywy na masy robotnicze. Walka ta prowadzona cay czas g�wnie z prawicowych, nacjonalistycznych pozycji, zakoczya si porak Pisudskiego i PPS.

W 1897 r. Zwizek Robotniczy ogromnie osab skutkiem aresztowa jego g�wnych dziaaczy i wielu czonk�w. Posypay si te ciosy policji na LSDP, kt�ra w latach 1899—1901 bardzo podupada. Aresztowany zosta bowiem w Kownie w 1897 r. Dzieryski, w tym samym roku wyjecha na studia za granic Morawski, a w kocu w rce policji dosta si w 1899 r. i Domaszewicz, zesany podobnie jak Trusiewicz i Dzieryski na kilka lat.

W 1899 r. Dzieryski zbieg z zesania i znalaz si z powrotem w Wilnie, gdzie jednak nacjonalici z LSDP nie pozwolili mu dziaa. Dzieryski wyjecha w�wczas do Warszawy, gdzie oywi tamtejsz organizacj Socjal-Demokracji Kr�lestwa Polskiego (powstaa w 1893 r.), a nastpnie porozumia si z przyw�dcami wileskich robotnik�w — M. Kozowskim ze Zwizku Robotniczego i E. Sokoowskim z LSDP. W 1900 r. postanowili oni utworzy jedn parti Socjal-Demokracj Kr�lestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Ostateczna decyzja w tej sprawie zapada na zjedzie delegat�w tych partii w Otwocku 19—21 VIII 1900 r. Zjazd ten podj uchwa o utworzeniu SDKPiL i powoa dwa komitety centralne, jeden dla Polski, drugi dla Litwy. SDKPiL ogosia, e „za najbliszy sw�j cel polityczny uwaa zdobycie konstytucji na podstawie zupenej autonomii narod�w polskiego i litewskiego i innych, za dalszy idea polityczny — federacj wolnych grup politycznych".

W 1901 r. zacza dziaa w Wilnie pita z kolei partia robotnicza. Bya to wileska grupa Socjal-Demokratycznej Partii Robotnik�w Rosji. Pooya ona znaczne zasugi w kolportowaniu leninowskiej gazety „Iskra" do Rosji („Iskr" drukowano za granic) i na Litwie. Grupa ta rozwina robot polityczn g�wnie od 1904 r. Liczya ona pod�wczas okoo 120 zorganizowanych robotnik�w.

LSDP zacza oywa pod koniec 1899 r. Na czele partii stanli V. Sirutaviius, A. Janulaitis, J. Daumantas, P. Suknolewicz oraz S. Kairys. Nawizywali oni kontakty z Suwalszczyzn, Szawlami, Po-niewieem, gdzie tworzyy si miejscowe organizacje LSDP. Partia ta z jzykowo polskiej zacza si przeksztaca w litewsk. Przystpia ona do masowej agitacji na caej Litwie, zwr�cia uwag na proletariat rolny. W 1902 r. kolejny zjazd LSDP uchwali rezolucj domagajc si utworzenia w przyszoci „demokratycznej republiki litewskiej, sfe-derowanej z ssiednimi narodami, znajdujcymi si na tym samym sto-

232

Andrzej Domaszewicz, wsp�tw�rca litewskiej socjaldemokracji

pniu spoecznego i politycznego rozwoju". Zjazd uzna, e proletariat „m�wicy po polsku, jako zwizany z caoksztatem ycia Litwy, winien nalee do jednej organizacji partyjnej razem z proletariatem litewskim". By to jawny nawr�t do programu z 1896 r.

W 1903 r. do LSDP wstpi przyszy wielki litewski rewolucjonista Yincas Mickeviius-Kapsukas (1880—1935). W 1904 r. utworzy on socjalistyczn organizacj modzieow Draugas (Towarzysz), bardzo zreszt nieliczn. Kapsukas, kt�ry wieo opuci szeregi „varpinin-k�w", mia ambicje odegrania wybitnej roli w LSDP. Na amach swego pisma Draugas rozpocz ostry atak przeciwko niekt�rym przyw�dcom LSDP, g�wnie przeciw A. Janulaitisowi. Zarzuty Kapsukasa, w czstce pynce z osobistych pobudek (przeciw A. Janulaitisowi), w znacznej mierze susznie wytykay kierownictwu LSDP niedostatki w zakresie programu i taktyki, jak: nieliczenie si z demokratami, brak programu rolnego, podporzdkowywanie sobie proletariatu polskiego itd. Wyniko z tego sporo szumu, ale w kocu Kapsukas pogodzi si z LSDP i w 1905 r. wszed do jej Komitetu Centralnego, gdzie reprezentowa lewicowy odam partii.

Mnogo partii dziaajcych w ruchu robotniczym na Litwie podzielonych na dwa zwalczajce si obozy: lewicowy z SDKPiL i SDPRR oraz prawicowy, zoony ze sk�conych z sob LSDP i PPS, nie przysparzaa si klasie robotniczej Litwy, a w niejednym wypadku przynosia szkod ruchowi robotniczemu. Jednake mimo wszystko w pocztku XX w. ruch robotniczy na Litwie przesta by marginesem ycia spoecznego, jakim by jeszcze u schyku XIX stulecia. Wyrasta on na potn si, kt�ra w najbliszej przyszoci miaa roznieci na Litwie pomie rewolucji. W licznych, coraz czciej zwyciskich strajkach

233

i obchodach l Maja, witowanych przez proletariat chrzecijaski w Wilnie od 1893 r., hartowaa si klasa robotnicza Litwy i gotowaa do walki przeciwko caratowi i kapitaowi.

ROZW�J PIMIENNICTWA LITEWSKIEGO NA PRZEOMIE XIX I XX WIEKU

Dojrzewanie i potny rozw�j litewskiego ruchu narodowego w okresie 1890—1904 byy odbiciem i wyrazem de ludu litewskiego. Zachowa on swoj narodowo (tj. swe cechy jako narodu) i krzewi wasn kultur, a na koniec wyda pokolenie, kt�re wzio na swoje barki cik rol budziciela Litwy. Pokolenie to, cho nie zawsze umiao poj i wyrazi pragnienia ludu, rozwino szeroki i bogaty ruch kulturalny, spoeczny i polityczny, kt�ry z kolei musia wywrze ogromny wpyw na wiadomo i postaw ludu.

W spoeczestwie nowoczesnym pierwszym warunkiem jego rozwoju jest owiata. Lud musi by pimienny, musi posiada dostp do wiedzy i ksiki. Do nauki czytania po litewsku, na przek�r carskim zarzdzeniom, kt�re przewidyway jedynie nauk rosyjskiego alfabetu (i zabraniay nauczania jzyka ojczystego nawet prywatnie, na Litwie w 1892 r., w Polsce 1900 r., Litwini garnli si ywioowo. Strawy duchowej tym, kt�rzy posiadali ju umiejtno czytania, dostarczao coraz obficiej pokolenie Mionik�w Litwy. Z Litwy pruskiej przemycano do kraju dziesitki i setki ksiek rocznie. O nasileniu przemytu wiadcz liczby skonfiskowanych ksiek na granicy przez carsk policj. W latach 1891—1893 policja zatrzymaa 37 718 ksiek, w 1894—1896 — 40 335, w 1897—1899 — 39 024, w 1900—1902 — 56 182, i w 1903 r. — przeszo 23 ty.

Pimiennictwo litewskie w kocu XIX w. rozwijao si niebywale szybko, jak na swoje ograniczone moliwoci. W latach 1865—1904 wydano og�em 3320 druk�w litewskich, w wikszoci przeznaczonych dla Litwy Wielkiej, w czci dla Litwy pruskiej i w czci dla Litwin�w w Ameryce. Do 1883 r. z Litwy pruskiej napywaa niemal wycznie literatura religijna. Od czas�w „Auszry" pimiennictwo litewskie poczo si radykalnie zmienia i na Litw Wielk szy transporty czasopism, literatury piknej, ksiek naukowych, elementarzy i broszur rewolucyjnych.

czasopism nadal bya rozpowszechniana „Auszra" i wychodzce na bieco: „Yarpas", „Ukininkas", „Apvalga", „Tevynes Sargas", „Apszwieta" („Owiata", 1892—1893). Z Ameryki nadchodziy „Vie-nybe Lietuvninku" („Jedno Litwin�w", od 1886 r.), „Lietuva" (od 1892) i kilka innych.

Z dziejami Litwy do unii 1569 r. zaznajamiao Litwin�w wielkie (ale niekrytyczne) dzieo S. Daukantasa Lietuvos istorija, wydane w dw�ch tomach w Ameryce w latach 1893, 1897, i kilka opracowa innych autor�w. Histori literatury litewskiej przedstawiaa ksika J. liupasa Lietuviszkiejie rasztai ir rasztininkai (Litewskie pisma i pisarze, 1890).

234

Ksiki te, przepojone gorcym patriotyzmem, nie tylko budziy wiadomo narodow Litwin�w, ale te miay powane znaczenie w ich rozwoju kulturalnym.

W dziedzinie ludoznawstwa wybili si bracia Antoni (1819—1880) i Jan (1815—1886) Juszkiewiczowie. Zebrali oni i wydali ponad 3000 dajn litewskich: Lietuviskos dainos (t. I—III, 1880—1882 w Kazaniu) i Lietuvikos svotbines dainos (Litewskie pieni weselne, 1883) oraz Melodie ludowe litewskie (Krak�w 1900). Zaczto wydawa wielki sownik litewski J. Juszkiewicza (1897, 1902). Dzieo Juszkiewicz�w, fundamentalne w swoim znaczeniu, prowadzili dalej inni, zwaszcza J. Basa-naviius, kt�ry w latach 1898—1905 ogosi siedem tom�w litewskich bajek, opowieci i dwa tomy dajn.

Lituanistyka r�wnie poczynia wielkie postpy. Litwini zdobyli si na wasn bibliografi dotyczc Litwy i druk�w litewskich, opracowan przez S. Baltramaitisa (1891 i 1904). Posiadaa ona w�wczas i dugo potem podstawowe znaczenie dla bada litwoznawczych. Rozwino si jzykoznawstwo. Wysza w 1901 r. wartociowa gramatyka litewska, uoona przez znakomitego znawc litewszczyzny Jana Ja-blonskisa (1860—1930). Gramatyka Jablonskisa wywara decydujcy wpyw na urobienie pisowni i norm gramatycznych wsp�czesnego litewskiego jzyka literackiego.

Rozkwita litewska literatura pikna, zar�wno poezja, jak i proza. Patriotycznymi wierszami Dainos (1894) i Lietuvos tevynes dajnos (Pieni ojczyzny Litwy, 1898) wsawi si pomiertnie ks. A. Wienoyski (1841—1892). Ks. S. Gimauskas (1844—1897) ogosi dwa zbiorki poetyckie: Ant nauj mtu Lietuvai dovanele (Noworoczny podarek Litwie, 1879) i Lietuvos biiulis (Przyjaciel Litwy, 1881). Na polu poezji wybijali si te P. Arminas (1857—1885), J. Mays (1867—1902), P. Yaiaitis (1876—1901).

Wszystkich jednak przewysza wielki talent Maironisa, zwanego poet odradzajcej si Litwy. Maironis, a waciwie ks. Jonas Maiulis (1862—1932), znany z popularnej ksieczki o historii Litwy (1891, 1903, 1906), swymi piknymi, uczuciowymi utworami penymi mioci ojczyzny wywar potny wpyw na ksztatowanie patriotyzmu ludu litewskiego. Najsynniejsze jego utwory to Pavasario balsai (Glosy wiosny 1895) i Jaunoji Lietuva (Moda Litwa, 1895, w przer�bce z 1907 r.). Oto urywek Modej Litwy w tumaczeniu S. Jaboskiej:

Hej, pora si ze snu otrzsn — ju dnieje. Pi wiek�w przetrwaa noc czarna bez witu. Do paka, narzeka! Obudmy nadziej I stamy do pracy — od podstaw do szczytu! Obudmy t Litw kochan!

Niezwykym urokiem oznacza si „dajna ojczysta" zatytuowana: Kur bega esupe:

Gdzie pynie Szeszupa, kdy Niemen biey, Tam nasza ojczyzna — pikna Litwa ley. Tam braci rolnik�w brzmi litewska mowa,

235

Pieni o Birucie dwicz po wsi sowa. Niech wpadaj nasze rzeki do morza gboko, Niechaj dwicz nasze pieni po kraju szeroko!

W utworze tym Maironis wyrazi gbokie przekonanie, e:

Tu, gdzie Witold Wielki rzdzi i broni od wroga, Bdzie zawsze, tak jak bya, Litwa nasza droga.

Wr�d pisarzy dramatycznych wyr�ni si A. From-Guutis (1822—1900), autor opowieci Yargdieniai (Ndzarze, 1893), opiewajcej byt wsi i jej konflikty z dworem, znany te z dramatu Pono ir mu-zikai (Pan i chopi, 1894) oraz innych dzie. Obok A. Krikiukaitisa--Aibe, V. Pietarisa i kilku innych w litewskiej prozie wybitne miejsce zaj przede wszystkim Yincas Kudirka, uprawiajcy jednoczenie poezj, wielki ordownik odrodzenia Litwy. Jego wiersz Lietuva tevyne musi (Litwo, ojczyzno nasza, 1898) zosta p�niej w Litwie niepodlegej uznany za hymn pastwowy. W satyrze Yirininkai (Naczelnicy, 1895) Kudirka niemiosiernie wydrwi i schosta zgraj sprzedajnych carskich urzdnik�w, co gnbili lud litewski. W utworze Cenzuros klau-simas (Sprawy cenzury, 1897) Kudirka wyjania, e wielkoruski nacjonalizm, kt�ry tak dawi Litwin�w polityk ucisku narodowego, nie jest dzieem ludu rosyjskiego, tylko caratu.

Na przeomie XIX i XX w. tworzyy te wybitne pisarki litewskie: emaite (Julia ymantiene, 1845—1921), Gabriela Petkeviaite-Bite (1861—1942) i pisujce pod wsp�lnym pseudonimem Lazdynu Peleda siostry Iwanowskie: Zofia Pibiliauskiene (1867—1926) i Maria Lastaus-kiene (1872—1957). Wsp�lnym ich pseudonimem zostali wprowadzeni w bd nie tylko czytelnicy, ale i wydawcy. Dopiero po mierci Zofii wysza na jaw ich wsp�lna tw�rczo skutkiem tego, e Zofia przepisywaa wasnorcznie take rkopisy Marii. Najwiksza powie emaite Marti (Synowa, 1896) odzwierciedla ciki los kobiety litewskiej i ycie wsi. Bytem robotnik�w pierwszy zaj si postpowy pisarz Jonas Biliunas (1879— 1907), autor opowiadania Pirmutinis streikas (Pierwszy strajk, 1903).

Pojawia si na koniec i literatura socjalistyczna, wydawana g�wnie przez LSDP. Partia ta signa do dorobku polskiego „Proletariatu". Zostay przetumaczone synne broszury S. Diksteina: Kto z czego yje

(1881) wyszo jako Kas kuom gyvena (1902, 1906), Ojciec Szymon

(1882) ukaza si jako Cieni dede (1892, 1896, 1900), za Janek Bruzda jako Krumpliii Jonas. Broszury socjalistyczne S. Matulaitisa (1866— 1956), kt�ry wyda Trusas ir kapitalas (Praca i kapita, 1896), antyklery-kalny Parmazonas (1897) czy te Ar dabar yra baudiava (Czy teraz jest paszczyzna?, 1899) oraz kilka innych tego typu publikacji, wreszcie pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego z 1904 r. niosy na wie litewsk i do miast bogaty adunek myli rewolucyjnej.

Wychodzio te za granic wiele bardzo poytecznych ksieczek, od elementarzy poczwszy, poprzez nauki spoeczno-ekonomiczne, na medycynie i astronomii skoczywszy. Masowo te drukowana bya literatura religijna.

236

Pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego. Karta ty tul owa

NARODZINY NARODOWEGO TEATRU I SZTUKI LITEWSKIEJ

Schyek XIX w. przyni�s z sob narodziny litewskiego teatru narodowego. Zwiastowao je nielegalne amatorskie wystawienie komedii A. Yilkutaitisa Amerika pirtyje (Ameryka w ani), odegranej w Podze w 1899 r. Komedia ta i teatr zyskay sobie szybko ogromn popularno wr�d Litwin�w. Kiedy brako bilet�w, robotnicy litewscy w Rydze ze zami w oczach prosili, aby ich wpuci na przedstawienie. Komedi Amerika pirtyje grano do 1910 r. przeszo 90 razy.

Wanym wreszcie wydarzeniem w yciu kulturalnym Litwin�w bya ekspozycja sztuki ludowej litewskiej na wiatowej wystawie w Paryu w 1900 r. W pocztku XX w. zaczo na polu sztuki dziaa kilku modych zdolnych artyst�w z genialnym Mikoajem iurlionisem na czele. Szczytowe ich osignicia przypady jednak na nastpny okres dziejowy.

237

J. Zikaras, Knygneys (Ksikonosz). Rzeba z 1939 r.

PRZEJAWY ODRODZENIA W LUDZIE W KOCU XIX WIEKU

Lud litewski otrzymywa wic coraz to nowe wydawnictwa, coraz bogatsz w tre straw duchow. Jego ywioowy pd do wiedzy i kultury znalaz sw�j wyraz w wielkiej akcji tworzenia k�ek ludowych do sprowadzania ksiek z Prus. K�ka te zajmoway si nie tylko rozprowadzaniem, ale i upowszechnianiem ksiki, a co jeszcze waniejsze — podjy one akcj samoksztacenia. Do synniejszych k�ek naleao jedno ze starszych w Garviai pod Poniewieem, dziaajce w latach 1885—1895, k�ko „Sietynas" (1894—1897) w Mariampolu, „Atgaja" i inne. K�ka w Garviai i w Mariampolu zostay wyledzone przez policj w latach 1896—1897. Ich czonkowie, podobnie jak kilkaset innych os�b, swe pragnienie wiedzy w jzyku narodowym przypacili zesaniem, wizieniem i karami grzywny.

Przemytem ksiek z Prus trudnia si, nieraz z naraeniem ycia, masa tak zwanych knygnesiai (ksikonoszy), prostych chop�w lub zawodowych kontrabandzist�w. Wsawi si tu wieniak Jurgis Bielinis (1846—1918), zwany „kr�lem przemytnik�w ksiek". Przemytnicy ksiek spenili niesychanie wan rol, gdy dziki ich ofiarnemu trudowi Litwa miaa dostp do zakazanej ksiki w macierzystym jzyku i moga rozwija sw duchow kultur.

Niemae znaczenie dla rozbudzenia wiadomoci narodowej w masach ludowych miao gone zajcie w Kroach w 1893 r. Wadze car-

238

skie postanowiy bowiem zamkn tamtejszy koci� katolicki. Kiedy ludno stana w jego obronie, gubernator kowieski Klingenberg z policj i oddziaem kozak�w dokona haniebnej napaci na zgromadzony w kociele tum. Zaczo si od bicia ludzi nahajkami i masowego pawienia w rzece Kroence, potem nastpiy ohydne i dzikie swawole kozak�w, gwacenie dziewczt i kobiet. Padli zabici i ranni. Wypadki w Kroach zrobiy piorunujce wraenie w caej Litwie i za granic. Zamiast pokornego przestrachu wywoay jednak zgroz, zacit nienawi i tym wiksz odporno Litwin�w na zakusy „obrusitieli" — rusyfikator�w.

Prdy odrodzeniowe, sigajc z roku na rok coraz gbiej w lud, przenikay wszystkie jego warstwy. Ruch narodowy najsilniej obj najpierw Litw zaniemesk, gdzie ucisk narodowy by odrobin mniejszy (Litwini mogli tu piastowa drobne posady rzdowe, gdy Suwalszczyna podlegaa Kr�lestwu Polskiemu i jego prawom) i gdzie chopstwo szybciej rozwarstwiao si majtkowo, jako e zakaz sprzeday ziemi Polakom, a w o.g�le katolikom, tu nie obowizywa. Std te wysza najliczniejsza grupa budzicieli Litwy, kt�ra przewodzia odrodzeniu i w oparciu o miejscowe narzecze, tak zwane zanavykai (ludzie za rzek Now), uksztatowaa na przeomie XIX i XX w. litewski jzyk literacki. Idee odrodzenia od pocztku mocno zakorzeniy si te na mudzi, tej najbardziej zachowawczej krainie litewskiej. W kocu poczy one dociera na poudniowo--wschodnie kresy litewszczyzny, na Wileszczyzn. Wilno pocztku XX w., cho Litwini stanowili w nim nie wicej ni 2% (!) ludnoci, wyrastao na g�wny orodek ruchu umysowego Litwin�w.

Odradzajca si Litwa bya Litw ludow, chopsk. Odrodzenie litewskie jako proces wyzwalania si chopstwa z wiekowych okow�w ciemnoty, zacofania, ucisku spoecznego i narodowego musiao godzi nie tylko w zaborcz polityk caratu. Litwa ludowa musiaa przeciwstawi si starej, przeytej Litwie szlacheckiej. Rozw�j Litwy szlacheckiej od czas�w unii z Polsk prowadzi do polonizacji Litwin�w, do przeksztacenia Litwy w prowincj Polski. Rozw�j Litwy ludowej zmierza za do Litwy litewskiej. Litwini, dojrzewajc jako nar�d nowoczesny, pragnli i dali uznania oraz poszanowania ich praw narodowych. Litwa szlachecka i opinia polska prawa tego im odmawiay. Pitnoway one ruch narodowy Litwin�w jako „separatyzm" i „litwomani" i nadal uwaay Litw za czstk Polski, a Litwin�w za Polak�w inaczej m�wicych. Sia tradycji, dostrzeganie tylko ewolucji Litwy szlacheckiej, kt�ra rzeczywicie spolszczya si, przesaniay spoeczestwu polskiemu now, ludow Litw, i to tak silnie, e z jej istnieniem i z jej odrbnoci od Polski nie chciano si pogodzi.

POWSTANIE POLSKICH OBSZAR�W JZYKOWYCH NA LITWIE

Stopniowo polonizacja szlachty i mieszczastwa Litwy bya zjawiskiem dawnym, sigajcym swymi pocztkami z pewnoci XV w. Co do czasu polonizacji wr�d ludu litewskiego opinie badaczy, oparte zreszt na powierzchownych obserwacjach r�dowych, s podzielone. Za-

239

r�wno starsze, jak i nowsze badania wykazuj, e na styku osadnictwa litewskiego i ruskiego wie litewska od dawien dawna ulegaa ruteniza-cji, kt�ra jednak nie oznaczaa jeszcze zmiany wiadomoci etnicznej. Zbiaoruszczony, ale wyznajcy katolicyzm wieniak litewski ulega nastpnie wpywom wyej rozwinitego jzyka polskiego, posugiwa si nim jednak zazwyczaj od wita, na pokaz w towarzystwie, gdy w domu uywa gsto przeplatanego lituanizmami biaoruskiego. Cho by to proces naturalny i dugotrway, nie prowadzi on jednak do wytworzenia si zwartych obszar�w jzykowo polskich. Stwierdzono bowiem na podstawie przeprowadzonych przed II wojn wiatow bada terenowych, e „nawet w okolicach, gdzie polszczyzna jest najstarszej daty, jzyk litewski cieszy si jeszcze w pierwszej poowie ubiegego stulecia peni ycia" (H. Turska, 1939). Przejcie bezporednie od litewskiego do polszczyzny dokonao si w spos�b gwatowny w trzeciej wierci XIX w. Na Litwie wytworzyy si w�wczas trzy wiksze, zwarte obszary polskojzyczne: wileski na p�noc od Wilii midzy Niemenczynem a Kiernowem, kowieski wzdu Niewiay oraz smowieski midzy Widzami a Jeziorosami.

Gbszych przyczyn procesu polonizacji pewnych obszar�w Litwy naley upatrywa w zniesieniu paszczyzny i uwaszczeniu chop�w przez reform 1861—1864. Spowodowaa ona wzrost dobrobytu na wsi, a w konsekwencji pd do owiaty i kultury. Ten czynnik w poczeniu z przeladowaniem przez carat polskoci, a zwaszcza utosamianego z ni Kocioa katolickiego, czyniy z polskiej mowy i kultury szczeg�lnie atrakcyjne, a take z racji zakazu, wartoci. Zabronienie i przeladowanie druk�w litewskich, przy wzgldnie atwiejszym dostpie do r�wnie zakazanej ksiki polskiej, r�wnie sprzyjay szerzeniu si polskoci. Wreszcie budzcy si ruch narodowy litewski, ostre wystpienia nielicznych jeszcze ksiy Litwin�w przeciwko wycznoci tradycyjnie ju polskich naboestw powodoway przyspieszone budzenie si poczucia narodowego.

G�wnymi czynnikami polonizacji byy: koci� parafialny, dw�r paski oraz miasto. Najwaniejsz rol speni koci�, oddziaywajcy szczeg�lnie na kobiety, kt�rych dominacja w yciu rodzinnym, zwaszcza w wychowaniu dzieci, jest przecie niezaprzeczalna, one uczyy swe potomstwo polskiej, a wic i paskiej, kulturalnej mowy. Dw�r, a konkretnie masa drobnej rozsianej okolicami szlachty, przesdzi o powstaniu kowieskiego polskiego obszaru jzykowego na pocztku drugiej poowy XIX w. Natomiast na powstanie obszaru wileskiego decydujcy wpyw wywaro nie tyle spolszczone Wilno, lecz g�wnie koci�. Inaczej bowiem nie mona wytumaczy faktu, e polszczyzna upowszechnia si po prawym p�nocnym brzegu Wilii, gdy na poudnie od Wilna rozwina si sabiej wobec przewaajcej ruszczyzny.

Cho bya polonizacja procesem samorzutnym, gdy nie szerzya si w przeciwiestwie do rusyfikacji drog przymusu administracyjnego, to jednak trudno zaprzeczy tu dziaania przymusu moralnego w postaci silnej presji m�wicych po polsku ksiy i pan�w, kt�rzy na og� pogardzali litewsk mow jako chopsk, a wic gorsz.

240

STOSUNKI POLSKO-LITEWSKIE NA PRZEOMIE XIX I XX WIEKU

Stosunki polsko-litewskie, cho spory na amach prasy nieco przycichy od czas�w „Auszry", ustawicznie byy napite. Zaogniaa je coraz silniej kwestia jzykowo-kocielna. Kwestia jzyka narodowgo w kociele miaa dla Litwin�w ogromne znaczenie. Dotd bowiem koci� katolicki by narzdziem polonizacji Litwin�w. Wraz z rozwojem odrodzenia pojawio si wr�d Litwin�w denie do wyparcia jzyka polskiego z parafii etnicznie litewskich i do wprowadzenia go w parafiach etnicznie mieszanych, litewsko-polskich. Denie to, naturalne ze swej istoty, podsycaa prasa narodowa, zwaszcza organy klerykalne. O ile sprawa jzyka w kociele bya prosta w parafiach litewskich, o tyle jej rozwizanie w parafiach mieszanych natrafiao na ogromne trudnoci. Czsto kada z narodowoci daa wycznego uywania wasnego jzyka i ani mylaa, aby urzdza naboestwa w obu jzykach. Rozpalao to namitnoci tumu, podjudzanego przez szowinist�w i dewotki, tak e dochodzio do ostrych zatarg�w, a nawet b�jek midzy „Mazurami" a Litwinami. W walce o jzyk narodowy w kociele Litwini powoli dobijali si nalenych im praw w powiatach troc-kim i wiciaskim oraz na Suwalszczynie. W 1902 r. udao si im nawet wywalczy dla naboestw litewskich koci� w. Mikoaja w Wilnie. W caym tym zatargu jzykowo-kocielnym byo i „dobre w zem". Znikao bowiem poczucie „tutejszoci" wr�d ludnoci, kt�ra dotd nie czua si ani litewsk, ani polsk, a teraz zaczynaa jasno pojmowa sw narodowo.

Ze strony litewskiej, zwaszcza demokrat�w, nie brak byo zrozumienia dla sojuszu polsko-litewskiego. Sojusz ten by w�wczas naturalnym wymogiem wsp�lnego losu, wsp�lnych potrzeb, obop�lnego denia do zachowania narodowego bytu, zagroonego przez wsp�lnego ciemizc, i wreszcie wsp�lnej przeszoci. Pismo „Yarpas", zabierajc w 1891 r. gos w sprawie polsko-litewskiej, owiadczao: „my si od Polak�w bynajmniej nie oddzielamy i pamitamy dobrze dzieo Zygmunta Augusta, ostatniego Litwina na zespolonym tronie Litwy i Polski. Zygmunt August przykaza nam y w sp�ce i zgodzie — i my te tego pragniemy. Ale nie powiedzia, e mamy wyrzec si swego jzyka, e mamy si sta Polakami. Tego nie m�wi i my te tego nie chcemy, natomiast chcemy pozosta takimi, jakimi B�g nas stworzy, chcemy zosta Litwinami. Wszake i po litewsku m�wic, moemy pozosta dobrymi przyjaci�mi i mie wsp�lne denia". Niestety, fataln przeszkod do sojuszu byo nieuznawanie Litwin�w przez Polak�w za nar�d odrbny i samodzielny. Tote Litwini w swej walce o byt narodowy woleli pozosta osamotnieni ni uzna danie Polak�w do stanowienia o ich losie.

Cz wszake dziaaczy narodowo-klerykalnych usilnie zabiegaa o to, „aby do narodu litewskiego wr�cili spolszczeni Litwini, nie porzucajc bynajmniej swojej polskiej kultury. Ta ich kultura przyda si moe bardzo narodowi litewskiemu wzgldnie ludowi". Z takim wez-

241

16 — J. Ochmaski, Historia Litwy

waniem zwr�ci si do szlachty polskiej na Litwie czoowy publicysta i ideolog obozu narodowo-klerykalnego ks. A. Dambrauskas (pod pseudonimem Jaktas) w broszurze Glos Litwin�w do mlodej generacji magnat�w, obywateli i szlachty na Litwie (1902). Na to pewien mody szlachcic litewski (Szymon Meysztowicz) da odpowied o znamiennym tytule: Przenigdy! (1903). Pojednawczo wypowiedziaa si Konstancja Skirmuntt (pod pseudonimem Futurus) w ksieczce O prawd i zgod (1904). Zdaniem jej, tym ciekawszym, e bya ona autork popularnych studi�w z dziej�w Litwy, pisanych po polsku i przekadanych na litewski, „obywatelstwo nasze winno si zbliy z ludem litewskim" i uczy si litewskiego. Odpowiadajc swoim krytykom A. Dambrauskas w broszurce Jedno czy separatyzm (1904) rzuci okrzyk: „Niech yje jedno! Niech yje szlachta litewska pojednana z ludem! Niech zginie separatyzm!" „Niech si cz uciemieni przeciwko ciemizcom!" — dodawa J. A. Herbaczewski w dzieku Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej (1905). Niestety, hasa te miay pozosta w sferze pobonych ycze. Sprzeczne denia szlachty i ludu litewskiego musiay prowadzi na rozdroe. ycie byo silniejsze od wszelkich zakl i nawoywa do jednoci narodowej. Lud, aby przebaczy swoim niedawnym ciemizcom, musiaby wpierw ich wywaszczy z wielkich majtk�w, stworzonych znojn prac poddanego chopa.

Wr�d postpowej czci spoeczestwa polskiego, mimo narastajcego rozbratu polsko-litewskiego, znalaz si jednak cay szereg ludzi, szczerze yczliwych odradzajcej si Litwie. Bliska bya wi midzy internacjonalistycznymi ywioami w polskim i litewskim ruchu robotniczym, kt�rej piknym przykadem jest wielki rewolucjonista Feliks Dzieryski. Wielu uczonych, jak lituanici Jan Karowicz i Jan Baudo-uin de Courtenay, wielu pisarzy i artyst�w polskich utrzymywao ywe i serdeczne stosunki z Litwinami. Uzna prawa narodowe Litwin�w synny adwokat Tadeusz Wr�blewski (1858—1925), obroca wielu litewskich rewolucjonist�w. Szczerze sprzyja ruchowi litewskiemu Ludwik Krzywicki (1859—1941), jeden z najwikszych przedstawicieli polskiej myli spoecznej i jeden z pierwszych badaczy pilkalni (grodzisk) litewskich.

ZNIESIENIE ZAKAZU DRUK�W LITEWSKICH W 1904 ROKU

Nadszed rok 1904, historyczny w dziejach odrodzenia litewskiego. Wytrwaa walka ludu litewskiego z zakazem druku zakoczya si sromotn porak caratu. Wadze carskie po 40 latach doszy wreszcie do przekonania, e „adna potga nie jest w stanie zatrzyma coraz wikszego szerzenia si ksiek litewskich". Tak owiadczy carowi ks. wiatopok Mirski, rozsdny genera-gubernator wileski. W dniu 24 IV (7 V) 1904 r. rosyjska rada ministr�w postanowia „w stosunku do litewskiego i mudzkiego pimiennictwa zezwoli na uywanie w jego wydawnictwach, opr�cz rosyjskiego, take aciskiego lub innego

242

alfabetu". Zezwalajc na druk ksiek litewskich carat mia nadziej, ZC powstae w kraju pimiennictwo litewskie mona bdzie „dozorowa i zastosowa do cel�w i zamiar�w rzdu". Najblisza przyszo miaa zada kam tym spekulacjom. Litwini w masie swej i w cznoci z innymi uciskanymi ludami „pastwa niewoli" mieli stan do walki i wielkiego obrachunku dziejowego z caratem.

X. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905—1914)

WYBUCH REWOLUCJI W ROSJI

I JEJ ODGOSY NA LITWIE . _

przeomie 1904 i 1905 r. w pastwie rosyjskim dojrzewa kryzys rewolucyjny. Wojna rosyjsko-japoska 1904—1905 r., toczona o panowanie na Dalekim Wschodzie, gwatownie pogorszya trudn sytuacj ekonomiczn w pastwie, gdy wymagaa olbrzymich koszt�w, kt�re kady si cikim brzemieniem na ludno. Zwikszay si podatki, rosa droyzna i pogbiaa si ndza robotnik�w.

W niedziel 9 (22) I 1905 r. petersburscy robotnicy z popem Hapo-nem (prowokatorem, co wydao si p�niej) na czele wyszli na ulice miasta domagajc si od cara poprawy swego bytu. Krwawy epilog petersburskiej „haponady", podczas kt�rej zgino przeszo tysic robotnik�w, rozwia zudzenia mas ludowych o moliwoci pokojowego rozwizania sprzecznoci midzy ludem a caratem. „Krwawa niedziela" uwiadomia masom, e jedynym rodkiem wyzwolenia w warunkach carskiego ucisku i terroru jest czyn rewolucyjny.

Rewolucyjny protest mas robotniczych rozla si szeroko po caym pastwie w postaci masowych strajk�w politycznych. Na wie o wypadkach w Petersburgu partie robotnicze na Litwie rzuciy wezwanie do strajku. Ruch strajkowy obj najpierw Wilno (11—26 stycznia) i Kowno (11—18 stycznia), a potem Szawle i Poniewie. W dniu 12 I 1905 r. LSDP wydaa odezw do robotnik�w Litwy, w kt�rej domagaa si natychmiastowego zakoczenia wojny i stawiaa nastpujce dania: „Dc wsp�lnie z innymi narodami do obalenia caratu, my ju idziemy rka w rk z robotnikami rosyjskimi, kt�rzy rozpoczli walk o konstytucj, i uznajemy za potrzebne nastpujce zmiany w ustroju obecnym:

1. zniesienie ucisku i wszelkich ustaw wyjtkowych, dotyczcych narod�w, wyzna i stan�w;

2. uwolnienie wszystkich przestpc�w politycznych i wyznaniowych;

3. nietykalno os�b i mieszka bez rozporzdzenia sdowego;

4. powszechna wolno sowa, wyznania, zebra, stowarzysze i strajk�w;

5. milicja zamiast obecnej armii".

LSDP oznajmiaa nastpnie, e w przyszym zwizku wolnych naro-

244

Przysi�ek chopski na Litwie w pocztku XX w.

d�w Rosji „Litwa bdzie pastwem odrbnym, za jej organizacj polityczn ustanowi i wprowadzi sejm w Wilnie, zoony z przedstawicieli caej ludnoci Litwy". W kocu odezwy LSDP daa zapewnienia nalenych robotnikom praw.

NARASTANIE REWOLUCJI NA LITWIE

Pod takimi hasami LSDP i robotnicza Litwa stany do walki rewolucyjnej z caratem. Z podobnymi daniami, domagajcymi si penej swobody politycznej, praw robotniczych, polepszenia warunk�w pacy i pracy, wystpiy r�wnie SDKPiL, SDPRR i Bund. Partie te oczywicie pomijay spraw niepodlegoci Litwy, gdy uwaay za suszniej-sze walczy o przeksztacenie Rosji w jedn republik demokratyczn.

Akcja strajkowa w styczniu i lutym 1905 r. bya dla proletariatu Litwy wielk szko walki politycznej i ekonomicznej. Wywoywaa ona gboki oddwik na wsi.

Poruszenie wr�d chopstwa, widoczne ju w styczniu 1905 r., wiosn i latem tego roku zaczo przybiera masowy charakter. Oywion dziaalno uwiadamiajc wr�d chop�w i parobk�w prowadziy LSDP i LDP. Pod najrozmaitszymi pozorami na wsi rozpocz si wielki ruch wiecowy. Akcja wiecowa, coraz bardziej planowa, w miar upowszechniania si hase i da rewolucyjnych, nie moga wystarczy. Wie rwaa si do czynu i para do niego, tym bardziej e miejscowe wadze carskie zdradzay coraz wiksze objawy zachwiania i niepokoju wobec natania si rewolucji. Pierwszym wyrazem przejcia od wiecowania do czynu bya akcja uchwa gminnych, rozwinita latem. Uchway gminne dotyczyy przewanie zakresu swob�d politycznych.

245

Chopi dali zupenego samorzdu odpowiedzialnego tylko przed ludem, zniesienia r�nic stanowych, ukr�cenia samowoli policji carskiej przez zastpienie jej milicj ludow, wolnoci sowa, druku, wyznania, zebra i organizacji, wprowadzenia jzyka litewskiego do szk�, urzd�w i sd�w, wreszcie domagali si sejmu w Wilnie. da spoeczno--ekonomicznych ruch chopski na razie nie wysuwa.

W jednym zakresie da spoeczestwo litewskie byo jednolite bezwzgldnie: w daniu narodowego szkolnictwa: Postulat ten najpeniej wyrazi zjazd nauczycieli Litwin�w w Wilnie latem 1905 r.

Rozpdzenie manifestacji pierwszomajowych przez kozak�w w Wilnie i Kownie, wieci o krwawych pogromach pochod�w pierwszomajowych w Warszawie, odzi, Rydze i Odessie, czerwcowe starcia robotnik�w kowieskich z policj — wszystko to uwiadomio proletariatowi Litwy potrzeb przygotowania si do bardziej zdecydowanych wystpie. Na czerwcowym zjedzie LSDP w Wilnie omawiano biece zadania i potrzeby organizacyjne partii. Postanowiono spotgowa wysiki rewolucyjne. W tym celu dokonano rewizji programu z 1896 r. Zjazd ustali przede wszystkim wielce znamienn poprawk w nazwie partii: obecnie jest to SDP Litwy (Lietuvos), a nie Litwin�w (Lietuviu). W ten niepozorny spos�b dokona si zwrot LSDP od klasowo-narodo-wej organizacji robotnik�w Litwin�w do stronnictwa terytorialnego, jednoczcego robotnik�w wszystkich narodowoci na Litwie. LSDP w swoim nowym programie, zwanym Manifestem, stawiaa sobie w dziedzinie ekonomicznej wywalczenie ustaw ochronnych dla wszystkich robotnik�w oraz prawa do strajk�w i stowarzysze. Nie formuowaa natomiast, co byo jej bdem, programu w kwestii agrarnej, nie zwracaa si do biedoty wiejskiej. Manifest podnosi danie wolnej Litwy z sejmem w Wilnie i wzywa do obalenia caratu, do bojkotu i wypdzenia carskich urzdnik�w z Litwy.

Jesieni 1905 r. rozpocz si nowy rozdzia w historii pierwszej rewolucji w pastwie rosyjskim. Pod naporem masowych da car Mikoaj II ogosi 6 sierpnia ukaz o zwoaniu ustawodawczo-doradczej Dumy pastwowej, a 17 padziernika wyda manifest zapowiadajcy rzdy konstytucyjne.

W toku narastania rewolucyjnych nastroj�w rozpocz si w Wilnie 13 padziernika powszechny strajk polityczny, kt�rym kierowa zjednoczony komitet strajkowy. Partie robotnicze wyszy z podziemia i zaczy dziaa jawnie. Dnia 16 padziernika nastpio krwawe starcie robotnik�w z wojskiem w Wilnie. Nazajutrz w manifestacyjnym pogrzebie ofiar starcia uczestniczyo okoo 40 ty. ludzi. Demonstranci nieli transparenty z napisami: „Precz z samodzierawiem", „mier tyranom". „Powszechny strajk ogarn opr�cz Wilna Kowno, Szawle, Po-niewie i inne miejscowoci. Carska administracja zostaa niemal cakowicie sparaliowana a do listopada wcznie.

W padzierniku wzmogo si te wrzenie rewolucyjne na wsi. Chopi litewscy, uwiadamiani przez agitator�w robotniczych, poczli wystpowa coraz mielej i coraz powszechniej. Policja i urzdnicy car-

246

scy, bojkotowani przez ludno, a przeraeni postpami rewolucji w caym pastwie, zaczli potulnie wycofywa si z urzdowania, a nawet ucieka. Przebysk zwycistwa nad znienawidzonymi wadzami „pastwa niewoli" zachci chop�w do usuwania si i wypdzania urzdnik�w oraz nauczycieli rosyjskich. Wie litewska solidarnym wysikiem zdoaa rozbi niemal w 40% lokalne wadze carskie. Lud przystpi do tworzenia wasnych organ�w wadzy na wsi. Wadze carskie nie byy w stanie przeciwdziaa akcji ludowej. Wystraszeni agenci policyjni — a strach ma wielkie oczy — twierdzili w swych doniesieniach z listopada, e obecnie „u kadego mudzina znajduje si w kieszeni kilka egzemplarzy proklamacji i naadowany nabojami rewolwer".

Z chwil kiedy w dziedzinie politycznej zawitao zwycistwo, lud litewski z natury rzeczy skierowa si w stron palcych spraw spoe-czno-gospodarczych. Przeciwiestwa klasowe w onie narodu, przechodzcego sw�j chrzest w ogniu rewolucji, dotd tumione wsp�ln walk o wsp�lne cele, jakimi byy swobody polityczne i kulturalne, zaczy si ujawnia coraz jaskrawiej. Na wsi konflikty klasowe wystpiy w postaci strajk�w robotnik�w rolnych. Strajki te, samorodne i mao jeszcze udane, wywoyway przewr�t w wiadomoci proletariatu wiejskiego. Parobcy wiejscy zaczynali rozumie t prost prawd, e chlebodawcy nie naley prosi o ask, e skoro si jest wsp�tw�rc jego majtku, naley da susznego udziau w owocach pracy zbiorowej. Innym przejawem star klasowych na wsi byo podpalanie paskich dwor�w i wycinanie dworskich las�w.

Liberalna inteligencja litewska, zgromadzona w szeregach LDP, partii wyraajcej interesy zamonego chopstwa, a nastpnie nacjonalici i silni wpywami klerykaowie pragnli jednak wykorzysta rewolucj w celach wycznie narodowych. Wyszy kler stanowczo odci si od rewolucji i listem praata J. Antoniewicza, administratora biskupstwa sejneskiego, nawoywa lud, aby nie sucha „faszywych nauczycieli i gwacicieli wszelkiego porzdku", a nieposusznym grozi kltw kocieln.

Grupa nacjonalist�w z J. Basanaviiusem na czele w dniu 22 padziernika na zebraniu w Wilnie uchwalia memorandum, skierowane 2(15) listopada do prezesa rady ministr�w hr. Wittego. Memorandum to miao by deklaracj praw historycznych narodu litewskiego w wielkim stylu. Domagao si ono dla Litwy „szerokiej autonomii z sejmem ustawodawczym w starej stolicy Litwy, w Wilnie", wprowadzenia jzyka litewskiego do szk� i urzd�w oraz praw obywatelskich. W uzasadnieniu tych postulat�w autor memorandum J. Basanaviius powoywa si na cile historyczne wzgldy, kt�re same przez si, o ile nie wyraaj si ywo w stosunkach wsp�czesnych, adnej podstawy do da politycznych nie stanowi. Pominwszy ju nieudoln motywacj tego aktu, do wskaza, e zgoszenie go przez wodz�w nacjonalizmu litewskiego do rk hr. Wittego byo r�wnoznaczne z przyznaniem carskiej biurokracji roli sdziego praw historycznych narodu litewskiego! Racy by rozdwik tego kroku z dziejow chwil walki: wnoszono

247

go czoobitnie do caratu (z postulatem, aby car uywa tytuu w. ks. litewskiego!) w momencie, kiedy ludy pastwa, zwanego „andarmem Europy", staway do zbrojnej walki ze wsp�lnym ciemizc.

SEJM LITEWSKI W WILNIE

Z natchnienia J. Basanaviiusa grupa narodowc�w litewskich wystpia 29 X 1905 r. na amach „Yilniaus inios" („Wiadomoci Wileskie", pierwszy krajowy dziennik litewski zaoony po zniesieniu zakazu druku 10 XII 1904 r.) z Odezw do narodu litewskiego. Sdziwy w�dz odrodzenia Litwy, wsp�zaoyciel „Auszry" sprzed 22 lat, w odezwie tej wyoy myl zwoania do Wilna zjazdu litewskiego, kt�ry by radzi nad zoonymi potrzebami narodu. Haso zjazdu w Wilnie w kr�tkim czasie obiego ca Litw i zostao przyjte z nadzwyczajnym entuzjazmem. Na zjazd, zwany przez lud „Sejmem Wileskim", przybyo ponad 2000 delegat�w i os�b ze wszystkich zaktk�w Litwy. Stawiy si na nim wszystkie litewskie kierunki i partie polityczne. Zjazd zasiada ostentacyjnie w Wilnie w sali miejskiej, obradujc 21— 22 XI(4—5 XII) 1905 r. pod bokiem wadz krajowych carskich. Wadze te, zastraszone postpami rewolucji, nie zdobyy si nawet na sowo sprzeciwu wobec tego aktu woli narodu litewskiego.

Skrajni nacjonalici litewscy pragnli wykorzysta zjazd do pogbienia antagonizm�w narodowociowych. Atoli ich krzykliwe wystpienia spotkay si z silnym protestem olbrzymiej wikszoci na sali. Waciwe wpywy na zjedzie dzielili demokraci z LDP i LSDP. Przedmiotem obrad zjazdu byy r�norodne kwestie narodowe, polityczne, spoeczne, gospodarcze i kulturalne. Kompromisowe rezolucje zjazdu, podjte po gorcych sporach midzy nacjonalistyczno-ugodow prawic a rewolucyjn lewic, uchwalay: „owieca si, czy i stawa do walki wsp�lnie z powstajcymi ludami wszystkich narod�w Rosji", „da autonomii dla Litwy z sejmem w Wilnie", a nastpnie domagay si wprowadzenia jzyka litewskiego do szk�, urzd�w i kocioa. W dniu 22 listopada odbyo si osobne zebranie delegat�w wociaskich, na kt�rym powoano do ycia Zwizek Chopski Litwy i podjto uchwa, kt�ra m�wia: „My wocianie Litwy, wierzymy mocno, e jeno wtedy bdziemy mogli y po ludzku, gdy bdziemy si sami rzdzili ... i gdy caym naszym krajem — Litw, bdzie rzdzi sejm w Wilnie". Uchwaa ta wzywaa do bojkotu i przepdzenia carskich wadz oraz nauczycieli Rosjan. Zar�wno „Sejm Wileski" jak i Zwizek Chopski nie poruszyy kwestii agrarnej i nie wezway otwarcie do powstania zbrojnego przeciwko caratowi.

Nazajutrz po zjedzie, 23 XI 1905 r., genera-gubernator wileski A. Freze pod wraeniem da Litwin�w wyda rozporzdzenie zezwalajce na wprowadzenie jzyka litewskiego do szk� pocztkowych i do samorzdu gminnego. Byo to wielkie zwycistwo ludowej rewolucji litewskiej, a zarazem ostatnie. Niedugo byo dane Litwinom i ujarzmionym ludom carskiej Rosji cieszy si z pocztk�w wolnoci politycznej.

248

[ZDAWIENIE REWOLUCJI PRZEZ CARAT

Carat spiesznie zawar pok�j z Japoni 23 VIII 1905 r. i zaczai przerzuca wojska do kraju w celu utopienia rewolucji we krwi. Grudniowe powstanie w Moskwie zakoczyo si straszliw masakr robot-; nik�w. Na Litwie ostatnimi masowymi wystpieniami proletariatu byy grudniowe strajki polityczne w Wilnie (11—17 grudnia) i Kownie (12— —14 grudnia). Na wsi ruch chopski znalaz si pod przemonym wpywem umiarkowanych demokrat�w i kleryka�w, kt�rzy pokadali nadziej w zapowiedzianej Dumie pastwowej i wzywali do legalnych form walki. W kocu 1905 r. w najbardziej wzburzonej guberni suwalskiej wprowadzono stan wojenny, a w guberniach wileskiej i kowieskiej przedsiwzito nadzwyczajne rodki bezpieczestwa. Lotne ekspedycje karne zaczy terroryzowa ludno, robiy obawy i rewizje poczone z sutym rabunkiem. Oporne wsie i miasteczka, jak agory i Onikszty, szy pod obstrza artylerii. Zgraja carskich urzdnik�w i policjant�w wypeza z kryj�wek i jako stado kruk�w dya za wojskiem gotujc jadowit zemst swym wczorajszym zwycizcom, a dzi znowu — z woli reakcji — swoim niewolnikom. Wizienia zapeniy si „przestpcami" politycznymi. W 1904 r. w guberni wileskiej byo tylko 187 wini�w politycznych, w 1905 ju 1303, a w 1906 okoo 2000. Rewolucja zostaa zdawiona ku niekamanej radoci reakcji.

Rewolucja litewska 1905 r. w odr�nieniu od rewolucji rosyjskiej, a w podobiestwie do polskiej wizaa cile walk proletariatu o wyzwolenie spod spoeczno-politycznego ucisku z deniami ludu litewskiego, kt�ry da szerokich swob�d narodowych. Z tego wzgldu rok 1905 zapisa si w dziejach Litwy jako rok walki nie tylko o spoeczne, ale i o narodowe wyzwolenie. Rewolucja 1905 r. bya pr�b ogniow i chrztem odradzajcego si narodu litewskiego. Daa ona wiadectwo temu, e adna przemoc nie zdoa wyrwa z serc i umys�w Litwin�w niezomnej wiadomoci i woli walki z caratem o byt niepodlegy i sprawiedliwy ustr�j spoeczny.

Szalejca reakcja nie moga jednak nagi ycia politycznego i publicznego do starego oyska. Rzd pr�bowa rozadowa rewolucyjne nastroje obietnicami zwoania Dumy. Lecz kiedy I Duma z 1906 r. i II z 1907 r. nie okazay si do posusznym narzdziem carskim, rzd uciek si do zamach�w stanu i rozpuci obie Dumy. III Duma z lat 1907—1912 i IV Duma z 1912 r. byy ju niemal cakowicie potulne i reakcyjne w swoim skadzie. Dumy w yciu politycznym Litwy, podobnie jak i nieliczni posowie litewscy w Dumach, wikszego znaczenia nie miay.

W yciu spoeczno-politycznym Litwy po 1905 r. nastpia do gruntowna zmiana. yw i rewolucyjn dziaalno polityczn z 1905 r. musiaa zastpi szara, codzienna „praca organiczna". Odpyw rewolucji wyrzuci na powierzchni ycia ywioy wsteczne i umiarkowane, mtne w swoim programie spoecznym i politycznym, a bezwzgldnie zacietrzewione w nacjonalizmie.

249

WZROST BURUAZJI WIEJSKIEJ I PRZEMYSU

Po rewolucji 1905 r. na aren polityczn Litwy pocza coraz mielej wstpowa rednia, a jak na warunki litewskie — wielka buruazja chopska. Rozwojowi buruazji wiejskiej ogromnie sprzyjaa reforma rolna 1906 r., opracowana przez prezesa rady ministr�w, reakcjonist z powoania P. Stoypina. Dozwalaa ona chopom sprzedawa swoje nadziay, otrzymane w 1861 r., zezwalaa te na wyodrbnienie i komasacj gospodarstw na terenie wsi. Bogaci chopi mogli tanio skupowa teraz ziemi od biedoty i z tej okazji masowo korzystali. W guberni kowieskiej na 136 148 gospodarstw do 1914 r. wyodrbnio si na osobne zagrody 25 853 chop�w, czyli 19%, za w guberni wileskiej 21,7%. Zr�nicowanie majtkowe wsi postpowao naprz�d ogromnie szybko. W 1910 r. w guberni kowieskiej byo ju 216 ty. bezrolnych, w guberni wileskiej okoo 260 ty., a w suwalskiej 113 ty.

Rozw�j przemysowy Litwy zosta po 1905 r. nieco przyspieszony. wiadcz o tym nastpujce dane statystyczne:

Rozw�j przemysu na Litwie w latach 1906—1912

Gubernia

Rok

Liczba zakad�w

Liczba robotnik�w

Warto produkcji w ty. rubli

Kowieska

1908

2084

9330

13445

1912

2351

11226

20018

Wileska

1908

1921

11 955

17849

1912

1852

14511

26782

Suwalska

1906

511

1938

2925

1910

556

3688

6939

Razem

1906—1908

4516

23223

34220

1910—1912

4759

28425

53739

1904

4412

23 171

26665

W por�wnaniu z 1904 r. (dla gub. suwalskiej dane za 1897 r.) liczba fabryk zwikszya si nieznacznie, liczba za robotnik�w wzrosa o blisko 27%. Natomiast warto produkcji zwikszya si dwukrotnie. W latach 1910—1912 Litwa osigna szczytowy punkt w swym rozwoju przemysowym. W 1912 r. wystpiy jednak oznaki kryzysu, kt�ry wywoa oywienie walki klasowej proletariatu i cign si a do wojny wiatowej 1914 r.

Przemiany w klasowej strukturze buruazyjnego spoeczestwa litewskiego, przede wszystkim wzrost siy ekonomicznej buruazji wiejskiej, i zwikszenie si szereg�w proletariatu odbiy si na dziaalnoci i deniach litewskich kierunk�w i partii politycznych. Na Litwie dziaay mniej lub bardziej jawnie cztery litewskie ugrupowania polityczne: LSDP, LDP, klerykaowie i narodowcy.

250

RUCH ROBOTNICZY I LUDOWY W LATACH REAKCJI

G�wn, zorganizowan si polityczn w spoeczestwie litewskim pozostawaa LSDP. Partia ta, cho wysza z rewolucji osabiona przez

•reszty i przeladowania, w latach 1906—1907 posiadaa przeszo 2300 czonk�w (Bund na Litwie mia w tym czasie okoo 5200), z tego 817 liczya organizacja wileska. Wiejskie grupy LSDP dziaay w 69 miej-

•cowociach i skupiay 662 czonk�w. W onie LSDP cieray si po rewolucji dwa kierunki: autonomiczny i federacyjny. Federalici, jak A. Domaszewicz, V. Kapsukas, S. Kairys, A. Janulaitis, byli za federacj niepodlegej Litwy z ssiednimi krajami (Biaorusi i Polsk oraz otw), opart na demokratycznych zasadach, z moliwie szerok autonomi wewntrzn dla Litwy. Natomiast autonomici, jak V. Siruta-viius i Z. Angarietis, uwaali, e dla proletariatu Litwy korzystniej bdzie da tylko autonomii Litwy w ramach demokratycznego pastwa rosyjskiego. Mieli oni silne oparcie w najliczniejszej organizacji LSDP w Wilnie, kt�ra bdc jzykowo polska obawiaa si skutk�w wybuja-lego nacjonalizmu litewskiego w przyszej federacji.

Na zjedzie partyjnym w Krakowie 1907 r. autonomici uzyskali wikszo i sprawa federacji zostaa z programu partii usunita. Na zjedzie krakowskim dokonao si te wcielenie PPS na Litwie do LSDP. PPS na Litwie, skutkiem nieporozumie i zatarg�w z krajow PPS, zmienia w 1906 r. nazw na Socjal-Demokratyczn Parti Litwy i zaproponowaa LSDP zjednoczenie si. Po wyraeniu zgody na program LSDP bya PPS na Litwie (pr�cz czci czonk�w, kt�rzy pozostali luzem) wesza w skad LSDP. Na zjedzie krakowskim i p�niej w 1909 r. rozwaano spraw poczenia si SDPRR. Litwini pragnli jednak zapewni sobie (jak niegdy Bund) prawa autonomiczne w ramach SDPRR, na co partia ta zgodzi si nie chciaa. Do zjednoczenia litewskiego ruchu robotniczego z SDPRR w tych warunkach doj nie mogo.

LSDP nadal staa na bdnym stanowisku w kwestii agrarnej. Kwestii tej nie poruszano, gdy LSDP mniemaa, e jedyn si rewolucyjn jest proletariat, a tym samym sojusz z biedot wiejsk jest niepotrzebny. Mimo poraki federalist�w w 1907 r. kierunek nacjonalistyczny podtrzymywao pismo „Yisuomene" („Spoeczestwo"), wychodzce w latach 1910—1911 pod redakcj Michaa Biryszki. Bolszewicki odam w LSDP reprezentowao pismo „Yilnis" („Fala", 1913—

•1914).

Litewscy demokraci-ludowcy, skupieni w LDP, ustalili sw�j program w 1906 r. Program ten za sw�j idea uwaa Litw niepodleg, a za cel bliszy „szerok autonomi demokratyczn Litwy etnicznej". Program LDP uznawa za konieczne konstytucyjn gwarancj r�wnych praw dla innych narodowoci w Litwie. Wyzbyty by on cech nacjonalizmu, tym bardziej e partia ta wyznawaa stanowisko krajowe i zwaa si Demokratyczn Parti Litwy, a nie Litwin�w. W kwestii agrarnej, w celu zaspokojenia potrzeb bezrolnych i maorolnych, LDP prze-

257

widywaa utworzenie pastwowego funduszu ziemi i domagaa si ustawowego okrelenia maksymalnej wielkoci gospodarstw rolnych oraz sprawiedliwego odszkodowania za upastwowiony nadmiar ziemi przeznaczonej dla potrzebujcych chop�w. Pogldy demokratow-ludow-c�w wyraa tygodnik „Lietuvos Ukininkas" („Rolnik Litewski", 1905—1915) i dziennik „Lietuvos inios" („Wiadomoci Litewskie", 1909—1915). Czoowymi dziaaczami w gronie demokrat�w byli: J. Vi-leiis, A. Bulota, M. Sleeviius oraz J. aulys. Oparciem spoecznym dla tego ruchu bya g�wnie cz inteligencji oraz redniego chopstwa.

KLERYKAOWIE I NACJONALICI W WALCE Z POSTPEM

Zamone chopstwo znajdowao swego ideowego ordownika w narodowych klerykaach. Ksia po rewolucji 1905 r. przemyliwali nawet nad zaoeniem wasnego stronnictwa. W kocu 1905 r. ksia A. Dambrauskas-Jaktas, J. Maiulis-Maironis i paru innych opracowali projekt programu Zwizku Chrzecijaskich Demokrat�w Litewskich. Projekt ten stawia oczywicie postulat autonomii dla Litwy etnicznej, domaga si jzyka litewskiego w kociele i szkoach, m�wi o zaspokajaniu przez pastwo potrzeb klas ekonomicznych upoledzonych, zastrzega obron pracodawc�w przed „niesumiennoci pracownik�w", wreszcie napomyka o zasadzie r�wnoci praw obywatelskich i o koniecznoci opieki nad dobrobytem i moralnoci ludu. Poniewa jednak w diecezji wileskiej biskup E. Ropp powoa do kr�tkotrwaego ycia krajowe Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie (1906), a w diecezji mudzkiej projekt programu Zwizku nie zyska aprobaty wyszej wadzy duchownej, do partyjnego zorganizowania si litewskiej chadecji (chrzecijaskiej demokracji) nie doszo. Niemniej jednak chadecja litewska rozwina yw dziaalno wydawnicz i organizacyjn. Klery-kaowie nie zadowalali si wpywami na wsi, lecz pragnli obj sw dziaalnoci i robotnik�w. W tym celu tworzyli r�ne bractwa w. J�zefa (1906 w Kownie), w. Zyty i inne, kt�re czyy ciemnych, nieuwiadomionych robotnik�w i miay na widoku „kroczenie drogami mioci i prawdy" oraz przeciwdziaanie „zgubnej robocie socjalist�w".

Na amach swych czasopism „Draugija" („Towarzystwo", 1907— 1914) i „altinis" („r�do", 1906—1914) klerykaowie wypowiedzieli bezwzgldn walk „polityce", czyli rewolucyjnej demokracji, oraz „postpowi bez Boga". Na tle przeciwiestw wiatopogldowych rozgorzaa zacita walka midzy klerykaami a demokratami i socjaldemokratami, zwana walk midzy „wstecznikami" (atagareiviai) a „postpowcami" (pirmeiviai).

Wkr�tce po zjedzie litewskim 27 XI 1905 r. ojciec litewskiego nacjonalizmu J. Basanaviius ogosi w „Yilniaus inios" wezwanie do utworzenia litewskiej partii narodowodemokratycznej. Stronnictwo takie, zdaniem Basanaviiusa, miaoby peni realn polityk narodow, walczy o utrzymanie litewskiego charakteru kraju, dobija si samo-

252

rzdu i prowadzi lud przez wolno i owiat ku polepszeniu bytu materialnego i kulturalnego. Caa racja bytu stronnictwa litewskiej narodowej demokracji, pod kt�r to nazw kryli si nacjonalici, polega wic miaa na „polityce realnej", na walce o litewsko, na przemilczaniu spraw spoecznych. Narodowcy sdzili bowiem, na podobiestwo kleryka!�w, e Litwini ju niczego wicej od caratu nie zdoaj wywalczy, a wic trzeba trzewo (realnie) patrze na ycie i broni swego stanu posiadania narodowego, a take umacnia go przez szerzenie nacjonalizmu, swym ostrzem skierowanego przeciw polskoci. Cay pomys nowej partii, kt�ra niczym poza nacjonalizmem nie moga si posuy w pozyskiwaniu zwolennik�w, nie by jednak taki poroniony, jak si wsp�czenie zdawao demokratycznej lewicy. Nacjonalizm w poczeniu z demagogi spoeczn pozwoli litewskim narodowcom po dwudziestu latach dokona faszystowskiego przewrotu na Litwie! Chwilowo jednak narodowcy pozostawali bez partii i musieli si zadowala wsp�lnym z klerykaami organem „Yiltis" („Nadzieja", 1907—1915). Z chwil jednak, kiedy siy demokratyczne zostay przez carat zapdzone w podziemie, klerykaowie poczuli si na tyle silni, e odprawili nacjonalist�w z kwitkiem i sami zagarnli „Yiltisa" w swoje rce, chcc niepodzielnie zawadn umysami wstecznej i umiarkowanej czci spoeczestwa. Nacjonalici zaoyli wtedy ju wasny organ „Yairas" („Ster", 1914—1915). Obozowi narodowc�w przewodzili wybijajcy si dziaacze Antanas Smetona i Augustinas Yoldemaras.

LITEWSKI RUCH KULTURALNY I NAUKOWY

Dziki rewolucji 1905 r. Litwa uzyskaa znone moliwoci kulturalnego rozwoju. W szkoach jzyk litewski sta si wreszcie jednym z przedmiot�w nauczania, ale nie wszdzie. Na Wileszczynie w okolicach zamieszkanych przez Litwin�w wadze w zasadzie nie zezwalay na nauk litewskiego, a na mudzi uczyniono go przedmiotem nadobowizkowym. Obowizkow nauk litewskiego wprowadzono tylko na Suwalszczynie dla uczni�w Litwin�w. Szk� na Litwie w stosunku do potrzeb cigle byo za mao. W latach 1913—1914 w caej Litwie etnicznej liczono zaledwie 900 szk� pocztkowych, 30 gimnazj�w, progim-nazj�w i szk� realnych (matematyczno-przyrodniczych) oraz kilka innych. Nauk pobierao zaledwie 20% modziey w wieku szkolnym. Wyszego zakadu naukowego Litwa nadal nie moga si doczeka. Modzi Litwini po dawnemu musieli jedzi na studia do Rosji, Polski lub za granic.

Mimo dotkliwego braku wasnego uniwersytetu ycie naukowe na Litwie zaczo si powoli rozwija. W 1907 r. z inicjatywy J. Basanavi-iusa powstao Litewskie Towarzystwo Naukowe w Wilnie (niestety, zamknite przez wadze polskie w 1937 r.). W 1913 r. skupiao ono ju 590 czonk�w, do kt�rych zaliczali si te najwybitniejsi lituanici epoki: J. Baudouin de Courtenay, A. A. Szachmatow, J. Endzelin, A. Niemi i inni. Towarzystwo to wydawao od 1907 r. rocznik „Lietuviu

253

Rzeba Petrasa Rimy Szkol litewska 1864—1904,

wariant pierwszy z 1906 r. Lietuvos mokykla 1864—1904

Tauta" („Nar�d Litewski"), gromadzio r�da do dziej�w jzyka i literatury litewskiej. Pooyo ono niemae zasugi dla kultury litewskiej. Litwini wsp�pracowali te z zaoonym w 1907 r. polskim Towarzystwem Przyjaci� Nauk w Wilnie, bardziej zreszt prnym organizacyjnie i naukowo.

W 1907 r. grupa modych artyst�w malarzy i rzebiarzy litewskich powoaa do ycia Towarzystwo Sztuki Litewskiej. Uprzednio urzdzili oni pierwsz wystaw litewskiej sztuki ludowej i artystycznej w Wilnie. Na wystawie tej zabysy nazwiska kilku modych artyst�w, wr�d kt�rych wybijali si sawni p�niej rzebiarze Petras Rima (1881—1961), Petras Kalpokas (1880—1945), Juozas Zikaras (1881—1944) i malarz Antanas muidzinaviius (1876—1966). Wielkie zainteresowanie wzbudzia na wystawie rzeba Rimy Lietuvos Mokykla 1864—1904, w kt�rej artysta zawar istotn tre minionej epoki walki Litwin�w o narodow kultur: wyraa j posta matki, kt�ra przdc uczy przy koowrotku swoje dziecko czyta po litewsku. Na wystawie tej, kt�ra w latach 1908—1914 przeksztacia si w doroczny przegld sztuki litewskiej, znalazy si r�wnie obrazy genialnego artysty litewskiego Mikoaja iurlionisa (1875—1911). iurlionis, wychowany w warszawskim rodowisku artystycznym (w latach 1893—1900 i 1902—1907), wybitny muzyk, tw�rca poemat�w symfonicznych Misk (W lesie, 1900) i Jura (Morze, 1907), synie g�wnie jako malarz szeregu wspaniaych cykl�w, jak Znaki Zodiaku i Stworzenie wiata. Obrazy jego, stanowice swoist, przepojon elementami muzycznymi „filozofi kosmosu", wystawione zostay po raz pierwszy w Warszawie w 1905 r. Sukces odniesiony w Warszawie utorowa mu drog do zasuonej wielkiej sawy, kt�ra przetrwaa kr�tkie ycie artysty.

254

Kapliczki litewskie — wybitne osignicia sztuki ludowej

Do szeroko rozwin si amatorski teatr litewski, gdy w latach 1905—1910 odbyo si na Litwie 677 przedstawie teatralnych w jzyku litewskim. Teatr dociera nawet do najciemniejszych zaktk�w kraju. Pojawia si i muzyka litewska, wietnie reprezentowana pocztkowo przez iurlionisa. Na dziesiciolecie pierwszego litewskiego przedstawienia teatralnego (1899) w 1909 r. w Wilnie grano ju pierwsz oper litewsk Bi-mt� kompozytora M. Petrauskasa razem z baletem J. Talat--Kelpszy Wesele Kiejstuta.

Na polu literackim obok wczeniej ju dziaajcych: Maironisa, Tu-masa-Vaigantasa, Lazdynu Peleda, Biliunasa i innych, wybijali si modzi, jak: poeta-rewolucjonista Julius Janonis (1896—1917), poeta Liudas Gir (1884—1946) oraz Yincas Kreve, Mickeviius (1882—1954) i inni. Kreve, zwany „maym Mickiewiczem", jakby zazdroszczc swemu wielkiemu imiennikowi Grayny, ogosi w latach 1910—1911 dramat historyczny arunas. Utw�r ten opowiada o ksiciu dojnowskim aruna-sie, kt�ry za wszelk cen chcia zjednoczy sw�j kraj, a za sw bezwzgldno zosta znienawidzony przez wszystkich; w kocu arunas ginie w walce z Krzyakami, lecz zwycia idea, kt�rej powici ycie.

W literaturze, zwaszcza w prozie, przejawia si te wsteczna ideologia. Reprezentowaa j midzy innymi Lazdynu Peleda (Zofia), kt�ra w powieci Klaida (Bd, 1908) potpia rewolucj 1905 r. wietnie umiaa przedstawi byt podupadajcej polskiej szlachty na Litwie atri-jos Ragana (Wiedma z g�ry Szatrii), czyli Maria Pekauskaite (1878—

255

Micha R�mer, wybitny dziaacz i uczony polsko-litewski

wntrznej litewskiej sprawy. Za pomoc tej teorii litewscy duchowni i wieccy nacjonalici pragnli pozyska dla litewskoci krajow (polsk) arystokracj, szlacht i buruazj. Te ich zabiegi po rewolucji 1905 r. stay si zupenie jasne: posiadanie wasnej narodowej arystokracji i buruazji (miejskiej) stanowioby dla wstecznych spoecznie kierunk�w klerykalnego i nacjonalistycznego ostoj przeciwko ludowemu radykalizmowi i zwikszaoby ich powag oraz wpywy w spoeczestwie.

KRAJOWCY I POSTPOWCY POLSCY NA LITWIE WOBEC LITWIN�W

Po 1905 r. polska opinia polityczna zacza sobie ju zdawa spraw z faktu, e ziemie byego W. Ks. Litewskiego przebyy gbok ewolucj wewntrzn i przebudziy si do samodzielnego ycia narodowego. Wyrazem liczenia si z odrbnoci narodow tych ziem byo osobne koo pos�w polskich z Litwy i Rusi w carskiej Dumie, kt�rzy nie czyli si organizacyjnie ze swymi kolegami z Kr�lestwa Polskiego. Nawet przedstawiciele skrajnej prawicy i narodowej demokracji polskiej dochodzili powoli do wniosku, e Polska winna zrzec si pretensji do ziem za Bugiem i stan na gruncie czysto etnicznym.

Opinia ta nie moga wszake zadowoli wszystkich. Zbyt bowiem mocno odczuwano czno kulturaln ziem za Bugiem z Polsk etniczn. Std te w Polsce po 1905 r. ugodowa wobec caratu narodowa de-

258

mokracja domagaa si obok autonomii dla Kr�lestwa Polskiego, take r�wnouprawnienia dla Polak�w na Litwie i Rusi. Zasad t wyznawao i polskie ziemiastwo na Litwie, kt�re w 1907 r. usiowao tworzy Stronnictwo Krajowe Litwy i Biaej Rusi. W programie tego stronnictwa zaznaczono ch pracy „wewntrz kraju i dla jego dobra", wysunito ide r�wnouprawnienia wszystkich narodowoci kraju (to jest na Litwie i Biaoru-li) i wreszcie owiadczono: „Uznajemy szczerze i w zupenoci znaczenie w kraju i ujawnion ywotno narodu litewskiego i jego prawo do penego, wasnego kulturalnego rozwoju". W ten spos�b pojawi si na Litwie polski kierunek polityczny, opierajcy si na zasadzie krajowoci, goszcej potrzeb pracy dla kraju, kt�rego si jest obywatelem bez r�nicy narodowoci. W 1906 r. program sw�j wyoyo Polskie Stronnictwo Demokraty-Czno-Narodowe na Litwie. Stwierdzao ono, e: „uwaamy si za cz jednego narodu polskiego, kt�rego historia jest nasz histori, a losy — naszymi losami, i ponad wszystkie wzgldy stawiamy zbiorowy interes narodu polskiego jako politycznie solidarny z interesem Litwy". Ugodowi wobec carskiej Rosji krajowcy i endecy (narodowi demokraci), majcy zreszt oparcie w ziemiastwie i zamonym mieszczastwie, w kocu 1911 r. zlali si w jeden kierunek, bo — „przetrwa ze czasy mona tylko w zgodzie". Z krytyk programu endencji polskiej na Litwie wystpili w 1906 r. polscy postpowcy spod znaku „Gazety Wileskiej", zaoonej i wydawanej przez Michaa R�mera w Wilnie w 1906 r. M. R�mer (1880—1945), wybitny p�niej uczony, zapisa si chlubnymi zgoskami w historii stosunk�w polsko-litewskich pierwszej wierci XX w. jako postpowy dziaacz spoeczny i bojownik o szczer, opart na demokratycznych podstawach przyja narod�w polskiego i litewskiego. On to by tw�rc polskiego demokratycznego kierunku politycznego w Wilnie w 1905—1906 r., kt�ry jako swoje credo obwieci w „Gazecie Wileskiej" (1906), e: „w zakresie politycznym, spoecznym i ekonomicznym naszymi krajami ojczystymi s Litwa i Biaoru. Natomiast wycznie w zakresie kulturalno-narodo-wym jestemy synami narodu polskiego i tego pokrewiestwa naszego wyrzeka si nie bdziemy i nie chcemy". Na takim „szczerym stanowisku wsp�lnego obywatelstwa krajowego", uwaa R�mer, moliwa jest przyja i wsp�praca polsko-litewska. Wsp�ycie i wsp�praca (a nie tylko wsp�istnienie!) dw�ch narod�w w jednym kraju moliwe byy do urzeczywistnienia jedynie pod warunkiem okieznania wybujaych nacjonalizm�w. Spoeczestwo Litw zamieszkujce dalekie jednak byo w�wczas od idea�w demokracji i poszanowania zasady r�wnouprawnienia narodowego. W carskiej Rosji, kt�ra nie przestaa by pastwem ucisku narodowego i spoecznego, pikna idea M. R�mera o wsp�yciu i wsp�pracy Polak�w i Litwin�w na Litwie nie moga zosta wcielona w ycie. Litwa odrodzona w dobrze pojtym wasnym interesie narodowym musiaa zwalcza przejawy polonizacji Litwin�w, podobnie jak Polacy litewscy mieli wite prawo do uwaania si za czstk nieodczn narodu polskiego. W zacitej haaliwej walce dw�ch nacjonalizm�w, polskiego i litewskiego, byo i dobre w zem: zem by szowinizm i wanie narodowe, dobrem za — postpujce uwiadomienie narodowe ludu.

259

XI. LITWA PODCZAS I WOJNY WIATOWEJ (1914—1918)

SPOECZESTWO LITEWSKIE WOBEC WOJNY

spoeczestwo litewskie przyjo wybuch I wojny wiatowej z mieszanymi uczuciami. Masy ludowe odniosy si do ogoszonej l VIII 1914 r. przez Niemcy wojny z Rosj z niechci, pragnc raczej poraki militarnej Rosji. Tkwice w umysach tradycje rewolucji 1905 r. powodoway, e t ewentualn przegran czono z nadziej zmiany stosunk�w spoeczno-politycznych na Litwie. Jednake gospodarczy ciar wojny, rosnca droyzna, przy braku wyranych widok�w na szybki koniec wojny, zaguszay wiar w moliwo jakich rewolucyjnych przeobrae.

Wr�d warstw przewodzcych yciu spoeczno-politycznemu Litwin�w na gruncie stosunku do wojny i przyszoci Litwy nastpi i ujawni si wyrany podzia na trzy orientacje polityczne. Jako pierwsza daa o sobie publicznie zna grupa jednoczca nacjonalist�w, kleryka�w i czciowo postpowc�w, zwana grup „bursztynow". Wyznawaa ona orientacj prorosyjsk, czc spraw litewsk ze zwycistwem Rosji. Nalecy do „bursztynowc�w" pose do carskiej Dumy M. Yas zoy na posiedzeniu Dumy 8 VIII 1914 r. deklaracj „w imieniu wszystkich Litwin�w bez r�nicy stronnictw". Owiadcza w niej, e: „nar�d litewski, na kt�rego ziemi spady pierwsze uderzenia i kt�ry jest zmuszony walczy w pierwszym szeregu, idzie na t wojn jako na wojn wit; zapomina on wszelkich krzywd w nadziei, e Litwini, rozdarci na dwie czci, zostan zczeni pod wsp�lnym sztandarem rosyjskim". Podobnie, acz jeszcze z wiksz unionoci i pochlebstwem, typowym dla „szkoy" politycznej J. Basanaviiusa, gosia zasad lojalnoci wobec Rosji tzw. „deklaracja bursztynowa" z 17 VIII 1914, uoona przez Szylinga, Basanaviiusa i D. Malinowskiego. Por�wnujc Litw do bursztynu, janiejcego w pknitym pod naporem Niemc�w batyjskim naszyjniku (std nadano tej grupie nazw „bursztynowa"), deklaracja zapewniaa: „wierzymy, e nasi zagraniczni bracia [Litwini pruscy] bd wyswobodzeni spod niemieckiego jarzma i zczeni z nami, poniewa historyczn misj Rosji jest by wyzwolicielk narod�w".

Przeciwko tej ideologii powstaa wr�d Litwin�w opozycja, kt�ra

260

Wilno. Widok og�lny

si skupia w grupie „autonomicznej". Skadaa si ona z demokrat�w--ludowc�w i prawicowych socjaldemokrat�w (esdecy S. Kairys, A. Ja-nulaitis, ludowiec J. Yileiis oraz J. aulys i inni). Do grupy „autonomi-st�w" wchodzi i nacjonalista A. Smetona. „Autonomici" odrzucali haso ugodowoci z caratem z uwagi na to, e jego zachanna i reakcyjna polityka jest wymierzona r�wnie przeciwko Litwie; lojalizm wobec Rosji — twierdzili „autonomici" — doprowadzi jedynie do osabienia opozycyjnoci Litwin�w i zmniejszy szans ruchu litewskiego na przyszo. Uwaali oni, e naley popularyzowa wysunite w 1905 r. haso autonomii Litwy i e trzeba gotowa si do walki o ni we wszelkich warunkach. Organ kleryka�w-nacjonalist�w „Yiltis" (nr 191 z 1914 r.), wskazujc na manifest w. ks. Mikoaja z 14 VIII 1914 r., obiecujcy zjednoczenie ziem polskich, uwaa, e bdzie on m�g by zastosowany i do Litwy; dlatego te, chcc pozyska przychylno Rosji, Litwini winni peni swe obowizki a do koca i „ofiarowa pastwu tyle, ile od nas zada".

Trzeci wreszcie ob�z polityczny przedstawiaa lewica socjaldemokratyczna. W listopadzie 1914 r. Biuro Zagraniczne Socjal-Demokraty-cznej Partii Litwy ogosio komunikat, w kt�rym donoszc o deklaracjach buruazyjnej inteligencji litewskiej protestuje ono przeciwko mowie Yasa, kt�remu LSDP nie dawaa adnego upowanienia przemawia w imieniu proletariatu Litwy. Wychodzcy w Szkocji „Socjalde-

267

mokratas" w nrze l z 1915 r. pisa, e „podlege Rosji narody mog otrzyma wolno i prawa tylko walczc z wadz carsk" i e LSDP nie oczekuje wyzwolenia proletariatu Litwy ani od Niemiec, ani od Rosji. Zamiast goszonej przez litewskich buruazyjnych polityk�w „jednoci narodowej", „Socjaldemokratas" (nr 3, 1915) rzuca wezwanie: „walka klas, a nie jedno". W praktyce te socjaldemokraci litewscy--bolszewicy przyjli leninowsk zasad „wojna wojnie", stajc na gruncie uchwa konferencji socjaldemokratycznych w Kienthalu i Zimmer-waldzie, potpiajcych imperialistyczn wojn.

W padzierniku 1914 r. Litwini stworzyli organizacj pos�w do Dumy o charakterze rady narodowej, kt�ra miaa zastpi dotychczasowe ugrupowania „autonomiczne" i „bursztynowe". „Autonomici" byli wtedy w rozsypce, gdy ich szeregi opucili radykalniejsi demokraci (J. Yileiis, J. aulys) oraz socjaldemokraci (A. Janulaitis, S. Ka-irys), kt�rzy nie mogli si pogodzi z narastajcym w onie tej grupy oportunizmem politycznym. Jako sw�j postulat polityczny rada poselska wysuwaa autonomi Litwy etnicznej, cznie z litewskimi powiatami guberni suwalskiej. Postulat ten, wypywajcy ywioowo z litewskiego ruchu narodowego, mia silne oparcie w rozwijajcym si prdzie autonomicznym u Litwin�w. Nadzieje na jego zrealizowanie byy wszake sabe. Zdawano sobie spraw, e autonomia narodowa nie bdzie moliwa, o ile nie nastpi jaki ruch lub gboki przewr�t w Rosji, w wyniku kt�rego Litwa bdzie moga wej, jako terytorium sporne, w sfer polityki midzynarodowej.

ZAJCIE LITWY PRZEZ NIEMC�W W 1915 ROKU

Rok 1915 przyni�s Niemcom ogromne sukcesy na froncie rosyjskim. Letnia ofensywa wojsk niemieckich doprowadzia do zajcia prawie caej Litwy: 18 sierpnia Niemcy zdobyli Kowno, a 19 wrzenia wkroczyli do Wilna. W padzierniku 1915 r. ofensywa niemiecka utkna na linii Dynaburg—Dzisna—Narocz—Krewo. Tumy uchodc�w, obliczane na okoo 200—400 ty. g�w, opuciy w popochu Litw, uciekajc przed Niemcami w gb Rosji. W zniszczonym, wyludnionym kraju zamaro ycie polityczno-spoeczne, kulturalne, w coraz wiksz ruin popadaa gospodarka.

W okupowanych krajach nadbatyckich Niemcy utworzyli 4 XI 1915 r. tzw. Oberbefehlshabersost (Naczelne Dow�dztwo Wschodu), zwany w skr�cie Oberostem. Oberost, czyli prowizoryczny wojskowy zarzd zdobytych terytori�w, na mocy zarzdzenia marszaka Hindenburga z 7 VI 1915 r. mia za zadanie utrzymanie porzdku w imi interes�w armii i Rzeszy Niemieckiej. Oberost obejmowa pocztkowo 6 jednostek administracyjnych: Kurlandi, Litw kowiesk, Su-walszczyzn, Wileszczyzn, okrg grodzieski i biaostocki. Wkr�tce jednak zczono Suwaki i Wilno w jeden okrg wileski, a wreszcie 15 III 1917 poczono okrgi wileski i kowieski w jeden pod nazw Militarverwaltung Litauen z siedzib w Wilnie i ks. Franciszkiem Isen-

262

burgiem-Biersteinem na czele. W ten spos�b r�wnolegle z rozwojem polityki rzdu Rzeszy wobec Litwy zespolono pod jednym zarzdem terytoria etniczne litewskie razem z kresami. Obszar Zarzdu Wojskowego Litwy obj 63,2 ty. km² z 1928 ty. mieszkac�w i dzieli si na 32 powiaty ziemskie i 2 miejskie: Wilno i Kowno.

POLITYKA NIEMC�W WOBEC LITWY 1915—1916

Okupowan Litw poddali Niemcy bezwzgldnemu uciskowi i bezlitosnej eksploatacji gospodarczej. Przede wszystkim rozporzdzeniem G�wnodowodzcego Wschodu z 28 VII 1915 r. wszelkie organizacje polityczne zostay zakazane: zabroniono zebra w miejscach publicznych i prywatnych; zebrania prywatne, o ile nie miay cel�w politycznych, wymagay zgoszenia i zgody wadz okupacyjnych. Wadze te zezwoliy wszake na istnienie jednej organizacji litewskiej, jak by Komitet Litewski do spraw pomocy poszkodowanym przez wojn, kierowany przez A. Smeton. Wszystkie czasopisma zostay zamknite; wadze okupacyjne obok pism niemieckich poczy wydawa jednak dziennik litewski „Dabartis" („Wsp�czesno"). Naoone na ludno obowizkowe dostawy zboa i w og�le ywnoci, rekwizycje byda, pociganie do pracy przymusowej rcznej, wszelkiego rodzaju surowe przepisy prawne pogbiay szybko ndz w kraju. Dzienn racj ywnociow ustalono na 160 g zboa i 500 g ziemniak�w, co stanowio icie godow dawk. Litwa ze swego zrujnowanego rolnictwa musiaa utrzyma nie tylko armi okupacyjn, ale i ywi swymi produktami sam Rzesz, dokd wysyano pewne iloci zarekwirowanych produkt�w rolnych i przemysowych; np. z urodzaju 1916 r. z szacunkowej liczby 142,6 ty. ton, yta przeznaczono na wyywienie ludnoci tylko 85,7 ty. ton, na potrzeby wojska poszo 56,2 ty. ton, wreszcie do Rzeszy wywieziono przeszo 600 ton; ze zbioru 406,3 ty. ton ziemniak�w ludnoci wyznaczono tylko 76,8 ty. ton, dla wojska 328 ty. ton, do Rzeszy wywieziono 1,4 ty. ton. Niemcy zarekwirowali w czasie wojny 90 ty. koni, 140 ty. wo�w, 767 ty. wi itd. W okresie od l X 1917 do 31 III 1918 r. Niemcy zagarnli w Litwie produkty o wartoci 338 605 ty. marek, przywieli natomiast towary wartoci 77 308 ty. marek.

Z chwil zajcia terytorium litewskiego sprawa Litwy staa si dla Niemc�w jednym z g�wnych problem�w ich polityki.

W chwili wybuchu I wojny wiatowej istnia od lat w Niemczech r�nie pojmowany program stworzenia na drodze imperialistycznej ekspansji niemieckiej „Mitteleuropy". W jej skad obok Niemiec i Au-stro-Wgier miay wej kraje Beneluksu, Szwajcaria, pastwa bakaskie, Polska, cz Biaorusi i Ukrainy, a take kraje nadbatyckie, w tym i Litwa. Na pocztku wojny niemieckie klasy posiadajce coraz mielej zaczynay snu myli o odepchniciu Rosji od Batyku. Bardziej umiarkowani politycy i publicyci niemieccy wskazywali jednak na grob, jak stworzy przyczenie do Rzeszy wikszych terytori�w na

263

Zimowa panorama starego Wilna

wschodzie, zamieszkanych przez miliony Polak�w, Litwin�w, oty-sz�w, Estoczyk�w i Rusin�w; narodowoci te z pewnoci bd przejawiay silne tendencje odrodkowe i wyzwolecze, dlatego te poyteczniej dla Niemiec byoby stworzy na wschodzie grup maych, zawisych od Rzeszy pastewek. Jednake oficjalne koa rzdowe Rzeszy na pocztku wojny zachoway przezorne milczenie na temat cel�w polityki niemieckiej na wschodzie. Dopiero 5 IV 1916 r. gos zabra kanclerz niemiecki Bethmann-Hollweg stwierdzajc, e nie jest moliwe, „aeby Niemcy ponownie z wasnej woli wyday wyzwolone przez nie, albo przez ich sprzymierzec�w, narody zamieszkujce midzy Batykiem a botami woyskimi na up reakcyjnej Rosji, bez wzgldu na to, czy to bd Polacy, Litwini, Estowie czy otysze". Goszcy sw „misj wyzwolecz narod�w" rzd niemiecki milcza jednak przezornie na temat swoich rzeczywistych plan�w w stosunku do Litwy, czekajc na dalszy rozw�j wydarze. A w planach niemieckiego imperializmu leao wykorzystanie Litwy jako przeciwwagi wobec Polski, a zarazem pomostu midzy Niemcami a Rosj, stworzenie z Litwy p�kolo-nialnego pastewka cakowicie zalenego od Rzeszy. Wkraczajc na Litw Niemcy zaczli wic od zwalczania tam wpyw�w polskich i przeciwstawiania Litwin�w Polakom.

Tymczasem rbka tajemnicy plan�w niemieckich pocza odsania publicystyka. Aczkolwiek wypowiadane przez ni pogldy w kwestii litewskiej w pewnej mierze pozostaway tylko w sferze „pobonych ycze", to jednak w znacznej czci musiaa odzwierciedla panujce w r�nych oficjalnych koach tendencje. Niemieccy publicyci w rodzaju P. Rohrbacha czy M. Sehringa chtnie widzieli Litw w przyszej niemieckiej Mitteleuropie; Litwa miaa by wcielona do Rzeszy i otwarta dla kolonizacji niemieckiej; wiksza cz wielkich majtk�w, nalecych do polskiej i rosyjskiej arystokracji, bdzie si nadawa doskonale do wynagrodzenia „najwybitniejszych naszych dow�dc�w wojsko-

264

wych" — tak przekonywa M. Sehring. Cz publicyst�w i polityk�w niemieckich wtpia wszake w moliwoci zupenego zgermanizowania kraj�w nadbatyckich i wystpowaa w 1916 r. na rzecz stworzenia z Litwy niezawisego lub autonomicznego pastewka, w kadym wypadku zwizanego jednak z Rzesz. Wyrazicielem g�wnym takiej polityki sta si przede wszystkim przyw�dca katolickiej partii Centrum M. Erzberger, od 1917 r. blisko zwizany z politykami litewskimi.

DZIAALNO POLITYCZNA LITWIN�W NA ZACHODZIE EUROPY I W KRAJU 1915—1916

Podczas gdy Niemcy najwyraniej zwlekay z podjciem decyzji w sprawie Litwy, problem ten pocz nabiera wielkiego rozgosu na zachodzie Europy. Du ruchliwo propagandow wykazao Litewskie Biuro Informacyjne, zaoone w 1911 r. w Paryu, w 1915 r. przeniesione na teren Szwajcarii do Lozanny, a kierowane przez J. Gabrysa--Paraitisa. Litwini, dziaajcy za granic, poczli gono domaga si uznania praw Litwy do niepodlegego bytu. Jeszcze na pocztku wojny, 21—22 IX 1914 r., zebra si w Chicago sejm litewski, reprezentujcy p�milionow rzesz Litwin�w amerykaskich, i uchwali rezolucj dajc dla Litwy „autonomii moliwie szerokiej" i poczenia Litwy pruskiej z Litw Wielk. Zjazd ten poleci Litewskiemu Biuru Informacyjnemu, by za pomoc prasy rozpoczo akcj uwiadamiania opinii europejskiej o stosunkach na Litwie. danie autonomii wysuna te konferencja litewsko-otewska w Bernie 3—4 IX 1915 oraz I konferencja litewska w Sztokholmie 11 IX 1915 r. Uchway II konferencji litewskiej w Bernie 28 II—3 III 1916 r. postanawiaj ju, aby w chwili rokowa pokojowych da „oswobodzenia zupenego Litwy i przywr�cenia jej niepodlegoci". Postulat ten zgasza te zjazd Litwin�w w Hadze 25—30 IV 1916 r. Na zjedzie litewskim w Lozannie 25—30 V 1916 r. wyraono ostry protest przeciwko grabiey niemieckiej w Litwie i zwr�cono si do opinii wiatowej z usiln prob o „obron praw ekonomicznych, politycznych i ludzkich narodu litewskiego". W czerwcu z inicjatyw wystpili buruazyjni inteligenci litewscy w kraju, kt�rzy 10 VI 1916 r. skierowali do G�wnodowodzcego Wschodu memoria o rozwoju litewskiego ruchu narodowego i narodowych aspiracjach Litwin�w pragncych niepodlegoci dla swej ojczyzny. Pisma te pozostay wszake bez odpowiedzi. W kocu czerwca (27—30 VI) III konferencja narodowoci uciskanych przez Rosj, zebrana w Lozannie, u-znaa prawo Litwy do niepodlegoci. Po tej konferencji odbya si tajna narada litewska 30 VI—4 VII 1916 r. z udziaem przedstawicieli z kraju (Smetona, Kairys, aulys), kt�rym Niemcy zezwolili na wyjazd; postanowiono na niej, e dziaalno polityczna litewska nie moe czy si z podobn akcj polsk; narada powoaa litewsk Rad Narodow, reprezentujc Litwin�w z kraju i z Ameryki, majc pokierowa polityk litewsk. Wracajc ze Szwajcarii delegaci krajowi: Smetona, aulys i Kairys, zatrzymali si w Berlinie, gdzie nawizali kontakty

265

z przyszym sekretarzem stanu Zimmermannem, a take z Erzberge-rem i W. Gaigalatem, Litwinem pruskim, posem do pruskiego Landta-gu, starajc si ich pozyska dla idei autonomii wzgldnie niepodlegoci Litwy. Wreszcie ostatnim wanym wydarzeniem roku by kongres Litwin�w amerykaskich w Brooklynie 20 IX 1916 r., kt�ry obradowa pod niewtpliwym wraeniem memorandum wysanego 29 IV 1916 r. przez polityk�w litewskich z kraju do prezydenta USA Wilsona. Przedstawiono w nim rozpaczliwe pooenie Litwy pod okupacj niemieck. Kongres ostro protestowa przeciwko niemieckim planom kolonizacji Litwy oraz uchwali rezolucj domagajc si niepodlegoci Litwy.

Nowego bodca tak ywo propagowanej sprawie litewskiej doda „akt 5 XI 1916 r.", ogoszony przez Niemcy i Austri, a zapowiadajcy utworzenie niepodlegego pastwa polskiego. Litwini w kraju (A. Sme-tona, J. aulys, S. Kairys, M. Birika i inni) poczli w�wczas snu mielsze ju rachuby na odbudowanie pastwowoci litewskiej. Przysze pastwo litewskie miao, ich zdaniem, obj ca Litw etniczn (bez Litwy pruskiej oczywicie) z Wilnem, guberni wilesk oraz czci guberni grodzieskiej. Idei pastwa zwizkowego z Polsk zdecydowanie jeszcze nie odrzucano. Starajc si wybada zamiary Niemiec wzgldem Litwy J. aulys i A. Smetona, jako przedstawiciele spoeczestwa litewskiego, zwr�cili si 16 XI 1916 r. do kanclerza Bet-hmanna-Hollwega z prob o wyjawienie cel�w polityki niemieckiej w sprawie Litwy, a 9 XII 1916 r. z podobnym pismem wystpili do sekretarza stanu Zimmermanna. Zimmermann wszake odm�wi udzielenia Litwinom audiencji, kierujc ich do G�wnodowodzcego Wschodu. Poniewa koa militarne niemieckie z gen. Ludendorffem na czele stay na gruncie aneksji Litwy, a katolickie Centrum z Erzbergerem, skonne do przyznania Litwie roli zalenego od Niemiec pastewka, nie mogo doj do gosu, sprawa Litwy w polityce niemieckiej pozostaa w zawieszeniu na okres prawie p�roczny.

SPRAWA LITWY PO REWOLUCJI LUTOWEJ 1917 ROKU W ROSJI

Ponowne postawienie sprawy Litwy na forum midzynarodowym nastpio dopiero po lutowej rewolucji buruazyjnej w Rosji 1917 r. Rewolucja w Rosji (27 lutego st. stylu, tj. 12 marca n. stylu) wyzwolia sptane siy demokratyczne i socjalistyczne nie tylko rosyjskie. Umoliwia ona r�wnie litewskim przyw�dcom politycznym, znajdujcym si w Rosji, akcj organizowania mas uchodc�w Litwin�w. Ujawniy si i poczy dziaa litewskie partie polityczne: demokraci, chadecy, nacjonalici, socjalici-ludowcy i socjaldemokraci. Partie te powoay 13 III 1917 r. do ycia litewsk Rad Narodow, wysuny haso demokratycznej republiki wskazujc, e obecnie, kiedy nar�d rosyjski jest wolny, atwiej bdzie Litwinom rozstrzygn o swoim losie. Litewska Rada Narodowa zwoaa do Piotrogrodu na dzie 27 maja (st. stylu) sejm Litwin�w w Rosji. Na sejmie tym, mimo i socjaldemokraci i socjalici-ludowcy poparci zostali przez obradujce wczeniej (25 maja)

266

zebranie onierzy Litwin�w, przewag zdobyy elementy prawicowe. Sejm zakoczy swe burzliwe obrady po 10 dniach i przyj rezolucj domagajc si postawienia sprawy Litwy na przyszych rokowaniach pokojowych midzy walczcymi mocarstwami. Natomiast siy lewicy day, aeby kwesti niepodlegoci Litwy rozwizywali sami Litwini na przyszym litewskim sejmie ustawodawczym. Skutkiem zerwania midzy lewic a prawic ruchu litewskiego w Rosji doszo do upadku litewskiej Rady Narodowej w Piotrogrodzie.

Tymczasem w polityce Niemiec wobec Litwy pod wpywem rewolucji rosyjskiej poczy nastpowa istotne zmiany. 5 IV 1917 r. rozpoczy si midzy przedstawicielami nowego rzdu niemieckiego a generaem Ludendorffem rozmowy, w kt�rych kanclerz Hertling nalega stanowczo na podjcie wyranej, okrelonej polityki wobec Litwy celem zwizania jej z Niemcami. W rezultacie osignito 30 IV 1917 r. porozumienia, kt�re stwierdzao, e „niemiecko" w kraju wschodnim bdzie popierana", gen. Ludendorff 30 V 1917 r. wyda zezwolenie na utworzenie czysto litewskiej „rady przedstawicieli" o bliej nie okrelonych kompetencjach. W jaki czas p�niej (25 VII 1917) sekretarz stanu Zimmermann wypowiedzia si publicznie za projektem unii personalnej midzy Niemcami a Litw i Kurlandi. Niemiecki zarzd wojskowy Litwy po rozmowach z biskupem mudzkim Karewiczem, a nastpnie z Basanaviiusem i Smeton zezwoli w kocu (przed 2 VI 1917) na odbycie konferencji litewskiej w Wilnie, kt�ra miaa wybra owych przedstawicieli. Komitet organizacyjny konferencji, zoony z 5 Litwin�w wileskich i 16 z prowincji, pod przewodnictwem Smeto-ny, aulysa i J. Staugaitisa na posiedzeniach w dniach l—4 VIII 1917 r. postanowi zwoa na dzie 18 wrzenia do Wilna konferencj Litwin�w w celu wybrania rady krajowej, majcej reprezentowa interesy Litwy wobec okupanta, a take wobec zagranicy.

UTWORZENIE TARYBY ZA ZGOD NIEMIEC

Konferencja litewska zebraa si w Wilnie oznaczonego dnia z u-dziaem 214 (na 264 zaproszonych) delegat�w, w tym 66 ksiy, 65 zamonych wocian, 75 inteligent�w, zaledwie 2 robotnik�w itd. Skad konferencji si rzeczy nie odpowiada strukturze spoecznej Litwy, skoro zdecydowan przewag osigny elementy spoecznie wsteczne lub umiarkowane. Zasadniczym zagadnieniem rozpatrywanym przez konferencj w dniach 18—23 IX 1917 r. by problem przyszoci politycznej Litwy. Delegaci wypowiedzieli si na rzecz utworzenia niezawisego, opartego na demokratycznych podstawach pastwa litewskiego w granicach etnicznych, z niezbdnymi wszake dla normalnego ycia gospodarczego poprawkami tych granic. Konferencja wybraa 20-oso-bow Rad Litewsk, zwan w skr�cie Taryba (Rada). Do Taryby weszo tylko dw�ch, i to prawicowych, socjaldemokrat�w (Kairys, M. Bi-rika); wikszo w Tarybie posiaday ywioy umiarkowane i konserwatywne oraz nacjonalistyczne. Taryba miaa by uzupeniona przez

267

Widok na Kowno z Aleksoty

dokooptowanie przedstawicieli innych narodowoci: Polak�w, yd�w i Biaorusin�w, kt�rzy jednak wobec niechtnej, nacjonalistycznej postawy Litwin�w nie zgodzili si na wsp�prac. Przewodniczcym Ta-ryby zosta (24 wrzenia) A. Smetona.

Mimo dzikczynienia Taryby wystosowanego pod koniec konferencji (23 wrzenia) do G�wnodowodzcego Wschodu, ks. Leopolda Bawarskiego, i zatwierdzenia jej skadu przez zarzdc wojskowego Litwy, ks. Isenburga, dziaalno Taryby nie moga rozwin si, a ona sama zdoby autorytetu wr�d spoeczestwa. Tote narada litewska w szwajcarskim Bernie 2—10 XI 1917 r. przedstawicieli Taryby (Smetona i inni) oraz organizacji litewskich z Ameryki i Szwajcarii, uznajc Ta-ryb za „najwysz instancj dla caego narodu litewskiego i dla wszystkich jego organizacji", zalecia Tarybie, aby ta przede wszystkim rozwina w kraju energiczn dziaalno polityczn, kt�ra by zmierzaa do polepszenia warunk�w bytu ludnoci i suya rozwojowi narodowemu. Taryba, majc za sob jeszcze uznanie zjazdu litewskiego w Sztokholmie (18—20 X 1917), spotkaa si wszake z pewnymi zastrzeeniami ze strony zjazdu litewskiego w Woroneu (16—19 XI 1917). W zjedzie tym uczestniczyli socjalici-ludowcy, postpowcy-narodowcy i inni, kt�rzy wysuwajc haso niepodlegoci Litwy byli przeciwni wizaniu jej z Niemcami.

Zwycistwo socjalistycznej rewolucji padziernikowej w Rosji, ogoszenie 15 XI 1917 r. Deklaracji praw narod�w Rosji, wysuwajcej zasad samookrelenia a do oderwania si wcznie narod�w Rosji, wywaro nie tylko wielki wpyw na rozw�j ruchu rewolucyjnego w Litwie, ale te zmusio Niemcy do podjcia bardziej konkretnych krok�w

268

Wobec Litwy. Kanclerz Hertling owiadczy 29 XI 1917 r.: „Co si ty-CZy zabranych beru cesarskiemu ziem Polski, Litwy i Kurlandii, to uwzgldniamy prawo stanowienia o sobie ich ludnoci. Oczekujemy, e wybior sobie same tak form rzd�w, kt�ra bdzie odpowiada ich warunkom i kierunkowi ich kultury. Zreszt — doda dyplomatycznie kanclerz — kwestie te s jeszcze nie skrystalizowane".

DEKLARACJE O NIEPODLEGOCI I SOJUSZU LITWY Z NIEMCAMI

W tej nowej, zmienionej sytuacji midzynarodowej Taryba wszcza konkretne rozmowy z rzdem niemieckim w sprawie przyszej pastwowoci litewskiej. Rozmowy te prowadzili w Berlinie Smetona, Kairys i aulys w dniach l i 6—7 XII 1917 r. Po ich zakoczeniu, zgodnie z osignitym porozumieniem, Taryba na posiedzeniu w dniu 11 XII 1917 r. proklamowaa „wznowienie niepodlegego pastwa litewskiego ze stolic w Wilnie i rozwizanie wszelkich pastwowych pocze, jakie istniay pomidzy nim a innymi narodami". Byo to tzw. pierwsze proklamowanie niepodlegoci Litwy, kt�re, cho przebrzmiao bez uznania Niemiec, miao wakie nastpstwa dla dalszej polityki Taryby. Proklamacja bowiem w punkcie drugim gosia: „Przy tworzeniu tego pastwa, dla ochrony jego interes�w podczas rokowa pokojowych, Krajowa Rada Litewska udaje si do Niemieckiego Cesarstwa z prob o pomoc i opiek. Ze wzgldu na ywotne interesy Litwy, kt�re wymagaj trwaych i cigych stosunk�w z Cesarstwem Niemieckim, wypowiada si Rada Krajowa za wiecznym, mocnym stosunkiem zwizkowym pastwa litewskiego z Cesarstwem Niemieckim, kt�ry znale powinien swoje urzeczywistnienie przede wszystkim w konwencji militarnej, komunikacyjnej, wsp�lnocie celnej i monetarnej".

Deklaracja tego „wiecznego i mocnego" zwizku z Rzesz Niemieck, podyktowana bya w pewnej mierze �wczesn sytuacj polityczn, niezachwian — zdawaoby si — potg Niemiec. W duym stopniu na jej ogoszeniu zaway wszake oportunizm polityczny buruazyjno--inteligenckich polityk�w litewskich, kt�rzy w myl zasady „cel uwica rodki" gotowi byli p�j na kade ustpstwo, byleby stworzy choby namiastk wasnego narodowego pastwa. Deklaracja t si rzeczy wywoaa niezadowolenie i protesty w spoeczestwie litewskim. Wileska organizacja LSDP ostro sprzeciwiajc si proklamowanemu przez Taryb zwizkowi z Niemcami zadaa od socjaldemokrat�w M. Biriki i S. Kairysa wystpienia z Taryby. Kairys i Birika nie zastosowali si jednak do tego polecenia; Birika wola pozosta w Tary-bie i wystpi z partii, Kairys za nie uzna decyzji wileskiej LSDP za obowizujc i faktu wydalenia (nieformalnego zreszt) go z partii nie przyj do wiadomoci.

Wbrew oczekiwaniom Taryby rzd niemiecki powstrzyma si od uznania deklaracji niepodlegociowej z 11 XII 1917 r. Czeka, zdaje si, na dalszy bieg wydarze wojennych i na wyjanienie sytuacji w Ro-

269

Deklaracja Taryby z 16 II 1918 r. ogaszajca niepodlego Litwy

sji. Dopiero rokowania pokojowe w Brzeciu (22 XII 1917— 3 III 1918), zakoczone wymuszonym na Rosji Radzieckiej pokojem, rozwizay Niemcom rce na wschodzie Europy. Tymczasem Taryba, rozdraniona milczcym sprzeciwem Niemiec w sprawie przyznania Litwie niepodlegoci, odwaya si 16 II 1918 r. na powt�rne proklamowanie niepodlegego pastwa litewskiego, opartego „na demokratycznych podstawach, ze stolic w Wilnie i odrzuceniem wszelkich pastwowych zwizk�w, kt�re byy ustanowione z innymi narodami". Tym razem sowa o „wiecznym i mocnym zwizku" z Niemcami zostay pominite, co wywaro na rzdzie niemieckim natychmiastowy skutek. Niemcy przypominay sobie dawne owiadczenie Taryby z 11 XII 1917 r. i kanclerz Hertling pismem z dnia 21 II 1918 r. oznajmi, i Rzesza Niemiecka gotowa jest uzna niepodleg Litw na warunkach przewidzianych grudniow deklaracj Taryby. W�wczas delegacja Taryby (ks. J. Staugaitis, aulys i Yileiis) zapewnia w Berlinie 23 III 1918 r., i

270

Taryba pragnie wyraonego w proklamacji 11 XII 1917 r. zwizku z Rzesz. Wtedy 23 III 1918 r. cesarz Wilhelm uzna za moliwe ogoszenie niepodlegoci Litwy. Taryba odpowiedziaa podpisanym przez Smeton telegramem dzikczynnym, m�wicym o „najgbszej i nieprzemijajcej wdzicznoci, e wielka, potna Rzesza Niemiecka przynosi wolno cierpicemu przez stulecia ludowi litewskiemu i uznaje jako pierwsze pastwo jego niepodlego".

W dalszej swej dziaalnoci Taryba opracowaa pierwszy zarys ustroju powstajcego pastwa i pod naciskiem k� niemieckich z M. Erzbergerem na czele 4 VI 1918 r. wybraa ks. Wilhelma Uracha wittemberskiego jako kandydata na kr�la litewskiego pod imieniem Mendoga II; ks. Urach l VII 1918 r. przyj t propozycj. Decyzj t wszake podja Taryba bez porozumienia z rzdem niemieckim, kt�ry by przeciwny Urachowi i chtniej widziaby na tronie litewskim dynasti sask.

W dniu 11 VI 1918 r. Taryba uchwalia przemianowanie si z rady krajowej na rad pastwa, nastpnie ogosia Litw monarchi konstytucyjn z ks. Urachem jako Mendogiem II na tronie i wystpia do rzdu Rzeszy o zatwierdzenie tych postanowie. Kanclerz Hertling odpowiedzia na not litewsk 25 VII 1918 r., odmawiajc Tarybie miana rady pastwa, traktujc j nadal jako rad krajow; w sprawie ustroju i osoby monarchy zachowa milczenie, nalega natomiast na przyjcie przez Litw zapowiedzianych konwencji. Przed rozmowami na temat konwencji Taryba wszake wzdragaa si, pr�bujc za to pertraktowa z G�wnodowodzcym Wschodu w sprawie granic Litwy, kt�re proponowaa w pimie z 6 VIII 1918 r., i usiujc od niego uzyska uznanie jej za rad pastwa not z 8 VIII 1918 r. W toku tych nieskadnych, rwcych si ukad�w, w onie Taryby na tle jej stosunku do Niemiec nastpi kryzys. Przeciwni cakowitemu uzalenieniu Litwy od Niemiec czonkowie Taryby: Kairys, Birika i S. Narutowicz, ustpili, a na ich miejsce dokooptowano J. Alekn, E. Draugelisa, M. Yasa, J. Puricki-sa, S. Szylinga i A. Voldemarasa. W wyniku tych zmian osobowych w skadzie Taryby zdecydowan wikszo stanowili nacjonalici. Natychmiastowemu przyjciu konwencji z Niemcami sprzeciwia si konferencja litewska w Lozannie 3—20 IX 1918 r., kt�ra zalecia, aby rozmowy z rzdem niemieckim w tej sprawie wszcz dopiero po utworzeniu rzdu litewskiego. Konferencja ta, odbyta z udziaem przedstawicieli Taryby (A. Smetona i in.), Litwin�w amerykaskich i szwajcarskich, daa jak najszybszego utworzenia rzdu litewskiego i armii.

POCZTKI BURUAZYJNEGO PASTWA LITEWSKIEGO W 1918 ROKU

Klska poniesiona przez Niemcy na froncie zachodnim we wrzeniu 1918 r. wpyna decydujco na postaw Niemiec wobec Litwy. Przewodniczcy Taryby Smetona 4 X 1918 r. domaga si od nowego kanclerza ksicia Maksa von Baden uznania jej za rad pastwa, a nastpnie pismem z 8 X 1918 r. wysun kwesti Wilna i granicy litewsko-pol-

277

Antanas Smetona,

pierwszy i czwarty, a zarazem ostatni prezydent, dyktator Litwy 1926—1940

skiej. Niemcy wiedzc, e sprawa Wilna wywoaa „pr�b si" midzy Polsk a Litw, uchyliy si od zajcia stanowiska, pr�boway jednak poprzez Erzbergera, jako nowego sekretarza stanu, wpyn na Litw w celu zwizania jej z Rzesz. Kanclerz von Baden w owiadczeniu z 20 X 1918 r. przyzna Litwie prawo decydowania o swoim ustroju

1 stosunku do ssiad�w, nalega tylko na pozostanie wojsk niemieckich w Litwie dop�ty, dop�ki to bdzie potrzebne; zarazem kanclerz wyrazi zgod na tworzenie milicji litewskiej. Wreszcie Niemcy przyznay Litwie 10 min marek poyczki na koszty budowy wadzy pastwowej. Taryba, poczuwszy si wolniejsz od przemonego nacisku Niemiec, na plenum 28 X 1918 r. postanowia przeksztaci swe prezydium ze Smetona na czele w „suprema potestas" — najwysz wadz, do czasu powoania pierwszego rzdu litewskiego. Na posiedzeniu w dniu

2 XI 1918 r. Taryba uznaa, e obecnie wprowadzenie na tron litewski ks. Uracha (kt�ry ju uczy si litewskiego jzyka) nie jest moliwe i spraw t rozpatrzy p�niej wybrana konstytuanta. Praktycznie rzecz biorc, byo to przekrelenie niepopularnej w spoeczestwie litewskim idei monarchii pod egid Niemiec. Wreszcie 5 XI 1918 r. Taryba zalecia A. Yoldemarasowi misj utworzenia rzdu litewskiego, kt�ry po kilku dniach 11 XI 1918 r. sformuowa pierwszy litewski gabinet ministr�w. Byo to ju po wybuchu 8 listopada rewolucji w Niemczech i w dniu zawieszenia broni midzy pokonanymi Niemcami a zwyciskimi pastwami Ententy. Mimo utworzenia rzdu najwysza wadza spoczywaa w rku prezydium Taryby, do kt�rego wchodzili: przewodniczcy

272

Smetona oraz J. Staugaitis i S. Szyling. Rzd by odpowiedzialny przed Taryb jako rad pastwa.

W ten spos�b powstaway zrby buruazyjnej pastwowoci litewskiej, kt�ra od zarania swego istnienia zmierzaa do zdawienia szerzcych si w kraju nastroj�w rewolucyjnych, do rozadowania ich obietnicami gbszych reform spoecznych (zwaszcza zapowiedzi reformy rolnej).

Przy pomocy komitet�w parafialnych Taryb przystpia do tworzenia lokalnych organ�w wadzy w terenie. Pastwo litewskie wkroczyo jednak na drog ucisku innych zamieszkujcych Litw narodowoci, odmawiajc Polakom litewskim, ydom i Biaorusinom prawa do wsp�udziau w rzdach krajem. Nacjonalici litewscy, kt�rym przewodzili A. Smetona i A. Yoldemaras, dc do uchwycenia wadzy mieli oparcie w do licznej warstwie zamonego chopstwa, w onie kt�rego silnie zakorzenione byy wpywy zachowawczo-umiarkowanego kleru, reprezentowanego w Tarybie. Ponadto usiowali oni jedna sobie szersze masy ludnoci hasami demokratycznymi, pojtymi jednak w duej mierze nie programowo, lecz propagandowo. Zar�wno struktura klasowa wadz pastwowych, kt�re skaday si g�wnie z nacjonalisty-czno-buruazyjnej inteligencji, jak i ich poczynania wskazyway na to, e wadze te w maym stopniu odpowiadaj nadziejom nie tylko rolnego i fabrycznego proletariatu, ale i drobno- oraz redniorolnemu chopstwu, gdy masy te liczyy na szybk realizacj podstawowych reform spoecznych i nieufnie odnosiy si do Taryby, skompromitowanej sualcz wsp�prac z bankrutujcym imperializmem niemieckim. Niemniej jednak odzyskanie przez Litw niepodlegoci byo uwieczeniem dugiego procesu odrodzenia narodowego Litwin�w i faktem o kapitalnym znaczeniu dla dalszego bytu narodu litewskiego.

Pod koniec 1918 r. sytuacja polityczna na Litwie, mimo istnienia w Wilnie oficjalnie uznanego i podtrzymywanego przez Niemcy rzdu litewskiego, zostaa gwatownie zaostrzona. W poowie grudnia 1918 r. zaczai bowiem dziaa w Wilnie komunistyczny Tymczasowy Rzd Robotniczo-Wociaski i pocza si tworzy litewska republika radziecka, wspierana przez Rosj Radzieck. Jednoczenie usiowaa doj do gosu jeszcze trzecia Litwa — Litwa Polak�w litewskich, kt�ra szukaa pomocy w odrodzonej buruazyjno-ziemiaskiej Polsce.

POLITYKA POLSKA WOBEC LITWY 1915—1918

Przed wybuchem I wojny wiatowej w polskiej myli politycznej panoway dwie koncepcje przyszych stosunk�w Polski z Litw. ywioy ugodowe wobec carskiej Rosji, g�wnie narodowa demokracja, zdajc sobie spraw z przebudzenia narodowego Litwy, uwaay za niezbdne zrzeczenie si pretensji do kres�w wschodnich, na kt�rych Polacy winni stanowi r�wnouprawnion narodowo. Natomiast ob�z niepodlegociowy podj dawny program PPS z 1892 r.,

273

18 — J. Ochmaski, Historia Litw\

kt�ry przewidywa utworzenie niepodlegej federacji Polski, Litwy i Rusi.

Z chwil zajcia Litwy przez Niemcy sprawa Litwy i jej przyszego stosunku do Polski zacza niezmiernie ywo zajmowa wszystkie kierunki i partie polityczne w Polsce. We wrzeniu 1915 r. Unia Stronnictw Niepodlegociowych, zoona z PPS (Frakcji Rewolucyjnej), Zwizku Chopskiego i Zwizku Patriot�w, wydaa odezw Do spoeczestwa polskiego w Wielkim Ksistwie Litewskim. Odezwa ta gosia: „Wynione nasze pragnienia wskrzeszenia niezapomnianej unii wolnych narod�w, dwignicia potnego federacyjnego pastwa Litwy i Korony, zbudowanego na zasadzie r�wni z r�wnymi, powinno by ziszczone". Ide t wyznawa w czasie wojny r�wnie J�zef Pisudski i jego ob�z.

Programowi federacyjnemu przeciwstawi si odyy program anek-syjny, wyznawany na przeomie XIX i XX w. przez narodow demokracj. W komunikacie Ligi Pastwowoci Polskiej z 20 VIII 1916 r. otwarcie owiadczono, e „Pastwo Polskie nie moe si opiera jedynie na etnograficznej podstawie, lecz musi obejmowa r�wnie ziemie litewskie i ruskie oraz wybrzee Batyku". Za granic danie granic przedrozbiorowych dla Polski wysuwa Polski Komitet Narodowy z przyw�dc narodowej demokracji R. Dmowskim na czele (1917 r.).

Wielce znamienne jest to, e po lutowej rewolucji buruazyjnej w Rosji 1917 r. prawie wszystkie stronnictwa polityczne w Polsce (wyjwszy SDKPiL oraz PPS Lewic) wypowiedziay si za niepodlegoci Litwy. Stronnictwa te w dw�ch podobnie brzmicych deklaracjach z 19 i 22 V 1917 r. wyraziy przy tym yczenie zawarcia zwizku pastwowego midzy Litw i Biaorusi a Polsk.

Ziemiasko-buruazyjna Tymczasowa Rada Stanu, powoana w kocu 1916 r. przez Niemcy i Austri jako namiastka przedstawicielstwa spoeczestwa polskiego w Kr�lestwie Polskim, kt�re z woli okupant�w miao otrzyma niepodlego, po rewolucji w Rosji owiadczya jednak 31 III 1917 r., e „wiekowy sp�r polsko-rosyjski o rozlege kraje lece pomidzy etnograficzn Polsk a Rosj" nie zosta jeszcze rozwizany. „Los tych ziem [Litwy, Biaorusi i Ukrainy] powinien by rozstrzygnity w myl mocarstwowych interes�w niepodlegej Polski i z uszanowaniem woli lud�w te ziemie zamieszkujcych". Te le ukrywane denia aneksjonistyczne odyy z ca si po rewolucji socjalistycznej w Rosji. Wielcy waciciele ziemscy zaczli si gono domaga „ratowania ywiou polskiego" i „zdobyczy cywilizacji na kresach litewsko-ruskich" od zniszczenia i zguby przed bolszewizmem. Wskazywali oni przy tym, e „zar�wno stan polski posiadania w tych krajach, jak rola ekonomiczna, spoeczna i polityczna Polak�w stanowi czynnik pierwszorzdny wpyw�w i ekspansji ekonomicznej pastwa polskiego". Arystokracja nie chciaa straci swych olbrzymich majtk�w na wschodzie, a buruazja pragna zatrzyma tam swe wielkie rynki zbytu. Liczono na to, e w przymierzu z Niemcami bdzie mona broni klasowych interes�w arystokracji i bur-

274

tuazji na Litwie, Biaorusi i Ukrainie, a zarazem przeciwstawi si bol-izewizmowi.

Pierwszy rzd polski Ignacego Daszyskiego nawoywa wprawdzie 7 XI 1918 r. Polak�w na Litwie i Biaorusi, aby „w braterskiej zgodzie Z narodami litewskim i biaoruskim dyli do odbudowania pastwa litewskiego w dawnych jego historycznych granicach", ale do gosu dochodziy ju te siy spoeczne, kt�re zamierzay przez polityk fakt�w dokonanych doprowadzi do zajcia i wcielenia do Polski przynajmniej czci ziem litewskich, biaoruskich i ukraiskich.

POLACY LITEWSCY WOBEC NIEPODLEGOCI LITWY 1915—1918

Na przeomie 1914 i 1915 r. polskie koa demokratyczne w Wilnie wyznaway ide federacyjnego pastwa polsko-litewskiego. W lutym 1915 r. grupka demokrat�w polskich w Wilnie (M. R�mer, W. Abra-mowicz, K. Okulicz, Z. Nagrodzki i in.) zawizaa pozapartyjne koo niepodlegociowe, majce popiera polityk i czyn Legion�w Polskich J. Pisudskiego. Natomiast narodowi demokraci w Wilnie rozwijali propagand na rzecz Rosji, popierali tworzony przez Rosj Legion Puawski (1914) wierzc naiwnie, e przy pomocy carskiej Rosji Polska zdoa odzyska niepodlego. Sw wierno dla carskiej Rosji demonstrowao r�wnie konserwatywne ziemiastwo polskie na Litwie, przewodzone przez P. Kocz i H. Korwina-Milewskiego.

Po zajciu Litwy przez Niemc�w latem 1915 r. powsta w Wilnie midzypartyjny Komitet Polski. Prawic w Komitecie stanowili ziemianie, centrum byo endeckie i liberalne, lewic za tworzyli demokraci i socjalici. Komitet ten zdoby si 3 XI 1916 r. na proklamowanie mglistej zasady wsp�lnej pastwowoci Litwy z Polsk. Demokraci, jak W. Abramowicz, uznawali jednak zasad niepodzielnoci pastwowej Litwy, socjalici za przychylali si ku idei federacji polsko-litewskiej. Na pocztku 1917 r. Komitet Polski pod wpywem demokrat�w przyj ostatni postulat zwizku pastwowego Litwy z Polsk, przez co odrzucono ide niepodlegoci samej Litwy, ale te jednoczenie sprzeciwiano si pastwowoci polskiej na Litwie.

Z Komitetem Polskim w Wilnie bya w cigym kontakcie Komisja Litewska (L. Abramowicz i L. Wasilewski) polskiej Tymczasowej Rady Stanu. Komisja Litewska gosia ide unii, a na wypadek niepodlegoci Litwy daa wydzielenia Wilna i polskich okolic z przyszego pastwa litewskiego i wcielenia ich do Polski.

Na wie o utworzeniu we wrzeniu 1917 r. Taryby litewskiej Komitet Polski ogosi sprzeciw wobec posuni Litwin�w, kt�rzy uwaaj si za wycznych gospodarzy kraju, i zaprotestowa przeciwko wczaniu Wilna do Litwy etnicznej.

W pocztkach kwietnia 1918 r. wysano z Warszawy z Komisji Litewskiej wskaz�wki Komitetowi Polskiemu w Wilnie, aby nie stara si on przeciwdziaa budowie pastwa litewskiego, lecz eby nawet czynnie wsp�dziaa w tym, liczc na przysz uni. W Wilnie zalecenia te

275

wywoay oburzenia. Komitet Polski w kwietniu 1918 r. odrzuci propozycj wsp�pracy z Taryb, przedstawion przez J. Yileiisa, cho za porozumieniem bya prawica ziemiaska i grupa demokratyczna z W. Abramowiczem. W Wilnie zwyciya endecka koncepcja poczenia czci Litwy i Biaorusi z Polsk. W drugiej poowie 1918 r. w Wilnie zacza na wp� jawnie dziaa tak zwana samoobrona polska. Gotowaa si ona do zbrojnej walki politycznej, kt�ra by przesdzia orem spory polityczne na rzecz pastwowoci polskiej na Litwie. Ruchem tym kierowa Polski Zwizek Niepodlegociowy na Litwie, szukajcy oparcia w obozie Pisudskiego. Wyb�r midzy Litw, Polsk a federacj polsko-litewsk nie by atwy dla spoeczestwa polskiego na Litwie, kt�re miao w sobie silnie zakorzenione poczucie krajowoci, a ku Polsce ciyo sw kultur i wiadomoci jednoci narodowej. Rozstrzygnicie przynalenoci pastwowej Wilna i Wileszczyzny, bez uszczerbku dla zamieszkujcych ten kraj narodowoci polskiej, biaoruskiej i litewskiej, byo nadzwyczaj trudnym zadaniem. Za cznoci Wilna z Litw przemawiay g�wnie wzgldy historyczne, gdy Wilno byo prastar stolic Litwy. Statystyka narodowociowa ludnoci wiadczya na korzy Wilna polskiego. Przeciwko podziaowi kraju midzy Litw, Polsk i Biaoru przemawiaa jego zwarto jako jednolitego organizmu gospodarczego oraz ogromne przemieszanie etniczne ludnoci, przekrelajce mono cisego rozgraniczenia obszar�w jzykowych polskich od biaoruskich i litewskich. Idea niepodzielnoci tego kraju i idea federacji w warunkach zaborczych de ze strony burua-zyjno-nacjonalistycznych k� rzdzcych w Polsce i Litwie nie mogy by urzeczywistnione.

XII. LITWA NIEPODLEGA MIDZY DEMOKRACJ A FASZYZMEM

(1918—1940)

WZROST NASTROJ�W REWOLUCYJNYCH W LITWIE

W 1918 ROKU -I—/itwa, podobnie jak i mn nowo
powstae w 1918 r. pastwa europejskie — Polska, Finlandia, Estonia,
otwa, Czechosowacja, Wgry, zawdzicza sw niepodlego trzem
zwaszcza czynnikom: klsce militaryzmu niemieckiego w I wojnie
wiatowej, rewolucji socjalistycznej w Rosji oraz wasnemu ruchowi
narodowowyzwoleczemu. Bez da niepodlegociowych wr�d sa
mych Litwin�w adne deklaracje wielkich mocarstw nie wskrzesiyby
Litwy jako samodzielnego pastwa.

W zaraniu niepodlegoci Litwa przeya trudny okres walki o wadz pomidzy buruazj a proletariatem. Wieci o zwyciskiej rewolucji socjalistycznej Rosji szybko rozpowszechniay si w Litwie. W cierpicych ndz masach spoeczestwa litewskiego wzbudzay one silne nastroje radykalne, a u wielu wywoyway wrcz entuzjazm. Aczkolwiek trwajca w 1918 r. okupacja niemiecka uniemoliwiaa siom rewolucyjnym, w tym wileskiej organizacji LSDP z F. Ejdukiewiczem na czele, rozwinicie odpowiedniej dziaalnoci, to jednak wrzenie w Litwie narastao. Szczeg�lnie poczo ono przybiera na sile po pokoju brzeskim midzy Niemcami a Rosj Radzieck (3 III 1918 r.), kiedy to do Litwy zaczli wraca masowo uchodcy z Rosji, w tym wielu rewolucjonist�w. W Wilnie w pierwszej poowie 1918 r. rozpoczy si strajki ekonomiczne robotnik�w, kt�re w czerwcu zaczy wyranie godzi w surowy reim okupacyjny. Po lasach ju od 1917 r. tworzyy si oddziay partyzanckie, zoone ze zbiegych jec�w rosyjskich i miejscowej ludnoci. Potny wpyw na rozw�j nastroj�w rewolucyjnych wywara rewolucja w Niemczech (8 XI 1918 r.), kt�ra 10 XI 1918 r. staa si w Wilnie powszechnie znana i wywoaa fal demonstracji politycznych. Demonstracje te jednoczyy pod czerwonymi sztandarami masy zrewolucjonizowanych, majcych ju do wojny onierzy niemieckich z robotniczym i demokratycznym Wilnem. Jednake powstaa w�wczas niemiecka Rada onierska, opanowana przez elementy reakcyjne, rozpocza akcj represyjn, przywracajc stare porzdki w miecie. Siedliskiem rewolucji pozosta wszake wileski Klub Robotniczy (przy

277

ul. Wroniej), okrelany jako „ognisko kiekujcego bolszewizmu". gdzie „sam wyraz �dyktatura proletariatu� wywoywa burz oklask�w i entuzjastyczne woania", stwierdza M. R�mer.

POWSTANIE LITWY RADZIECKIEJ

Narastajc sytuacj rewolucyjn poczli kierowa litewscy lewicowi socjaldemokraci i komunici, miejscowi i powracajcy z Rosji. Utworzone 10 X 1917 r. Centralne Biuro Litewskiej Sekcji SDPRR (bolszewik�w), prowadzone w Piotrogrodzie przez wybitnych rewolucjonist�w V. Mickeviiusa-Kapsukasa i Z. Aleks-Angarietisa, ju od pocztku 1918 r. zaczo wysya do kraju ludzi i literatur celem zorganizowania partii komunistycznej. Zim 1918 r. utworzona zostaa wileska grupa komunistyczna, a w marcu tego roku cz byej wileskiej LSDP przeksztacia si w Socjaldemokratyczn Parti Litwy i Biaorusi, kt�ra 14 IX 1918 r. w porozumieniu z przedstawicielami Litewskiej Sekcji SDPRR (b) powoaa do ycia Komunistyczn Parti Litwy i Biaorusi (zachodniej). Wreszcie 15 IX 1918 r. odbya si konferencja organizacyjna litewskich komunistycznych organizacji na Su-walszczynie. Nowo powstajce organizacje partyjne zwoay I Zjazd partii do Wilna na dzie l—3 X 1918 r. W zjedzie uczestniczyo 34 delegat�w, reprezentujcych blisko 800 czonk�w partii. Zjazd przyj rezolucj wzywajc do p�jcia w lady proletariatu rosyjskiego, do wzniecenia rewolucji proletariackiej na Litwie. Podobn uchwa podja konferencja komunist�w litewskich w Moskwie w kocu maja 1918 r. Ani zjazd, ani konferencja nie zajy si jednak kwesti wcignicia mas chopskich do udziau w przyszej rewolucji.

KPLiB w okresie od I Zjazdu do pocztku grudnia zdoaa znacznie, bo 3- czy 4-krotnie, powikszy swe szeregi. W samym Wilnie partia ta nie posiadaa jednak wicej ni 250 czonk�w i kandydat�w. Z organizacji rejonowych najsilniejsza bya szawelska, liczca 45 grup i okoo 480 czonk�w. Nie baczc na to, e w Wilnie dziaa rzd Tary-by, a obok niego powstay w 1915 r. Komitet Polski r�wnie gotowa si do uchwycenia wadzy, komunici litewscy, zachcani przez Komitet Centralny SDPRR (b), postanowili przyspieszy wybuch rewolucji. Decyzja w tej sprawie zapada na posiedzeniu KC KPLiB w dniu 8 XII 1918 r., na kt�rym powoano do ycia Tymczasowy Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Wociaski z Mickeviiusem-Kapsukasem na czele. Jednoczenie KC KPLiB przyj zredagowany przez Mickeviiusa-Kap-sukasa manifest, z kt�rego ogoszeniem zwlekano do dnia 16 XII 1918 r. Manifest zapowiada, e caa wadza przechodzi odtd w rce rad robotniczych oraz rad mao- i bezrolnych chop�w; ogasza nacjonalizacj ziemi, kolei elaznych, poczt, fabryk, bank�w; ziemi nalec do wielkich wacicieli, bogatych chop�w, kocio�w wraz z ywym i martwym inwentarzem przekazywa na wasno rad robotniczych i chopskich; wprowadzi 8-godzinny dzie pracy; zapowiada bezwzgldn

278

walk z kontrrewolucj i spekulacj; w kwestii narodowej manifest postanawia, e wszystkie narodowoci s sobie r�wne i maj prawo do posugiwania si wasnym jzykiem w urzdach pastwowych. W og�lnoci manifest podkrela samodzielno pastwow powstajcej Litwy radzieckiej, cho jednoczenie zaznacza, e w przyszoci bdzie ona i razem z Rosj Radzieck i innymi krajami, zmierzajcymi do socjalizmu. W kocu manifest wzywa ludno do wstpowania w szeregi Czerwonej Armii Litewskiej Republiki Radzieckiej i do udziau w rewolucji.

Polityka wadzy radzieckiej na Litwie r�nia si jednak od rewolucyjnych poczyna bolszewik�w rosyjskich pod dwoma wzgldami, kt�re niedugo miay w powanym stopniu zaciy ujemnie na przyszoci modego pastwa. Po pierwsze, bdem byo ogoszenie nacjonalizacji ziemi, wskutek czego nowa wadza radziecka nie zjednaa sobie takiego poparcia wr�d mao- i bezrolnego chopstwa, jakiego mona byo spodziewa si po reformie agrarnej, oddajcej ziemi w rce chop�w. Po drugie, ogoszono dobrowolny zacig do armii, zamiast ogosi powszechn mobilizacj. Przyczyn nierozwijania wasnej armii by brak broni i wyekwipowania dla zgaszajcych si ochotnik�w. W danej chwili komunici litewscy liczyli na pomoc zbrojn Rosji Radzieckiej, kt�ra dekretem z 22 XII 1918 r., podpisanym przez Lenina, u-znaa niepodleg Litewsk Republik Radzieck, owiadczajc jednoczenie, e udzieli „wszechstronnego poparcia rzdowi radzieckiemu Litwy i jego wojsku w walce o wyzwolenie Litwy z jarzma buruazji".

Wileska Rada Robotnicza, zebrana na posiedzeniu 15—16 XII 1918 r., poparta powszechnym strajkiem politycznym robotnik�w wileskich, po ostrych debatach z opozycyjnym Bundem przyja rezolucj, w kt�rej ogosia si za jedyn, najwysz wadz w miecie. W ten spos�b do rzd�w w Wilnie pretendoway ju waciwie cztery wadze: niemieccy okupanci, buruazyjna Taryba, Komitet Polski i rewolucyjna Rada Robotnicza. Najmniej szans posiadaa niepopularna w miecie Taryba, kt�ra te z chwil odejcia wojsk niemieckich l X 1919 r. zbiega do Kowna. W�wczas wadz w Wilnie przejli Polacy, kt�rzy przy uyciu dowodzonej przez gen. Wejtk siy zbrojnej „samoobrony" rozgromili Wilesk Rad Robotnicz 2 I 1919 r. Jednake ju 5 I 1919 r. nadcigna Armia Czerwona (bya to dywizja Pskowska przemianowana na Litewsk) i opanowaa Wilno. Wraz z postpami Armii Czerwonej umacniaa si i rozszerzaa na Litwie wadza radziecka; w rku Taryby pozostaa waciwie tylko poudniowa mud i Kowno z czci Suwalszczyzny. Organa wadzy radzieckiej tworzyy si natomiast po caej Wileszczynie, na Suwalszczynie, w p�nocnej mudzi. Gdzie tylko wkroczyy wojska bolszewik�w, tam od razu znajdowali si miejscowi i przybyli komunici i organizowali rady, kt�re zreszt powstaway po czci i samorzutnie poza sfer opanowan przez Armi Czerwon. Na og� wszake wadza radziecka zatrzymywaa si na linii zajmowanej przez wycofujce si okupacyjne oddziay niemieckie.

279

Wcielenie w ycie zasad manifestu z 16 XII 1919 r. na podlegych wadzy radzieckiej terenach byo trudne. Najatwiejsza do urzeczywistnienia bya zasada r�wnouprawnienia narodowoci, ale przecie nie na niej polegaa istota rewolucji. atwiej te byo przej fabryki i banki czy koleje elazne ni przeprowadzi waciwe reformy rolne, kt�re by nowej wadzy zjednay poparcie mas. Niestety, do starych bd�w w kwestii chopskiej dodano jeszcze nowe. Konferencja KPLiB, odbyta 2 II 1919 r., postanowia bowiem m.in., e zabrania si prowadzonej przez chop�w parcelacji dwor�w, a na wsi zaleca si tworzy rady zoone wycznie z robotnik�w rolnych itd.

UTWORZENIE LITEWSKO-BIAORUSKIEJ REPUBLIKI RADZIECKIEJ I JEJ UPADEK

Konferencja KPLiB z 2 II 1919 r. wypowiedziaa si zarazem, majc na uwadze jedno ideologii i cel�w proletariatu, za poczeniem Litwy radzieckiej z powsta w grudniu 1918 r. Biaorusk Republik Radzieck. Ide poczenia obu republik wysun w kocu stycznia 1919 r. KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewik�w), liczc przy tym m.in. na to, e poczone pastwo litewsko-biaoruskie wpynie na rozw�j sytuacji rewolucyjnej w Polsce, a przede wszystkim, e okrzepnie ono wewntrznie. Na I zjedzie Rad Biaorusi w Misku 3 II 1919 r. zapada uchwaa o poczeniu obu republik, a 20 II 1919 r. podobne postanowienie powzi I zjazd Rad Litwy w Wilnie. Wreszcie 27 II 1919 r. na posiedzeniu rzd�w (centralnych komitet�w wykonawczych, wybranych na zjazdach rad obu kraj�w), odbytym w Wilnie, nastpio proklamowanie Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Biaorusi (zwanej w skr�cie Litbelem). Na czele rzdu nowej republiki stan Mickeviius-Kapsukas. Ponadto w dniach 4—6 III 1919 r. na II Zjedzie KPLiB, obradujcym wesp� z II zjazdem KPB, odbytym w Wilnie, nastpio poczenie obu partii w jedn KPLiB, liczc pod�wczas cznie 17 636 czonk�w. Przewodniczcym prezydium KC KPLiB zosta Mickeviius-Kapsukas, sekretarzem za W. Knorin.

Moda Republika Litewsko-Biaoruska stana przed nadzwyczaj trudnymi zadaniami. Kraj znajdowa si w rozpaczliwej sytuacji gospodarczej, gdy przemys i rolnictwo byy przez dugotrwa wojn i rabunkow gospodark Niemc�w zrujnowane. Wprawdzie Rosja i Ukraina radziecka pospieszyy z pomoc, dostarczajc na Litw i Biaoru nieco ywnoci i udzielajc poyczki pieninej, ale pomoc ta przychodzia wanie za p�no, bo g�wnie w maju—czerwcu 1919 r. A w tym czasie Litewsko-Biaoruska Republika od szeregu tygodni znajdowaa si ju w stanie wojny z Polsk i dni istnienia wadzy radzieckiej w Litwie i zachodniej Biaorusi byy policzone. Polska bowiem owiadczeniem z 30 XII 1918 r. potraktowaa wkroczenie wojsk radzieckich na Litw jako „przejaw agresywnoci i imperializmu Rosyjskiego Rzdu Sowieckiego", sama pretendujc do historycznych ziem byej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Niedugo potem, 5 II 1919 r., rzd osign

280

tajne porozumienie z armi niemieck, na podstawie kt�rego Niemcy umoliwiay armii polskiej marsz na wsch�d, na Biaoru i Litw. Wkr�tce te Polska rozpocza dziaania wojenne skierowane przeciwko Armii Czerwonej. Rzd Litbelu na zlecenia Lenina pragn unikn wojny z Polsk, atoli jego deklaracja z 16 II 1919 r. o chci pokojowego uregulowania sprawy granic z Polsk (m.in. Biaostocczyzny) zostaa przez Polsk zignorowana. W�wczas rzd Litbelu 2 III 1919 r. wezwa ludno do obrony republiki, a nastpnie 8 kwietnia ogosi stan wojenny. Majc jednak do dyspozycji przede wszystkim siy zachodniej Armii Czerwonej, przemianowanej 13 III 1919 r. na Armi Litewsko-Biaorusk, rzd Litbelu nie by w stanie zapobiec szybkiej ofensywie polskiej. Polacy bowiem 2 marca zajli Sonim, 5 marca Pisk, wreszcie 19—21 kwietnia bez wikszej walki maymi siami zdobyli Wilno i w kocu 8 sierpnia opanowali Misk. W ten spos�b w przecigu p� roku zbrojna wyprawa Polski na Litw i Biaoru doprowadzia do unicestwienia wadzy radzieckiej na tych ziemiach.

Pisudski wkraczajc do Wilna 19 IV 1919 r. mia zamiar utworzy rzd Litwy z Michaem R�merem jako premierem i w ten spos�b, stwarzajc fakt dokonany, zmusi do ulegoci rzd Taryby. Jednake R�-mer sw�j udzia w rzdzie Litwy uzaleni od zgody Litwin�w na koncepcj Pisudskiego, zmierzajc do stworzenia federacyjnego pastwa polsko-litewskiego. Po rozmowach w Kownie z przedstawicielami opozycji w rzdzie, lewicowcami J. Yileiisem i S. Kairysem 16— 18 IV 1919 r., widzc niech Litwin�w do plan�w Pisudskiego, R6-mer wycofa si. W�wczas Pisudski zmuszony by poprzesta na gonej odezwie z 22 IV 1919 r. Do mieszkac�w byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w kt�rej owiadcza, e chce im „da moliwo rozwizania spraw wewntrznych, narodowociowych i wyznaniowych, tak jak sami sobie yczy bdziecie".

Jednoczenie Pisudski powoa do sprawowania wadzy na Wileszczynie tymczasowy zarzd cywilny z Jerzym Osmoowskim na czele, a Witolda Abramowicza mianowa prezydentem miasta Wilna. W ten spos�b stwarza sobie moliwo rozwizania kwestii litewskiej, nie zamykajc drogi w adnym kierunku.

Zajcie Wilna Litwini potraktowali jako polsk okupacj i zapowiedzieli, e dop�ki Polska nie uzna Litwy w jej naturalnych granicach, dop�ki Polacy nie zwr�c im Wilna, dop�ty adnej zgody z rzdem polskim nie ma i by nie moe.

Tymczasem roczne rzdy Osmoowskiego mao komu na Wileszczynie przypady do gustu. Wikszo ziemian uwaaa, e wojska polskie przyszy tu, by broni ich majtk�w — tak stwierdza Marian Kociakowski. P�urzdowe sprawozdanie donosio: „Bicie wocian jest na porzdku dziennym, bij andarmii i komendanci wojskowi, bij naczelnicy rewir�w. Rekwizycje samowolne, poczone ze zncaniem si nad ludnoci i z naduyciami, maj cechy otwartej grabiey... Rozgoryczenie ludnoci powiksza jeszcze bezwzgldne postpowanie przy odbieraniu przedmiot�w zagrabionych wacicielom ziems-

281

kim w okresie rzd�w bolszewickich". Osmoowszczyzna — bo tak nazwano �wczenie ten okres w dziejach Wileszczyzny — daa opakane skutki. W wyniku masowych naduy, ograniczania praw mniejszoci narodowych saby coraz bardziej widoki na federacj, rozpalay si nacjonalizmy.

UMOCNIENIE SI LITWY BURUAZYJNEJ I JEJ ZATARG Z POLSK 1919 ROKU

Mimo niechtnych, a chwilami jawnie wrogich stosunk�w z Polsk Litwa buruazyjna sw�j dalszy, z g�r dwudziestoletni byt pastwowy zawdzicza w duej mierze Polsce. Wyprawa Pisudskiego na Wilno w kwietniu 1919 r. doprowadzia bowiem do obalenia wadzy radzieckiej na Litwie. Polska w ten spos�b umoliwia niechccy buruazyjnemu rzdowi Taryby zebranie si na ratowanie i wzmocnienie swojej wadzy. Rzd Taryby po ucieczce przed bolszewikami i Polakami z Wilna do Kowna zdecydowa si, skutkiem nalega lewicy, zwoa konferencj krajow 16—22 stycznia 1919 r., kiedy sytuacja jego bya ju krytyczna. Konferencja po wysuchaniu sprawozdania rzdowego udzielia poparcia nowemu gabinetowi ministr�w M. Sleeviiusa.

Rzd Sleeviiusa pocz usilnie zabiega wok� stworzenia wasnej regularnej ochotniczej armii. W dniu 16 II 1919 r. ogosi on stan wojenny w Litwie, po czym rzuci pierwsze oddziay przeciwko nacierajcej Armii Czerwonej. W walce z Armi Czerwon Litwa zapewnia sobie do lata 1919 r. pomoc zbrojn armii niemieckiej, pozostajcej za zgod Ententy na Litwie. Rzd Sleeviiusa otrzyma te od Rzeszy poyczk 100 min marek na zakup broni i potrzeby pastwa. Korzystajc z ofensywy polskiej przeciwko Armii Czerwonej, w maju 1919 r. wojska litewskie wypary czerwonoarmist�w z Wikomierza i Poniewiea. Posiadajc zacztki wasnej armii i majc do dyspozycji ju organa terenowej administracji IV rzd litewski Sleeviiusa i pierwszy prezydent Litwy A. Smetona (wybrany 4 IV 1919 r. przez Taryb) mogli ju poczu si pewniej i przystpi do umocnienia wadzy. Rzd ten wszcz te energiczn akcj na konferencji pokojowej w Wersalu w sprawie Wilna, a jednoczenie w maju 1919 r. podj rozmowy z Polsk. Pertraktacje polsko-litewskie byy bezowocne, gdy Litwini nieustpliwie domagali si Wilna, a rzd polski adn miar nie zamierza uczyni zado postulatom litewskim. Polska bowiem zwracajc Wilno Litwie traciaby sw�j g�wny atut, za pomoc kt�rego miaa nadziej skoni Litwin�w do koncepcji federacyjnego pastwa polsko-litew-skiego. W tej sytuacji Pisudski zdecydowa si przy uyciu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) wywoa powstanie na Litwie. Powstacy z udziaem paru polonofilskich Litwin�w mieli wezwa na pomoc Polak�w, obali rzdy Taryby i doprowadzi do poczenia Litwy z Polsk. Udao si to na Suwalszczynie, gdzie w noc z 22 na 23 VIII 1919 r., w kilka godzin po opuszczeniu miasta Suwaki przez Niemc�w, powstacy z POW zaskoczyli posterunki litewskie i nastpnie 26 sierpnia

282

zdobyli Sejny. Doszo w ten spos�b do pierwszych krwawych star pol-sko-litewskich. Natomiast na Litwie kowieskiej spisek PO W zosta wykryty i w noc z 28 na 29 VIII 1919 r. nastpiy liczne aresztowania Polak�w w Litwie. Stosunki polsko-litewskie doszy w�wczas do takiego napicia, e w kadej chwili grozia wojna. Polska jednak pod naciskiem Anglii, pragncej pozyska silne wpywy w pastwach nadbatyckich, odstpia od plan�w wojennych, a nowy rzd litewski pojednawczego wobec Polski E. Galvanauskasa godzi si na zawarcie z Polsk konwencji kolejowych, pocztowych i telegraficznych. Do rozm�w na temat konwencji jednak nie doszo w wyniku silnych sprzeciw�w w spoeczestwie litewskim, kt�re obawiao si wpyw�w polskich. W sp�r graniczny polsko-litewski na prob Litwy wdaa si Rada Najwysza Koalicji, kt�ra 8 XII 1919 r. zatwierdzia polsko-litewsk lini demarkacyjn, wysunit przez marszaka francuskiego Focha 18 VII 1919 r. Linia ta biega 12 km na zach�d od linii kolejowej Dyna-burg—Grodno, a dalej Niemnem i Czarn Hacz do granicy pruskiej, zostawiajc Wilno i Suwaki po stronie polskiej. Linii tej, jako niekorzystnej dla siebie, Litwa nie uznaa.

Jesieni 1919 r. Litwa przeya cikie chwile. W czasie kiedy ju wydawao si, e budowa niepodlegej republiki litewskiej potoczy si mniej wicej normalnie, z terenu otwy 26 VII 1919 r. wtargny do Litwy zbrojne bandy biaych Rosjan i przebranych w mundury rosyjskie Niemc�w, tzw. bermontczyk�w. Dowodzcy nimi Bermont-Awa-ow ogosi w imieniu carskiej Rosji walk z bolszewikami. Bandy te, siejce mord i spustoszenie, w padzierniku zajy Szawle, Bire i inne miejscowoci. Przyszo si wypdza je z kraju. Rzd polski ogosi 13 padziernika deklaracj, i „takiej chwili nie wykorzysta przeciw Litwinom" i e mog oni spokojnie skoncentrowa swe siy przeciwko napastnikom. W bitwie pod Radziwiliszkami 21—22 XII 1919 r. bermont-czycy zostali pobici na gow. Resztki ich przepuszczono do Prus.

SEJM USTAWODAWCZY 1920 ROKU

Na przeomie 1919 i 1920 r. zrby modej pastwowoci litewskiej byy ju ugruntowane. Litwa zostaa uznana de facto przez Angli, Francj i szereg innych pastw. Pity z kolei rzd litewski E. Galvanaus-kasa po umierzeniu buntu czci wojskowego garnizonu w Kownie (21—23 II 1920 r.) na tyle ju umocni wadz w kraju, e m�g zarzdzi przeprowadzenie powszechnych wybor�w do sejmu ustawodawczego. Wybory odbyy si 14—16 IV 1920 r. W wyborach udzia wziy prawie wszystkie litewskie partie polityczne i mniejszoci narodowe, opr�cz komunist�w, kt�rzy je zbojkotowali i zamylali zdoby wadz inn drog.

Od 1919 r. dziaao w Litwie sze ugrupowa politycznych: Partia Chrzecijasko-Demokratyczna (jej przyw�dcy to M. Krupaviius, A. Stulginskis i inni) oraz jej oddziay — Zwizek Gospodarzy i Fede-

283

Aleksandras Stulginskis, drugi prezydent Litwy

racja Pracy, majca przyciga do chadecji robotnik�w; Partia Postpu Narodowego (tzw. „Paanga"), przewodzona przez A. Smeton i A. Yoldemarasa; obie te partie stanowiy prawic, cechowa je ostry nacjonalizm. W skad centrum wchodziy: Partia Socjalist�w-Ludowc�w--Demokrat�w Litwy (M. leviius, K. Grinius i inni) oraz Zwizek Chopski (E. Galvanauskas). Lewic litewsk stanowia LSDP (S. Ka-irys, K. Bielinis i inni) oraz stanowczo odcinajca si od socjaldemokrat�w, nielegalnie dziaajca KPL, najmniej zreszt liczna.

Wybory 1920 r. byy wstpnym sprawdzianem de i opinii spoeczestwa litewskiego. Odbyway si one w chwili, kiedy potna fala nastroj�w rewolucyjnych ju opada, ale pozostawia po sobie niezatarte pragnienie swob�d demokratycznych i gbokich refprm spoecznych. Nadzieje na lepsze byy tak silne w spoeczestwie litewskim, e kto nie poszed za hasami postpu lub nie uciek si do demagogii walki o postp, ten przepad. Chadecja wbrew oczekiwaniom, mimo usilnej agitacji rozpolitykowanych proboszcz�w, w Litwie — tym kraju krzy�w i witk�w, zdobya znikom tylko wikszo; 59 mandat�w na 112. Cakowit klsk ponieli nacjonalici spod znaku „Paangi". Nie tylko prezydent Smetona, ale nawet „aposto odrodzenia litewskiego", Basanaviius, przepadli z kretesem w wyborach, a „Paanga" nie uzyskaa ani jednego miejsca w sejmie. Ludowe centrum okazao si do wpywowe: socjalici-ludowcy uzyskali 9 mandat�w. Zwizek Chopski 20, Socjaldemokraci otrzymali 13 miejsc, Zwizek Ludzi Pracy 1; reszta przypada mniejszociom narodowym: ydzi 6 mandat�w, Polacy 3, Niemcy 1.

284

Zwoany w maju sejm ustawodawczy powoa na stanowisko prezydenta jednego z lider�w chadecji, Aleksandra Stulginskisa. Nowy rzd utworzy jednak ludowiec Kazys Grinius. Sejm obwieci, e Litwa bdzie republik demokratyczn, uchwali tymczasow konstytucj, ogoszon 10 VI 1920 r. Sejm zatwierdzi te rozpoczt przez rzd w poowie 1919 r. reform roln i zaj si opracowaniem szczeg�owej ustawy o jej przeprowadzeniu.

KONFLIKT POLSKO-LITEWSKI O WILNO W 1920 ROKU

W 1920 r. z ca ostroci rozgorza na nowo konflikt polsko-litew-ski o Wilno. W sporze z Polsk Litwa znalaza poparcie w Rosji Radzieckiej, kt�ra not z 12 IV 1920 r. uznaa Litw de facto. Po duszych rokowaniach 12 VII 1920 r. w Moskwie zosta zawarty traktat pokojowy midzy Litw a Rosj Radzieck. Na mocy tego traktatu Litwa miaa otrzyma Wilno, Grodno i Lid, aktualnie znajdujce si pod zarzdem radzieckim. W dniu zawarcia traktatu litewsko-rosyjs-kiego KC KPL wyda odezw do proletariatu Litwy, w kt�rej nawoywa do obalenia rzdu buruazyjnego w Kownie i do ustanowienia wadzy radzieckiej na Litwie. Bya to wic zapowied nowej rewolucji proletariackiej na Litwie, kt�r komunici litewscy (Z. Angarietis i V. Ka-psukas) zamierzali wywoa z pomoc Armii Czerwonej, popierajcej ich dziaalno w Wilnie i na Wileszczynie.

Toczca si w 1920 r. wojna polsko-rosyjska pokrzyowaa jednak zar�wno spraw objcia Wilna przez rzd kowieski, jak i udaremnia zamiar wywoania rewolucji socjalistycznej w Litwie.

Polska, pragnc w toczcej si wojnie zapewni sobie neutralno Litwy, 4 VII 1920 r. uznaa pastwo litewskie, ale tylko de facto, przez co zachowywaa prawo wysunicia roszcze terytorialnych. Nieco p�niej jednak, pod wpywem niepomylnego przebiegu wojny z Rosj Radzieck, Polska na midzynarodowej konferencji w Spaa 10 VII 1920 r. pod naciskiem Anglii zrezygnowaa warunkowo z Wilna na korzy Litwy, oddajc ostateczn decyzj w tej sprawie w rce pastw Ententy.

Armia Czerwona po odparciu wiosennej ofensywy polskiej przystpia do wielkiego natarcia, 14 VII 1920 r. zaja Wilno i wkr�tce podesza a pod Warszaw. Przybyli do Wilna wraz z Armi Czerwon przyw�dcy KPL, Angarietis i Kapsukas, nie znaleli jednak do czasu i moliwoci na przygotowanie zbrojnego powstania przeciwko Litwie buruazyjnej. W poowie sierpnia bowiem nastpia zaskakujca kontrofensywa polska. Powstaniu zbrojnemu komunist�w na Litwie sprzeciwi si 20 VIII 1920 r. Lenin. W odpowiedzi na naglcy telegram V. Kapsukasa z 19 sierpnia Lenin stwierdzi, e „chwila jest obecnie bezwarunkowo nieodpowiednia, dop�ki cofamy si pod Warszaw". Radzi jednak komunistom litewskim, by prac przygotowawcz do powstania kontynuowali „ostroniej i systematyczniej", ale byo ju za p�no.

285

Korzystajc z nie zorganizowanego odwrotu rozbitych oddzia�w Armii Czerwonej Litwini 23 sierpnia ogosili stan wojenny, zajli wi-ciany, skierowali swe oddziay na Suwalszczyzn, a potem zgodnie z traktatem z 12 lipca i umow z 6 sierpnia z rzdem radzieckim zajli 26 sierpnia Wilno. Niedugo jednak rzd litewski przebywa w Wilnie, gdzie rozsdnie usiowa zjedna sobie przychylno spoeczestwa polskiego. Podczas szybkiego parcia wojsk polskich na wsch�d dyplomatyczny sp�r o granice przeksztaci si znowu w zbrojny konflikt polsko--litewski. W kocu wrzenia 1920 r. oddziay polskie zaatakoway Litwin�w w rejonie Sejn, rozbiy ich siy i poprzez terytorium litewskie wyszy na most na Niemnie pod Druskiennikami. Polacy tumaczyli, e manewr ten by koniecznoci, narzucon przez wojn z Rosj, ale wiatowa opinia bya rozjtrzona agresywnymi poczynaniami Polski. Tote pragnc zatrze wraenie, jakie wywaro na zagranicy uderzenie polskie na wojska i ziemie litewskie, rzd polski 26 wrzenia zaproponowa Litwie podjcie negocjacji w Suwakach. Litwa odpowiedziaa szybko i chtnie przystaa na rozmowy. Bezporednie rokowania pol-sko-litewskie w Suwakach 30 IX—7 X 1920 r. doprowadziy do zawarcia tymczasowego porozumienia: ustalono lini demarkacyjn od granicy pruskiej wzdu linii Niemen—Orany—Ejszyszki—Bastuny. Urwanie linii na Bastunach oznaczao w istocie, e Polska nie zrzeka si pretensji do pozostajcego w rkach litewskich Wilna.

„ELIGIADA"

Zdawao si, e konflikt polsko-litewski zostanie ju rozwizany drog pokojow, gdy oto 7 X 1920 r. w dniu podpisania w Suwakach polsko-litewskiej umowy, zaczto w Wilnie m�wi o spodziewanym marszu na Wilno polskiej dywizji litewsko-biaoruskiej. Nastpnego dnia wr�d Litwin�w w Wilnie wybucha panika i nakazano ewakuacj. Okazao si, e stojcy na czele litewsko-biaoruskiej dywizji gen. L. eligowski „zbuntowa si" przeciwko rzdowi polskiemu, wypowiedzia posuszestwo naczelnemu dow�dztwu i pomaszerowa na Wilno. Dnia 9 X 1920 r. (dat t obchodzono p�niej w Litwie jako dzie aoby narodowej) gen. eligowski bez wikszego rozlewu krwi zaj Wilno. Po opanowaniu Wileszczyzny gen. eligowski ogosi utworzenie tzw. Litwy rodkowej jako niezalenego pastwa. Wadz zwierzchni w Litwie rodkowej sprawowa sam gen. eligowski, a do pomocy powoa Tymczasow Komisj Rzdzc, kt�rej przewodniczy W. Abramowicz. O przyszoci tego tworu pastwowego mia zdecydowa wybrany przez ludno sejm.

Zajcie Wilna przez gen. eligowskiego, jak stwierdza sam Pi-sudski, spotkao si „z odporem Europy tak gwatownym i tak silnym, jak aden inny", poniewa robio ono nieodparte wraenie jawnej agresji polskiej. Pisudski, wytrawny gracz polityczny, mistrz polityki fakt�w dokonanych, zdawa sobie spraw, e wobec wicych um�w midzynarodowych w Spaa i Suwakach Polska nie wejdzie do jego

286

ukochanego miasta inaczej, jak tylko pod postaci lepo oddanego mu „zbuntowanego" generaa. Prawda o zajciu Wilna, przez kilka lat starannie ukrywana przed wiatem, wysza na jaw dopiero w 1923 r. Pi-sudski w�wczas publicznie w Wilnie owiadczy, e gen. eligowski zajmujc Wilno „dziaa pod moim dow�dztwem i z mojego wyranego polecenia". Wyznanie to uczyni Pisudski dopiero w�wczas, kiedy Sejm Wileski 20 II 1922 r. powzi ju by uchwa o zczeniu ziemi wileskiej z Polsk i kiedy sejm polski uchwa t 24 III 1922 r. zatwierdzi.

LITWA W WALCE O WILNO

Zajcie Wilna przez gen. eligowskiego w 1920 r. i p�niejsze wcielenie Wileszczyzny do Polski w 1922 r. nie tylko przekreliy wszelkie nadzieje na porozumienie polsko-litewskie, ale i stworzyy grob dla pokoju w Europie. Litwa nie pogodzia si nigdy z zaborem Wilna. Pocztkowo pr�bowaa odpowiedzie na „eligiad" zbrojn akcj, cho wiedziaa, e za eligowskim kryje si Polska Pisudskiego. W kocu sierpnia 1920 r. Litwa posiadaa okoo 60 ty. onierzy, z tego 25 ty. zdolnych do boju bagnet�w, 500 szabel, 300 karabin�w maszynowych, 44 dziaa, 12 samolot�w, 4 samochody pancerne i 3 pocigi pancerne. Genera eligowski po ogoszeniu mobilizacji w Litwie rodkowej dysponowa na koniec 1920 r. armi zoon z blisko 59 ty. ludzi. Siy obu stron byy wic do wyr�wnane, z tym e wojska eligowskiego posiaday przewag dowiadczenia bojowego, ale szerzya si w nich demoralizacja i dezercja.

W kocu padziernika 1920 r. wojska litewskie przeszy do aktywnych dziaa przeciwko gen. eligowskiemu. Litwini stoczyli zwycisk bitw pod Giedrojciami, ale dalsze ich posuwanie si naprz�d zostao powstrzymane przez interwencj Ligi Narod�w. Liga ta, powoana do ycia w 1919 r. przez zwycisk Entent, miaa czuwa nad zachowaniem pokoju na wiecie. Uchwa z dnia 29 X 1920 r. Liga Narod�w postanowia rozstrzygn konflikt polsko-litewski poprzez plebiscyt na obszarach spornych. Rada Ligi Narod�w zalecia zawarcie rozejmu midzy Litw a Litw rodkow. Rozejm ten mia wej w ycie 21 XI 1920 r. Jednak 17 listopada wojska gen. eligowskiego rozpoczy natarcie na Szyr-winty—Giedrojcie—Dubinki. Cho brygada kawalerii dotara zagonem a pod Kiejdany, ofensywa wojsk gen. eligowskiego utkna. Przeciw-uderzenie litewskie gen. S. ukauskasa, wyprowadzone 19 listopada w rejonie Szyrwinty—Giedrojcie, doprowadzio w cigu trzech dni walk do odbicia tych miejscowoci. Liga Narod�w wydaa polecenie przerwania walk z dniem 21 listopada i wycofania wojsk obu stron poza neutralny 6-kilometrowy pas wzdu linii rozejmowej. Poniewa rzdy polski i litewski nie doszy do porozumienia w sprawie plebiscytu (kt�rego wcale nie chciay, bd pragny przeprowadzi go w spos�b dla siebie najkorzystniejszy), Liga Narod�w zaproponowaa obu pastwom wsp�lne rokowania pod przewodnictwem belgijskiego polityka P. Hymansa.

287

KRYZYS DEMOKRACJI LITEWSKIEJ 1923—1926

Litwa po utracie Wilna uwaaa, e znajduje si w stanie wojny z Polsk. W kraju nadal panowa stan wojenny, bardzo dogodny dla sprawujcej wadz chrzecijaskiej demokracji. Partia ta w deniu do utrwalenia swoich rzd�w i zamania opozycji nie przebieraa w rodkach. Tote policyjne rzdy chadecji coraz bardziej odbiegay od tych wzor�w demokracji, kt�re wskrzeszone pastwo litewskie wybrao sobie za model przy uchwalaniu konstytucji w 1922 r. Litwini nie mieli za sob ani tradycji pastwowych, ani dobrych przykad�w trudnej sztuki rzdzenia narodem. Tote zbyt wiele byo w Litwie biurokratycznego miecia szkoy carsko-rosyjskiej. Konflikt z Polsk zrodzi wr�d Litwin�w niesychanie wybujay nacjonalizm — typowy zreszt dla modych narod�w — i wrcz chorobliwe uprzedzenie do wszystkiego, co polskie. Jednoczenie zwalczanie si rewolucyjnych tworzyo wielk demagogi spoeczn, bez kt�rej nie mogy si obej koa rzdzce, o ile zamierzay sprawowa wadz, gdy masy ludowe naleao czym pozyska.

Partia chrzci]asko-demokratyczna stopniowo jednak tracia zaufanie swoich wyborc�w. Na spadek jej popularnoci w spoeczestwie wpyny policyjne metody rzdzenia przy utrzymywaniu stanu wyjtkowego, niepowodzenia rzdu w konflikcie z Polsk i afery gospodarcze, kompromitujce wielu dziaaczy chadeckich. Ju w wyborach do I sejmu z 1922 r. chadecja stracia absolutn wikszo, gdy uzyskaa ona 38 mandat�w na 78. Wybory do II sejmu w 1923 r. przyniosy wszake tej partii sukces: 40 mandat�w na 78. Ostatnie demokratyczne wybory do III sejmu, kt�re odbyy si w maju 1926 r., zakoczyy si wielk klsk chadecji. Zdobya ona tylko 30 miejsc na 85. Zwycistwo przypado w�wczas ludowcom (kt�rzy w 1922 r. zdyli ju odrzuci jako zbyteczn nazw „socjalici") — 22 mandaty, i socjaldemokratom — 15 miejsc. Narodowcy z „Paangi" otrzymali 3 miejsca. Nowym prezydentem Litwy zosta przyw�dca ludowc�w K. Grinius, drugi za lider tej partii, M. leviius, w porozumieniu z socjaldemokratami utworzy rzd centro-lewicowy. Rzd Sleeviiusa zni�s trwajcy od 1919/1920 r. stan wojenny, ogosi amnesti i przeduy pakt nieagresji (zawarty w ramach traktatu pokojowego 1920 r.) ze Zwizkiem Radzieckim. Zniesiono zakaz zgromadze i zebra pod goym niebem, uchwalono now ustaw prasow, na mocy kt�rej nie wadza administracyjna, lecz tylko sd m�g zarzdzi konfiskat bd zawieszenie czasopisma, zniesiono kar mierci za przestpstwa cywilne, przeprowadzono redukcj etat�w w aparacie pastwowym oszczdzajc na wydatkach administracyjnych. Zaczy wychodzi komunistyczne gazety. Likwidowano bezrobocie uruchamiajc roboty publiczne. Zakazano policji interwencji podczas strajk�w. Zdawao si, e Litwa zdoa wreszcie urzeczywistni demokratyczny porzdek spoeczny, e zapanuje w niej ad i praworzdno, e kroczy bdzie drogami postpu. Najblisza przyszo rozwiaa te zudzenia.

W drugiej poowie 1926 r. na Litwie ujawni si ostry kryzys demo-

288

Kazys Grinius, trzeci prezydent Litwy

kracji parlamentarnej. Ludowcy nie mieli w sejmie wikszoci i szukali poparcia socjaldemokrat�w, z kt�rymi razem mieli w sejmie 37 gos�w. Opozycja, zoona z chadecji i narodowc�w, posiadaa 33 gosy. W tych warunkach o utrzymaniu si rzdu mogy decydowa mniejszoci narodowe: Niemcy kajpedzcy 6 gos�w, Polacy 4 i ydzi 3 oraz drobna Partia Gospodarzy 2 gosy. System wielopartyjny przy takim ukadzie si i przy wszechwadzy sejmu czyni wadz wykonawcz niezdatn do sprawowania rzd�w. Sejmowadztwo, ongi jedna z najwaniejszych przyczyn upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej Obojga Narod�w, rozpanoszyo si (i to konstytucyjnie) w Litwie, a take we wsp�czesnej Polsce. Rozwydrzona opozycja chadecka, na kt�rej czoo wybija si uzdolniony i niebezpieczny jako przeciwnik ks. M. Krupaviius, podnosia gow. Uciekaa si ona do zatwardziaej obstrukcji obrad, usiowaa udaremni uchwalenie nowych, postpowych ustaw. „W sejmie skandale, awantury, stronnictwa si gryz" — pisa z gorycz w 1926 r. profesor uniwersytetu w Kownie, znany M. R�mer. „Trudno sobie wprost wyobrazi — dodawa on w swoim �Dzienniku� — jakie byoby wsp�ycie pastwowe Wilna z Litw, gdyby ono nie byo od Litwy oderwane, c� by byo, gdyby w sk�conym sejmie litewskim zasiadaa obok Litwin�w liczna i zwarta awa pos�w polskich z Wileszczyzny?" Wyjciem z kryzysu byy albo „rzdy ulicy", czyli dyktatura proletariatu, albo dyktatura buruazji. Korzystajc ze saboci si lewicowych, reakcja — solidarnie wystpujcy chadecy i narodowcy — pocza skrycie gotowa si do zamachu stanu. Zacza te grozi owiadczajc w gazecie chadeckiej „Darbininkas", e naley „gorliwie ledzi ca

289

19 — J. Ochmaski. Historia Litw v

zgubn robot dzisiejszych wadc�w Litwy, aeby w bliskim ju dniu sdu m�c im odpowiednio zapaci". Pisano te, e dojdzie do wojny domowej, bo rzd zmierza do bolszewizacji czy te — jak twierdzili jeszcze inni — polonizacji kraju.

Silniejsze od chadecji wpywy w wojsku posiadali narodowcy. Przycignli oni do siebie wielu modszych oficer�w sw ideologi nacjonalizmu, hasem silnej armii i rzd�w mocnej rki. Konspiracyjny spisek wojskowych zawiza si we wrzeniu 1926 r. i szybko rozprzestrzeni si. Majowy zamach stanu J. Pisudskiego w Warszawie wpyn krzepico na pogldy i ducha bojowego wtajemniczonej w spisek kadry oficerskiej. Opozycja w sejmie wzmagaa swe napaci na rzd, kt�ry zaczyna traci pewno siebie, tym bardziej e socjaldemokraci poczli odmawia dalszej wsp�pracy, sami za ludowcy rozbili si na dwa ugrupowania.

Rzd ludowc�w zlekceway doniesienie policji z 16 X 1926 r. o spisku wyszych oficer�w, powizanych z opozycj. Na pr�no te przestrzegali przed faszystowskim przewrotem dziaajcy na wp� legalnie komunici. Gos przestrogi tej partii, majcej w 1926 r. nieco wicej ni 500 czonk�w (z tego cz siedziaa do maja tego roku w wizieniach) i zwalczajcej zar�wno kleryka�w, ludowc�w, jak i socjaldemokrat�w, znajdowa zrozumienie tylko w masach robotniczych, np. podczas demonstracji robotniczej w Kownie 13 VI 1926 r.

FASZYSTOWSKI PRZEWR�T GRUDNIOWY 1926 ROKU

W nocy z 16 na 17 XII 1926 r. spiskowcy pod przewodem majora P. Plechaviiusa, pocignwszy za sob cz wojska, opanowali Kowno. Prezydent Grinius i premier leviius po kr�tkim wahaniu si ustpili, otrzymawszy na papierze gwarancje zamachowc�w, e porzdek konstytucyjny zostanie zachowany.

Zamach stanu dokonany zosta pod hasami „stumienia bolszewiz-mu" i przeciwstawienia si „zachannym deniom obcych narodowoci w kraju" — czyli Polak�w i yd�w. Aresztowani kierownicy KPL (dopiero co wypuszczeni z wizienia), K. Poela, J. Greifenbergeris, K. Giedrys, R. arnas, zostali wkr�tce rozstrzelam, 27 XII 1926 r. Zwyciscy spiskowcy zoyli wadz w rce A. Smetony. Nowym premierem zosta A. Yoldemaras. Obaj oni byli gorcymi wyznawcami modnego w�wczas w niekt�rych krgach buruazji europejskiej faszyzmu. Po Italii, w kt�rej B. Mussolini zagarn wadz w 1922 r., i w Polsce, rzdzonej po przewrocie majowym 1926 r. przez Pisudskiego, Litwa bya trzecim w Europie krajem, kt�ry dokona zwrotu w kierunku faszyzmu. P�niej faszyzm zwyciy w Portugalii (1928), w Niemczech po dojciu Hitlera do wadzy (1933), w otwie po przewrocie K. Ulmanisa 1934 r. i na koniec w Hiszpanii po krwawej wojnie domowej 1936—1939.

Caa zagranica przyja przewr�t litewski niechtnie. Jedynie faszystowskie Wochy nie kryy zadowolenia dla drugiej „modej siy" w Europie.

290

Wszdzie, gdzie faszyci przechwytywali wadz, powstawa autorytatywny system rzdzenia, oparty na woli „wodza". System ten w atmosferze niesychanie rozwinitego kultu wodza pozbawia znaczenia wadz ustawodawcz (sejm, parlament), a rzdy powierza wybranej elicie, opartej na sile wojskowej. Nieodczne od faszyzmu hasa nacjonalistyczne i demagogia spoeczna jednay reimowi liczne rzesze fanatycznych wyznawc�w i zwolennik�w.

Smetona, okrzyknity przez sw parti Zwizek Narodowc�w Litewskich (Lietuviu Tautininku Sjunga, zaoony w 1924 r.) „wodzem narodu" i obrany prezydentem 19 XII 1926 r. przez sejm, w kt�rym nie byo uorum, by dziaaczem wybitnym, ale hase spoecznych nigdy nie bra powanie. Zawsze by nacjonalist, kt�remu ideay demokracji byy obce. Pragn on przeksztaci Litw w pastwo „demokracji arystokratycznej". Ten system rzd�w mia by syntez idei przewodnictwa i idei przedstawicielstwa narodowego. Przewodniczy narodowi mia oczywicie przyw�dca partii „tautinink�w" — „w�dz narodu", a jego zwolennicy mieli tworzy reprezentacj narodu, posuszn woli wodza.

FASZYZACJA LITWY 1927—1938

Litewscy narodowcy (tautininkai) rozpoczli swe reformy od amania praworzdnoci i konstytucji 1922 r. Wprowadzili natychmiast stan wojenny i uciekli si do represji aresztujc okoo 300 os�b, ferujc wyroki mierci i kary dugoletniego wizienia. Sejm, wybrany w 1926 r., zosta przez nich nastpnego lata rozwizany, gdy od chwili, kiedy wyrazi w kwietniu 1927 r. wotum nieufnoci dla rzdu Yoldemarasa, okaza si zawad dla dalszych „reform". Nowym ciaem ustawodawczym staa si od 1928 r. Rada Stanu, kt�rej czonkowie pochodzili z nominacji. Rada ta, kt�r w Kownie zwano rad „siedmiu braci picych", na polecenie rzdu przygotowywaa dekrety lub ustawy i zajmowaa si kodyfikacj prawa.

Demokratyczna, wzorowana na konstytucji polskiej 1921 r., konstytucja litewska 1922 r. zostaa rycho zamieniona przez now, ogoszon w maju 1928 r. Konstytucja 1928 r. stanowia, e prezydent moe usun gabinet ministr�w, e ma prawo wydawania dekret�w, gdy nie obraduje sejm (a sejm nie obradowa a do 1936 r.), e jest najwyszym zwierzchnikiem armii. Z chwil, kiedy zbrojne rami pastwa i podpora dyktatorskiego reimu — wojsko, zostao poddane prezydentowi, m�g on sign ju po peni wadzy. Pocztkowo bowiem po przewrocie 1926 r. na Litwie panowaa „dyktatura bez dyktatora". Wadz dzielili Smetona i Yoldemaras. Dopiero we wrzeniu 1929 r. Smetona zmusi swego dugoletniego wsp�pracownika Yoldemarasa do ustpienia. Yoldemaras zdradza bowiem wyrane zapdy dyktatorskie, a Smetona, kt�ry uwaa si za waciwego „wodza narodu", nie zamierza ustpowa. Nowym premierem Smetona mianowa swego szwagra J. Tubelisa.

297

Smetona (przemawia) i Yoldemaras (z lewej z cylindrem) podczas jednej z uroczystoci pastwowych, jeszcze razem

Po rozpuszczeniu sejmu reim Smetony, nie skrpowany ju oficjaln opozycj, pozby si te swego chwilowego sojusznika — kleryka-�w. W pierwszej chwili po zamachu 1926 r. chrzecijascy demokraci, kt�rzy nie mogli przebole klski wyborczej, udzielili Smetonie silnego poparcia. W zamian jednak domagali si ogoszenia nowych wybor�w i wikszego udziau w rzdzie. Gdy dania te zostay przez „tautinin-k�w" odrzucone, chadecja przesza wzorem ludowc�w i socjaldemokrat�w do stanowczej opozycji wobec rzdu, ale owiadczaa przy tym, e chodzi jej g�wnie o pogodzenie zasady wadzy autorytatywnej z zasad swob�d demokratycznych. Bya to pr�ba zjednania „tautinin-k�w". Ci jednak, nie bdc zmuszonymi do dzielenia wadzy, nie zamierzali wcale i na wsp�prac, a nawet przeciwnie: wszczli ostr nagonk na kleryka�w. W 1931 r. rozpocz si konflikt rzdu Smetony z klerem i chadecja. Prasa rzdowa gwatownie zaatakowaa chadecj twierdzc, e katoliccy dziaacze organizuj tajne wywrotowe stowarzyszenia i rozpowszechniaj pamflety antyrzdowe. Z kolei kler zarzuci rzdowi walk z kocioem. Mimo tar z chadecja do 1935 r. Smetona rzdzi krajem bez gbszych wstrzs�w. Pucz w Taurogach 9 IX 1927 r., wywoany w obronie demokracji przez kilku byych pos�w do sejmu (socjaldemokrat�w i ludowc�w), zosta w tym samym dniu zdawiony, a w innych miejscowociach, jak w Olicie, zduszony w zarodku.

W nocy z 6 na 7 VI 1934 r. w Kownie wybuch bunt wojskowych. Przez dugie godziny sytuacja Smetony i jego reimu wygldaa bardzo niepewnie. Spiskowcy, zwizani ze skrajnym odamem faszystowskim, przewodzonym przez ambitnego profesora historii A. Yoldemarasa, wahali si jednak. A kiedy dziaajcy w ich imieniu szef sztabu generalnego, gen. P. Kubiliunas, otoczy wojskiem paac prezydenta i zada postawienia Yoldemarasa na czele rzdu, Smetona po prostu odm�wi. Oszoomiony stanowczym sprzeciwem prezydenta, gen. Kubiliunas za-

292

wr�ci wojsko do koszar, a sam odjecha po — dalsze instrukcje, gdy takiego obrotu sprawy nie przewidywa. Pozwolio to Smetonie opanowa sytuacj i uwizi Yoldemarasa oraz gen. Kubiliunasa. Reim Smetony w tych latach i p�niej wzm�g represje wobec przeciwnik�w politycznych. Zapenione byy nimi nie tylko wizienia, ale i obozy koncentracyjne, np. osawiony ob�z w Worniach. Siedzieli w nich na r�wni z komunistami take dziaacze klerykalni.

Skadnikami i opor reimu autorytatywnego Smetony byy: 1. Zwizek Narodowc�w Litewskich, 2. organizacje narodowe i gospodarcze. Pierwszy mia umacnia jedno narodu w myl hasa: „Jedno narodu potg Litwy" („Tautos vienybe — Lietuvos galybe), drugie za rozwija jego dobrobyt. Zaoenia ideowo-programowe Zwizku Narodowc�w, ksztatujc si od czasu jego utworzenia w 1924 r., sformuowane zostay dopiero w kocu 1933 r. Mia on charakter organizacji bardziej kulturalnej ni politycznej, gdy jego zadaniem bya troska o wychowanie narodowe spoeczestwa, mia strzec i umacnia litew-sko. Smetona bowiem goszc zasad wodzowstwa tak ustawi sw parti, by speniaa ona tylko rol doradcz wobec wadzy pastwowej, a nie kierownicz. W 1932 r. Zwizek Narodowc�w liczy okoo 9 ty. czonk�w, a w 1938 r. niespena 15 ty. Masow organizacj wic nie by. Opiera si g�wnie na zamoniejszym chopstwie (52% czonk�w) i inteligencji (40%). Swe wpywy na modzie Zwizek Narodowc�w rozciga za porednictwem organizacji Moda Litwa, zaoonej w 1927 r. Do rzdu organizacji narodowych zalicza si przede wszystkim wcale liczny paramilitarny Zwizek Strzelc�w Litewskich (Lietuvos auliu S-junga), zaoony w 1919 r., a grupujcy ponad 62 ty. czonk�w (w 1940 r.). Wr�d modziey studenckiej dziaaa korporacja Neo-Lit-huania.

Filarem, podtrzymujcym rzdy Smetony, bya oczywicie policja, zwana do 1924 r. milicj. Dzielia si ona na publiczn, czyli porzdkow, kryminaln, pograniczn, wodn i kolejow. Na nadzwyczajny wypadek trzymano w Kownie dobrze wyposaon rezerw policji. Wedug ustawy z 1934 r. w caej Litwie miao by 1555 policjant�w suby publicznej, 2022 w subie pogranicznej oraz 184 na kolei, wodach i w rezerwie. Brak danych o etatach policji politycznej i kryminalnej.

Postrachem Litwy staa si zorganizowana w 1919 r. i r�nie nazywana policja polityczna, pospolicie zwana „valgyba". Zajmowaa si ledzeniem i zwalczaniem ruch�w wywrotowych w kraju, obcym wywiadem na Litwie, a g�wnie tpieniem ruchu rewolucyjnego i za Smetony — partii opozycyjnych. Nieraz uciekaa si ona do prowokacji i terroru wobec wini�w.

Niezalenie od „valgyby" opozycj zwalczaa zaoona na przeomie 1927 i 1928 r. terrorystyczna, zakonspirowana organizacja „elazny Wilk". Pozostawaa ona na usugach Yoldemarasa, tote Smetona rozwiza j w 1930 r. „elazny Wilk" dziaa jednak dalej w konspiracji a do II wojny wiatowej.

Mimo wszystko liczba przestpstw rosa: w 1931 r. zarejestrowano 57 616 przestpstw, a w 1937 r. ju 82 682.

293

Reim Smetony jako g�wn obok policji podpor swej wadzy wynosi wysoko w hierarchii spoecznej warstw urzdnik�w. Rozbudowujc administracj pastwow Smetona okrela warstw biurokratyczn jako „s�l narodu". Naczelnicy powiat�w i gmin uroli do rangi ordownik�w i przewodnik�w narodu w przekazywaniu masom poczyna i idei rzdu, traktowano ich jako krzewicieli litewskoci i pastwowoci. Oni to mieli ksztatowa zbiorow wol spoeczestwa i kierowa ni wedle wskaza „wodza narodu". W praktyce, traktujc obywateli jako bezwoln mas, dranili czstokro ludno usiujc, czsto w spos�b cakiem nieroztropny, regulowa nawet te dziedziny ycia, kt�re w aden spos�b nie mieciy si w kompetencjach administracji. Np. naczelnik powiatu kowieskiego w 1933 r. zobowizywa mieszkac�w do przestrzegania higieny osobistej i szczeg�owo w swoim zarzdzeniu wylicza, co i jak maj w tym celu czyni, niechlujom za grozi kar aresztu lub grzywny.

Latem 1935 r. Litwa przeya rewolucyjny wstrzs. Na tle cigncego si od 1931 r. kryzysu gospodarczego, szczeg�lnie dotkliwie odczutego przez wie z racji wielkiego spadku cen na produkty rolne, na Suwalszczynie wybuchy rozruchy chopskie. Odezwa Chopskiego Komitetu Strajkowego z lipca 1935 r. podkrelajc, e wocianie „dalej ju nie mog cierpie ucisku swoich", wezwaa chop�w do strajku i „wygodzenia miast": od 20 sierpnia do 20 wrzenia chopi mieli powstrzyma si od dowozu produkt�w ywnociowych do miast. W przygotowaniu tej akcji wziy udzia r�ne kierunki polityczne, od komunist�w poczwszy, na faszystowskiej grupie Yoldemarasa skoczywszy. Obok da gospodarczych, jak znienie podatk�w i cen na towary przemysowe, chopi domagali si demokratycznego samorzdu i sejmu. W szeregu miejscowoci strajk chopski doprowadzi do krwawych star z policj. Padli zabici i ranni. Mimo ostrych zarzdze i represji policyjnych rozruchy zaczy przenosi si do innych czci kraju, podpalano dwory. Dla uspokojenia mas chopskich Smetona powici ministra rolnictwa J. Aleks i ministra spraw wewntrznych S. Rusteik, Tubelis, jako symbol cigoci reimu „tautinink�w", pozosta na czele czciowo zmienionego gabinetu ministr�w.

Poprawa sytuacji gospodarczej, wzrost cen pod�w rolnych i zwikszenie eksportu rozadoway wrzenie na wsi. Pomylna koniunktura gospodarcza od schyku 1935 r. przysza w sam por reimowi Smetony. Rzd, zdajcy sobie spraw z nastroj�w kraju, przystpi do umacniania swojej pozycji. Dla ugruntowania wadzy nie starczay oczywicie tylko rodki policyjne. Signito wic do bogatego zasobu prawnych rodk�w zwalczania opozycji. Jeszcze w 1934 r. zamknito klasowe zwizki zawodowe, jako poddane wpywom lewicy. Tylko Federacja Pracy pod zmienion (w 1935 r.) nazw Zwizku Robotnik�w Chrzecijaskich, jako przeciwwaga wpywom komunist�w wr�d wiata pracy, moga nadal prowadzi swoj dziaalno. Ustawa prasowa z 1936 r. zamkna usta pismom opozycyjnym. Ustawa o stowarzyszeniach pooya w dniu 6 II 1936 r. kres dziaalnoci piciu partii opozycyjnych:

294

chrzci]asko-demokratycznej, ludowej, socjaldemokratycznej, partii jednoci gospodarzy oraz litewskiemu zwizkowi modziey.

Nowa ordynacja wyborcza z 1936 r. wprowadzia zasad wybor�w porednich do sejmu: kandydat�w na pos�w wystawiay kontrolowane przez rzd samorzdy lokalne. W ten spos�b w 1936 r. nastpia na Litwie likwidacja resztek demokracji.

Legalizacji nowego ustroju dokonano za pomoc trzeciej konstytucji z 12 V 1938 r. Konstytucje z lat 1922 i 1928 gosiy, e Litwa jest niepodleg republik demokratyczn, natomiast konstytucja z 1938 r. uywaa okrelenia mglistego: „niepodlege suwerenne Pastwo Litewskie". Konstytucja z 1928 r. zmieniaa ustr�j Litwy z demokracji parlamentarnej na demokracj prezydenck, ale i to nie wystarczao; konstytucja z 1938 r. wprowadzaa autokracj prezydenta, zwanego ju teraz urzdowo „wodzem narodu". Prezydent obecnie odpowiada waciwie tylko — jak to byo w Polsce na mocy konstytucji z 1935 r. — przed Bogiem i histori. Zreszt konstytucja litewska 1938 r. bya wzorowana na polskiej konstytucji 1935 r., ocenianej — i to w warunkach ostrego konfliktu midzy obu pastwami — przez pras reimow i litewskie koa rzdowe jako przykad nowego prawa konstytucyjnego, nacechowanego silnym autorytaryzmem, a w og�le jako stanowic „nowy typ prezydenckiego reimu". Prezydent Republiki Litewskiej, wybierany na lat siedem, m�g rozwiza sejm bez podania powod�w, on wyznacza premiera i zatwierdza ministr�w, m�g ich te usuwa, m�g wydawa ustawy i zatwierdza umowy midzynarodowe. Rola sejmu zostaa ograniczona do wyboru prezydenta, uchwalania projekt�w ustaw, przekazywanych prezydentowi do zatwierdzenia. Jeliby prezydent odrzuci projekt ustawy, a sejm by j powt�rnie uchwali, prezydent mia prawo sejm rozwiza. Sejm poprzez wnoszenie interpelacji poselskich m�g wywiera pewien wpyw na polityk rzdu: jeli odpowied ministra na interpelacj zostaa trzema pitymi gos�w poselskich uznana za niezadowalajc, minister mia otrzyma dymisj, premier za m�g ustpi, albo te w takiej sytuacji prezydent rozwizywa parlament. Tak to faszyzujcy reim „tautinink�w" podporzdkowa sobie wszystkie dziedziny spoeczno-politycznego ycia kraju.

Jednake do wyksztacenia si w peni faszystowskiego ustroju na Litwie nie doszo. Reim nie zdoa zaprowadzi waciwej faszyzmowi totalnej organizacji spoeczestwa i instytucjonalizacji caego ycia spoecznego. Nie wytworzono te masowego ruchu politycznego, wspierajcego te zastrzee „wodza". Istnia w pastwie litewskim autorytatywny reim biurokratyczno-policyjny, wzorowany na faszyzmie woskim, kt�rego dowiadczenia propagowano, w kt�rym widziano „wiele rzeczy prawidowych, ale nie absolutnych" —jak stwierdzao kierownictwo partii „tautinink�w" w 1930 r. Odrzucajc liberalizm jako ustr�j, kt�ry broni wolnoci, ale nie uczy obowizk�w wobec pastwa, Sme-tona uwaa, e kryzys wsp�czesnej demokracji zaegna mog tylko trzy ustroje: komunistyczny, faszystowski i autorytatywny. Komunizm Smetona odrzuca bez dyskusji. O faszyzmie w jego narodowosocjali-

295

stycznym hitlerowskim wydaniu powiedzia wrcz w grudniu 1933 r., e „jest on otwarcie agresywny. Dy nie tylko do odzyskania straconych przez Niemcy w ostatniej wojnie ziem, ale i do zagarnicia nowych obszar�w na wschodzie kosztem kraj�w batyckich, a dalej i Rosji". Tote rzd Smetony posun si nawet w 1934 r. do zakazu rozpowszechniania w Litwie ksiki Hitlera Mein Kampf.

Istniay te w Litwie instytucje niezalene od pastwa, a nawet — jak koci� katolicki — bdce z nim w konflikcie. Powszechny bierny op�r ludnoci wobec faszystowskich metod rzdzenia sprawia, e Litwa mimo zniesienia swob�d demokratycznych nie staa si pastwem faszystowskim.

KOCI� KATOLICKI A PASTWO LITEWSKIE

Katolicyzm wyznawao na Litwie okoo 80% ludnoci, by on wic wyznaniem panujcym, poza okrgiem kajpedzkim, gdzie zdecydowan wikszo stanowili luteranie. W og�lnoci wyznania reformatorskie w Litwie obejmoway okoo 207 ty. wiernych (9,5%), z kt�rych wikszo stanowili kalwini, czyli ewangelicy reformowani. Stosunkowo silny by koci� prawosawny, ale rozpada si na prawosawnych, starowierc�w i unit�w, liczy w sumie okoo 55 ty. wyznawc�w (2,5%), z przewag starowierc�w. Religi t wyznawali oczywicie tylko zamieszkujcy Litw Rosjanie i Biaorusini. Judaizm pozostawa religi wycznie ydowsk, ydzi za stanowili okoo 7,3% mieszkac�w Litwy (wszystkie dane z 1938 r.). Spor�d tych wszystkich wyzna jedynie koci� katolicki ujawnia aspiracje polityczne, usiujc wpywa na postaw spoeczestwa i polityk pastwa, propagujc nacjonalizm i demokracj w dziedzinie ustroju, a klerykalizm w sferze postawy wobec wiata.

Konkordat Polski z Watykanem z 1925 r., tworzcy arcybiskupstwo wileskie i wczajcy je do polskiej prowincji kocielnej, wywoa na Litwie nowe rozgoryczenie z powodu Wilna. Oznacza on bowiem w oczach Litwin�w uznanie przez Stolic Apostolsk faktu wczenia Wi-leszczyzny do Polski i podporzdkowanie litewskiej organizacji kocielnej arcybiskupstwu wileskiemu, a wic zagranicznemu, co godzio w suwerenno Litwy. Tote rzd litewski, mimo i kierowany przez chrzecijaskich demokrat�w, nie tylko zoy w tej sprawie protest w Watykanie, ale i odm�wi arcybiskupowi Zecchiniemu, nuncjuszowi papieskiemu w Kownie, prawa ponownego wjazdu na terytorium Litwy (1925 r.).

Naciski rzdu i starania litewskiej hierarchii kocielnej sprawiy, e 4 IV 1926 r. papie Pius XI ogosi bull Lituanorum gente, moc kt�rej zostaa utworzona litewska prowincja kocielna — arcybiskupstwo kowieskie oraz cztery biskupstwa: koszedarskie, poniewieskie, telsze-wskie i wikowyskie, z 53 dekanatami i 519 parafiami (w 1940 r. istniao na Litwie 716 kocio�w). Ale dojcie do wadzy socjaldemokrat�w i ludowc�w w 1926 r. spowodowao, e nie nastpia wymiana przedsta-

296

Wilno. Koci� Misjonarzy z XVIII w.

wicielstw dyplomatycznych midzy Litw a Watykanem, nie zawarto te konkordatu. Ryche przejcie wadzy przez Smeton umoliwio zawarcie konkordatu w dniu 27 IX 1927.

Konkordat Litwy z Watykanem gwarantowa kocioowi katolickiemu przez pastwo prawo do posiadania wasnych organizacji, prasy, szk�, wydziau teologiczno-filozoficznego na uniwersytecie, zebra i zjazd�w katolickich. Konkordat przewidywa, e nominacji na arcybiskupa kowieskiego i biskup�w papie dokonywa bdzie za zgod prezydenta Litwy.

Zakaz istnienia opozycyjnych partii politycznych z 1936 r. sprawi, e koci� pozosta na Litwie jedyn zorganizowan, legaln si, zdoln do przeciwstawiania si posuniciom rzdu. Zaczy si wic wkr�tce nieporozumienia na tle interpretacji konkordatu midzy rzdem a kocioem i Watykanem. Tzw. „akcja katolicka" co innego oznaczaa dla rzdu, a co innego dla kocioa. Tote stan napicia midzy obiema stronami utrzyma si do koca istnienia buruazyjnego pastwa litewskiego.

DZIAALNO KOMUNISTYCZNEJ PARTII LITWY W LATACH 1921—1938

Od czasu upadku wadzy radzieckiej na Litwie wiosn 1919 r. komunici litewscy zmuszeni byli dziaa w podziemiu. Wielu z nich opucio kraj razem z wycofujc si Armi Czerwon w 1920 r. Pozosta-

297

ych na miejscu dotkny przeladowania i areszty ze strony rzdu, a take wadz polskich na Wileszczynie. Represje spowodoway znaczne osabienie dziaalnoci Komunistycznej Partii Litwy i spadek liczby jej czonk�w. W latach 1920—1940 zasdzono na Litwie 3096 uczestnik�w ruchu rewolucyjnego i antyfaszystowskiego, a okoo 6800 ukarano w trybie administracyjnym. Zalenie od nasilenia represji liczebno partii komunistycznej malaa lub rosa. W 1920 r. partia ta liczya 872 czonk�w, w 1923 r. tylko 241, w 1926 r. — 507, w 1929 r. — 750, w 1932 r. — 480; potem jej szeregi mimo cikich dla rewolucyjnej pracy warunk�w zaczy rosn: w 1934 r. KP Litwy liczya ju 1210 czonk�w, a w 1940 r. okoo 2 ty.

Dziaalnoci partii kierowa jej Centralny Komitet, na kt�rego czele stali przebywajcy na emigracji w Rosji Radzieckiej V. Mickevi-ius-Kapsukas i Z. Aleksa-Angarietis. Od 1921 r. KP Litwy wchodzia w skad Midzynarod�wki Komunistycznej. Na III Zjedzie KP Litwy w 1921 r. poddano krytyce popenione podczas rewolucji 1918—1919 r. bdy, zwaszcza niesuszn polityk roln, i nakrelono nowy program dziaania. Stwierdzono, e trzeba dy do stworzenia sojuszu robotni-czo-chopskiego jako podstawowej przesanki zwycistwa socjalizmu w Litwie, e naley rozwin szczeg�lnie prac w zwizkach zawodowych oraz organizacjach spoeczno-kulturalnych i owiatowych, w sejmie i w samorzdzie.

Wybory do sejmu w 1922 r. wykazay, i mimo odpywu fali rewolucyjnej, przesilenia w samej partii, zwalczanej przez wszystkie pozostae stronnictwa polityczne, komunici litewscy zachowali powany wpyw na masy ludowe. Zebrali oni wtedy 51,4 ty. gos�w wyborczych i wprowadzili do sejmu piciu swoich pos�w jako „frakcj robotniczych grup Litwy". Do nastpnych sejm�w komunici ju nie zdoali wej, co byo w jakiej mierze wynikiem nagonki prowadzonej przeciwko nim przez partie rzdzce.

Przewr�t grudniowy 1926 r. przyni�s z sob nasilenie terroru wobec komunist�w. Stare kierownictwo zostao rozstrzelane. Nowi przyw�dcy (K. Didiulis, A. Sniekus i inni) rzucili w�wczas haso walki o utworzenie antyfaszystowskiego rzdu, pragnc pozyska tych wszystkich, kt�rzy nie opowiadali si za reimem Smetony. Partia zacza rozwija coraz owocniejsz dziaalno w zwizkach zawodowych (do ich likwidacji w 1924 r.), w kasach chorych. Organizowaa demonstracje robotnicze, wydawaa czasopisma i ulotki, rozwijaa akcj strajkow. Praca ta rwaa si na skutek cigych aresztowa kierownictwa i czonk�w partii.

Po mierci V. Kapsukasa (zm. 17 II 1935 r.), kt�ry zmar w Moskwie, wybrano nowe kierownictwo, do kt�rego weszli Z. Angarietis, J. Garelis, A. Sniekus i K. Sprindys. KP Litwy podja w�wczas, w myl uchwa VII Kongresu Kominternu z 1935 r., walk o utworzenie antyfaszystowskiego frontu ludowego. Popieraa ona czynnie wielki strajk chopski w Zaniemeniu w 1935 r., zorganizowaa powszechny strajk robotnik�w w Kownie w 1936 r., zakoczone krwawymi star-

298

ciami z policj. Komunici litewscy mimo wszelkich przeladowa wytrwali w podziemnej walce i przygotowywali si w ten spos�b do odegrania takiej roli w swym kraju, jak im wyznaczy bieg procesu historycznego.

SP�R POLSKO-LITEWSKI O WILNO 1921—1928

Rokowania polsko-litewskie podjte z inicjatywy Ligi Narod�w (1920 r.) toczyy si w Brukselii 20IV—3 VI 1921 r. Hymans 20 V 1921 r. wysun wasny projekt rozwizania sporu: Wilno miao by wczone do Litwy, lecz sama Litwa staaby si pastwem federacyjnym, zoonym z dw�ch autonomicznych czci — wileskiej i kowieskiej, w kt�rych jzyki litewski i polski byyby r�wnouprawnione. Tak zorganizowane kantonalne pastwo litewskie byoby zwizane z Polsk konwencjami: militarn, ekonomiczn itd., posiadaoby wsp�ln z Polsk rad spraw zagranicznych. Litwini wyrazili zgod na projekt Hymansa pod warunkiem, e Wilno bezwzgldnie powinno nalee do Litwy, w kt�rej Polacy nie bd narodem wsp�rzdzcym, tylko mniejszoci. Delegacja polska obstawaa przy tym, e o losie Wilna moe stanowi tylko wola ludnoci ziemi wileskiej.

Projekt Hymansa zosta nieco p�niej zmieniony na korzy Litwy. W swej nowej wersji z 3 IX 1921 r. przewidywa on, e tylko okrg wileski bdzie posiada autonomi, a rzd centralny i sejm bd miay siedzib w Wilnie. Litwini przy wielu zastrzeeniach gotowi byli uzna ten projekt, za to rzd polski owiadczy, i nie jest nim zainteresowany. Tym samym porednictwo Ligi Narod�w w konflikcie polsko-litew-skim spezo na niczym.

Wczenie ziemi wileskiej do Polski w 1922 r., mimo dyplomatycznych protest�w Anglii i Francji, przesdzio sp�r o Wilno na dugie lata. Konferencja ambasador�w Anglii, Francji, Woch i Japonii, jako ciao wykonawcze pastw sprzymierzonych, ostatecznie 15 III 1923 r. uznaa wschodnie granice Polski i przyznaa Polsce Wilno z ziemi wilesk. Protest Litwy nie odni�s skutku, gdy nowa konferencja ambasador�w 3 XII 1924 r. owiadczya, i nie zamierza wszczyna dyskusji nad spraw granicy polsko-litewskie j. Decyzj konferencji ambasador�w przyja do wiadomoci Liga Narod�w. Litwa w swej walce o Wilno pozostaa waciwie osamotniona. Moralne poparcie, jakiego udziela jej w sprawie Wilna Zwizek Radziecki, w niczym nie mogo zmieni rzeczywistej granicy polsko-litewskiej, ale dawao Litwie pewne podstawy prawne do roszcze terytorialnych wobec Polski. Rosja Radziecka traktatem z 1920 r. przyznaa wprawdzie Wilno Litwie, ale innym traktatem, zawartym w Rydze 18 III 1921 r., owiadczaa, e jeli do obszar�w lecych na wsch�d od granicy polsko-rosyjskiej „wchodz terytoria sporne midzy Polsk a Litw — sprawa przynalenoci tych terytori�w do jednego z tych pastw naley wycznie do Polski i Litwy". Jednake w traktacie o nieagresji midzy Litw a Zwizkiem Radzieckim, zawartym w Moskwie 28 IX 1926 r., strona radziecka

299

stwierdzia, e „traktat pokoju midzy Litw a Rosj, zawarty w Moskwie 12 lipca 1920 r., kt�rego wszystkie postanowienia zachowuj ca sw moc i nienaruszalno, pozostaje podstaw stosunk�w midzy Republik Litewsk a ZSRR". Tym samym Zwizek Radziecki uznawa, e granica litewsko-polska, ustalona traktatem 1920 r., pozostaje nadal aktualna, a wic Wilno prawnie naley do Litwy. Na protest polski z 26 X 1926 r. rzd radziecki odpowiedzia 19 XI 1926 r., e nie podaje w wtpliwo postanowienia traktatu ryskiego w sprawie granicy pol-sko-litewskiej. Tym samym dwa sprzeczne z sob w kwestii granicy pol-sko-litewskiej traktaty pozostaway w mocy, stan prawny nie odpowiada stanowi rzeczywistemu, sytuacja bya zgoa absurdalna, co musiao da pow�d do dalszych spor�w.

PISUDSKI I YOLDEMARAS. POK�J CZY WOJNA.

Sp�r polsko-litewski rozgorza na nowo po przewrotach pastwowych w Polsce i Litwie. Rzd Yoldemarasa, nie bardzo pewny swego stanowiska w kraju, zaczai uprawia polityk ucisku nie tylko wobec wasnego spoeczestwa, ale szczeg�lnie wobec polskiej mniejszoci narodowej. Zamykano wic na Litwie szkoy i towarzystwa polskie, aresztowano nauczycieli i dziaaczy. Rzd polski w odwet zamkn szkoy litewskie na Wileszczynie i wydali wielu dziaaczy litewskich. Zatarg polsko-litewski ponownie stan na forum Ligi Narod�w i w kadej chwili grozi wybuchem wojny. Rzd litewski 5 X i 26 XI 1927 r. wni�s do Ligi Narod�w skargi na przeladowania Litwin�w w Polsce i oskary Polsk o zamiar agresji. W listopadzie 1927 r. Litwa zarzdzia czciow mobilizacj. Skonny do marszu na Kowno Pisudski „po nocach spa nie m�g", ale wobec poparcia Litwy przez Zwizek Radziecki i Niemcy wola rozstrzygn konflikt pokojowo. Rzd polski w nocie z 28 XI 1927 r. do szeregu pastw europejskich oznajmi, i nie ywi wobec Litwy wrogich zamiar�w i pragnie nawizania z ni normalnych stosunk�w, mimo i Litwa od lat utrzymuje, jakoby znajdowaa si w stanie wojny z Polsk.

Na posiedzeniu Rady Ligi Narod�w w Genewie 10 XII 1927 r. doszo do dramatycznego spotkania Pisudskiego z Yoldemarasem. Na o-skarenia litewskie Pisudski odpowiedzia zdecydowanym pytaniem: „la paix ou la guerre?" (pok�j czy wojna?). Przyparty do muru Yolde-maras zmuszony by odpowiedzie: „la paix", i przyzna, e stan wojenny midzy Litw a Polsk nie istnieje. Liga Narod�w przyja do wiadomoci owiadczenia obu m�w stanu i zalecia im „nawizanie w najbliszym czasie bezporednich pertraktacji majcych na celu ustalenie dobrych stosunk�w, od kt�rych zaley pok�j".

Rokowania polsko-litewskie zostay podjte z inicjatywy Ligi Narod�w wiosn 1928 r. w Kr�lewcu. Litwa zadaa w�wczas od Polski 10 min dolar�w tytuem odszkodowania za akcj gen. eligowskiego i zaznaczya, i nie zrzeka si praw do Wilna. Strona polska w odpowiedzi zgosia pretensje do odszkodowania za wypadki na linii demarkacyjnej

300

polsko-litewskiej 1919 i 1920 r. oraz za straty wynike ze zamania przez Litw neutralnoci w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r., kiedy to oddziay Armii Czerwonej wykorzystay ziemie litewskie do natarcia na Polsk. Delegacja polska dodaa, i prawa terytorialne Polski nie mog by przedmiotem obrad. Konferencja kr�lewiecka musiaa zakoczy si niepowodzeniem. Kryzys w stosunkach polsko-litewskich trwa dalej, granica bya zamknita nawet dla ruchu pocztowego. Polska pozostawaa niedostpna dla Litwin�w, a Litwa dla Polak�w. Przelana o Wilno krew i morze nienawici, podsycanej przez nacjonalistycznych prowodyr�w, na dugie lata rozdzieliy oba narody. Nie rozpaczliwy up�r Litwin�w w deniu do odzyskania swej prastarej ziemi i stolicy — Wilna, lecz zaborcza polska buruazja i magnateria — „ubry kresowe", ponosz najwiksz odpowiedzialno za konflikt i rozlew krwi polsko-litewskiej. W sprawie wileskiej porozumie si mogy tylko ludowe demokratyczne siy obu kraj�w. Te jednak, w obu pastwach tumione i deptane przez rzdy buruazyjne, nie mogy doj do gosu. Dobrych stosunk�w midzy Litw a Polsk nie mona byo zreszt budowa na krzywdzie jednej ze stron. C� zyskaa Polska na starciu z Litw? Jeszcze jedno miasto wojew�dzkie. Litwini natomiast stracili sw odwieczn stolic.

ODZYSKANIE KAJPEDY W 1923 ROKU

Sp�r o Wilno z Polsk do tego stopnia pochon uwag spoeczestwa litewskiego, e pocztkowo bardzo mao uwagi powicao ono drugiemu, bodaj waniejszemu dla gospodarczego bytu Litwy zagadnieniu: sprawie dostpu do morza. Wprawdzie Litwa w porozumieniu z otw w 1921 r. w zamian za pewne ustpstwa terytorialne posiadaa pas pomorz pogowskiego, ale port rybacki w P� adze nie nadawa si do przyjmowania statk�w morskich.

Konferencja pokojowa w Wersalu 1919 r. stworzya Litwie pewne nadzieje na odzyskanie kraju kajpedzkiego. Kajpeda, jeszcze w poowie XIII w. zagarnita przez Krzyak�w, dugie wieki znajdowaa si pod panowaniem niemieckim. Mimo silnej germanizacji Litwini w kraju kajpedzkim cigle stanowili powany odsetek ludnoci. W 1905 r. spis ludnoci wykaza, e w kraju kajpedzkim na 139 770 mieszkac�w prawie poowa (66 066) podaa litewski za sw�j jzyk macierzysty, a wic poczuwaa si do litewskoci.

Konferencja wersalska uwzgldniajc yczenia delegacji litewskiej wyczya kraj kajpedzki spod jurysdykcji niemieckiej i oddaa go pod tymczasowy zarzd wielkich mocarstw, g�wnie Francji. Litwa jeszcze nie bya uznana de facto przez wielkie mocarstwa, tote nie moga obj Kajpedy. Sejm ustawodawczy litewski rozpatrujc w 1921 r. spraw Kajpedy uroczycie wypowiedzi* si za przyczeniem jej do Litwy na prawach autonomicznego okrgu. Jednake wielkie mocarstwa po odrzuceniu przez Litw projektu Hymansa, przewidujcego utworzenie federacji polsko-litewskiej, zaczy w 1922 r. rozwaa mo-

301

liwo przeksztacenia Kajpedy w wolne miasto. Litwini w�wczas, ju po utracie Wilna, zdobyli si na miay krok: wywoali w kraju kajpe-dzkim zbrojne powstanie i 15 I 1923 r. zajli Kajped. Oficjalnie Litwa w przewidywaniu reakcji wielkich mocarstw wypara si wsp�dziaania z powstacami, ale cel sw�j — odzyskanie Kajpedy, osigna. Sprzymierzone mocarstwa wkr�tce zreszt uznay przyczenie Kajpedy do Litwy, zastrzegy jednak, e kraj ten musi otrzyma autonomi, a ponadto domagay si, aby Litwa zapewnia Polsce wolny tranzyt przez port kajpedzki. Poniewa Litwa, dotknita do ywego spraw Wilna, nie chciaa zgodzi si na udzielenie Polsce tak daleko idcych przywilej�w w Kajpedzie, sprawa ta znalaza si na porzdku obrad Ligi Narod�w. Liga 14 III 1924 r. zalecia przyjcie konwencji przekazujcej Litwie Kajped jako suwerenn cz jej terytorium pastwowego na prawach autonomii. Poniewa konwencja ta nie u-wzgldniaa interes�w polskich w Kajpedzie, Litwa szybko j podpisaa 8 V 1924 r.

Odzyskanie Kajpedy miao dla Litwy ogromne znaczenie gospodarcze. Cho kraj ten stanowi tylko 3% terytorium Litwy, a jego mieszkacy tylko 6% ludnoci Litwy, to dawa on okoo 30% caej produkcji przemysowej Litwy. Przez Kajped szo 70—80% caego eksportu litewskiego. Kajpeda bya wic jakby pucami i sercem gospodarki narodowej Litwy.

Niestety, spiesznie podpisana konwencja 1924 r. rycho obr�cia si przeciwko samej Litwie. Litwa jako nie moga zdoby si na zasilenie tego kraju kadrami wasnej narodowej inteligencji, kt�ra by krzewia wr�d Litwin�w kajpedzkich kultur i wiadomo narodow litewsk. By to powany bd polityczny, gdy znaczna cz Litwin�w kajpedzkich ulegaa wpywom nacjonalistycznej propagandy niemieckiej. Do wspomnie, e spis z 1925 r. wykaza, i w kraju kajpedzkim Litwini stanowili 51% ludnoci, gdy tymczasem przy wyborach do sejmiku kajpedzkiego na list litewsk padao nie wicej ni 5—18% gos�w!

Litwa upojona pocztkowo posiadaniem portu i kraju kajpedzkiego zdawaa si nie dostrzega niebezpieczestwa potnych wpyw�w niemieckich w Kajpedzie i nie przeszkadzaa rozwijaniu oywionej dziaalnoci przez r�ne odwetowe organizacje niemieckie. Wscho-dnioniemieccy hakatyci swobodnie mogli organizowa sw�j niezwykle prny Heimatbund, a nawet oskara Litw o „bezkarne amanie prawa zagwarantowanego przez wielkie mocarstwa" Niemcom kajpedzkim, o denie do zniesienia autonomii. Niemiecka w swym skadzie rada miejska Kajpedy posuna si nawet do tego, e nie zezwolia na wywieszenie Pogoni — goda pastwowego Litwy — w sali swych obrad.

Konwencja kajpedzka 1924 r. nie stanowia przeszkody w rozwijaniu litewskoci w tym kraju. A jednak wadze litewskie nie umiay si zdoby na stworzenie silnej litewskiej organizacji spoeczno-kultural-nej, kt�rej dziaalno wsparaby organa wadzy litewskiej w tym kra-

302

ju. Dopiero energiczny gubernator Kajpedy Navakas w 1934 r., kiedy po dojciu Hitlera do wadzy zaostrzyy si stosunki litewsko-niemiec-kie, pr�bowa podj zdecydowan walk z panoszeniem si niemczyzny w Kajpedzie. Usun on niemiecki zarzd Kajpedy i powierzy go Litwinom. Czoowi hitlerowcy i nacjonalici niemieccy za knowania majce na celu oderwanie Kajpedy od Litwy znaleli si pod kluczem. W marcu 1935 r. zostali oni skazani na kary wizienia. Wtedy nastpia interwencja wielkich mocarstw (Anglia, Francja, Wochy), kt�re zaday od Litwy przestrzegania autonomii Kajpedy. Gubernator Nava-kas zmuszony by uda si na urlop. Grone stanowisko hitlerowskiej Rzeszy, antylitewska postawa wielkich mocarstw, zdecydowany sprzeciw zjednoczonej niemczyzny kajpedzkiej oraz sabo ywio�w litewskich w tym kraju zmusiy Litw w 1935 r. do rezygnacji z pr�by cilejszego zespolenia Kajpedy z Wielk Litw.

TERYTORIUM, ZALUDNIENIE I STRUKTURA SPOECZNO-GOSPODARCZA LITWY

Odrodzone pastwo litewskie po utracie ziemi wileskiej rozcigao si na obszarze 52 822 km²; po przyczeniu Kajpedy terytorium Litwy wynosio 55 670 km². Powszechny spis ludnoci, przeprowadzony 171X1923 r., wykaza, e w Litwie (jeszcze bez Kajpedy) yo 2 028 971 os�b. Przecitna gsto zaludnienia Litwy przekraczaa nieco liczb 39 mieszkac�w na l km². W najgciej zaludnionej Ko-wieszczynie (powiecie) na l km² przypadao przeszo 60 os�b. Sabiej zaludniona bya rodkowa cz Litwy — powiaty Bire, Szawle, Telsze i Rosienie, gdzie na l km² mieszkao ledwie 31—34 ludzi.

Spis z 1923 r. wykaza zarazem du jednolito struktury narodowociowej Litwy. Litwini stanowili bowiem, wedle spisu, blisko 84% ludnoci pastwa, reszta tj. 16%, przypadaa na mniejszoci narodowe, z kt�rych najliczniejsz grup mieli stanowi ydzi — 153 743 osoby, potem (pomijajc Polak�w) Rosjanie — 50 460, Niemcy — 29 231, otysze — 14 883 i inni. W rzeczywistoci statystyka narodowociowa Litwy bya nieco inna, zwaszcza jeli chodzi o Polak�w. Wedug spisu 1923 r. byo ich na Litwie zaledwie 65 599. Tymczasem w latach 1922— 1923 na list polsk w wyborach do sejmu gosowao 54—64 ty. wyborc�w. Dua liczba wyborc�w polskich wskazuje, e polska mniejszo na Litwie bya przynajmniej dwa razy liczniejsza (jeli wliczy nie gosujcych, tj. maoletnich) i wynosia 150 ty. g�w. Litwini stanowili wic okoo 80% ludnoci kraju.

Ogromna wikszo ludnoci mieszkaa na wsi — 76,8%. W miastach yo zaledwie 15,9%, a po rolniczych przewanie miasteczkach 8,3% mieszkac�w. Stolica kraju Kowno w 1923 r. liczya 92 446 mieszkac�w. Drugie co do wielkoci miasto na Litwie — Szawle, miay tylko 21 387 mieszkac�w. Og�em Litwa midzywojenna posiadaa 34 miasta i 253 miasteczka.

Roczny przyrost naturalny na Litwie nie by wysoki, gdy siga

303

przecitnie 1% rocznie; w 1923 r. wynosi 13,3 promile, 1929 — 10,4 i 1937 — 9,4. W 1938/39 r. zamieszkiwao Litw okoo 2450 ty. ludnoci.

W kraju kajpedzkim spis z 1925 r. wykaza 141 654 osoby na obszarze 2848 km² i redni gsto zaludnienia 50 mieszkac�w na l km².

Gospodarka narodowa Litwy po cikich stratach zadanych jej przez wojn wiatow mocno podupada. Odbudowa wsi dziki reformie rolnej postpowaa jednak bardzo szybko. Rolnictwo, a zwaszcza hodowla, ju w 1923 r. znacznie przekroczyo poziom przedwojenny, co wida dokadnie z danych statystycznych:

Produkcja zb� w Litwie w latach 1909—1939 w ty. ton

Kultura

1909—1913

1919—1923

1937—1939

yto

4967

5237

6272

Pszenica

853

758

2428

Jczmie

1588

1 610

2765

Owies

2659

2883

4061

Ziemniaki

7989

14076

23275

Len, w�kno

242

225

287

Rozw�j hodowli w Litwie w latach 1913—1938 w ty. sztuk

Hodowla

1913

1919

1925

1938

Bydo rogate

918

480

1339

1004

winie

1138

750

1488

1117

Owce

1152

806

1455

1224

Konie

451

280

497

521

Przemys i handel przeyway jednak powane trudnoci. czno z rynkiem i przemysem rosyjskim, a take polskim, zostaa zerwana skutkiem pastwowego wyodrbnienia si Litwy. Dostosowanie mozolnie odbudowywanej gospodarki do nowych warunk�w, do zmienionego i na nowo waciwie tworzcego si rynku krajowego byo trudne i dugotrwae. Przyczenie Kajpedy znacznie jednak polepszyo sytuacj gospodarcz Litwy.

Reforma rolna dostarczajc warsztatu pracy i r�de egzystencji licznym rzeszom chop�w oraz kryzys i zast�j w produkcji pozarolniczej wywary znaczny wpyw na struktur gospodarcz Litwy. Powojenna struktura gospodarcza Litwy w por�wnaniu z okresem przedwojennym i krajami ociennymi ujawnia wielkie zacofanie, a nawet regres.

Struktura gospodarcza Litwy w latach 1897 i 1923 w %

Ludno

1897

1923

otwa 1930

Prusy 1925

Polska 1921

Rolnicza

73,9

79,0

68,3

55,7

65,6

Przemystowo-handlowa Nieprodukcyj na

19,0 8,1

9,4 11,6

18,4 13,3

32,3 12,0

32,3 11,1

Razem

100,0

304

Litwa niepodlega nadal pozostawaa krajem rolniczym. Wytw�rczo przemysowa dawaa bowiem zaledwie 25% dochodu narodowego Litwy, a reszt, tj. 75%, przynosio rolnictwo.

Odpowiednio do przemian gospodarczych ksztatowaa si struktura spoeczna Litwy. W okresie od 1897 do 1926 r. zmienia si ona nastpujco:

Rozw�j struktury spoecznej Litwy w latach 1897—1926 w %

Klasy spoeczne

1897

1926

Buruazja i ziemiastwo

2,3

7,6

Drobni waciciele i inteligencja, nie yjcy

z wyzysku cudzej pracy

17,2

7,4

Proletariusze i p�proletariusze

80,5

85,0

Razem

100,0

W pierwszej wierci XX w., a g�wnie w pierwszych latach Litwy niepodlegej, nastpi wic szybki, przeszo 3-krotny wzrost buruazji. Buruazja litewska po 1918 r. uzyskaa wreszcie upragnione normalne warunki rozwoju. Nie krpowana ju przez carat, przy poparciu wasnego rzdu zakadaa nowe fabryki, banki, przedsibiorstwa handlowe, nabywaa ziemi, tworzya monopole handlu zagranicznego i skupu produkt�w rolnych, jak „Lietukis", „Pienocentras", „Maistas". Mimo to cech charakterystyczn struktury spoecznej Litwy by brak warstwy wielkiej buruazji na skal oczywicie europejsk. Litwa bya po prostu za uboga na wydanie grupy prywatnych milioner�w. Klasa porednia — waciciele warsztat�w rzemielniczych i gospodarstw rolnych, w zasadzie nie korzystajcy z pracy najemnej — ulega rozkadowi. Rosa za to warstwa inteligencji pracujcej. Mimo reformy rolnej nastpowaa powolna pauperyzacja spoeczestwa, gdy klasy pracujce — drobni chopi i robotnicy — stanowiy coraz wiksz mas ludnoci kraju.

Stabilizacja gospodarcza Litwy okoo 1922 r. i wprowadzenie l X 1922 r. wasnej waluty lita (10 lit�w — l dolar), majcego pokrycie w zocie (otrzymanym od Rosji Radzieckiej na mocy traktatu 1920 r. w wysokoci 3 min rubli; Estonia wytargowaa wtedy 15 min), stae nadwyki eksportowe, rosncy zapas dewiz i zota w banku litewskim oraz poyczki zagraniczne (w tym spora poyczka amerykaska z 1924 r. w wysokoci przeszo 22,5 min dolar�w) pozwoliy Litwie powoli rozbudowywa gospodark narodow. Jednake oywienie gospodarcze nie ogarno wszystkich dzia�w gospodarki narodowej, gdy w kilku dziedzinach wytw�rczoci przemysowej panowa zast�j, a nawet nastpi spadek produkcji.

Podstawowy dla rozwoju gospodarczego kraju przemys obr�bki metali, nie majcy rodzimych r�de surowc�w, jak i przemys budowy maszyn przeyway do gboki kryzys. W 1939 r. daway one ledwie 65% produkcji przedwojennej. Stosunkowo szybko rozwija si prze-

305

20 — J. Ochmaski, Historia Litwy

Rzeba B. Buasa Siewca

mys materia�w budowlanych; w 1931 r. wyprodukowano 54,4 min sztuk cegie, a w 1939 r. ju 70,1 min. Nadzwyczaj zacofana bya energetyka, zajmujca chyba jedno z ostatnich miejsc w Europie pod wzgldem iloci wyprodukowanej energii; w 1935/36 r. tylko 19% ludnoci Litwy korzystao z energii elektrycznej. Wane miejsce w produkcji przemysowej zajmoway zakady papiernicze, kt�re rozwiny si po 1933 r., oraz przemys obr�bki drewna i fabryka celulozy w Kajpedzie; Litwa jednak sprowadzaa z zagranicy znaczne iloci papieru. Powoli rozwija si przemys chemiczny. W 1933 r. powstay dwie fabryki wyrob�w gumowych, kt�re wkr�tce pokryy wikszo zapotrzebowania krajowego.

Nader szybkie tempo rozwoju cechowao przemys spoywczy, zwaszcza po 1930 r. Przemys misny, podporzdkowany monopolowi „Maistas", i przemys mleczny, zaleny od sp�ki „Pienocentras", sw�j stay rozw�j zawdziczay przede wszystkim eksportowi. Przemys tekstylny, nastawiony wycznie na rynek krajowy, przeywa okres pomylnoci. Tylko w latach 1930—1939 jego produkcja wzrosa 3,5 ra, a liczba zatrudnionych robotnik�w podniosa si z 1434 do 6845.

Cay przemys w por�wnaniu do okresu przedwojennego (1910) zwikszy sw produkcj (1939) przeszo 2,1 ra. Liczba zatrudnionych robotnik�w w latach 1910—1939 wzrosa z 26 652 do 37 671. Natomiast liczba zakad�w przemysowych w wyniku koncentracji przemysu zmniejszya si z 4495 w 1910 r. do 1573 w 1939 r.

Tempo rozwoju przemysowego Litwy byo wszake za wolne, aby Litwa moga przeksztaci si w kraj rolniczo-przemysowy, jakim byy

306

wsp�czenie Prusy niemieckie, czy te dogoni otw, posiadajc wcale nie lepsze warunki naturalne od Litwy. W dodatku cay przyrost produkcji mia miejsce g�wnie w przemyle lekkim i spoywczym, co jest typowe dla wczesnego okresu kapitalistycznej industrializacji.

Przemys litewski w duej czci by opanowany przez kapita obcy. W 31 sp�kach przemysowych, w kt�rych uczestniczyy r�ne zagraniczne przedsibiorstwa, w 1938 r. (bez Kajpedy) kapita zagraniczny, g�wnie belgijski, potem szwedzki, niemiecki, amerykaski i — o dziwo — otewski, posiada 63,4% udzia�w. W przemyle energetycznym do zagranicy naleao w�wczas 99% kapita�w, w chemicznym 92%, w metalowym 52%, w tekstylnym 54% i w papierniczym 60%. Litwa z uwagi na sw tani si robocz bya dogodnym r�dem zysk�w dla zagranicznej buruazji.

Skutkiem sabego rozwoju przemysu palcym problemem Litwy byo stae bezrobocie. Oblicza si, e u schyku istnienia Republiki Litewskiej (1939) liczba bezrobotnych w miecie i na wsi wynosia okoo 29 ty. Dorywcze roboty publiczne nie rozwizyway sprawy. Bezrobotni szukali wic chleba za granic. W dwudziestoleciu midzywojennym emigrowao z Litwy okoo 100 ty. ludzi.

Pooenie robotnik�w w Litwie po odzyskaniu niepodlegoci, wbrew zapowiedziom jeszcze rzdu Taryby z 29 XII 1918 r. m�wicym, e „sprawa pracy i robotnik�w nie bd drugorzdnymi troskami rzdu", nieznacznie si poprawio. Ustanowiono bowiem w 1919 r. 8-go-dzinny dzie roboczy, co prawda nie zawsze przez pracodawc�w przestrzegany, od 1928 r. zaczto tworzy kasy chorych dla robotnik�w, ale jednoczenie zwalczano klasowe zwizki zawodowe, zwaszcza te, w kt�rych komunici mieli co do powiedzenia. Zwizki zawodowe, kt�re walczyy o popraw bytu robotnik�w, o wprowadzenie ograniczajcych samowol kapitalist�w zbiorowych um�w o prac, zakadane byy masowo od 1919 r. Poniewa opanowali je w czci komunici, w 1921 r. rzd ogosi ich rozwizanie. Odrodzone na nowo za rzd�w ludowc�w w 1926 r., po przewrocie grudniowym zostay znowu rozpdzone. W 1934 r. rzd dozwoli dziaa tylko kilku narodowo-katolickim zwizkom zawodowym.

wito l Maja wadze pr�boway w 1919 r. „upastwowi". Poniewa pochody robotnicze, jak w 1924 r. w Kownie, przeksztacay si w manifestacje polityczne, przeciwko manifestantom rzucano policj. Od 1930 r. l Maja ju nie widnia w wykazie wit pastwowych.

Robotnicy, pozbawiani moliwoci legalnej obrony swych interes�w poprzez zwizki zawodowe, w walce o swoje prawa stosowali od dawna wypr�bowany or — strajki. Przyczyn strajk�w najczciej byway zatargi z pracodawcami na tle warunk�w pacy i pracy. Zarobki przecitnego robotnika starczay zwykle na utrzymanie dw�ch os�b: robotnika i jego ony. Dla przykadu mona poda, e w 1930 r. minimum utrzymania dwuosobowej rodziny wynosio 157,5 lita, w 1935 r. — 87,5 lita i 1938 r. — 90 lit�w; w tyche latach przecitny dzienny zarobek robotnika wynosi w Kownie: 1930 r. — 6,80 lita, w 1935 r. — 5,20

307

20'

lita, w 1938 r. — 5,55 lita; na prowincji w 1930 r. — 5,10 lita, w 1935 r. — 3,60 lita, w 1938 r. — 4,10 lita. Przyjmujc, e w cigu miesica robotnik przepracowa rednio 25 dni, mona obliczy, e zarabia on miesicznie w Kownie w 1930 r. — 170 lit�w, w 1938 r. — 138 lit�w, a wic nieco powyej minimum egzystencji dwuosobowej rodziny. Ci robotnicy, kt�rzy mieli na utrzymaniu dzieci, znajdowali si w bardzo trudnych warunkach. Paca kobiet bya zwykle o 25—30% nisza. Najlepsze zarobki osigali robotnicy w Kajpedzie, gdzie pacono prawie o jedn trzeci wicej ni w Litwie Wielkiej. Natomiast pace najwyej uposaonych urzdnik�w pastwowych ksztatoway si w granicach do 1200 lit�w, a generalicji nawet do 2900 lit�w (wedug danych z lat 1939—1940); pose na sejm otrzymywa 900 lit�w miesicznego dodatku.

W latach 1932—1939 na Litwie miao miejsce 211 strajk�w z udziaem 27 939 robotnik�w (dane niepene). Przyczyn wikszoci (168) strajk�w byy niskie zarobki. Okoo poowy tych strajk�w zakoczyo si zwycistwem robotnik�w. Organizatorami strajk�w, wedug danych policji, byli w wikszoci sami robotnicy. Policji udao si stwierdzi, e w 13 strajkach si organizujc byli komunici. Odgrywali oni zapewne powan rol i w wielu innych akcjach strajkowych. Rzdy bur-uazji, potem faszystowski reim Smetony, rozwiay nadziej robotnik�w na lepszy byt. Tote w 1940 r. masy robotnicze opowiedziay si za ustanowieniem wadzy radzieckiej na Litwie.

Handel zagraniczny Litwy po okresie pomylnego rozwoju do 1930 r., w latach 1931—1935 w zwizku ze wiatowym kryzysem gospodarczym (1929—1933) gwatownie si skurczy. Ceny na towary litewskie, g�wnie na maso, bekony i jaja, na rynkach zagranicznych ogromnie spady i aby wyr�wna straty, Litwa musiaa podwoi eksport!

G�wnym dostawc i odbiorc Litwy w handlu zagranicznym do 1931 r. byy Niemcy. wiatowy kryzys, a potem wzgldy polityczne — nacisk na Litw w sprawie Kajpedy, skoniy Niemcy do ograniczenia wymiany towarowej z Litw o dwie trzecie, a w 1935 r. nawet do wprowadzenia obostrzonej ochrony celnej, czyli do faktycznej blokady gospodarczej Litwy. Litwa zdoaa za to zdoby dla swych bekon�w rynek angielski, stajc si obok Danii, Holandii i Polski jednym z g�wnych dostawc�w Anglii. Wskutek surowych ogranicze importu Litwa w latach kryzysu (1931—1935) zdoaa te utrzyma aktywny bilans handlowy. Od 1936 r. zacza si dla handlu litewskiego nowa koniunktura, trwajca a do II wojny wiatowej.

Niemal cay eksport litewski by zmonopolizowany przez trzy przedsibiorstwa pastwowe: „Pienocentras" (Centrala Mleczna), „Maistas" (ywno) i „Lietukis" (Gospodarstwo Litewskie). Eksport litewski w 85—90% skada si z towar�w rolno-spoywczych. W zamian za maso, sery, jaja i bekony oraz len i drewno Litwa importowaa elazo, blach, maszyny, towary kolonialne i inne.

Mimo dodatniego bilansu handlu zagranicznego Litwy zacignite za granic poyczki na cele obrony i inne potrzeby pastwowe powa-

308

nie ciyy nad budetem pastwowym. Zaduenie Litwy wobec zagranicy na dzie l I 1940 r. wynosio jeszcze 68 915 ty. lit�w, czyli 6 891 500 dolar�w.

REFORMA ROLNA

Projekt ustawy o reformie rolnej, wniesiony na obrady sejmu ustawodawczego przez parti chrzecijasko-demokratyczn w 1922 r., mia na celu takie unormowanie stosunk�w agrarnych w Litwie, kt�re by zapewniao warunki rozwoju drobnym i redniorolnym gospodarzom. Projekt przewidywa, e wywaszczeniu na rzecz pastwa za odszkodowaniem ulegn ziemie wacicieli prywatnych i kocioa, o ile rozmiar ich wasnoci ziemskiej przekracza 80 hektar�w. Powstay z wywaszczenia pastwowy fundusz ziemi mia posuy do nadzielenia ziemi przede wszystkim onierzy ochotnik�w — bojownik�w o niepodlego, a nastpnie bezrolnych i maorolnych. Korzystajcy z na-dziau zobowizani byli wykupi ziemi od pastwa wedug cen rynkowych najdalej w cigu 20 lat. Projekt ten, postpowy w swoim zaoeniu, zosta w 1922 r. uchwalony. Z chwil objcia wadzy przez parti „tautinink�w" ta wielka reforma rolna zostaa zahamowana. Nietykalna norma wasnoci ulega w 1928 r. znacznemu podwyszeniu do 150 ha, z tym jeszcze wyjtkiem, e nie rozparcelowane dotd majtki, uznane za wzorowe, mogy posiada wicej ziemi. Ale i tak litewska reforma rolna naleaa do najbardziej radykalnych w �wczesnej Europie, gdy jedynie Estonia zniosa cakowicie wasno obszarnicz, w otwie za byym wacicielom ziemskim pozostawiono 50—100 ha reszt�wki, w Rumunii 100—500 ha, w Czechosowacji 150—500 ha, c� dopiero m�wi o Polsce, gdzie parcelacji majtk�w dworskich nie ukoczono do 1939 r. i zwykle pozostawiano w rku ziemian wicej ni ustawowe 180—400 ha na gospodarstwo.

Og�em na cele reformy rolnej do 1939 r. wywaszczono w Litwie 720 ty. ha. Przeszo poowa tej ziemi (dokadnie 456 ty. ha) zostaa przydzielona bezrolnym osadnikom i maorolnym, reszta za przypada instytucjom pastwowym, organizacjom spoecznym, szkoom, kocioom i innym uytkownikom.

Jakie zmiany w strukturze agrarnej Litwy spowodowaa reforma, wida z por�wnania wynik�w spisu rolnego z 1930 r. z danymi z 1905 r.

Zmiany w strukturze agrarnej Litwy w latach 1905—1930

Wielko gospodarstw

Stanowiy procent

Posiaday ziemi w %

1905

1930

1905

1930

do 10 ha lub dziesicin 10—20 ha 20—30 ha 30—100 ha powyej 100 ha

34,5 47,1 11,7 5,2 1,8

49,6 30,0 11,1 8,8 0,5

8,3 29,2 11,8 10,2 40,5

17,2 29,9 19,1 27,5 6,3

309

Kurszany

"Szawle

•Radzi wiliszki

kjjjeda o •

Wikomierz Janowo

_.—v fijstawy*

Moodczno erezyrm

Siwaki ^S. Sejny;

granica pastwowa Litwy 1923-1939 r.

............... wschodnia i poudniowa granica Litwy

wg traktatu z Rosj Radziecka 12 VI11920 r.

— — —— granica Litwy radzieckiej 2 1940 r.

granica Kraju Kajpedzkiego '•...
xxxxxxxx granica osadnictwa litewskiego w Prusach w XVII

._._.— granica osadnictwa litewskiego

na wschodzie i potudniu w pocztku XX w.

stolice parlstwa (WILNO i KOWNO) waniejsze miasta

Litwa w XX w.

Wieniak litewski powracajcy z miasta

Zaznaczy naley, e w dziesicioleciu 1931—1940 w strukturze agrarnej Litwy nie nastpiy jakie istotniejsze przesunicia, zmalaa grupa gospodarstw do 10 ha o p� procenta i o tyle wzrosa grupa gospodarstw zamoniejszych powyej 20 ha.

Reforma rolna w Litwie zamaa wic do gruntownie wielk wasno, cho cakowicie jej nie zlikwidowaa. Zamone ziemiastwo zostao jednak w wikszoci zrujnowane i nierzadko musiao j si nawet pracy fizycznej w swoich okrojonych przez reform majtkach. Litwini byli nadzwyczaj konsekwentni w wywaszczaniu tej czci ziemiastwa, kt�ra czujc si polsk nie krya niechci do pastwowoci litewskiej. Niekt�rzy polscy ziemianie zostali przez wadze litewskie dosownie „puszczeni z torbami". Natomiast prolitewska czstka ziemiastwa r�nymi sposobami do skutecznie zapobiegaa parcelacji swoich posiadoci. Z reformy skorzystaa wiele warstwa zamoniejszych gospodarzy, kt�ra podwoia sw�j stan posiadania. Uszczuplona grupa redniorolnych w zasadzie utrzymaa t sam ilo ziemi co przed reform. Wzrosa znacznie warstwa maorolnych (blisko o 50%) i niemal dwukrotnie zwikszya area swych gospodarstw. W rezultacie reformy rolnej byt wielkiej czci chopstwa litewskiego w por�wnaniu z okresem przedwojennym dozna wyranej poprawy.

Reforma rolna nie rozwizaa jednak problemu bezrolnych. Cz ich, co prawda, otrzymaa ziemi. Ale nowi osiedlecy, tzw. naujaku-rai, nie mieli rodk�w na postawienie budynk�w, na zakup inwentarza, czsto nadawano im nieuytki. Byt tej czci chopstwa pozostawa nadal ndzny, tak e do 1934 r. okoo 36% osiedlec�w stracio ziemi za

311

dugi. Z uwagi na cakowity brak danych statystycznych trudno jest co powiedzie o bezrobociu na wsi. Spis rolny 1930 r. wiadczy o szerokim stosowaniu pracy najemnej na wsi. Na 287 380 gospodarstw rolnych (w tym 53 468 maorolnych do 5 ha) przypadao 118 690 robotnik�w najemnych. Pooenie parobk�w wiejskich, zatrudnionych zwykle na zasadzie wolnej umowy z gospodarzem, byo znacznie cisze ni robotnik�w przemysowych. Dzie roboczy by zaleny od woli waciciela, wynagrodzenie r�wnie. Robotnicy wiejscy zarabiali przecitnie mniej ni poow tego, co robotnik przemysowy, dostawali jednak przy tym od gospodarzy caodzienne wyywienie.

Kryzys gospodarczy lat 1931—1935 oraz stale pogbiajca si r�nica cen midzy towarami rolnymi a przemysowymi odbiy si dotkliwie na yciu wsi. Poniewa produkty rolne rzucane na rynek krajowy i zagraniczny podlegay ustawicznej obnice cen, a produkty przemysowe stale droay, si rzeczy spadaa dochodowo gospodarstw chopskich. Roso zaduenie chop�w w bankach, w 1938 r. wynosio ono ogromn sum 405434 ty. lit�w, tj. ponad 40,5 min dolar�w. W 1940 r. na wsi litewskiej znajdowao si ju okoo 80 ty. bezrolnych, gdy w 1919 r. tylko 57 485. U schyku istnienia buruazyjnej Republiki Litewskiej pooenie znacznej czci ludnoci wiejskiej ulego wic pogorszeniu.

ROZW�J OWIATY, NAUKI, KULTURY I SZTUKI

Litwa niepodlega stana przed niezmiernie trudnym zadaniem likwidacji zacofania kulturalnego, odziedziczonego w spadku po rzdach carskich. Mimo braku wykwalifikowanych kadr nauczycieli i niedostatku rodk�w finansowych Litwa zdobya si na wielki wysiek w dziedzinie szkolnictwa i owiaty. Zdoaa stworzy liczn sie szk� podstawowych i rednich, kilka wyszych uczelni (uniwersytet, akademia rolnicza, szkoa sztuk piknych, konserwatorium) i wprowadzi do 1930 r. powszechny obowizek nauczania dzieci w wieku szkolnym. Rozw�j szkolnictwa podstawowego i redniego na Litwie w latach 1920—1938 przedstawiaj najlepiej dane statystyczne:

Rozw�j podstawowego i redniego szkolnictwa w Litwie

Rok

Szkoy podstawowe

Liczba uczni�w

Szkoy rednie

Liczba uczni�w

1920 1928 1938

1 173 2657 2335

71648 160 678 298 429

40 123 88

9076

22452 20 144

W 1938 r. czna liczba wszystkich typ�w szk� w Litwie wynosia 2576, nauczycieli 8760, uczni�w 343 695.

Mimo do znacznego spadku liczby szk� i uczni�w w szkoach rednich w ostatnich latach niepodlegoci, spowodowanego zapewne niedostateczn trosk rzdu o sprawy szkolnictwa, postp w dziedzinie

312

Wilno. Koci� bernardyski z XVI w.

owiaty by olbrzymi. Litwa po odzyskaniu niepodlegoci miaa okoo 44% analfabet�w. Natomiast w 1926 r. czyta i pisa umiao ju przeszo 67% ludnoci. W 1939/40 r. zarejestrowano jeszcze blisko 400 ty. analfabet�w, co na okoo 2925 ty. ludnoci (razem z krajem wileskim) stanowio niespena 14%. Zaznaczy wszake trzeba, i obowizkowa nauka z r�nych przyczyn nie moga obj wszystkich dzieci, w dodatku szkoy podstawowe koczyo tylko 10% uczni�w.

Narodowa wysza uczelnia publiczna jest jedn z zasadniczych potrzeb kadego ywego i rozwijajcego si narodu. Uczelni takiej Litwa bya pozbawiona od 1832 r. Z chwil odzyskania niepodlegoci sprawa uniwersytetu wypyna niemal natychmiast na porzdek dzienny. Wadze pastwowe rozumiay, e nowoczesne pastwo bez wasnej inteligencji i si fachowych, bez rozwijania wiedzy i zaszczepiania jej dorastajcym pokoleniom nie moe normalnie funkcjonowa.

W 1918 r., jeszcze w czasach niemieckiej okupacji, Taryba zasiadajca pod�wczas w Wilnie opracowaa i uchwalia statut przyszego pa-

313

stwowego uniwersytetu litewskiego w Wilnie. Utrata Wilna w 1919— 1920 r. zmusia oczywicie wadze do czciowej zmiany tego projektu. Zalkiem pierwszego litewskiego uniwersytetu byy wysze kursy naukowe, powstae w Kownie w 1920 r. z inicjatywy spoecznej. Kursy te dziaay w przecigu niespena dw�ch lat. W 1921 r. sejm ustawodawczy zaj si spraw uniwersytetu, ale wobec natarczywych da kleryka! �w, kt�rzy domagali si obsadzenia katedr uniwersyteckich tylko za zgod wadzy duchownej, nie zdoa on przedsiwzi adnych uchwa. W�wczas rzd znalaz niespodziewane wyjcie z kopotliwej sytuacji: przypomniano sobie uchwa Taryby z 1918 r. i pomijajc sejm po prostu w drodze wykonawczej w 4 rocznic proklamowania niepodlegoci 16 II 1922 r. ogoszono akt otwarcia Uniwersytetu Litewskiego w Kownie.

Uniwersytet Litewski skada si z 6 wydzia�w: teologiczno-filozo-ficznego, humanistycznego, prawnego, matematyczno-przyrodniczego, medycznego i technicznego. Pierwszym rektorem Uniwersytetu Litewskiego zosta J. imkus; p�niej dugoletnim rektorem w latach 1927— 1928, 1933—1936, 1936—1939 zosta Polak litewski Micha R�mer, znakomity uczony w zakresie teorii pastwa i prawa. Wikszo profesor�w stanowili Litwini, a czstk zaproszeni specjalici zagraniczni. Uniwersytet Litewski, w 500 rocznic zgonu w. ks. litewskiego Witolda (1430—1930) przemianowany na Uniwersytet im. Witolda Wielkiego, w latach 1922—1940 zdoa wyksztaci 3775 specjalist�w, przewanie prawnik�w i lekarzy. Bya to liczba niewielka, zwaywszy, e rokrocznie na Uniwersytecie studiowao 3—4 ty. modziey. Niemniej mode kadry inteligencji, jeli wliczy do nich i tych, co posiedli niepene wysze wyksztacenie, wysze z kowieskiego uniwersytetu, walnie przyczyniy si do podnoszenia poziomu nauki i kultury narodowej w Litwie.

Rozw�j owiaty pociga za sob stay wzrost czytelnictwa, zwikszao si wic zapotrzebowanie spoeczestwa na ksiki i pras. Mimo maej sieci bibliotek i ksigarni, maych nakad�w oraz do wysokich cen ksiek, tpienia pism i wydawnictw lewicowych przez cenzur — czytelnictwo kwito. Rocznie ukazywao si w Litwie okoo tysica ksiek i wychodzio blisko sto r�nych czasopism.

W 1920 r. powsta pierwszy zawodowy pastwowy teatr w Kownie oraz teatr opery i baletu. Drugi teatr zorganizowano w 1934 r. w Szaw-lach, lecz rycho przeniesiono go do Kajpedy (1935).

Wr�d artyst�w operowych zasyn w wiecie tenor Kipras Petrau-skas, natomiast tw�rczyni dziaajcego od 1925 r. baletu litewskiego okazaa si pedagog Olga Dubienieckiene, a jako primabalerina — obok wiccych triumfy na scenach litewskich i zagranicznych artyst�w rosyjskich — wybia si moda Maria Juozapaityte.

Wydarzeniem wielkiej wagi w yciu spoecznym i kulturalnym Litwy byo uruchomienie w Kownie pierwszej radiostacji, kt�ra w 1926 r. zacza regularnie nadawa audycje; druga rozgonia radiowa dziaaa od 1936 r. w Kajpedzie.

W sztuce litewskiej, rozwijajcej si w trudnych nieraz dla artyst�w

314

Pomnik mudzina w Rosieniach duta V. Grybasa z 1934 r.

warunkach materialnych, przewaa kierunek realistyczny. Dziaali tu znani i sawni ju przed wojn artyci: P. Kalpokas (rzeba i malarstwo), P. Rima (rzeba), J. Zikaras (rzeba), A. muidzinaviius (malarstwo), M. Songaila (architektura monumentalna), K. kleris (malarz impresjonista), V. Grybas (rzeba), J. Yienoinskis (portret i pejza) oraz A. Galdikas (grafika). Cz modych dya jednak ku nowym prdom w sztuce. Wr�d szeregu wybitnych dzie sztuki litewskiej tego okresu wyr�nia si monumentalna rzeba Knygnesys (Ksikonosz) J. Zikarasa, nawizujca do lat walki o kultur. Grybas, ucze synnego Bourdelle'a, stworzy szereg rzeb pomnikowych, m.in. w. ks. Witolda, historyka Daukantasa, a take przycigajc uwag posta wieniaka-mudzina, rozwanego, twardego, odpornego na wszelkie przeciwiestwa losu, o kt�rym powiadano: „Kiedy gadzina uksi mudzina, od jadu mudzina zdycha gadzina".

Pierwszym litewskim muzeum sztuki — galeri narodow bya galeria sztuki litewskiej imienia M. K. iurlionisa w Kownie. Utworzono j w 1921 r., a otwarto dla publicznoci w 1925 r. Obok zadziwiajcych obraz�w iurlionisa mona dzi w niej oglda najcenniejsze dziea sztuki litewskiej.

W historii muzyki litewskiej chlubnymi zgoskami zapisali si kompozytorzy J. Tallat-Kelpa (1888—1949), S. imkus (1887—1943), zaoyciel konserwatorium w Kajpedzie, B. Dvarionas oraz J. Karnavi-ius (1884—1941), tw�rca opery narodowej Grayna (libretto wedug A. Mickiewicza) i inni.

315

W dziedzinie bada naukowych najwiksze postpy poczynia oczywicie szeroko pojta lituanistyka, w jej obrbie historia, historia literatury, jzykoznawstwo. Na tym polu dziaao ju kilku wybitnych uczonych, przede wszystkim synni bracia Birikowie: Micha (1882— 1962), historyk literatury, i Wacaw (1884—1956), znakomity bibliograf i historyk kultury; trzeci Birika, Wiktor, uprawia matematyk. Obok nich wybija si pracowity A. Janulaitis (1878—1959), historyk prawa. Nauk prawa wietnie reprezentowa M. R�mer (1880—1946). Z modszej generacji wyr�niali si historycy Z. Ivinskis, A. apoka (1906—1961), historyk literatury V. Maciunas, archeolog J. Puzinas, historyk sztuki P. Galaune. Po przedwczesnej mierci K. Bugi (1879— 1924) oraz zgonie J. Jablonskisa (1860—1930) jzykoznawstwo litewskie stracio dw�ch swoich najwybitniejszych przedstawicieli. Badania nad jzykiem litewskim podjli jednak P. Skardius, A. Salys, P. Joni-kas i inni, jak J. Balikonis. Zaczto przygotowywa wielki sownik jzyka litewskiego Lietuviii kalbos odynas. Pierwszy tom tego sownika ukaza si dopiero w 1941 r. Instytut Lituanistyki, zaoony w 1938 r., dziaa zbyt kr�tko (do 1941 r.), aby naleycie spotgowa badania nad histori, kultur i jzykiem Litwin�w. Mimo i reim „tautinink�w" nie stworzy waciwych dla rozwoju nauki warunk�w, uczeni litewscy w dwudziestoleciu midzywojennym osignli wiele godnych wysokiego uznania wynik�w, stanowicych wkad do nauki i kultury wiatowej, jak bibliografia litewska Lietuvi bibliografija (1547—1910) V. Biriki, jak Yalstybe ir jos konstitucine teise (pastwo i jego prawo konstytucyjne) M. R�mera, czy te dziea jzykoznawcze K. Bugi.

BLASKI I NDZE LITERATURY

Wskrzeszone pastwo litewskie winno, zdawaoby si otworzy epok w dziejach literatury litewskiej. Tymczasem wybitny pisarz V. Mykolaitis-Putinas narzeka w 1926 r., e literatura litewska jest „pika, iurpu ir negyva" — „szara, aosna i martwa". Biadali i inni m�wic, e spoeczestwu i literaturze brak jest wielkiej idei, e ycie zdobione bywa tylko „litem albo wekslem" (F. Kira), e dziaalno tw�rcza nie jest popierana, byt pisarza ndzny, a nakady ksiek nisze ni w latach zakazu druku. W tych gorzkich alach pisarzy, obok wielu racji i uzasadnionej troski o sprawy bytowe, bya i nuta nieuzasadnionego pesymizmu, niewiary w spoeczn misj i rol literatury w wychowaniu spoeczestwa. Niepodlego bowiem stworzya warunki do staego wzrostu poziomu kulturalnego spoeczestwa litewskiego. Rozw�j owiaty w masach wociaskich i robotniczych sprawi, e chop czy robotnik bardziej by spragniony ksiki ni nawet inteligent. Pisarzom przybyway coraz to nowe rzesze czytelnik�w. Prasa i radio byy potnymi narzdziami szerzenia kultury i zaspokajania godu wiedzy o wiecie wr�d mas. Kultura stawaa si masowa, a to powodowao, e literatura bya dla ludu jedn z potrzeb yciowych.

W literaturze litewskiej pocztkowo prym wiedli wybitni pisarze

316

starszego pokolenia: Maironis, Tumas-Vaigantas, emaite, Pekaus-kaite, Kreve-Mickeviius. Atoli wikszo z nich swe g�wne dziea stworzya jeszcze przed wojn. Dobry utw�r, zakrojony na miar epopei narodowej, da J. Tumas-Vaigantas. Bya to powie Pragiedruliai (1918—1920), w kt�rej autor zawar obraz Litwy w minionej epoce walki o kultur. Rozwin si talent Kreve-Mickeviiusa. Jego misterium Likimo keliais (Drogami przeznaczenia, 1921—1929), pisane pocztkowo jako pochwaa odradzajcej si Litwy, w miar dochodzenia do gosu si reakcyjnych zabrzmiao nut krytyki panujcego ustroju i „wodza narodu". Wymowny, ale saby dramaturgicznie, by inny utw�r tego pisarza: Mindaugo mirtis (mier Mendoga, 1935), kt�ry potpia intrygi polityczne i opowiada si za jednoci narodow.

Z tw�rczoci A. Yienuolisa-ukauskasa (1882—1957) wyr�nia si opowie Yeys (Rak, 1920), ostro krytykujca ziemiastwo Litwy. Ciekawa jest te jego powie historyczna z czas�w Witolda Krykeles (Rozdroe, 1932), gdy Yienuolis wbrew idealizujcej posta Witolda historiografii ocenia go jako gnbiciela ludu.

Wybitne miejsce w poezji litewskiej zaj Liudas Gir. Publikowa zacz on ju w 1903 r. i podobnie jak inni pisa pocztkowo po polsku. Wraliwy na sprawy spoeczne, niezwykle czuy w opisie przyrody, wsawi si w 1912 r. wierszem Tauta ir poetai (Nar�d i poeci), w kt�rym powiada: „Sowo poety w pieni zaklte, jeli prawd gosi, przez wieki y bdzie". Gir stopniowo odkrywa prawd o niepodlegej Litwie. W 1939 r. w wierszu Liaudies teismas (Sd ludowy) stanowczo potpia „wodz�w narodu", kt�rzy wzorem carskich satrap�w kradn z pastwowego spichlerza.

Balys Sruoga (1896—1947), poeta-erudyta, docent i profesor uniwersytetu w Kownie, pisa „w p�wiadomoci". Symbolizm jego wysoce oryginalnych wierszy by niezrozumiay. Za to dramat Baisioji naktis (Grona noc, 1935), rzecz o rewolucji 1905 r., pojtej jako etap walki narodowowyzwoleczej Litwin�w, cieszy si nadal uznaniem.

Wyznawcami modernizmu w literaturze litewskiej byli: Sofia iur-lioniene-Kymantaite (1886—1958), P. Yaiiunas (1890—1959), A. La-stas (1887—1961) i K. Binkis (1893—1942). Binkis pozostawi po sobie gony i w Polsce dramat Generalna repetycja (1940, druk 1958), obrazujcy wojn. Sztuka ywo przypomina sw treci napad hitlerowskich Niemiec na Polsk we wrzeniu 1939 r. Autor potpia wojn jako zo najgorsze i win obarcza obydwie walczce strony. iurlioniene-Ky-mantaite (wdowa po synnym muzyku i malarzu iurlionisie), znana z ksiki Lietuvoje (W Litwie, 1910), ostro atakujcej realizm w literaturze, pozostawia m.in. opowie o rodowisku klerykalnym ventmare (1937).

Wielkim pisarzem okaza si Yincas Mykolaitis-Putinas (1893— 1967). W 1933 r. ogosi on trylogi Altoriit seely (W cieniu otarzy}, kt�ra od razu zdobya mu powszechne — pr�cz sfer klery kalnych — uznanie i zostaa nastpnie przetumaczona na kilka jzyk�w. By to wielki protest pisarza, niedoszego kapana, przeciwko zakamaniu w

317

wiatku klerykalnym i lepej wierze w dogmaty religijne. Gboki humanizm dziea Mykolaitisa, bronicego praw czowieka do szczcia i radoci ycia, znalaz w tej powieci pikn opraw artystyczn. Autor da w niej dow�d niemaej odwagi, skoro tak miao poruszy palce sprawy stanu kapaskiego w warunkach panoszenia si klerykalizmu, tumionego co prawda przez reim Smetona jako ruch polityczny, ale zawsze potnego.

Lewicowy nurt w literaturze litewskiej reprezentowali: Petras Cvir-ka, Salomea Neris, V. Montvila, A. Venclova, J. Baltuis, T. Tilvytis, J. Marcinkeviius, krytyk K. Korsakas i inni.

P. Cvirka (1909—1947) w powieci erne maitintoja (Ziemia ywicielka, 1935) przedstawi ostro konflikty klasowe na wsi litewskiej. Napisa te najlepsz w literaturze litewskiej powie satyryczn Frank Kruk (1934). wietna poetka, „sowik litewski", S. Neris (1904—1945), tworzya pod hasem: „zadaniem poety — odnowi wiat". Wypowiadaa si zdecydowa przeciwko panujcym w Litwie porzdkom spoecznym. arliwa gosicielka idei postpu i humanizmu, ogosia szereg zbior�w swoich poezji. W 1938 r. otrzymaa wieo ustanowion pastwow nagrod literack.

Literatura litewska dwudziestolecia midzywojennego wcale nie bya wic „szara i martwa". Jej postpowy nurt odzwierciedla wiernie trudne, ale i prne ycie narodu oraz budzi wiar w lepsz przyszo.

ROZW�J SPORTU. TRAGICZNY LOT DARIUSA I GIRENASA

Wychowanie fizyczne i sport przyjy si najpierw w wojsku litewskim poczwszy od 1919 r. Po upywie kilku lat zaczto organizowa r�wnie cywilne kluby i zawody sportowe. Zawody lekkoatletyczne urzdzano od 1921 r. W 1922 r. rozgrywano ju pierwsze mistrzostwa Litwy w pice nonej. Narodowym sportem staa si koszyk�wka. W tej dyscyplinie Litwini wicili najwiksze triumfy, gdy dwukrotnie, w 1937 i 1939 r., zdobyli oni tytuy mistrz�w Europy. W ich druynie grali w�wczas znakomici koszykarze amerykascy pochodzenia litewskiego. Podczas mistrzostw rozegranych w 1939 r. w Kownie, Litwa pokonaa m.in. Polsk 46:18 i zaledwie jednym, ale zwyciskim punktem wygraa z otw w finale 37:36, zdobywajc decydujcego kosza z dobitki amerykaskiego Litwina P. Lubinasa na par sekund przed kocem spotkania.

W 1933 r. cay wiat zosta poruszony tragicznym lotem dw�ch lotnik�w litewskich S. Dariusa i S. Girenasa. Na prymitywnym samolocie postanowili oni przelecie Atlantyk z Ameryki do Litwy. Byo to kilka lat po legendarnym locie Ch. Lindbergha (1927), pierwszego zdobywcy Atlantyku. Darius i Girenas po przebyciu 6411 km zginli 17 VII 1933 r. w katastrofie pod dzisiejszym Myliborzem koo Szczecina. Pami o tych bohaterach yje i jest otoczona czci nie tylko wr�d Litwin�w.

318

WSP�PRACA NAUKOWO-KULTURALNA POLAK�W I LITWIN�W

Polsko-litewskie zwizki kulturalne, naukowe i literackie skutkiem zatargu politycznego o Wilno rozwijay si sabo. Pomimo zamknitej granicy gocio jednak w Wilnie szereg uczonych polskich. W 1929 r. odwiedzili uczonych litewskich w Kownie historyk W. Semkowicz i archeolog W. Antoniewicz. Bawili te w Kownie historycy M. Bren-sztejn, H. owmiaski, H. Paszkiewicz (1935), kt�rych Litwini witali ze szczerym zadowoleniem. Jednake znakomita piewaczka polska E. Bandrowska-Turska w 1935 r. bya zmuszona przerwa wystpy w Litwie i wraca do Polski. Z uczonych litewskich przebywali w Polsce na badaniach naukowych lub prywatnie historyk K. Avionis, rektor kowieskiego uniwersytetu M. R�mer i inni. Te wte kontakty osobiste nie mogy jednak doprowadzi do jakiej bliszej wsp�pracy naukowo--kulturalnej midzy obu krajami. Na tak wsp�prac zanosio si dopiero po nawizaniu stosunk�w dyplomatycznych midzy obu krajami w 1938 r. Latem 1939 r. przebywaa na Litwie wycieczka polskich pisarzy i dziennikarzy, w skad kt�rej wchodzili m.in. prof. Konrad G�rski, Karol Irzykowski, Stanisaw Ryszard Dobrowolski, prof. Wacaw Borowy. Zadzierzgnito wtedy wiele serdecznych i trwaych przyjani, ale rycha wojna przeszkodzia bliszym kontaktom polsko-litewskim w dziedzinie kulturalno-naukowej.

Literatura polska, od dawna ceniona przez Litwin�w, nadal spotykaa si ze znacznym zainteresowaniem. Przekadano na litewski nie tylko utwory tego typu, co Trdowata (Rapsuotoji) Mniszk�wny, ale i cay szereg czoowych utwor�w wybitnych pisarzy polskich. Wydano po litewsku Chop�w (Kaimieiai) W. Reymonta (za przekad tej powieci tumacz F. Neveraviius otrzyma w 1939 r. nagrod warszawskiego Pen-Clubu), Wiern rzek (Itikimoji upe), Dzieje grzechu (Nu-odeme istorija), Przedwionie (Pavasarejanf) S. eromskiego, Ziemi w jarzmie (Pajungtoji erne) W. Wasilewskiej, niekt�re dramaty S. Przybyszewskiego, powieci M. Rodziewicz�wny, T. Dogi-Mostowi-cza, Jalu Kurka, wiersze W. Broniewskiego; z klasyk�w przekadani byli Mickiewicz, Sowacki, J. I. Kraszewski, Z. Krasiski, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus.

Literatura litewska pozostawaa nadal mao znana w Polsce. Z histori literatury litewskiej zaznajamiaa Polak�w tylko maa broszura M. Biriki Skr�t dziej�w pimiennictwa litewskiego (1919). Przekad�w z litewskiego pojawio si zaledwie kilka. Poezj litewsk tumaczy} W. Abramowicz. W 1933 r. ukaza si Rok Donelaitisa w tumaczeniu K. Pietkiewicza. Potem wyszed pierwszy tom trylogii Mykolaitisa-Puti-nasa W cieniu otarzy. Wreszcie w 1939 r. ukazaa si Antologia poezji litewskiej. Wiele utwor�w literatury litewskiej znalazoby z pewnoci odbiorc�w w spoeczestwie polskim, ale brako nie tylko dobrych tumaczy, ale i rodk�w do wydawania przekad�w z litewskiego.

Uczeni litewscy pilnie ledzili nowoci polskie, zwaszcza z zakresu lituanistyki, np. prace historyczne H. owmiaskiego, H. Paszkiewi-

319

cza, S. Zajczkowskiego, czy te studia J. Otrbskiego o narzeczach litewskich. Na uytek spoeczestwa litewskiego wydana zostaa po litewsku Historia narodu polskiego (Lenk tautos istorijd) W. Smoleskiego (1925) oraz historia literatury polskiej (Senosios lenk literaturos istorija) I. Chrzanowskiego (1924) i B. Chlebowskiego (Lenk literatura 1795—1905) w 1926 r.

Rozw�j nauki litewskiej spowodowa, e z kolei polscy lituanici coraz bardziej liczyli si z osigniciami swoich litewskich koleg�w. O stanie nauki litewskiej dokadnie informowa polski wiat naukowy M. Brensztejn w obszernym artykule Nauka w Republice Litewskiej. Polska lituanistyka, cho zdobya si na znakomite niekiedy dziea z zakresu historii Litwy, jak np. H. owmiaskiego Studia nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego (t. I—II, 1931—1932), nie potrafia jednak da czytelnikowi polskiemu do rki penego zarysu dziej�w Litwy, malutka bowiem broszura J. Jakubowskiego Dzieje Litwy w zarysie (1922) zawieraa tylko najbardziej elementarne wiadomoci o historii Litwy. Dlatego te znacznie wicej na rzecz wzajemnego poznania si obu narod�w zdziaali publicyci, cho ich relacje nie zawsze byy bezstronne. Stay korespondent litewskiej gazety rzdowej „Lietuvos Aidas" („Echo Litwy") w Warszawie V. Gustainis po powrocie do Litwy wyda spor ksik Lenkai ir Lenkija (Polacy i Polska): Autor usiowa zawrze w niej obraz wsp�czesnej Polski, nie wyczajc nawet kultury i sztuki. Polskim odpowiednikiem ksiki Gustainisa by zbi�r reportay T. Katelbacha Za litewskim murem (1938). Katelbach, przez okres ponad trzyletni korespondent (1934—1937) p�urzdowej „Gazety Polskiej", zdoa do dokadnie zgbi rzeczywisto litewsk i przekaza o niej mn�stwo ciekawych wiadomoci. Potrzeba tych informacji zar�wno po stronie polskiej, jak i litewskiej bya dua. Przecitny Polak m�g bowiem miao powt�rzy za kamerjunkrem z Dziad�w Mickiewicza: „O Litwie, dalib�g, e mniej wiem ni o Chinach". Z winy czynnik�w rzdzcych obu pastw ta nika obustronna wymiana naukowo-kulturalna nie moga jednak doprowadzi do lepszego poznania, a wic i zrozumienia obu narod�w.

ULTIMATUM POLSKIE DO LITWY W 1938 ROKU

I NAWIZANIE STOSUNK�W DYPLOMATYCZNYCH

Mimo zerwania rokowa polsko-litewskich w 1928 r. oba kraje nadal, ale ju nieoficjalnie, podejmoway wysiki na rzecz porozumienia.

R�wnoczenie utrzymywano kontakty i wymieniano pogldy przy pomocy r�nych osobistoci i kana�w dyplomatycznych. W 1933 r. spotkali si w Wilnie J. Pisudski z J. aulysem i porozumieli si co do wymiany „korespondent�w" prasowych. Do Kowna uda si wtedy jako korespondent T. Katelbach, w istocie — nieoficjalny konsul polski w Litwie. W tyme roku w Genewie spotkali si ministrowie spraw zagranicznych litewski D. Zaunius i polski J. Beck. W 1934 r. A. Prystor ze strony polskiej rozmawia na Litwie ze Smeton i Lozoraitisem. Pry-

320

watnie, ale za wiedz wadz litewskich, kontaktowa si z J. Pisudskim take Wodzimierz Zubow.

Od 1934 r. litewski minister spraw zagranicznych Stasys Lozoraitis prowadzi tajne rozmowy z Polsk w celu normalizacji stosunk�w. O wynikach tych rozm�w Lozoraitis powiadomi Smeton 18 IV 1935 r. W pimie do Smetony Lozoraitis proponowa wtedy uoy stosunki z Polsk na zasadzie przyznania przez Polsk autonomii kulturalnej ludnoci litewskiej na Wileszczynie; jednym z warunk�w porozumienia byo te oddanie Litwie Sejn, Puska i wician. Sprawy te Lozoraitis omawia bez powodzenia z polskim ministrem spraw zagranicznych J�zefem Beckiem w Genewie we wrzeniu 1935 r. Jednoczenie tajne rozmowy prowadzi zaufany Lozoraitisa obywatel litewski Kazimierz Narutowicz (bratanek byego prezydenta Polski Gabriela Narutowicza), kt�ry jako handlowiec kursowa via Ryga midzy Kownem a Warszaw. Smetona nie mia jednak nawiza stosunk�w z Polsk, gdy to pocignoby za sob wyrzeczenie si Wilna, co znowu zwr�cioby przeciw niemu cae prawie spoeczestwo litewskie. Wymiana pogld�w za porednictwem Narutowicza trwaa jednak a do pocztku 1938 r. Rozmowy prowadzi te hr. A. Tyszkiewicz, kt�ry w latach 1937—1938 spotyka si w Kretyndze z ks. Mironasem i ministrem Lo-zoraitisem. Te tajne sondae wzajemnych opinii i stanowisk przyniosy znaczne — podobno, gdy brak dokadnej dokumentacji r�dowej — postpy. Spodziewano si nawet ju w kocu lutego 1938 r., e lada dzie wejd one na tory oficjalne. Tymczasem na zapowiedziane w Gdasku rozmowy delegacja litewska nie przybya, co minister Lozoraitis tumaczy hr. Tyszkiewiczowi tym, e spoeczestwo litewskie nie jest przygotowane do zgody z Polsk i rzd z tej racji miaby wiele kopot�w.

W marcu 1938 r. w stosunkach polsko-litewskich wybuch niebezpieczny kryzys. Rankiem 11 marca na granicy polsko-litewskiej zosta miertelnie postrzelony onierz polski Serafin, kt�ry przekroczy granic litewsk pod wsi Trasnykai koo Merecza. Spadkobiercy Pisuds-kiego rozptali w�wczas w Polsce niebywa nagonk wobec Litwy. W pobliu granicy rozpocza si koncentracja wojsk polskich. Sanacyjne gazety donosiy o „panicznych nastrojach w Kownie". Rozeszy si tam bowiem 14 marca za porednictwem posa estoskiego w Warszawie pogoski o spodziewanym ultimatum polskim, grocym — rzekomo — okupacj Litwy i wziciem jej pod protektorat Polski. Tego dnia rzd litewski przekaza posowi polskiemu w Tallinie not, zawierajc pragnienie polubownego zaatwienia sprawy przez penomocnych przedstawicieli. W Polsce za tumy szowinist�w, podniecone antylitewsk propagand w prasie i radiu, zachcane przez r�nych prowodyr�w przykadem faszystowskich Niemiec, kt�re wieo dokonay Anschlussu Austrii, urzdzay demonstracje i woay pod adresem marszaka E. Rydza-migego: „Wodzu! Prowad nas na Kowno!" Wygldao na to, e wa si losy wojny i pokoju. W tych dramatycznych — w oczach opinii publicznej — chwilach nie zabrako gosu polskich

321

21 — J. Ochmaski. Historia Litwy

i litewskich komunist�w. Komunistyczna Partia Polski w odezwie Precz z wojn surowo potpiaa „wszelki gwat nad niepodlegym narodem litewskim" i stana na stanowisku uregulowania wsp�ycia midzy narodami Polski i Litwy na zasadzie „wolny z wolnym, r�wny z r�wnym". Komunistyczna Partia Litwy w odezwie do modziey litewskiej wskazywaa na zagroenie Litwy ze strony hitlerowskich Niemiec i faszystowskiej Polski oraz rzucaa haso: „Broni niepodlegoci Litwy do ostatniej kropli krwi!" W rzeczywistoci oba rzdy, polski i litewski, wojny nie chciay. Polska nie zarzdzia nawet mobilizacji i caa akcja rozgrywaa si za kulisami w tajemnicy przed opini publiczn. Polska pocztkowo zamierzaa wykorzysta incydent graniczny do zmuszenia Litwy do wyrzeczenia si Wilna i nawizania stosunk�w dyplomatycznych. Jednake min. Beck po rozmowie z ambasadorem niemieckim w Warszawie von Moltke wiedzc, e Niemcy s zainteresowane Litw i nie pozostan obojtne na wypadek konfliktu polsko-litewskiego, zdecydowa zagodzi dania polskie. Na zmian stanowiska polskiego wobec Litwy wpynli r�wnie ambasadorowie brytyjski Kennard i francuski Noel, kt�rzy przestrzegali rzd polski przed uyciem siy. Zawaya tu r�wnie wypowied komisarza spraw zagranicznych Litwinowa, kt�ry owiadczy, e ZSRR jest zainteresowany w pokojowym rozstrzygniciu konfliktu Polski z Litw i e w razie wkroczenia wojsk polskich na Litw wypowie bez uprzedzenia polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932 r.

W dniu 17 III 1938 r. rzd polski wystosowa do Litwy ultimatum, w kt�rym domaga si tylko bezwarunkowego nawizania stosunk�w dyplomatycznych do dnia 31 III 1938 r. Odpowied litewska, jak tego domagaa si Polska, miaa by udzielona przed upywem 48 godzin. Niedugo po wysaniu ultimatum, w kt�rym nie byo mowy o sprawie Wilna, rzd polski wiedzia ju, e zostanie ono przez Litw przyjte. Pose litewski J. aulys oznajmi 18 marca w Berlinie Ribbentropowi, e Litwa przyjmie ultimatum, prosi tylko Rzesz o nacisk na Polsk, aby rzd polski zagodzi form nawizania stosunk�w dyplomatycznych. Mimo tych zapewnie rzd litewski dla ratowania twarzy przed wasnym spoeczestwem odby specjalne posiedzenie w celu rozpatrzenia ultimatum polskiego. Posiedzenie to odbyo si z udziaem Smetony w dniu 19 marca. Za przyjciem ultimatum wypowiedzieli si min. Lozoraitis i dow�dca armii gen. Ratikis, przeciwko wystpi min. rolnictwa Putvinskis, inni milczeli. Rzd zdecydowa ultimatum przyj i przedstawi spraw sejmowi. Sejm litewski zebra si w poudnie 19 marca i po 7-minutowym posiedzeniu milczco, bez gosu sprzeciwu, przyj polskie ultimatum na 12 godzin przed upywem wyznaczonego terminu. Oba rzdy wymieniy 19 marca noty dyplomatyczne, w kt�rych zapowiaday ustanowienie swych przedstawicielstw w Warszawie i w Kownie do 31 marca tego roku i gwarantoway im warunki normalnego funkcjonowania. Posem polskim w Kownie zosta Franciszek Charwat, litewskim za w Warszawie Kazys kirpa.

Dyplomacja polska odniosa icie pyrrusowe zwycistwo: stosunki

322

dyplomatyczne zostay nawizane. Litwa w opinii polskiej zrzekaa si praw do Wilna. W kilka dni p�niej, 24 III 1938 r., z polecenia Smetony ks. V. Mironas utworzy nowy rzd. Reim Smetony dozna jednak w opinii wasnego spoeczestwa wyranego wstrzsu. Wr�d Litwin�w nigdy nie brak byo trzewych gos�w domagajcych si porozumienia z Polsk. Tak min. Lozoraitis, jak gen. Ratikis podkrelali konieczno takiego porozumienia, wskazujc na to, e oba kraje maj wsp�lnych wrog�w. Nawizanie stosunk�w z Polsk pojli jednak Litwini jako wyrzeczenie si Wilna i akt zdrady narodowej. Tote zaniepokojony Smetona dla uspokojenia opinii publicznej nie zawaha si powici swego szwagra, dugoletniego premiera (1929—1938), miertelnie zreszt schorowanego Tubelisa. Wkr�tce jednak mia ugodzi w Litw nowy cios, kt�ry zachwia nie tylko rzdem, ale caym reimem partii „tautinink�w", pozbawiajc go w oczach spoeczestwa resztek uznania.

UTRATA KAJPEDY NA RZECZ NIEMIEC W MARCU 1939 ROKU

Rok 1938 zapocztkowa wielki kryzys dyplomatyczny w Europie. Kryzys ten doprowadzi do powanych zmian i powika politycznych, a w kocu zacz grozi now wojn wiatow. Faszystowskie Niemcy, nie nienasycone zajciem Austrii (11 III 1938 r.) w deniu do stworzenia „wielkiej tysicletniej Rzeszy", zaczy przejawia coraz wiksz zaborczo. Kolejn ofiar agresywnej polityki hitlerowskiej Rzeszy pada Czechosowacja. Mocarstwa zachodnie, Anglia i Francja, w „trosce" o pok�j w Europie podpisay z Hitlerem ukad w Monachium 29— 30 IX 1938 r., wydajcy Czechosowacj na up faszystowskiej Rzeszy. Po okupowaniu czci Czech — Sudet�w — w padzierniku 1938 r. (z udziaem Polski, kt�ra zagarna Zaolzie) i ustanowieniu w marcu 1939 r. „niezalenego" pastwa sowackiego, imperializm niemiecki w przerwie midzy zajciem Czech a napaci na Polsk zwr�ci si w stron Litwy.

Kajpeda, r�do ustawicznych pretensji niemieckiego rewizjo-nizmu wobec Litwy, staa si od jesieni 1938 r. miejscem istnego sabatu hitlerowc�w. Rzd litewski w tch�rzliwej „wspaniaomylnoci" ju w 1937 r. pr�bowa sobie zjedna Hitlera przez wypuszczenie z wizienia skazanych w 1935 r. przyw�dc�w niemieckiego ruchu narodowosocjali-stycznego w Kajpedzie. Omielio to tylko hitlerowc�w kajpedzkich, i to do tego stopnia, e od schyku 1938 r. zaczli si oni bezwzgldnie panoszy w caym kraju kajpedzkim. Kiedy Litwini przegrali z kretesem wybory do sejmiku kajpedzkiego (11 XII 1938 r.), Niemcy kaj-pedzcy otwarcie wysunli danie „powrotu" do Rzeszy. Kajpeda staa si pastewkiem w pastwie. Dni formalnego ju tylko zwierzchnictwa litewskiego w tym kraju byy policzone. Na pocztku 1939 r. ich paramilitarne organizacje w kraju kajpedzkim liczyy ju 52 ty. ludzi. Czad narodowego socjalizmu, znak swastyki, okrzyk „Heil Hitler", lektura Mein Kampf opanoway umysy kajpedzkiej niemczyzny bez resz-

323

ty. Litwa bya bezsilna wiedzc, e za plecami kajpedzkich hitlerowc�w stoi potna Rzesza. Rzd litewski bezczynnie musia przyglda si rozwojowi wypadk�w, gdy liczy na pomoc Zwizku Radzieckiego, przewidzian w traktacie o nieagresji, byo — w rozumieniu rzdu Smetony — r�wnoznaczne z oddaniem wadzy komunistom.

Decyzja w sprawie losu Kajpedy zapada szybko. 15 marca 1939 r. pose niemiecki w Litwie E. Zechlin zosta spiesznie zawezwany do Berlina, gdzie 19-go zatrzyma si powracajcy z Watykanu litewski minister spraw zagranicznych J. Urbys. Nastpnego dnia w kr�tkiej rozmowie z Ribbentropem dowiedzia si najgorszego, e Niemcy zdecydoway si na wymuszenie zwrotu Kajpedy. Kiedy 21 marca minister Urbys wr�ci do Kowna, wydao si, e minister spraw zagranicznych Rzeszy zada, aby „Rzd Litwy zwr�ci kraj kajpedzki Niemcom", w zamian za co Rzesza bdzie miaa na wzgldzie „interesy gospodarcze Litwy w porcie kajpedzkim". Urbys w imieniu prezydenta Litwy, wr�ciwszy do Berlina, podpisa ukad midzy Niemcami a Litw w sprawie oddania Niemcom Kajpedy, datowany 22 III 1939 r. Artyku l tego ukadu stanowi: „Kraj kajpedzki traktatem wersalskim odczony od Niemiec, liczc od tego dnia, zn�w zcza si z Rzesz Niemieck". Tym razem sejm litewski zebra si ju tylko na 5 minut i w dniu 30 marca, bez jednego sowa, ratyfikowa ukad w sprawie Kajpedy. Nigdzie za granic nie podni�s si gos protestu w obronie Litwy, kt�ra pozostawaa bezbronna i osamotniona wobec swego zowrogiego ssiada.

Po wyrzeczeniu si Wilna i utracie Kajpedy „arystokratyczna demokracja" „tautinink�w" znalaza si na skraju bankructwa. Czujc nieufno i niech spoeczestwa rzd pr�bowa ratowa sw wadz za pomoc stanu wyjtkowego, ogoszonego 10 V 1939 r. Kolejne przesilenie rzdowe byo jednak nieuchronne. W skad zmienionego gabinetu ministr�w weszli tym razem obok „tautinink�w" dwaj chadecy i dwaj ludowcy. Nowym premierem zosta gen. J. ernius. Jednake ani rzd koalicyjny, ani powierzenie steru pastwowego generaowi nie zdoay ju na dusz met uratowa smetonowskiego reimu.

ODZYSKANIE WILNA W PADZIERNIKU 1939 ROKU. KRYZYS W STOSUNKACH LITEWSKO-RADZIECKICH

Zbliaa si II wojna wiatowa. Sw�j marsz na podb�j wiata Niemcy rozpoczli od zdradzieckiej napaci na Polsk l IX 1939 r. Do wojny przeciwko Polsce Niemcy bez entuzjazmu zachcali i Litw. Rzd litewski przezornie wola powstrzyma si od nccej perspektywy odzyskania Wilna i w dniu 2 wrzenia ogosi neutralno.

W chwili kiedy Polska padaa pod uderzeniem elaznych armii niemieckich, 17 IX 1939 r. oddziay Armii Czerwonej na rozkaz Stalina pod pretekstem, e pastwo polskie ju nie istnieje, przekroczyy granic polsk, by „ochroni ludno biaorusk i ukraisk". Dnia 10 X 1939 r. po duszych pertraktacjach Zwizek Radziecki podpisa

324

z Litw traktat o przekazaniu Litwie Wilna i czci ziemi wileskiej, obejmujcej mniej wicej jedn trzeci terytorium przyznanego Litwie przez traktat litewsko-rosyjski 1920 r., a pozostajcego dotd w skadzie pastwa polskiego. W traktacie z 10 X 1939 r. Zwizek Radziecki i Litwa przyrzekay udzieli sobie wzajemnej pomocy, w tym r�wnie wojskowej, na wypadek agresji kt�rego z pastw europejskich. Zwizek Radziecki zobowizywa si do obrony granic Litwy i w tym celu za zgod rzdu litewskiego wprowadzi swoje wojska na terytorium Litwy. Dzisiaj powszechnie ju nie ukrywa si, e by to pocztek okupacji Litwy. Ale wtedy jeszcze nie wiedziano, e tajny protok� niemie-cko-radziecki z 28 wrzenia 1939 r., wczajcy Litw w radzieck stref wpyw�w, zapowiada kres jej niepodlegoci.

W tragicznych dla Polski dniach wrzeniowych 14 ty. oficer�w i onierzy polskich przekroczyo granic Litwy szukajc w niej schronienia. Zaprzyjaniona bowiem z Polsk otwa 18 wrzenia zerwaa stosunki dyplomatyczne z Polsk i polskich onierzy na otwie czeka ciki los w obozach dla internowanych. Pierwsza grupa polskich wojskowych zostaa przepuszczona przez granic litewsk 19 wrzenia i po zoeniu broni skierowana do Kowna. Przekraczanie granicy trwao kilka dni. Sceny poegnania z broni przedstawiay niezwyky czasem widok, kt�ry wzrusza take obecnych przy tym onierzy litewskich. Obok wojskowych, za granic litewsk znalazo si te dwa tysice os�b cywilnych. Przyjcie kilkunastu tysicy uchodc�w stanowio dla Litwy do powany problem. Litwini woyli wiele wysiku, by przyj i urzdzi internowanych jak najlepiej. A przecie onierze pokonanej armii polskiej nie przybywali do kraju zaprzyjanionego. Polacy otrzymywali wyywienie wedug norm przysugujcych onierzom litewskim, zakwaterowanie byo na og� dobre lub znone. Moliwe byo i swobodne poruszanie si bd urlopy „na sowo honoru". Wyjtkowo dochodzio do sporadycznych incydent�w. Wadze litewskie patrzyy przez palce na ucieczki z oboz�w, wielu zwalniano pod pozorem choroby. Polski attache wojskowy w Kownie pk Leon Mitkiewicz nie szczdzi wysik�w i pienidzy, by zdoby dokumenty na wyjazd do Francji dla okoo 450 wojskowych. Jednak naciski Niemc�w na rzdy w Kownie i w Rydze spowodoway utrudnienie wyjazd�w do armii polskiej na Zachodzie. W kadym razie do czerwca 1940 r. w obozach internowania pozostao ju tylko okoo 1600 wojskowych polskich, uwizionych p�niej przez wadze radzieckie.

Po zawarciu traktatu litewsko-radzieckiego i pod obecno wojsk radzieckich na ziemiach litewskich sytuacja polityczna w Litwie zacza si zmienia. Siy lewicowe nabray miaoci i zaczy rozwija yw dziaalno, kt�rej ton nadawali komunici. Rzd odpowiedzia na to wzmoeniem terroru policyjnego.

Na przeomie 1939 i 1940 r. aresztowano okoo 660 komunist�w i antyfaszyst�w, w tym sekretarza KC KP Litwy A. Sniekusa. Smetona czujc si coraz bardziej niepewnie usiowa porozumie si z Niemcami. W jego imieniu dyrektor departamentu bezpieczestwa A. Povilai-tis rzekomo mia w lutym 1940 r. zabiega w Berlinie o rozcignicie

525

Antanas Sniekiis,

pierwszy sekretarz KC KP Litwy w latach 1936—1974. Zdjcie prasowe po 1960 r.

nad Litw protektoratu Rzeszy. Niemcy, zwizane paktem o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim z 23 VIII 1939 r., wolay chwilowo nie naraa swych dobrych stosunk�w z ZSRR z powodu Litwy. Hitler mia jednak w poowie marca 1940 r. przyrzec wysanie wojsk niemieckich do Litwy. Zabiegajc o wzgldy Hitlera, rzd litewski 17 IV 1940 r. zawar ukad handlowy z Niemcami i prawie cay eksport krajowy skierowa do Niemiec.

Wiosn 1940 r. stosunki litewsko-radzieckie weszy w stadium kryzysu. Rzd radziecki w nocie z 30 V 1940 r. oskary rzd litewski o „prowokacyjne dziaania" wobec ZSRR, w wyniku kt�rych trzech onierzy radzieckich zostao uprowadzonych przez wadze litewskie, a jeden z nich zabity. Rzd litewski zapewni ZSRR o wszczciu ledztwa w tej sprawie i surowym ukaraniu winnych. Zwizek Radziecki nie zadowoli si t odpowiedzi i 14 VI 1940 r. komisarz spraw zagranicznych W. Mootow o godz. 11 w nocy wezwa przebywajcego w Moskwie ministra Urbysa i wrczy mu radzieckie ultimatum do Litwy. Ultimatum to raz jeszcze podnosio spraw ginicia onierzy radzieckich (podano cztery nazwiska onierzy), a nastpnie stwierdzao, e tzw. Ententa Batycka, czyli przymierze Estonii, otwy i Litwy, zawarte jesieni 1934 r., jest wymierzone przeciwko ZSRR i pozostaje sprzeczne z traktatem litewsko-radzieckim z 10 X 1939 r., zabraniajcym obu stronom uczestniczenia w koalicjach skierowanych przeciwko jednej z ukadajcych si stron. Zwizek Radziecki w swym ultimatum zada, aby Litwa do dnia 15 czerwca godz. 10 rano wyrazia zgod na: 1. oddanie pod sd ministra spraw wewntrznych K. Skuasa oraz A. Po-

326

yilaitisa jako winnych antyradzieckich prowokacji, 2. aby niezwocznie zosta utworzony w Litwie rzd zdolny do przestrzegania traktatu o wzajemnej pomocy z 10 X 1939 r., 3. aby natychmiast zapewniono swobodne wkroczenia na teren Litwy oddziaom (dodatkowym) Armii Czerwonej, kt�re bd rozmieszczone w waniejszych orodkach Litwy i bd na tyle liczne, eby zapobiec dalszym prowokacjom antyradzieckim i zapewni moliwo urzeczywistnienia litewsko-radzieckiego traktatu z 1939 r.

Ultimatum to zostao przez Litw przyjte, niedawno utworzony rzd A. Merkysa ustpi. Kiedy nowe oddziay radzieckie wkraczay do Litwy, Smetona powierzy urzd prezydenta ustpujcemu premierowi Merkysowi i wziwszy z banku pastwa 10 ty. dolar�w (oraz spor sum od innego urzdnika bankowego) 15 czerwca zbieg do Niemiec, a stamtd do USA, gdzie zmar tragicznie w 1944 r. podczas poaru wasnego domu. Skuas i Povilaitis, schwytani na granicy pruskiej, zostali uwizieni. Zeznania ledcze A. Povilaitisa przed wadzami radzieckimi, objaniajce cel jego podr�y do Berlina, naley jednak obecnie uzna za wymuszone, a wic nieprawdziwe.

Komunistyczna Partia Litwy, kt�ra od jesieni 1939 r. zacza wychodzi z podziemia i rozwijaa szerok propagand na rzecz sojuszu ze Zwizkiem Radzieckim, w dniu 15 VI 1940 r. ogosia odezw domagajc si przywr�cenia praw demokratycznych, wypuszczenia wini�w politycznych, legalizacji partii komunistycznej i zwizk�w zawodowych oraz zamknicia partii „tautinink�w" jako wrogiej ludowi. KP Litwy opowiedziaa si za takim rzdem, kt�ry bdzie pogbia wsp�prac z ZSRR, przez co zapewni Litwie niepodlego. Od 25 VI 1940 r. KP Litwy dziaaa ju oficjalnie.

UTWORZENIE LITWY RADZIECKIEJ

Nowy rzd litewski, utworzony 17 VI 1940 r. z dziennikarzem komunist J. Paleckisem na czele, otrzyma miano Rzdu Ludowego. W ten spos�b dokona si pierwszy akt rewolucji socjalistycznej w Litwie — zdobycie wadzy przez komunist�w. Przeprowadzone 14—15 VII 1940 r. powszechne „gosowanie" wyonio Sejm Ludowy. Sejm ten, zebrany w Kownie, w atmosferze ogromnego poruszenia mas, w dniu 21 VII 1940 r. przyj „Deklaracj o wadzy pastwowej", kt�ra m.in. m�wia: „Litw ogasza si za Socjalistyczn Republik Radzieck. Odtd caa wadza w Litewskiej SRR spoczywa w rkach ludzi pracy miast i wsi w osobie rad delegat�w ludzi pracy". Zarazem Sejm Ludowy zwr�ci si do Rady Najwyszej ZSRR z prob o przyjcie Litwy radzieckiej w skad ZSRR. Rada Najwysza ZSRR na posiedzeniu w dniu 3 VIII 1940 r. jednomylnie przyja uchwa o przyjciu Litwy do ZSRR. Litwa buruazyjna przestaa istnie. Pocza si tworzy nowa Litwa, ludowa i socjalistyczna. Czekay j w najbliszej przyszoci nie tylko wielkie zadania budowy nowego ustroju, ale i tragiczne lata wojny, okupacji hitlerowskiej i wojny domowej oraz bdy i wypaczenia stalinowskiego okresu. W tych trudnych, odpowiedzialnych i bohaterskich chwilach nar�d litewski wytrzyma wszystkie przeciwnoci losu, jakich mu nie szczdziy dzieje, i nie zatraci wiary w lepsz przyszo, w socjalizm, ale odrzuca jego okrutny, nieludzki stalinowski model.

327

WANIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1940

ROK 1940

11—12 lipca. Pierwsze masowe deportacje ludnoci Litwy w gb ZSRR.

21 lipca. Ustanowienie wadzy radzieckiej na Litwie.

22 lipca. Nacjonalizacja ziemi i ogoszenie reformy rolnej ustalajcej g�rn granic gospodarstwa chopskiego na 30 ha.

23 lipca. Nacjonalizacja przemysu i bank�w.

3 sierpnia. Rada Najwysza ZSRR przyja Litw w skad ZSRR.

25 sierpnia. Uchwalenie konstytucji Litwy radzieckiej.

ROK 1941

l kwietnia. Wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy. Utworzenie Litewskiej Akademi Nauk.

13—14 czerwca. Powt�rne masowe deportacje ludnoci Litwy w gb ZSRR.

22 czerwca. Zdradziecka napa hitlerowskich Niemiec na ZSRR. Wtargnicie wojsk niemieckich na Litw. Antyradzieckie powstanie nacjonalist�w w Kownie.

23 czerwca. Utworzenie nacjonalistycznego Rzdu Tymczasowego pod przewodnictwem J. Ambrazeviiusa. Denacjonalizacja ziemi, przemysu i handlu przez Rzd Tymczasowy.

22—29 czerwca. Wojska hitlerowskie okupuj ca Litw.

25 lipca. Utworzenie przez okupant�w niemieckich Generalbezirk Litauen — niemieckiej administracji cywilnej Litwy.

5 sierpnia. Rozwizanie Rzdu Tymczasowego pod naciskiem okupant�w.

18 sierpnia. Uniewanienie przez Niemcy denacjonalizacji ogoszonej przez Rzd Tymczasowy.

Pocztek ruchu oporu, kierowanego przez parti komunistyczn.

Wszczcie masowej eksterminacji yd�w litewskich przez hitlerowc�w.

ROK 1942

26 listopada. Utworzenie radzieckiego sztabu partyzanckiego na Litwie.

328

ROK 1943

Rozw�j ruchu oporu pod przewodnictwem partii komunistycznej. Walk z hitlerowskim okupantem prowadzio 5 ty. partyzant�w, zgrupowanych w 56 oddziaach.

25 listopada. Utworzenie Najwyszego Komitetu Wyzwolenia Litwy (VLIK), grupujcego przedstawicieli partii buruazyjnych i nacjonalistycznych.

ROK 1944

Wzrost ruchu oporu. W latach 1941—1944 dziaay pod przewodnictwem komunist�w 92 oddziay partyzanckie w sile 10 ty. ludzi. Zniszczono 577 pocig�w wroga, 337 parowoz�w, 2 ty. wagon�w i zabito okoo 14 ty. hitlerowc�w.

16 lutego. Deklaracja programowa VLIK-u, domagajca si niepodlegoci Litwy i zapowiadajca walk przeciw komunizmowi.

W kwietniu Niemcy w porozumieniu z gen. Plechaviiusem tworz litewskie oddziay wojskowe.

13—15 maja. Niemcy aresztuj oporne ich planom dow�dztwo litewskich oddzia�w, kt�re w wikszoci zostay rozbrojone, lecz kilka z nich z broni w rku zbiego w lasy.

15 maja. Deklaracja VLIK-u zapowiadajca walk ze Zwizkiem Radzieckim, jeli Armia Czerwona wkroczy do Litwy.

13 lipca. Wyzwolenie Wilna przez Armi Czerwon z udziaem polskiej Armii Krajowej, kt�ra jednak pragna oderwania Wileszczyzny od Litwy radzieckiej.

l sierpnia. Wyzwolenie Kowna przez Armi Czerwon.

22 wrzenia. Podpisanie w Lublinie „Ukadu midzy rzdem Litewskim SRR i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego w sprawie repatriacji Litwin�w z terytorium Polski i obywateli Polski z terytorium Litewskiej SRR".

30 wrzenia. Deklaracja VLIK-u przeciwko wadzy radzieckiej apelujca o pomoc do Wielkiej Brytanii i Stan�w Zjednoczonych. Pocztek dziaalnoci reakcyjnego podziemia na Litwie, istniejcego do 1952 r. Rozpoczcie przez wadz radzieck nowej reformy rolnej, ustalajcej g�rn granic gospodarstwa na 20 ha.

ROK 1945

27 stycznia. List Prezydium Rady Najwyszej i Rady Komisarzy Ludowych Litewskiej SRR do Rzdu Tymczasowego i Krajowej Rady Narodowej Polski z pozdrowieniami dla narodu polskiego z okazji wyzwolenia Warszawy, zapowiadajcy przekazanie 5 ty. ton zboa litewskiego dla warszawian.

28 stycznia. Wyzwolenie Kajpedy i caej Litwy spod okupacji hitlerowskiej. W walkach z hitlerowcami zaszczytnie wyr�nia si 16 Litewska Dywizja Strzelecka.

329

3 kwietnia. List pierwszej konferencji warszawskiej organizacji Polskiej Partii Robotniczej, zawierajcy gorce pozdrowienia i wyrazy serdecznej wdzicznoci za pomoc Warszawie w postaci zboa i zapewniajcy, e „Litwa Radziecka i nowa odrodzona Polska y bd w wieczystej braterskiej przyjani".

Utworzenie pierwszych po wojnie polskich szk� w Litwie.

Pocztek repatriacji ludnoci polskiej z Litwy.

ROK 1946

Zakoczona zostaa do l listopada repatriacja ludnoci polskiej z Litwy. Ch wyjazdu do Polski wyrazio 134 446 rodzin (379 498 os�b), wyjechao 61 127 rodzin (171 158 os�b).

Pocztek ateizacji, skazywanie i zsyanie do agr�w ksiy katolickich, konfiskata wielu wity i mienia kocielnego.

ROK 1947

Tworzenie pierwszych sp�dzielni produkcyjnych na wsi. Pocztek masowego „rozkuaczania" i masowych deportacji, kt�re do roku 1952 objy okoo 300 ty. ludnoci Litwy.

ROK 1948

24 marca. Uchwaa Rady Ministr�w i KC KP Litwy „O organizacji kochoz�w w Litewskiej Republice Radzieckiej".

Zakoczenie reformy rolnej, w kt�rej wyniku 96,3 ty. bezrolnych i maorolnych otrzymao 688,5 ty. ha ziemi; pozostao 553 ty. ha nie rozdzielonych grunt�w jako fundusz pastwowy. Produkcja przemysowa osigna stan przedwojenny.

W grudniu z okazji 150-lecia urodzin A. Mickiewicza na Litwie odbyy si uroczyste obchody. Nawizanie bezporedniej wsp�pracy pomidzy pisarzami i organizacjami literackimi Litwy i Polski.

ROK 1949

15—18 lutego. VI Zjazd KP Litwy uchwali przystpienie do powszechnej kolektywizacji wsi. Do koca roku ju okoo 65% chop�w wstpio do kochoz�w.

ROK 1950

Produkcja przemysowa przekroczya o 90% poziom przedwojenny.

ROK 1951

Zakoczenie kolektywizacji rolnictwa. Kochozy skupiy ponad 94% wszystkich gospodarstw chopskich.

330

ROK 1952

Rozpoczto produkcj pierwszego litewskiego cementu w Akmene. Zaoenie pierwszych litewskich szk� w Polsce Ludowej.

ROK 1953

W Wilnie zacz ukazywa si w jzyku polskim dziennik „Czerwony Sztandar".

Rozpocza produkcj stocznia w Kajpedzie.

ROK 1954

16—19 lutego. VIII Zjazd KP Litwy stwierdzi szybki wzrost produkcji przemysowej w republice i jednoczenie zwr�ci uwag na konieczno szybszego podniesienia poziomu rolnictwa.

ROK 1955

27 lutego. Wybory do Rady Najwyszej Litewskiej SRR i rad lokalnych przyniosy cakowity sukces blokowi komunist�w i bezpartyjnych.

W Wilnie powsta polski zesp� pieni i taca „Wilia".

Uroczyste obchody setnej rocznicy mierci A. Mickiewicza. Wystawa dzie J. Matejki i plakatu polskiego na Litwie.

ROK 1956

Rozpoczcie budowy potnej hydroelektrowni pod Kownem. Pen moc produkcyjn osigna ona w 1960 r. dajc 36% caej energii elektrycznej Litwy.

ROK 1957

Uruchomienie pierwszej na Litwie stacji telewizyjnej w Wilnie. Dekada kultury litewskiej w Polsce i polskiej na Litwie. Dodatkowa repatriacja Polak�w z Litewskiej SRR. 30 marca. W Pusku odby si zjazd zaoycielski Litewskiego Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego w Polsce.

ROK 1958

Wprowadzenie powszechnego omioletniego nauczania w szkoach podstawowych.

Zaoenie litewskiego oddziau Towarzystwa Przyjani Radziecko--Polskiej.

331

ROK 1959

15 stycznia. Spis powszechny wykaza, e Litw zamieszkuje 2711 ty. ludnoci (w 1939 r. w tych samych granicach — 2880 ty.), w tym 2150 ty. Litwin�w (79,3%), 231 ty. Rosjan (8,6%), 230 ty. Polak�w (8,5%), 30 ty. Biaorusin�w (1,1%), 24 ty. yd�w, 17 ty. Ukraic�w, a take mniejsze grupy otysz�w, Tatar�w i Cygan�w. W miastach yo 39% og�u ludnoci, na wsi 61%. W gospodarce narodowej zatrudnionych byo 647 ty. os�b. Produkcja przemysowa w por�wnaniu z 1940 r. wzrosa przeszo 9 razy. Zarobki robotnik�w przemysowych przewyszyy o 55% pace z 1938 r. Stolica republiki Wilno liczya 236,1 ty. mieszkac�w, drugie co do wielkoci miasto, Kowno — 218,9 ty.

Rozpoczcie budowy wielkiego kombinatu chemicznego w Kiejda-nach.

ROK 1960

Produkcja rolno-hodowlana przekroczya poziom przedwojenny. Wystawa litewskiej sztuki ludowej i stosowanej w Warszawie.

ROK 1961

Uruchomienie wielkiej wytw�rni mas plastycznych w Wilnie. Pierwsza dekada ksiki polskiej w Litwie.

ROK 1962

Doprowadzenie do Litwy gazocigu z ukraiskiej Daszawy. Pierwsza wymiana audycji radiowych polskich i litewskich.

ROK 1963

Liczba robotnik�w przemysowych w Wilnie po raz pierwszy przekroczya 50 ty. (53,7 ty.).

ROK 1964

Ukoczono elektryfikacj wszystkich kochoz�w i sowchoz�w. Przecitne plony wyniosy 11,2 kwintala z ha.

Uroczyste obchody 250-lecia urodzin Kristijonasa Donelaitisa.

ROK 1965

Uruchomienie wielkiej kowieskiej fabryki w�kien sztucznych.

13—16 kwietnia. Polsko-litewskie rozmowy handlowe w Wilnie. Podpisanie pierwszego protokou o wzajemnej wymianie towarowej midzy Litewsk SRR a Polsk RL.

332

ROK 1966

Przecitne plony wyniosy 14,7 kwintala z ha. W listopadzie w ramach obchod�w Tysiclecia Pastwa Polskiego odby si tydzie literatury polskiej z udziaem pisarzy polskich.

ROK 1967

Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk zorganizowa w listopadzie w Wilnie konferencj naukow na temat: „Wpyw Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej na stosunki narod�w litewskiego, biaoruskiego i polskiego".

ROK 1968

Wystawa litewskiej sztuki ludowej w Warszawie.

ROK 1969

Produkcja przemysowa daa przeszo 60% dochodu narodowego, gdy w 1945 r. tylko 35%.

W wyniku koncentracji liczba kochoz�w wynosia 1468. Przecitne plony wzrosy do 24,2 kwintali z ha.

Wystawa polskich gobelin�w i tkanin dekoracyjnych w Litwie. Tydzie muzyki polskiej w Litwie. Wystpy Filharmonii Litewskiej w Polsce.

ROK 1970

Wedug danych powszechnego spisu ludnoci Litw zamieszkiwao 3128 ty. os�b, z tego 2507 ty. Litwin�w (80,1%), 268 ty. Rosjan (8,6%), 240 ty. Polak�w (7,7%), 45 ty. Biaorusin�w. W miastach yo ju 50% ludnoci republiki (w ZSRR og�em 56%), w tym w Wilnie 371,7 ty., w Kownie 306,2 ty. rednia gsto zaludnienia kraju zwikszya si z 42 os�b na l km² w 1959 r. do 48.

KP Litwy na dzie l stycznia liczya 116 603 czonk�w i kandydat�w.

Litwa eksportowaa swoje wyroby przemysowe do 67 kraj�w, produkty rolno-spoywcze za do 16.

W roku akademickim 1969/1970 w wyszych uczelniach Litwy studiowao 55,7 ty. suchaczy.

We wrzeniu podpisano w Wilnie umow o wsp�pracy naukowej midzy Uniwersytetem Wileskim a Uniwersytetem Jagielloskim.

Wielkim powodzeniem cieszy si w Polsce konkurs redakcji „Czerwonego Sztandaru" na temat „30 lat Litwy Radzieckiej".

333

ROK 1971

3—5 marca. XVI Zjazd KP Litwy w Wilnie. W przyjtej uchwale postanowiono zwikszy w IX piciolatce 1971—1975 produkcj o 46— 49%. Stwierdzono, e w piciolatce 1966—1970 produkcja przemysowa zwikszya si o 74% w por�wnaniu z 1965 r., produkcja rolna wzrosa o 36%, rednia paca miesiczna osigna 119 rubli (33% wicej w por�wnaniu z 1965 r.), doch�d narodowy za powikszy si o 40%.

ROK 1972

W Elektrenai zakoczono budow ogromnej elektrowni o mocy 1,8 min kilowat�w, co dao republice nadwyk energii elektrycznej. Budow rozpoczto w 1960 r.

Ekspozycj wyrob�w przemysowych Litewskiej SRR na Midzynarodowych Targach Poznaskich zwiedzio okoo 300 ty. os�b.

ROK 1973

W republice dziaao 1555 staych i ruchomych kin, 1415 klub�w, 34 muzea, 11 teatr�w, 2641 bibliotek ze zbiorami przekraczajcymi 20,9 min egzemplarzy ksiek.

ROK 1974

22 stycznia. Zmar Antanas Sniekus (ur. 1903), czonek KPL od 1920 r., pierwszy sekretarz KC KPL od 1936 r.

18 lutego. Plenum KC KPL wybrao Petrasa Grikeviiusa na stanowisko I sekretarza partii.

Zebrano rekordowe plony zb� — rednio 27 kwintali z ha. Produkcja mleka na gow ludnoci wyniosa 812 l, misa za 134 kg.

Wyprodukowano 297 ty. telewizor�w.

W wyszych uczelniach studiowao ju 61 ty. suchaczy. Liczba pracownik�w nauki wyniosa 12 ty., w tym 257 doktor�w i 3956 kandydat�w nauk.

ROK 1975

W piciolatce 1971—1975 produkcja przemysowa wzrosa o 49%, a rednia paca miesiczna osigna 142 ruble. Liczba kochoz�w w wyniku dalszej koncentracji spada do 1140, sowchoz�w natomiast byo 577.

KPL liczya 145 557 ty. czonk�w i kandydat�w, w tym 34,6% robotnik�w i 20,4% kochonik�w.

Wystawy i sprzeda litewskiej ksiki naukowej w Polsce.

Na zaproszenie KC PZPR przebywa w Polsce I sekretarz KC KP

334

Litwy P. Grikeviius, zwiedzi Warszaw, Krak�w, Katowice, Biaystok. 8 stycznia zosta przyjty przez I sekretarza KC PZPR E. Gierka, z kt�rym przeprowadzi rozmowy na temat zacienienia wsp�pracy i przyjacielskich wizi. Bya to pierwsza wizyta przyw�dcy litewskiego najwyszego szczebla w Polsce.

ROK 1976

20—22 stycznia. W Wilnie odby si XVII Zjazd KP Litwy.

W gospodarce narodowej republiki zatrudnionych byo prawie 1,5 min robotnik�w i pracownik�w. Produkcja przemysowa w piciolatce 1971—1975 wzrosa o 49%, redni plon zb� osign 22,9 kwintala z ha. Zjazd przyj plan wzrostu produkcji przemysowej na piciolatk 1976—1980 o 32%, rolnej za o 11%, rozmiary budownictwa mieszkaniowego okrelono na 9,7 min m² powierzchni uytkowej.

Pisarz Jonas Avyius otrzyma Nagrod Leninowsk.

ROK 1977

19 czerwca. W gosowaniu powszechnym wybrano 28,2 ty. radnych. Podano, e produkcja globalna przemysu litewskiego w por�wnaniu z 1940 r. wzrosa 52 razy, rolna za przeszo dwukrotnie. Plony zb� osigny rednio 29,4 kwintala z ha, pogowie byda wynioso 2136 ty. sztuk, trzody chlewnej 2326 ty. sztuk.

Teatry litewskie wystawiy 50 premier, day okoo 4 ty. przedstawie, kt�re obejrzao 1700 ty. widz�w. Do kin uczszczao codziennie okoo 100 ty. widz�w.

9—12 sierpnia. Dni Litewskie w Moskwie pokazay bogactwo i pikno narodowej kultury Litwy.

3—6 listopada. Delegacja polska z E. Gierkiem na czele, przebywajca w Zwizku Radzieckim na uroczystociach 60-lecia Rewolucji Padziernikowej, odwiedzia Litewsk SRR, jej stolic Wilno oraz drugie najwiksze miasto Kowno. Obie strony wyraziy wol dalszego rozwijania wsp�pracy w dziedzinie gospodarczej, naukowej i kulturalnej. Szczeg�lnie bliska okazaa si wsp�praca midzy Litw a wojew�dztwem biaostockim. Bya to pierwsza wizyta przyw�dcy polskiego najwyszego szczebla w Litwie.

Polacy zakoczyli budow rurocigu naftowego z Poocka do wielkiej rafinerii ropy o mocy przerobowej 18 min ton rocznie w Maeikiai na mudzi.

ROK 1978

20 kwietnia. W lad za przyjt 7 X 1977 now konstytucj Zwizku Radzieckiego Rada Najwysza Litewskiej SRR uchwalia now konstytucj republiki.

Ukaza si pierwszy tom wielkiej litewskiej radzieckiej encyklopedii.

Wielkie powodzenie miay Dni Kultury Polskiej na Litwie.

335

ROK 1979

Wedug powszechnego spisu ludnoci Zwizku Radzieckiego Litwa liczya 3398 ty. mieszkac�w, zajmujc pod wzgldem zaludnienia 11 miejsce wr�d 15 republik radzieckich. Pod wzgldem przyrostu naturalnego — 0,9% za lata 1970—1979 — Litwa zajmowaa przedostatnie miejsce. Litwini stanowili 80% ludnoci, Rosjanie 8,9%, a Polacy w liczbie 247 ty. — 7,3%. Na 100 mczyzn przypadao 112 kobiet.

Uroczyste obchody 400-lecia najstarszego na terenie ZSRR Uniwersytetu Wileskiego.

ROK 1980

Ludno miejska stanowia 62% mieszkac�w Litwy, wiejska za 38%. Okoo 60% ludnoci liczya klasa robotnicza, 25% pracowao w sferze nieprodukcyjnej. Wielko dochodu narodowego na gow ludnoci osigna 1776 rubli, gdy w Estonii 2199, na otwie 2281 wobec redniej 1737 dla caego Zwizku Radzieckiego. Dziki rozwojowi budownictwa w piciolatce 1976—1980 poprawiy si warunki mieszkaniowe 750 ty. mieszkac�w. Dziaao 2365 szk� o profilu og�lnoksztaccym, w kt�rych nauk pobierao 600 ty. dzieci i modziey.

W Litewskiej Akademii Nauk zatrudnionych byo 4800 pracownik�w, w tym 1685 naukowych, z czego 72 doktor�w nauk i 850 kandydat�w nauk. W wyszych uczelniach byo 6525 pracownik�w, w tym 207 doktor�w i 2583 kandydat�w nauk.

ROK 1981

W piciolatce 1976—1980 produkcja przemysowa wzrosa o 27%, w tym artyku�w powszechnego uytku o 22%. Produkcja rolna wzrosa o 15%, w tym zbiory zb� o 17%, misa 19%, mleka 16%, jaj 48%. W 1980 r. kade gospodarstwo przyzagrodowe sprzedao pastwu 290 kg ywca i 160 kg mleka od jednej krowy. Dane te przedstawiono na XVIII Zjedzie KP Litwy, kt�ry odby si w Wilnie 29—30 stycznia 1981.

16 stycznia. Przewodniczcym rady ministr�w republiki w miejsce emerytowanego Juozasa Maniuisa zosta Ringaudas-Bronislovas Son-gaila, ur. 1929.

ROK 1982

Litewska suba zdrowia udzielia pomocy i porad 34 min pacjent�w. Co roku dyplomy lekarskie otrzymuje okoo 600 os�b, ksztaci si rednio 1600 os�b pomocniczego personelu medycznego. Na 10 ty. mieszkac�w przypada 121 �ek szpitalnych.

336

ROK 1983

Uruchomiono pierwsz na Litwie elektrowni atomow nad jeziorem Drukiai o mocy 1,5 min kilowat�w.

rednia paca wynosia 178 rubli miesicznie.

ROK 1984

Zaludnienie Litwy wzroso do 3539 ty. mieszkac�w.

ROK 1985

Pocztek pierestrojki w Zwizku Radzieckim, podjtej przez sekretarza generalnego KC KPZR Michaia Gorbaczowa, obudzi r�wnie na Litwie nadzieje na lepsze ycie.

ROK 1986

W roku szkolnym 1985/1986 w jzyku litewskim uczyo si 83,2% wszystkich uczni�w. Jzyk litewski znao 23% nielitewskiej ludnoci republiki, w tym 35% Rosjan i 11% Polak�w.

27—28 lutego. Uczestniczcy w obradach XXVII Zjazdu KPZR I sekretarz KC PZPR i przewodniczcy Rady Pastwa PRL gen. W. Jaruzelski zoy wizyt na Litwie goszczc w Wilnie i w Kownie na zaproszenie KC KP Litwy. Bya to pierwsza w historii wizyta gowy pastwa polskiego na Litwie.

ROK 1987

28 czerwca. W Wilnie odbyy si g�wne uroczystoci 600-lecia chrystianizacji Litwy, odprawiono naboestwa po litewsku i po polsku. W republice czynnych byo, cznie ze wieo odzyskanym kocioem w Kajpedzie, 631 wity katolickich. Status prawny Kocioa katolickiego na Litwie pozostaje nieuregulowany, gdy Watykan nie uznaje faktu wczenia Litwy w skad republik radzieckich.

23 sierpnia. W 48 rocznic paktu Ribbentrop—Mootow w Wilnie odbya si demonstracja protestacyjna.

5 wrzenia. Z okazji 70-lecia Rewolucji Padziernikowej w Yeisiejai odby si wielki wiec przyjani litewsko-polskiej z udziaem I sekretarza KC KP Litwy P. Grikeviiusa i czonka Biura Politycznego KC PZPR gen. J. Baryy.

ROK 1988

W maju powstao Stowarzyszenie Spoeczno-Kulturalne Polak�w na Litwie, przeksztacone w rok p�niej w Zwizek Polak�w na Litwie, nawizujcy cise kontakty z Macierz.

337

22 — 1. Ochmaski, Historia Litwy

3 czerwca. Zorganizowa si powstay wiosn ruch na rzecz przebudowy Litwy — Lietuvos Persitvarkymo Sajudis, kt�ry zacz wydawa czasopismo „Atgimimas" (Odrodzenie). Ruch wysun propozycj wzniesienia w stolicy Litwy pomnika ofiarom stalinizmu na Litwie.

Wadze pastwowe dopuciy moliwo cotygodniowego naboestwa w katedrze wileskiej, sanktuarium narodowym katolik�w Litwy.

3 lipca. Ujawnia si dziaajca od 1978 r. Liga Wolnoci Litwy — Lietuvos Laisves Lyga, domagajca si niepodlegoci dla Litwy.

23 sierpnia. W 49 rocznic podpisania zdradzieckiego, r�wnie wobec Litwy, paktu Ribbentrop—Mootow, w Wilnie odbya si potna manifestacja z udziaem okoo 250 ty. ludzi. dano nie tylko potpienia przez wadz paktu, ale i ujawnienia prawdy o tragedii narodu w czasach stalinowskich, m�wiono otwarcie o okupacji Litwy. Stenogram z manifestacji opublikowa „Atgimimas", nr 1.

5 wrzenia. Kr�tkotrway poar w elektrowni atomowej w Ignalinie na Litwie wywoa masowe dania jej zamknicia.

28 wrzenia. Zorganizowana przez Lig Wolnoci Litwy masowa demonstracja w Wilnie, potpiajca drugi tajny protok� niemiecko-ra-dziecki z 28 wrzenia 1939 r., oddajca Litw w stref wpyw�w radzieckich, jako nielegalna zostaa rozproszona przez specjalne oddziay policji, kt�ra bia uczestnik�w drewnianymi pakami.

6 padziernika. Prezydium Rady Najwyszej Litewskiej SRR wydao dekret o przywr�ceniu barw narodowych — �to-zielono-czerwo-nej flagi, biaej Pogoni na czerwonym tle, oraz nadaniu jzykowi litewskiemu statusu jzyka pastwowego. Na oczach rozradowanych wielotysicznych tum�w na maszt na wiey zamkowej na G�rze Giedymina wcignito narodow chorgiew. Dekret w punkcie o jzyku litewskim jako pastwowym wywoa obawy ze strony Rosjan i Polak�w. Dekret dopuci te do publicznego wykonywania dawny hymn narodowy Lie-tuva. Tevyne musu ze sowami V. Kudirki, umoliwia uywanie znaku Kolumny Giedyminowicz�w oraz dawnych herb�w miast i ziem.

15—16 padziernika. W Kiejdanach i Datnowie liczne kluby ekologiczne utworzyy organizacj Zielonych, kt�rzy wystpuj w obronie wielce ju skaonego rodowiska naturalnego Litwy; g�wna rzeka Litwy Niemen staa si kanaem ciekowym. Zieloni ogosili si czci Sajudisu.

22—24 padziernika. W Wilnie odby si zjazd zaoycielski Sajudisu z udziaem przeszo tysica delegat�w i przedstawicieli partii w osobie I sekretarza KC KPL Algirdasa Brazauskasa, wybranego na miejsce R. Songaiy, a uwaanego za „stratega nowego". Zjazd zada radykalnej przebudowy stosunk�w na Litwie, opowiedzia si zdecydowanie za suwerennoci Litwy i za pastwem praworzdnym, domaga si ukarania winnych stalinowskich represji.

18 listopada. Na X sesji Rady Najwyszej Litewskiej SRR wbrew inicjatywom Sajudisu nie doszo do uchwalenia zmian w konstytucji republiki, podkrelajcych jej suwerenno. Przedstawiciele Sajudisu wyrazili votum nieufnoci wobec przewodniczcego Rady V. Astrauskasa

338

i jej sekretarza J. Gureckasa oraz sekretarza KC KPL L. epetysa, a take niezadowolenie z postawy I sekretarza KC A. Brazauskasa, oskarajc ich o manipulacje. Sesja uchwalia ustaw w sprawie gode pastwowych i statusu jzyka litewskiego jako pastwowego, zatwierdzajc tym samym wczeniejszy dekret w tych sprawach.

Dziaacze Sajudisu zebrali i zawieli do Moskwy 1800 ty. podpis�w pod daniem skierowanym do Rady Najwyszej ZSRR, aby ta nie uchwalaa zmian w konstytucji og�lnozwizkowej, jeli nie zostanie do niej wprowadzony zapis, i ustawy og�lnozwizkowe bd obowizyway w Litwie tylko wtedy, jeli oka si niesprzeczne z konstytucj litewsk i zostan przyjte przez Rad Najwysz republiki, lub poparte w powszechnym krajowym referendum. Projekt ten zosta tymczasowo oddalony jako sprzeczny z obowizujc konstytucj ZSRR.

Jako przeciwwaga dla Sajudisu, majcego charakter narodowy litewski, tworzy si internacjonalny zwizek Jedinstwo (Jedno), grupujcy g�wnie Rosjan zamieszkaych na Litwie. W listopadzie dziaacze Sajudisu, w kt�rym nie brak ywio�w skrajnych, zarzucaj Jedinstwu, e nie pragnie ono w istocie jednoci Litwy, gdy da osobnej izby narodowoci w Radzie Najwyszej Litewskiej SRR, utworzenia czego w rodzaju federacji narodowociowej Litwy. Zaczto midzy Litwinami a Rosjanami i Polakami wysuwa wzajemne oskarenia o nacjonalizm i szowinizm.

Zapowiedziane na grudzie otwarcie konsulatu polskiego w Wilnie nie doszo do skutku. Strona litewska uwaa, e jednoczenie naleaoby uruchomi jej przedstawicielstwo konsularne w Warszawie.

ROK 1989

5 lutego. Nastpio ponowne powicenie odnowionej katedry wileskiej, zwr�conej przez wadze Kocioowi. Po wojnie katedra zostaa obr�cona na magazyn, a potem zamieniona na Galeri Sztuki.

4 marca. Do katedry na dawne miejsce powr�ciy relikwie w. Kazimierza, spoczywajce przejciowo w kociele w. w. Piotra i Pawa.

26—28 czerwca. Z trzydniow wizyt przyby do Polski I sekretarz KC KPL Algirdas Brazauskas. Serdecznie witany odby rozmowy w KC PZPR, w Poznaniu m. in. spotka si z naukowcami lituanistami na tamtejszym Uniwersytecie, a w Suwakach i Pusku by gociem zamieszkaych tam Litwin�w. Celem jego przyjazdu byo podpisanie umowy o bezporedniej wsp�pracy obu partii, znaczne poszerzenie wymiany gospodarczej , kulturalnej i naukowej, rozw�j kontakt�w midzy oboma spoeczestwami i ochrona dziedzictwa kulturalnego wsp�lnego dla obu narod�w.

Na Litwie rozwija si masowy ruch zbierania podpis�w na rzecz suwerennoci, niepodlegoci politycznej i gospodarczej. Kierownictwo Litwy opowiada si za konstytucyjn drog osignicia tych cel�w i apeluje o maksymalny realizm w ocenie sytuacji i wasnych dziaa Litwin�w.

27 lipca. Uchwaa Rady Najwyszej ZSRR przyznajca samodzielno i niezaleno gospodarcz republikom nadbatyckim.

339

27 sierpnia. KC KPZR ogosi owiadczenie o sytuacji w radzieckich republikach nadbatyckich. Przypomniano w nim, e komisja Rady Najwyszej Litewskiej SRR uznaa ukady niemiecko-radzieckie (z 23 VIII i 28 IX 1939 r.) za bezprawne i niewane, a deklaracj sejmu Litwy z 21 VII 1940 r. o wejciu Litwy w skad ZSRR i uchwa Rady Najwyszej ZSRR z 3 VIII 1940 r. o przyjciu Litewskiej SRR w skad ZSRR za nielegaln i pozbawion mocy prawnej. KC KPZR wskaza na antysocjalistyczny i antyradziecki charakter de nacjonalistycznych i ekstremistycznych ugrupowa. W ich wyniku, gosi owiadczenie, powstaa „relna groba prawdziwego konfliktu wewntrznego, masowych star ulicznych z cikimii nastpstwami", kt�re mog by „dla narod�w [nadbatyckich — J.O.] katastrofalne. Pod znakiem zapytania mogaby znale si sama ich zdolno do ycia". Owiadczenie wzywa do „wykazania odpowiedzialnoci i mdroci w tym punkcie zwrotnym historii caego kraju".

28 sierpnia. KC KP Litwy wezwa ludno Litwy do „jasnego zdania sobie sprawy, e Litewska SRR jest zintegrowana z ZSRR pod wzgldem politycznym i gospodarczym". Przyjmujc ze zrozumieniem zaniepokojenie KC KPZR sytuacj na Litwie, KC KPL potwierdzi ywotno hasa: „Litwa bez suwerennoci — Litw bez przyszoci".

23 wrzenia. Parlament litewski jednogonie uzna za niewane przyczenie Litwy do ZSRR w 1940 r. Jednoczenie deputowani przyjli raport specjalnej komisji, w kt�rym potpia si �wczesne wkroczenie Armii Czerwonej do Litwy.

ROK 1990

11 marca. Parlament Republiki Litwy proklamowa deklaracj niepodlegoci. Przewodniczcym parlamentu zosta Vytautas Landsbergis, premierem Republiki — Kazimiera Prunskiene.

BIBLIOGRAFIA

I. WYDAWNICTWA R�DOWE

[Ab ramo wie L.] L. A., Problem Litwy podczas wojny, Warszawa 1918.

Akta ugody kiejdaskiej 1655 r., wyd. W. Konopczyski i K. Lepszy, „Ateneum Wileskie", t. X, Wilno 1935, s. 173—224.

Akta unii Polski z Litw. 1385—1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Krak�w 1932.

Akta cech�w wileskich. 1495—1795, wyd. M. owmiaska i H. owmiaski przy wsp�udziale S. Kociakowskiego, Wilno 1939.

Akty, dokumenty i materialy dlja istorii 1812 g., t. I: Litva i zapadnye gubernii, wyd. K. Yoenskij, Petersburg 1909.

Akty i dokumenty archiva vilenskago, kovenskago i grodnenskago general-gubernators-kago upravlenija otnosjaiesja k istorii 1812—1813 gg., t. I—II, Yilna 1912—1913.

Akty izdavaemye Yilenskoju Archeografieskoju Kommisjeju dlja razbora drevnich aktov, t. I—XXXIX, Yilna 1865—1915.

Akty litovsko-russkago gosudarstva, t. I. 1390—1529, wyd. M. F. Dovnar-Zapolskij, Moskva 1899.

Akty Litovskoj Metriki, t. I—II (1413—1507), wyd. F. I. Leontovi, Warszawa 1896— 1897.

Akty otnosjaiesja k istorii Juinoj i Zapadnoj Rossii, t. I—XV, Petersburg 1883—1892.

Akty otnosjasiesja k istorii Zapadnoj Rossii, t. I—V (1340—1699), Petersburg 1840— 1853.

Archeografieskij sbornik dokumentov otnosjaichsja k istorii Severo-Zapadnoj Rusi, t. I—XIV, Yilna 1867—1904.

Archiv vilenskago general-gubernatora, wyd. A. Engel i M. Homolicki, t. I—II, Yilna 1870.

Archivnye materialy Murav'evskago muzeja otnosjaiesja k polskomu vosstaniju 1863— 1864 gg. v predelach Severo-Zapadnago Kraj, t. I—II, Yilna 1913—1915.

Archiwum Domu Radziwill�w, wyd. A. Sokolowski, Krak�w 1885.

Archiwum Domu Sapieh�w, t. I: Listy z lat 1575—1606, wyd. A. Prochaska, Lw�w 1892.

Archiwum Filomat�w, cz. I: Korespondencja. 1815—1823, t. I—V, wyd. J. Czubek, Krak�w 1913; cz. II: Materiay do historii Towarzystwa Filomat�w, t. I—II, wyd. S. Szpotaski i S. Pietraszkiewicz�wna, Krak�w 1920—1921; cz. III: Poezja Filomat�w, t. I—II, wyd. J. Czubek, Krak�w 1922.

Bartuka V., Lietuvos nepriklausomybes kryiaus keliais, Klaipeda 1937.

Basanaviius J., Mano gyvenimo kronika, „Lietuvuj Tauta", t. V, Yilnius 1935, s. 5—195.

Belaruski archiu, t. I—III, Mensk 1927—1931.

Belorussija v epochu feodalizma, t. I—III, Misk 1959—1961.

B i e l i n i s K., Dienojant. Spaudos draudimo laika prisiminimai, New York 1958. — Pen-ktieji Metai, New York 1959.

Biliunas J., I mu praeities (1892—1896). Darbininko-vilnieio atsiminimai, Bitenai 1903, przedruk: Biliunas J., Ratai, t. II, Yilnius 1955, s. 253—270.

341

Birika M., Anuo mtu Yiekniuse ir iauliuose, Kanuas 1938.

Bor'ba za sovetskuju vlast' v Litve v 1918—1920 gg. Sbornik dokumentov, Yilnius 1967.

ChodkiewiczJ. K., Korespondencja Jana Karola Chodkiewicza od 1606 do 1611 wta-

cznie, „Biblioteka ordynacji Krasiskich. Muzeum Konstantego widziskiego",

t. I, Warszawa 1875, s. 29—195. Codex diplomaticus ecclesiae cathedralis necnon dioeceseos Yilnensis, t. I (1387—1507),

wyd. J. Fijaek i W. Semkowicz, Krak�w 1932—1948.

Codex diplomaticus Lithuaniae. 1253—1437, wyd. E. Raczyski, Wrocaw 1845. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Litvaniae, t. I—V, wyd. M. Dogiel,

Wilno 1758—1765.

Codex epistolaris Yitoldi magni ducis Lithuaniae. 1376—1430, wyd. A. Prochaska, Krak�w 1882. Codex Mednicensis seu Samogitiae dioecesis, t. I, 1416—1609, wyd. P. Jatulis, Roma

1984.

Collecta zbor�w kiejdaskich, Wilno 1939. Conflict lithuano-polonais, Kaunas 1922. Dugosz J., Historiae Polonicae libri XXI: Opera omnia, t. X—XIV, wyd. A. Prze-

dziecki, Krak�w 1875—1877.

Dnevnik Ljublinskago Sejma 1569 g., wyd. M. O. Kojalovi, Petersburg 1869. Documents Concerning the Dispute between Poland and Lithuania, Geneva 1920. Documents diplomatiues. Relations polono-lithuaniennes, t. l—4, Warszawa 1928—

1929. Documents diplomatiues concemant les relations polono-lithuaniennes, t. I: Decembre

1918 — septembre 1920; t. II: 20 avril — juin 1921, Warszawa 1920—1921. Documents diplomatiues. Conflict polono-lihuanien. Question de Yilno 1918—1924,

Kaunas 1924.

Dokumenty i regesty k istorii litovskich evreev, wyd. S. A. Beradskij, Petersburg 1882. Dokumenty i relacje dotyczce roku 1812 na Litwie, wyd. J. Obst, „Litwa i Ru", t. II,

cz. 2—3, Wilno 1912, s. 1—156. Dokumenty Moskovskogo Archiva Ministerstwa Justicii, t. I, wyd. M. F. Dovnar-Zapol-

skij, Moskva 1897. Dokumenty ob"jasniajuie istoriju zapadno-russkago kraj i ego otnoSenije k Rossii i k

Pole, Petersburg 1865. Dusburg P., Cronica terrae Prussiae, wyd. M. T�ppen, [w:] Scriptores rerum Prussica-

rum, t. I, Leipzig 1861, s. 21—269.

DvideSimtmetines „Auszros" sukaktuves (1883—1903), Tile 1903. Frank J., Pamitniki, t. I—III, Wilno 1913.

GasztowtJ., Pan Sdzie, czyli opowiadania o Litwie i mudzi, Poitiers 1839. Gedimino laikai. Poslanija Gedimina, wyd. V. T. Pauto i I. V. Stal', Vilnius 1966. Gieysztor J., Pamitniki Jak�ba Gieysztora z lat 1857—1865, t. I—II, Wilno 1913. Gir L., Yilniaus gyvenimas po vokieiais (1916—1917), „Musy Senove", t. I, cz. 2, s.

21—38; t. I, cz. 3, s. 410—424, Tile 1921—1922. Gramoty velikich knjazej litovskich s 1390 do 1569 gg., wyd. V. Antonovi i K. Koz-

lovski, Kiev 1868.

Grinius K., Atsiminimai ir mintys, t. I—II, Tiibingen—Chicago 1947, 1962. Heinrici Chronicon Lyvoniae, wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1874; Wydanie nowe: L.

Arbusow i A. Bauer, Hannower 1955, i ostatnie, z przekadem niemieckim A. Bau-

era, Wurzburg 1959.

Istorijos archyvas, t. I: XVI a. Lietuvos inventoriai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1934. K ,^uros" archyv, wyd V. Mickieviius-Kapsukas, „Kibirktis", nr 3, 4, Smolesk

1924; nr 9, Smolesk 1925; nr 13, 14, Smolesk 1926. JucewiczA., Wspomnienia mudzi, Wilno 1842. Kairys S., Lietuva budo, New York 1957.

— Tau Lietuva, New York 1964. Kat ku M., Balanos gadyne. Yaizdai i netolimos praeities, „Musu Tautosaka", t. IV,

Kaunas 1931; wyd. 2, Vilnius 1949, lub w tego: Ratai, Vinius 1965 Kazimiero teisynas (1468 m.), „Acta historica Lituanica", t. I, Wilnius 1967.

342

Klimas P., Der Werdergang des litauischen Staates, Berlin 1919; przekad francuski: Le developpement de 1'Etat Lithuanien, Paris 1919, i tekst litewski: Lietwos valstybes kurimas, Kaunas 1919.

Kniga posolskaja Metriki Yelikogo Knjaestva Litovskogo soderaaja v sebe diplomati-eskie snoenija Litvy v gosudarstvovanije korolja Sigizmunda Avgusta (s 1545 po 1572 god), wyd. M. Obolenskij i I. Daniowicz, t. I, Moskva 1843.

Knygneys. 1864—1904, t. I—II, wyd. P. Ruseckas, Kaunas 1926—1928.

Kojaowicz Wijuk A., Historiae Litvaniae pars prior, Dantisci 1650; pars alterior Amsterodami 1669.

Kornilo v I. P., Russkoe delo v severo-zapadnom krae. Materiay dlja istorii Yilenskago uiebnago okruga preimuscestvenno v Murav'evskuju epochu, Petersburg 1901.

Kossakowski J., Pamitnik J�zefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego 1738—1788, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891.

Kovenskaja gubernija za vremja 1843—1893 gg., wyd. K. Gukovskij, Kowno 1893.

Krestjanskoe zemlevladenije Yilenskoj gubernii, „Yilenskij Yremennik", t. III, Vilno 1908.

Kwestia litewska w prasie polskiej, Warszawa 1905.

Lenin a Litwa, opr. B. Vaitkeviius, Yilnius 1970.

Lietuwiki odiai senosios Lietuvos ratiniif kalboje, t. I: Tekstai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1941.

Lietuviu literaturos istorijos chrestomatija. Feodalizmo epocha, red. K. Korsakas i J. Le-bedys, Yilnius 1957.

Lietuviu spaudos draudimo panaikinimo byla, wyd. A. Tya, Yilnius 1973.

Lietuvos inventoriai XVII a., wyd. K. Jablonskis i M. Juas, Yilnius 1962.

Lietuvos metratis. Bychovco kronika, wyd. R. Jasas, Yilnius 1971.

Lietwos statistikos metratis, t. I—XII, Kaunas 1927—1939.

Lietwos sutartys su svetimomis valstybemis, t. I (1919—1929), t. II (1929—1939), Kaunas 1930, 1939.

Lietuvos TSR istorijos altiniai, t. I: Feodalizmo laikotarpis, red. K. Jablonskis; t. II: 1861—1917; t. III: Lietuvos darbo moni kova del tarybu valdios 1917—1919 m.; red. J. iugda; t. IV: Lietuva buruazijos valdymo metais. 1919—1940, red. J. iu-gda, Yilnius 1955—1965.

Lietuvos valstieiit ir miestelenu ginai su dvar valdytojais, t. I: XVI—XVII a., wyd. K. Jablonskis; t. II: XVIII a., wyd. R. Jasas i J. Orda, Yilnius 1959, 1961.

Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikoaja Radziwia Czarnego wojewody wileskiego, wyd. S. Lachowicz, Wilno 1842.

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemue Cruciferorum, t. I—II, wyd. S. Zakrzewski i Z. Celichowski, Pozna 1890—1892.

Litovskaja Metrika. Gosudarstvennyj otdel, t. I, opr. I. Zelwerowicz, Petersburg 1883.

Litovskaja Metrika. Knigi publinych del, „Russkaja Istorieskaja Biblioteka", t. XX, Petersburg 1903.

Litovskaja Metrika. Knigi zapisej, „Russkaja Istorieskaja Biblioteka", t. XXVII, Petersburg 1910.

Litovskaja Metrika. Knigi publinych del., „Russkaja Istorieskaja Biblioteka", t. XXX, Jur'ev 1914.

Litovskaja Metrika. Perepisi vojska litovskago, „Russkaja Istorieskaja Biblioteka", t. XXXIII, Petrograd 1915.

Litovskij Statut 1588 g., wyd. I. I. Lappo, Kaunas 1938.

Litwa za rzd�w ks. Isenburga, Krak�w 1919.

Litvanus, Michalonis Lituani, De moribus Tartarorum, Lituanorum et Moschorum fragmina X multiplici historia referta, Basileae 1615; przedruk fototypiczny z przekadem na jzyk litewski: Mykolas Lietuvis, Apie totori, lietuviu ir maskvenu paproius, wyd. J. Jurginis, Yilnius 1966.

Liv-, Esth-, und Curliindisches Urkundenbuch, wyd. F. G. Bunge, 1.1—XI (1093—1459), Reval—Riga—Moskva 1853—1905.

Livliindische Reimchronik, wyd. L. Meyer, Padeborn 1876.

Mackiewicz S., Diariusz moskiewskiej wojny w Wielkim Xistwie Litewskim bdcej

343

1659—1660, wyd. A. Podg�rski, [w:] Pomniki dziej�w Polski w XVII w., t. I, Wrocaw 1840.

Materiay do dziej�w literatury i owiaty na Litwie i Rusi, t. I—III, wyd. J. Turkowski, Wilno 1935—1937.

Matulaitis S., Atsiminimai ir kin kuriniai, Yilnius 1957.

Matuszewicz M., Pamitniki Marcina Matuszewicza kasztelana brzesko-litewskiego (1714-1765), t. I—IV, wyd. A. Pawiriski, Warszawa 1876.

Medeksza S. F., Ksiga pamitnicza wydarze zaszych na Litwie 1654—1668, wyd. W. Seredyski, [w:] Scriptores rerum Polonicarum, t. III, Krak�w 1875.

Mediaga lietuviif spaudos udraudimo istorijai. Martyno Jankaus archyvas, wyd. V. Bi-rika, „Tauta ir odis", t. IV, Kaunas 1926, s. 370—425.

Monumentu reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. I, nr 1: Zabytki z wieku XVI, Wilno 1911, wyd. 2, Wilno 1925; S. X, nr 1: Akta tho iest sprawy zboru krzeciaskiego wileskiego 1557, Wilno 1913; S. IV, nr 1: Spisy synod�w i sesji prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1611—1913, Wilno 1913; S. IV, nr 2: Akty synod�w prowincjonalnych litewskich 1611—1625, Wilno 1913.

Morawski S., Kilka lat mlodoci mojej w Wilnie (1818—1825), wyd. A. Czartkowski i H. Mocicki, Warszawa 1959, wyd. l, 1924.

Murav'evM., Pamitniki „Wieszatiela". Rzdy hr. Michala Mikoajewicza Murawiewa na Litwie (1863—1865), wyd. W. Dbowski, Kij�w 1917.

Opisanie dokumentov i bumag chranjaichsja v Moskovskom Archive Ministerstva Justi-cii, t. XXI, cz. 2: Knigi Litovskoj Metriki, Moskva 1915.

Opis dokumentov Yilenskago Centralnago Archiva drevnich aktov, t. I—X, Vilna 1901— 1913.

Opisanie rukopisnago otdelenija Yilenskoj Publinoj Biblioteki, t. I—V, Vilna 1895— 1906.

Ordinacija korolevskich pu v lesniestvach b. Velikago Knjaiestva Litovskago 1641 g., Vilna 1871.

Pamjatniki diplomatieskich snoenij Moskovskogo gosudarstva s Polsko-Litovskim gosu-darstvom (1487—1615), wyd. G. F. Karpov i S. A. Belduroy, „Sbornik Russkago Imperatorskago Istorieskago Obestva", t. 35, 59, 71, 137, 142, Moskva 1882— 1913.

Pamitniki historyczne do wyjanienia spraw publicznych w Polsce XVII w. przysugujce, w dziennikach domowych Obuchowicz�w i Cedrowskiego pozostae, wyd. M. Ba-liski, Wilno 1859.

Pamitniki o Janie niadeckim, t. I—II, wyd. M. Baliski, Wilno 1865.

Pamitniki Samuela i Bogusawa Kazimierza Maskiewicz�w (wiek XVII), wyd. W. Cza-pliski i A. Sajkowski, Wrocaw 1961.

Pawowicz E., Wspomnienia znad Wilii i Niemna, Lw�w 1883.

Pirmasis Nepriklausomos Lietuvos deimtmetis. 1918—1928, Kaunas 1930; wyd. 2, Londyn 1955.

Poczobut OdlanickiJ., Pamitnik (1640—1684), wyd. L. Potocki, „Biblioteka ordynacji Krasiskich. Muzeum Konstantego widziskiego", t. III, Warszawa 1877, s. 1—212.

Pod"em revoljucionnogo dvienija v Litve i Belorussi 1861—1862 gg., Moskva 1964.

Polnoe sobranie russkich letopisej, t. I—XXVIII, Petersburg—Leningrad—Moskva 1841—1963.

Polska frakcja w drugim Sejmie Litewskim. 1923—1926, Kowno [1926].

Pomniki prawa litewskiego z XVI wieku. Statut Litewski 1566 i Statut Woyski, wyd. F. Piekosiski, „Archiwum Komisji Prawniczej", t. VII, Krak�w 1900.

Powstanie 1831 r. na Litwie. Fragmenty z pamitnik�w Domeyki, Jacewicza, Klukowskie-go, Pola, Prozora i innych, wyd. H. Mocicki, Wilno 1931.

Preussisches Urkundenbuch, t. I—IV (1217—1351), K�nigsberg—Marburg 1882—1960.

Proletarine revoliucija Lietuvoje. 1918—1919 m., Vilnius 1960.

Promienici, Filareci i Zorzanie. Dokumenty urzdowe dotyczce towarzystw tajnych na Litwie (1882—1827), wyd. Z. Wasilewski, „Archiwum do Dziej�w Literatury i Owiaty w Polsce", t. IX, Krak�w 1897, s. 136—267.

344

[Przypkowski S.], Radziwilla ksicia Bogusawa ywot, wyd. J. Popliski, Pozna 1840, wyd. 2, E. Raczyski, Pozna 1841.

Przywileje Witolda dla Moniwida, wyd. W. Semkowicz, „Ateneum Wileskie", t. I, Wilno 1923, s. 254—260.

Ptaszycki S., Opisanie knig i aktov Litovskoj Metriki, Petersburg 1887.

Puzynina G., W Wilnie i dworach litewskich. Pamitnik z lat 1815—1843, Wilno 1928.

Rabikauskas P., Mediaga senojo Yilniaus Universiteto istorijai, t. III: Yilniaus kole-gijos privilegij ir sutari srasai, Roma 1968, „LKM Akademijos Metratis", t. IV.

Radziwi A. S., Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632—1656, t. I—V, wyd. A. Przybo i R. elewski, Wrocaw 1968—1975; przekad polski: Pamitnik o dziejach w Polsce, t. I—III, Warszawa 1980.

[Radziwi K.], Ksicia Krzysztofa Radziwia hetmana polnego W. Ks. Litewskiego sprawy wojenne i polityczne. 1621—1637, Pary 1859.

Ratikis S., Kovose del Lietuvos. Kario atsiminimai, t. I—II, Los Angeles 1956—1957.

Reforma Uniwersytetu Wileskiego i szk�l jemu podlegych za rektoratu Twardowskiego. Dokumenty urzdowe z „Teki" Twardowskiego, wyd. Szeliga, „Archiwum do Dziej�w Literatury i Owiaty w Polsce", t. IX, Krak�w 1897, s. l—135.

Regesta Lithuaniae ab origine asue ad Magni Ducatus cum Regno Poloniae unionem, t. I (ad 1315), wyd. H. Paszkiewicz, Warszawa 1930.

Rolacye nuncjusz�w apostolskich i innych os�b o Polsce od roku 1548 do 1690, t. I—II, Berlin—Pozna 1864.

Relationes status dioecesium in Magna Ducatu Lithuaniae, t. I: Dioeceses Yilnensis at Sa-mogitiae, wyd. P. Rabikauskas, Romae 1971.

Revizija korolevskich pu v b. Yelikom Knjazestve Litovskom Grigorija Volovia 1559 g., Vilna 1867 — przedruk z komentarzami w: Pietine Lietuva, wyd. V. emaitis, Chicago 1964.

Revoljucija 1905—1907gg. v Litve. Dokumenty i materiay, red. J. iugda, Yilnius 1961.

Russko-livonskie akty, wyd. K. Napierski, Petersburg 1868.

[Sapieha L.], Sapiehy Lwa ywot, wyd. J. Turkowski, Sanok 1855.

Sapiehowie. Materiay historyczno-genealogiczne i majtkowe, t. I—III, Petersburg 1890—1894.

Sbornik dokumentov kasajuichsja administrativnago ustrojstva severo-zapadnago kraj pri Ekaterine U (1792—1796), Yilna 1903.

Sbornik dokumentov muzeja grafa M. N. Murav'eva, t. I, wyd. A. Beleckij, Yilna 1906.

Sbornik materialov otnosjaiichsja k istorii panov rady Yelikago Knjaestva Litovskago, wyd. M. Malinowskij, Tomsk 1901.

Sbornik pravitelstvennych rasporjaenij po ustrojstvu byta krestian-sobstvennikov v se-vero-zapadnom krae, Yilna 1864.

Sbornik rasporjaenij gr. M. N. Murav'evapo usmireniju polskago mjatea v severo-zapa-dnych gubernjach. 1863—1864, wyd. N. Cylov, Yilna 1866.

Sbornik statistieskich materialov po Yilenskoj gubernii, cz. I, Yilna 1863.

Sbornik Yilenskago Russkago Istorieskago Obestva, Petersburg 1875.

Scriptores rerum Prussicarum, t. I—V, Leipzig 1861—1874.

Sejm Wileski 1922. Przebieg posiedze wedug sprawozda stenograficznych w opracowaniu kancelarii sejmowej, Wilno 1922.

[Sleeviius], Mykolas Sleieviiius, Chicago 1954.

Slovo o p�lku Igoreve, wyd. D. S. Lichaey, Moskva 1950; przekad polski w opracowaniu A. Obrbskiej-Jaboskiej: Sowo o puku Igora, Warszawa 1951.

Sobranie gosudarstvennych i astnych aktov kasajuichsja istorii Litvy i soedinennych s neju vladenij, t. I (1387—1710), wyd. M. Krupowicz, Yilna 1858.

Staatsvertrdge des Deutschen Orden in Preussen in 15. Jh., t. I—II (1398—1467), wyd. E. Weise, K�nigsberg—Marburg 1939—1955.

Staniewicz J., Wspomnienia o Zygmuncie Sierakowskim. Wyjtki z pamitnika Jana Staniewicza, wyd. Z. Staniewicz, Kowno 1939.

Statut Kazimierza Jagielloczyka (1468 r.). Pomnik najdawniejszych uchwa litewskich z XV w., wyd. I. Daniowicz, Wilno 1826.

345

Statut Yelikogo Knjaestva Litovskogo 1529 g., red K. Jablonskis, Misk 1960.

Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, mudzka i wszystkiej Rusi, Kr�lewiec 1582, wyd. 3, t. I—II, Warszawa 1846.

Studnicki W., Wyroki mierci. Rok 1863, Wilno 1923.

Synody diecezji wileskiej i ich statuty, wyd. J. Sawicki, [w:] Concilia Poloniae, t. II, Warszawa 1948.

Svedenija o polskom mjatee v severo-zapadnom krae, wyd. V. Rat, Yilna 1867.

Szumski S., W walkach i wizieniach 1812—1848, wyd. H. Mocicki, Wilno 1931.

Tarybif valdios atkurimas Lietuvoje 1940—1941 m., Yilnius 1965.

Troickaja letopis', rekonstrukcja M. D. Priselkova, Moskva 1950.

Ukrains'ki hramoti, t. I: XIV poi. XV v., wyd. V. Rozov, Kiiv 1928.

Ustavnyja zemskija gramoty Litovsko-russkago gosudarstva, wyd. M. N. Jasinskij, Kiev 1889.

Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae ex tabulis Yaticanis deprompta, t. I—IV (1217—1775), wyd. A. Theiner, Roma 1850—1864.

Yitoldiana. Codex privilegiorum Yitoldi magni ducis Lithuaniae 1388—1430, wyd. J. Ochmaski, Pozna 1986.

Yolumina legum. Prawa, konstytucje i przywileje Kr�lestwa Polskiego, Wielkiego Ksistwa Litewskiego i wszystkich prowincyj nalecych na walnych sejmach uchwalone, t. I—X, Petersburg—Krak�w—Pozna 1859—1952.

Yosstanie 1863 goda na Litve i Belarussi, Moskva 1965.

Wartberge H., Chronicon Livoniae (1200—1378), [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 1—116.

Wegeberichte, Die lituanische Wegeberichte (XIV. Jh.), [w:] Scriptores rerum Prusssica-rum, t. II, Leipzig 1863, s. 662—708.

Wielkiego Ksistwa Litewskiego i mudzkiego kronika (rkopis Chomiskiego), wyd. S. Ptaszycki, Wilno 1907.

Wielkiego Ksistwa Litewskiego i mudzkiego kronika (kodeks Olszewski 1550 r.), wyd. S. Ptaszycki 1932.

Wigand von Marburg, Cronica nova Prutenica (1293—1394), [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 429—662; t. IV, Leipzig 1870, s. 1—8.

Wr�ble wska E., Rok 1863. Wyjtki z dzie i pamitnik�w. Dokumenty. Odezwy, Wilno 1916.

Yas M., Atsiminimai, t. I—III, Kaunas 1935—1936.

Zakonodatelnye akty velikogo Knjaestva Litovskogo XV—XVI w., wyd. I. I. Jakovkin, Leningrad 1936.

Zalewski M., Pamitnik Michaa Zalewskiego, Wojskiego W. Ks. Litewskiego, posa na Sejm Czteroletni, wyd. B. Zalewski, Pozna 1879.

Za wisz K., Pamitniki 1666—1721, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862.

Zbi�r dawnych dyplomat�w i akt�w miast Wilna, Kowna, Trok, prawosawnych monaste-r�w, cerkwi i w r�nych sprawach, t. I—II, Wilno 1843.

Zbi�r pamitnik�w o powstaniu Litwy w r. 1831, wyd. F. Wrotnowski, Lipsk 1875.

Zbi�r praw i przywilej�w miastu stoecznemu W. X. L. Wilnowi nadanych, wyd. P. Dubi-ski, Wilno 1788.

Zbi�r praw litewskich od r. 1389 [= 1387] do roku 1529 tudzie rozprawy sejmowe o tyche prawach od roku 1544 do roku 1563, wyd. T. Dzialyski, Pozna 1841.

Ze stosunk�w litewsko-polskich. Gosy Litwin�w, wyd. J. K.[riauiunas], Warszawa 1907.

uk a s K., vilgsnis i praeitj. mogaus ir kario atsiminimai. Mediaga istorikams, Chicago 1959.

r�da do dziej�w powstania chlop�w szawelskich w 1769 r., wyd. W. Kula i J. Leskiewi-cza, „Teki archiwalne", t. V, Warszawa 1957, s. 228—333.

r�da do mytologii litewskiej, t. I—II, wyd. A. Mierzyski, Warszawa 1892—1896.

r�dtopisma do dziej�w unii Korony Polskiej i W. X. Litewskiego, 1.1—II, wyd. T. Dzia-yski, Pozna 1856.

a de i ki P., Didiojo karo uraai, t. I—II, Klaipeda 1925.

346

II. HISTORIA HISTORIOGRAFII

AntoniewiczJ., Polskie badania archeologiczne nad Baliami (1945—-1957), „Rocznik

Olsztyski", t. I, Olsztyn 1958, s. 295—317. ChodynickiK., Przegld bada nad dziejami Liftvy w ostatnim dziesicioleciu (1920—

1930), „Kwartalnik Historyczny" t. XLIV, 1930, s. 273—300. Gaigalaite A., Lietuviu tarybine istoriografija, „Mokslas Tarybij Lietuvoje", Yilnius

1961, s. 90—105. I vi n s k i s Z., Ikisioliniai lietuviif kulturos istorijos tyrinejimai. Bibliografikai-kritiSka

apvalga, „Aidai", nr l, Brooklyn 1960, s. 22—29.

— Lietuvos istorija nauju altiniu ir pokarmi tyrinejimif viesoje, Roma 1964.

— Lietuvos istorija romantizmo mtu ir dabar, „Lietiwiu Kataliku Mokslo Akademijos Suvaiavimo Darbai", t. III, Kaunas 1940, s. 320—341.

Jakubo wski J., Historiografia Litwy, „Przegld Wileski", nr 5—6, 7—8, Wilno 1921.

Krahel T., Historiografia [archidiecezji wileskiej do 1939 roku, Studia z dziej�w Kocioa w Polsce, t. V, 1979.

Kulikauskas P., Archeologiniai tyrimai Taryb Lietuvoje ir tolimesni udaviniai, „Mokslas Tarybij Lietiwoje", Yilnius 1961, s. 136—144.

Ochmaski J., Dzieje Litwy w pracach wsp�czesnych historyk�w polskich, „Rocznik Biaostocki", t. II, Biaystok 1961, s. 451—458.

— Historiografia odrodzenia narodowego Litwy, „Kwartalnik Historyczny", nr 3, 1964, s. 737—751.

— Historiografia rewolucji 1905 roku na Litwie, „Zapiski Historyczne", t. XXXIII, Toru 1966, s. 99—109.

— Lietuva lenk istorik veikaluose, „Literatura ir Menas", nr 700, Yilnius 1960.

— Lituanistyka w Polsce (do 1965 r.), „Roczniki Historyczne", t. XXXIV, Pozna 1968, s. 137—168.

— Problematyka bada dziej�w Litwy feudalnej we wsp�czesnej historiografii litewskiej

(1945—1959), „Kwartalnik Historyczny", nr 4, 1960, s. 1165—1180. Pice t a V. L, Razrabotka istorii litovsko-belarusskogo prava XV—XVI w. v istoriogra-

fii, [w:] Pieta V. I. Belorussija i Litva v XV—XVI v., Moskva 1961, s. 413—455

(druk z 1927 r.). Powierski J., Orodki i koordynacja bada historycznych w zakresie problematyki

bato-sowiaskiej, „Acta Baltico-Slavica", t. X, 1976, s. 331—361. ZajczkowskiS., Die Geschichte Litauens bis 1386 in derpolnischen Geschichtsschre-

ibung der letzten zwanzig Jahre, „Jahrbiicher fur Geschichte Osteuropas", t. IV,

Wrocaw 1939, s. 136—148.

— The Historical Sciences in Lithuania, „Baltic and Scandinavian Countries", t. IV, 1938, s. 239—246.

— Litewski ruch naukowy w zakresie historii, „Kwartalnik Historyczny", nr 3, 1935; s. 301—339.

— Przegld bada nad dziejami Litwy do r. 1385, [w:] Pamitnik VI Powszechnego Zjazdu Historyk�w Polskich, t. I, Lw�w 1935, s. 3—22.

III. OPRACOWANIA OG�LNE

AbramowiczL., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie, Wilno 1925.

Abramowicz W., Pimiennictwo i ksika na Litwie, Wilnius 1957.

Alekna J., Lietuviu tautos likimo klausimu, t. I—II, Kaunas 1925—1933.

AlexandrowiczS., Rozw�j kartografii Wielkiego Ksistwa Litewskiego od XV do poowy XVIII wieku, Pozna 1971.

Alseika D., Lietuviu tautine ideja istorijos viesoje, Yilnius 1924.

Angarietis Z., Lietuvos revoliucionio judejimo ir darbinink kovos istorija, t. I—II, [Smolesk] 1921.

AntonoyiY. B., Oerk istorii Velikago Knjaestva Litovskago dopoloviny XV stole-tija, Kiev 1878.

— Monografii po istorii Zapadnoj i Jugo-zapadnoj Rossii, t. I, Kiev 1888.

347

Avionis K., Rinktiniai rastai, t. II, Roma 1978.

Backus O. P., Motwes for West Russian Nobles In Deserting Lithuania for Moscow

1377—1514, Kansas 1957. Baliunas V., Lietuvos kaimu emes tvarkymas istorijos, uklo ir statistikos viesoje,

Kaunas 1938. Baliski M., Dawna Akademia Wileska. 1579—1803, Petersburg 1862.

— Historia miasta Wilna, t. I—II, Wilno 1836.

— Wielkie Ksistwo Litewskie [w:] Staroytna Polska, t. III, Warszawa 1850, wyd. 2,

t. IV, Warszawa 1886. Bardach J., Studia z ustroju i prawa Wielkiego Ksistwa Litewskiego XIV—XVII w.,

Warszawa—Biaystok 1970.

Beradskij S. A., Litovskie evrei, Petersburg 1883.

Bieliski J., Universytet Wileski. 1579—1831, t. III, Krak�w 1899—1900. BiryszkaM. [Birika], Skr�t dziej�w pimiennictwa litewskiego, Wilno 1919. BirikaM.,/ musu kulturos ir literaturos istorijos, t. I—III, Kaunas 1931—1944.

— Lietuviu tautos kelias i naujaji gyvenim, t. I—II, Los Angeles 1952—1953. B i r i k a V., Aleksandrynas. Senuj lietmiu raytoju raiusi prie 1865 m. bibliografi-jos ir biobibliografijos, t. I: XVI—XVIIa; t. II: XVIII—XIXa; t. III: XIXa, Chicago 1960—1965.

— Praeities pabiros, Chicago 1961.

— Semuju lietuviku knygu istorija, t. I—II, Chicago 1953—1957.

B oni e c k i A., Poczet rod�w w Wielkim Ksistwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1887.

BrensztejnM., Zarys dziej�w ludwisarstwa na ziemiach bylego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Wilno 1924.

— Biblioteka universytecka w Wilnie do r 1832, Wilno 1922, wyd. 2, Wilno 1025.

Burkeviius V., I musu kov del Lietwos mokyklu. 1863—1915. Kaunas 1939.

Buszyski L, Opisanie historyczno-statystyczne powiatu rosieskiego, Wilno 1874.

Chodynicki K., Koci� prawosawny a Rzeczypospolita Polska. Zarys historyczny 1370—1632, Warszawa 1934.

Chrystianizacja Litwy, opra. J. Koczowski, Z. Ivinskis, J. Fijaek, Z. Wojtkowiak, Krak�w 1987.

Conze W., Agrarverfassung und Bev�lkerung in Litauen und Weissrussland, 1.1: Hufen-verfassung im ehemaligen Grossfiirstentum Litauen, Leipzig 1940.

Czamjarycki V. A., Belorusskije letopisy jak pomniki literatury, Misk 1969.

Czermak W., Sprawa r�wnouprawnienia schyzmatyk�w i katolik�w na Litwie (1432— —1563), „Rozprawy Akademii Umiejtnoci, Wydz. Historyczno-Filozoficznego", t. 44, Krak�w 1903, s. 348—405.

epenasP., Naujuj laika Lietwos istorija, t. I—II, Chicago 1977, 1986.

Dakevi N. P. Zametkipo istorii Litovsko-russkago gosudarstva, Kiev 1885.

Dbkowski P., Dobra rodowe i nabyte w prawie litewskim od XIV do XVI wieku, Lw�w 1916.

— Stanowisko cudzoziemc�w w prawie litewskim (1447—1588), Lw�w 1912. Dovnar-Zapolskij M. V., Gosudarstvennoe chozjajstvo Velikago Knjaestva Litovs-kago pri Jegellonach, t. I, Kiev 1901.

— Oerki po organizacii zapadno-russkago krestjanstva v XVI v., Kiev 1905.

— Socyjalna-ekanamina struktura Litouska-Belariskae dzjaravy u XVI—XVIII stalec-

cjach, „Histaryna-arheoliohiny zbornik", t. I, Mensk 1927. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. V: Wielkie Ksistwo Litewskie, red.

A. Kawecka-Gryczowa, Wrocaw 1959. Druyc V. D., Palaenne Litouska-Belaruskaj dzjaravy paslja Ljublinskaj vunii,

„Pracy Belaruskaha Dzeraunaha Universytetu", nr 6—7, Mensk 1925. Dunduliene P., Zemledelie v Litve v epochu feodalizma, „Trudy Instituta Etnografii",

t. XXXII, Moskva 1956, s. 3—47.

— emdirbyste Lietuvoje muo seniausiu laiku iki 1917 m., Vilnius 1963. D und u li s B., Lietuvos kova del valstybinio savarankikumo XVa., Vilnius 1968.

— vedu feodal tsiverimai i Lietuv XVII—XVIHa., Vilnius 1977.

348

Fijaek J., Uchrzecijanienie Litwy przez Polsk i zachowanie w niej jzyka ludu, [w:]

Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Krak�w 1914, s. 37—333. ForstreuterK., Deutschland und Litauen im Mittelalter, Koln 1962. Galaune P., Lietuviu. liaudies menas, Kaunas 1930.

— L'art Lithuanien, Malm� 1934. GaudrimasJ., K lietuvi muzikines kulturos istorijos, t. I: 1861—1917; t. II: 1917—

1940, Yilnius 1958—1964. Gidziunas V., De Fratribus Minoribus in Lithuania usue ad definitivam introductio-

nem observantiae (1245—1517), t. I, Romae 1950 Gumowski M., Mennica wileska w XV i XVII w., Warszawa 1921. Halecki O., Dzieje unii jagielloskiej, t. I—II, Krak�w 1919—1920. Harrison E. J., Lithuania. Past and Present, London 1922.

— Lithuania, London 1928.

H liman M., Die geschichtliche Bedeutung des Grossfurstentums Litauen, „Saeculum", t. IX, 1958, s. 87—112.

— Grundziige der Geschichte Litauens und des Lituanischen Yolkes, Dormstadt 1966. Hruevskij A. S., Goroda Yelikago Knjaestva Litovskago v XIV—XVI w., Kiev

1918.

Ivinskis Z., Geschichte des Bauernstandes in Litauen von den dltesten Zeiten bis zum Anfang des 16. J K., Berlin 1933.

— Lietuvos prekyba su Prusais, t. I, Kaunas 1934.

— Lietuvos istorija iki Yytauto Didiojo mirties, Roma 1978 (tego: Rinktiniai ratai, t. I, Roma 1978).

— Istorinius altinius tyrinejant. Lietuvos kratas ir kaimynai. Senoves lietuviit tikejimas ir kultura. Rinktiniai ratai, t. II, Roma 1986.

— Krikionybe Lietuvoje. Rinktiniai ratai, t. IV, Roma 1987.

JablonskisK., Kai kurie Lietuvos feodalines visuomenes ir valstybes bruoai, „Biblio-tekininkystes ir bibliografijos klausimai", t. IV, Vilnius 1965, s. 202—206.

— Lietuvos valstybes ir teises istorija XTVa. iki XVIa vidurio, Vilnius 1971.

— Lietuviif kultura ir jos veikejai, Vilnius 1973.

JakubowskiJ., Studia nad stosunkami narodowociowymi na Litwie przed uni lubelsk, Warszawa 1912.

Janowski L., Wszechnica Wileska. 1578—1842, Wilno 1921.

JanulaitisA., Yyriausias Lietuvos Tribunolas XVI—XVIII s., Kaunas 1937.

Jaroszewicz J., Obraz Litwy pod wzgldem jej cywilizacji, t. I—III, Wilno 1844— 1845.

Jaworski L, Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckim w Wielkim Ksistwie Litewskim w dobie jagielloskiej, „Rocznik Prawniczy Wileski", t. V, Wilno 1931, s. 297—352.

Jonikas P., Lietuvi kalbos istorija, Chicago 1952.

Joas M., Lietuvos metraiiai, Vilnius 1968.

Jungf er V., Litauen. Antlitz eines Yolkes. Yersuch einer Kultursoziologie, Leipzig 1938, wyd. 2, Tubingen 1948.

Jurginis J., Baudiavos isigalejimas Lietuvoje, Vilnius 1962.

— Lietuvos meno istorijos bruoai, Vilnius 1960.

— Pagonybes ir krikionybes santykiai Lietuvoje, Vilnius 1976.

— Lietuvos valstiea.it istorija, Vilnius 1978. Karys J. K., Senoves lietuviy pinigai, Bridgeport Conn. 1959. Kasperczak S., Rozw�j gospodarki folwarcznej na Litwie i Biaorusi do potowy XVI

wieku, Pozna 1965. Klimas P., Lietuvi senobes bruoai, Vilnius 1918, to po polsku: Litwa staroytna,

Wilno 1921.

— Lietuvos emes valdymo istorija (iki lenkmeio), Vilnius 1919. Klimenko F. V., Zapadno-russkie cechi XV—XVIII w., Kiev 1914. KolankowskiL., Dzieje Wielkiego Ksistwa Litewskiego, 1.1:1377—1499, Warszawa 1930. Kosman M., Drogi zaniku pogastwa u Bat�w, Wrocaw—Warszawa—Krak�w— —Gdask 1976.

349

Krakovskij J., Staraj Vilna do koca 17stoletija, Vilna 1893. KrasauskaiteM., Die litauischen Adelsprivilegien bis zum Ende des XV. Jh., Leipzig

1927.

Kraszewski J. L, Wilno od pocztk�w jego do roku 1750, t. I—IV, Wilno 1840—1842. Kryczyski S., Tatarzy litewscy, „Rocznik Tatarski", t. III, Warszawa 1938. Ksiga pamitkowa ku uczczeniu 400 rocznicy pierwszego Statutu litewskiego, red. S. Eh-

renkreutz, Wilno 1935. Kulturu krykeleje, Yilnius 1970. Kurczewski J., Biskupstwo wileskie, Wilno 1912.

— Koci� zamkowy, czyli katedra wileska, t. I—III, Wilno 1908—1916. Kutrzeba S., Historia ustroju Polski w zarysie, t. II: Litwa, Lw�w 1914, wyd. 2, Warszawa 1921.

— Unia Polski z Litw, [w:] Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Krak�w 1914, s. 447—658.

Kviklys B., Musu Lietuva, t. I—IV, Boston 1964—1968.

.LauceviciusA., Popierius Lietuvoje, cz. l—2 (atlas), Vilnius 1967.

LebedysJ., Lituanistikos baruose, t. I—II, Vilnius 1972.

Lelewel J., Dzieje Litwy i Rusi a do unii z Polsk, Pary 1839, wyd. nowe: J. Lelewel, Dziel, t. X, wyd. J. Ochmaski, Warszawa 1969.

LeontoviF. L, Oerkipo istorii litovsko-russkago prava. Obrazowanie territorii Lito-vskago Cosudarstva, Petersburg 1894.

— Pravosposobnost litovsko-russkoj ljachty, „urnal Ministerstva Narodnogo Prosve-enija", nr 3, 5, 7, 8, 1908; nr 2—3, 1909.

— Rada velikich knjazej litovskich, „urnal Ministerstva Narodnogo Prosvecenija", nr 9—10, 1907.

Leski-Natanson J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, t. I: Granica wschodnia w epoce jagielloskiej, Warszawa 1922.

Lietwiu Enciklopedija, t. I—XXXVI, Boston 1953—1969.

Lietwiu kara su kryiuoiais, Vilnius 1964.

Lietuvos Komunist Partijos istorija, t. I: 1887—1920, Vilnius 1971.

Lietwiu literaturos istorija, red. K. Korsakas, t. I: Feodalizmo epocha; t. II: Kapitalizmo epocha (1861—1917); t. III: Kapitalizmo epocha (1917—1940), Vilnius 1957—1961.

Lietwiif tautosakos apybraia, Vilnius 1963.

Lietuvos etnografijos bruoai, Vilnius 1963.

Lietuvos istorija, red. A. apoka, Kaunas 1936.

Lietwos TSR istorija, t. I: Nuo seniausiu laiku iki 1861; t. II: 1861—1917 m., t. III: 1917—1940 ot., Vilnius 1957—1965.

Lietuvos TSR istorija nuo seniausiu. laika iki 1957 m., Vilnius 1958.

Lietwos TSR istorijos bruoai, red. J. Jurginis, Vilnius 1965.

Lietwos valstieiu judejimas 1861—1914 m., red. M. Juas, L. Muleviius i A. Tya, Yilnius 1975.

Lietwos valstieiiai XIX a., red. J. Jurginis, Vilnius 1957.

Lithuania 700 Years, wyd. 3: New York 1969.

Ljubavskij M. K., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900.

— Oblastnoe delenie i mestnoe upravlenie Litovsko-russkago gosudarstva ko vremeni iz-danija Peroago Litovskago Statutu, Moskva 1892.

— Oerk istorii Litovsko-russkago gosudarstva do Ljublinskoj unii vkljuiitelno, Moskva 1910, wyd. 2, Moskva 1915.

ossowski P., Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883—1939, Warszawa 1985.

owmiaskiH., Uwagi w sprawie podoa spoecznego i gospodarczego unii jagielloskiej, Wilno 1934.

— Studia nad dziejami Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Pozna 1983. ukaszewicz J., Dzieje kocio�w wyznania helweckiego w Polsce i Litwie, t. I—II,

Pozna 1842—1843. MaksimejkoN. A., Sejmy Litovsko-russkago gosudarstva do Ljublinskoj unii 1569 g.,

Charkov 1902.

350

Malinowskil., Rada Velikago Knjaestva Litovskogo v svjazi s bojarskoj dumo] drev-nej Rusi, cz. 2: Rada Velikago Knjaestva Litovskago, t. I—II, Tomsk 1904, 1912.

MatusasJ., Lietuvitf kultura senais laikais (iki 16-tojo amiaus), Kaunas 1938.

Maoji lietuvikoji tarybine encyklopedija, t. I—III, Yilnius 1966—1968.

Mikinis A., Privilegijuotos Lietwos gyvenvietes ir j tinklo vystymasis XIII—XIII a., „Lietiwos TSR Auktujy Mokyklij Mokslo Darbai. Statyba ir Architektura", t. III, cz. 3, Yilnius 1963, s. 123—146.

— Zarys rozwoju historyczno-urbanistycznego osiedli miejskich Litwy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", nr 2, 1970, s. 149—174. Merkys V., Razvitie promylennosti i formirovanie proletariatu Litvy v XIX v., Yilnius

1969. Morelowski M., Zarysy syntetyczne sztuki wileskiej od gotyku do neoklasycyzmu,

Wilno 1939.

Mortensen H., Litauen. Grundzuge eines Landeskunde, Hamburg 1928. Mortensen G. i H., Die Besiedlung des mordostlichen Ostpreussens bis zum Beginn

des 17. Jh., t. I—II, Leipzig 1937—1938. Morzy J., Geneza i rozw�j cech�w wileskich do koca XVII w., „Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Historia", nr 4, Pozna 1959, s. 3—93. MuleviiusL. i JuasM., Nekotorye voprosy genezisa kapitalizmu v Litve, Yilnius

1968.

NarbuttT., Dzieje (staroytne) narodu litewskiego, t. I—IX, Wilno 1935—1841. Ochmaski J., Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX w. (do r. 1890), Biaystok

1965.

— Powstanie i rozw�j latyfundium biskupstwa wileskiego (1387—1550), Pozna 1963.

— Rolnictwo na Litwie feudalnej w wietle nowszych bada, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", nr 3, 1961, s. 819—826.

— Dawna Litwa. Studia historyczne, Olsztyn 1986.

OkinshevichL., The Law of the Grand Duchy of Lithuania. Background and Biblio-graphy, New York 1953.

PakarklisP., Ekonomine ir teisine katolika banyios padetis Lietuvoje (XV—XIX a.), Yilnius 1956.

Petrauskiene J., Vilniaus Akademijos spaustuves 1575—1773, Yilnius 1976.

Pice t a V. L, Istorija Litovskogo gosudarstva do Ljublinskoj unii, Yilno 1921.

Plateris A., Teisiniai Livonijos ir Kurio santykiaisu Lietuva (XVI—XVIII a.), Kaunas 1938.

Pochilevi D. L., Krestjane Belorussii i Litvy v XVI—XVIII w., Lvov 1957.

Pologne et Lithuania, Warszawa 1930.

Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Krak�w 1914.

PresnjakovA. E., Lekcii po russkoj istorii, t. II, cz. 1: Zapadnaja Ru i Litovsko-rus-skoe gosudarstvo, Moskva 1939.

Puzinas J., Rinktiniai rastai, t. I—II, Chicago 1983.

Reklaitis P., Einfiihrung in die Kunstgeschichtsforschung des Grossfurstentums Litauen (mit Bibliographie und Sachregister), Marburg 1962.

Revoliucinis judejimas Lietwoje. Straipsni rinkinys, Yilnius 1957.

Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeki. W krgu radziwittowskiego mecenatu, Pozna 1965.

Sm�ka S., Najdawniejsze pomniki dziejopisarstwa rusko-litewskiego, „Pamitnik Akademii Umiejtnoci", t. VIII, Krak�w 1890, s. 1—50.

Stal ans K., Latvieu un Lietuvieu austrumu apgabalu likteni, Chicago 1958.

Stoberski Z., Midzy dawnymi i modszymi laty. Polsko-litewskie zwizki literackie, �d 1981.

Studia z dziej�w Wielkiego Ksistwa Litewskiego XIV—XVIII wieku, red. J. Ochmaski, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Historia", nr 11, Pozna 1971.

Suickij T., Zachidno-ruski litopisi jakpamjatki literatury, cz. l, Kiiv 1921; cz. 2, 1929, i razem Kiiv 1930.

apoka A., Lietuva ir Lenkijapo 1569 m. unijos, Kaunas 1938.

351

— Yilnius Lietuvos gyvenime, Toronto 1954, to po angielsku: Yilnius In the Life of Lithuania, Toronto 1962.

— Senasis Yilnius. Yilniaus miesto istorijos bruoiai iki XVII a., Brooklyn, N. Y. 1966. TamoiunasJ., Lietuvos iemes ukio raida ir jos problemos (kapitalizmo ir socializmo

epocha), Yilnius 1974. TopolskaM. B., Czytelnik i ksika w Wielkim Ksistwie Litewskim w dobie renesansu

i baroku, Wrocaw 1984.

TotoraitisJ., Suduvos-Suvalkijos istorija, t. I, Kaunas 1938. U socialistin Lietuv, Yilnius 1960. Yasile vskij V. G., Istorija goroda Yilny, [w:] Pamjatniki russkoj stariny v zapadnych

gubernijach imperii izdanye P. N. Batjuskovym, t. V, s. 9—84. Petersburg 1872; t.

VI, Petersburg 1874, s. 1—112. Vi lei is V., Tautiniai santykiai Maojoje Lietuvoje ligi didiojo karo istorijos ir statisti-

kos viesoje, Kaunas 1935. Yilniaus miesto istorija nuo seniausiif laika iki Spalio Revoljucijos, red. J. Jurginis, V.

Merkys i A. Tautaviius, Yilnius 1968. Yilniaus Universitetas, red. A. Bendius, Yilnius 1966. Yilniaus Universiteto istorija 1579—1803, Yilnius 1976. Yladimirskij -Budanov M. F., Oerki i istorii litovsko-russkagoprava, t. I: Pome-

stija Litovskago gosudarstva; t. II: erty semejnago prava XVI v., Kiev 1889—1890. Wasilewski L., Litwa i Biaoru, Krak�w 1912, wyd. 2. Krak�w 1925. WdowiszewskiZ., Genealogia Jagiellon�w, Warszawa 1968. Wielhorski W., Litwini, Biaorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Ksistwa

Litewskiego, „Alma Mater Yilnensis", London 1951.

— Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziej�w, London 1947.

— Litwa etnograficzna, Wilno 1928. Wilkiewicz-WawrzyczykowaA., Spory graniczne polsko-litewskie w XV—XVII

w., „Wiadomoci studium historii prawa litewskiego", t. I, Wilno 1938. Wilno i Ziemia Wileska, t. I—II, Wilno 1930—1937.

Wisner H., Wojna nie wojna. Szkice z przeszoci polsko-litewskiej, Warszawa 1978. Wolf f J., Kniaziowie litewsko-ruscy od koca wieku XIV, Warszawa 1895.

— Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Ksistwa Litewskiego 1386—1795, Krak�w 1885. Woonczewski [Yalanius] M., emajtiu wiskupiste, t. I—II, Yilniuj 1848, przekad polski: Biskupstwo mujdzkie, Krak�w 1898.

IV. OPRACOWANIA SZCZEG�OWE

POCZTKI LITWY

Berntein S. B., Balto-slovjanskaja jazykovaja soobnost, „Slavjanskaja filologija.

Sbornik statej", t. I, Moskva 1958.

Bruckner A., Staroytna Litwa. Ludy i bogi, Warszawa 1904; wyd. 3, Olsztyn 1984. Buga K., Lietwi isikurimas iii dien Lietuvoje, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai,

t. III, Yilnius 1961, s. 551—583.

— Lietuviif tauta ir kalba bei jos artimieji giminaiciai, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Yilnius 1961, s. 85—282.

— Die Yorgeschichte der aisischen (baltischen) Stamme im Lichte der Ortsnamenfor-chung, [w:] Streitberg Festgabe, Leipzig 1924, to po litewsku: Aisiti praeitis vient vard viesoje, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Yilnius 1961, s. 728—742.

Buj a k F., Wenedowie na wschodnich wybrzeach Batyku, Gdask 1948.

Denisova R. J., Antropologija drevnich Baltov, Riga 1975.

Dundulis B., Normanai ir balty krastai (IX~XI a.), Yilnius 1982.

EndzelinsJ., Ievads baltu filologija, Riga 1945.

FraenkelE., Die baltischen Sprachen, Heidelberg 1950.

Gimbutiene-Alseikaite M., Die Bestattung in Litauen in der Yorgeschichtlichen Zeit, Tiibingen 1946.

352

Gimbutiene [Gimbutas] M., The Balts, London 1963.

Kilian L., Haffkiinstenkultur und Ursprung der Balten, Bonn 1955.

Kiparsky V., Chronologie des relations slavobaltiques et slavofinnoises, ,.Revue des

Studies Slaves", t. XXIV, Paris 1948, s. 29—47. Krzywieki L., mud staroytna. Warszawa 1906. Lietuvos archeologijos bruoiai, red. P. Kulikauskas, Yilnius 1961. Lietuvos gyventojtt prekybiniai ryiai I—XIII a., Yilnius 1972. MannhardtY., Letto-preussische G�tterlehre, Riga 1936. Ochmaski J., Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI

wieku, Pozna 1981; to po litewsku: Lietuvi etnine siena Rytuose nuo padermht

epochos ligi XVI a. Rytu Lietuva, Chicago 1980, s. 121—211. Puzinas J., Kalbotyra apie lietuviit protevyn, „Lietuva. Politikos urnalas", nr l, New

York 1952, s. 46—53. Salys A., Die emaitischen Mundarten, t. I: Geschichte des emaitischen Sprachgebietes,

„Tauta ir odis", t. VI, Kaunas 1930.

— Balttt tautos. Baltic languages, [w:] tene Ratai, t. III, Roma 1985, s. 319—343. S p e k k e A., The Ancient Amber Routes and the Geographical Discovery of the Eastern

Baltic, Stockholm 1957. Tara.senko P., Lietuvos archeologijos mediaga, Kaunas 1928.

— Lietuvos piliakalniai, Vilnius 1956.

Toporo v V. N. i Trubae v O. N., Lingvistieskij analiz gidronimov verchnego Pod-neprovija, Moskva 1962.

Vasmer M., Uber die Ostgrenze der baltischen Stdmme. Beitrdge ur historischen V�l-kerkunde Osteuropas, „Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissens-chaft. Philosophisch-Historische Klasse", Berlin 1932, s. 637—666.

Volkaite-Kulikauskiene R., LietuviaiIX—XIIa., Vilnius 1970.

Zinkeviius Z., Lietuvi kalbos istorija, t. I—II, Vilnius 1984, 1987.

PASTWO LITEWSKIE W XIII I XIV WIEKU

A v i o ni s K., Entstehung und Entwicklung des litauischen Adels im 13. und 14. Jh. bis ur litauisch-polnischen Union 1385, Berlin 1932.

Batura R., Lietuva taut kovoje prie Auko Orda, Vilnius 1975.

Ivinskis Z., Pirmasis Lietuvos karalius Mindaugas, Roma 1965.

Jaktas A., Vokieiif Ordinas ir Lietuva Yytenio ir Gedimino mtu, „Senove", t. I, Kaunas 1935, s. 127—155; t. II, Kaunas 1936, s. 3—59.

Kuinskas A., Ke_stutis lietuviif tautos gynejas, Kaunas 1938.

LatkowskiJ., Mendog kr�l litewski, „Rozprawy Akademii Umiejtnoci, Wydz. Filo-zoficzno-Historyczny", t. 111/28, Krak�w 1892, s. 300—453.

owmiaski H., Agresja zakonu krzyackiego na Litw, w wiekach XII—XV, „Przegld Historyczny", t. XLV, 1954, s. 338—371.

— Studia nad pocztkami spoleczestwa i pastwa litewskiego, t. I—II, Wilno 1931— 1932.

— Uwagi o genezie pastwa litewskiego, „Przegld Historyczny", t. LII, 1961, s. 127—

146.

Ochmaski J., Giedyminowicze — „prawnuki Skolomendowy", „Ars Historica", Pozna 1976, s. 255—258.

— Noms des terres lituaniennes au XIII' siecle, „Lingua Poznaniensis", t. IX, 1962, s. 169—174.

— Uwagi o litewskim pastwie wczesnofeudalnym, „Roczniki Historyczne", t. XXVII,

1961, s. 143—160. Paszkiewicz H., Jagiellonowie a Moskwa, t. I: Litwa a Moskwa w XIII—XIV wieku,

Warszawa 1933. Psu t o V. T., Obrazovanie litovskogo gosudarstva, Moskva 1959, i wyd. litewskie

(zmienione): V. Pauta, Lietuvos valstybes susidarymas, Vilnius 1971. Spliet H., Die Briefe Gedimins, Sinsheim 1953.

353

23 — J. Ochmaski, Historia Litwy

StakauskasJ., Lietuva ir Yakaru. Europa XIII a., Kaunas 1934.

SteponaitisA., Mindaugas ir Yakarai. Yokiei militariniu ordin veikla ir Mindaugo

santykiai su Roma, Kaunas 1937. Taube M., Russische und litauische Fursten an der Duna ur Zeit der deutschen Erobe-

rung Livliinds (12—13. Jh.), „Jahrbiicher fur Kultur und Geschichte der Slaven", N.

F., z. 3-4, Wrociaw 1935. Totoraitis J., Die Litauer unter dem K�nig Mindowe bis zum Jahre 1263, Freiburg

1905.

Yarakauskas R., Nemeckaja agresija v Litve v XIII v., Moskva 1958 (autoreferat). Zajczkowski S., Dzieje Litwy pogaskiej do r. 1386, Lw�w 1930.

— Studia nad dziejami mudzi wieku XIII, Lw�w 1925.

LITWA W UNII Z POLSK U SZCZYTU SWEJ POTGI (1385—1440)

Adam u s J., Pastwo litewskie w latach 1386—1398, [w:] Ksiga pamitkowa ku uczczeniu 400 rocznicy Statutu Litewskiego, Wilno 1935. BarbaevA., Vitovt i egopolitika do griunvaldskoj bitvy (1410), Petersburg 1885.

— Vitovt. Polednie dvadcat let knjaenija (1410—1430), Petersburg 1891.

B arvinskij B., yhimont Kejstutovy velykyj knja litovsko-ruskyj (1432—1440), ov-kva 1905.

Dundulis B., Lietwi kova del emaitijos ir Unemunes XV a., Yilnius 1960.

Jogaila, red. A. apoka, Kaunas 1935.

Juas M., algirio musis, Yilnius 1959, wyd. 2, 1960.

Klimas P., Ghillebert de Lannoy in Medieval Lithuania, New York 1945.

Krumbholtz R., Samaiten und der deutsche Orden bis zum Frieden am Melno See 1422, K�nigsberg 1890.

Kuczyski S. M., Wielka wojna z Zakonem krzyackim w latach 1409—1411, Warszawa 1955; wyd. 2, 1960; wyd. 3, 1967.

Lewicki A., Powstanie widrygielfy, Krak�w 1915.

owmiaskiH., Wcielenie Litwy do Polski w 1386 r., Wilno 1937.

— Witold wielki ksi, litewski, Wilno 1930.

— Z zagadnie spornych spoeczestwa litewskiego w XV w., „Przegld Historyczny",

t. XL, 1950, s. 96—127.

MatusasJ., vitrigaila Lietuvos didysis kunigaiktis, Kaunas 1939. Ochmaski J., Biskupstwo wileskie w redniowieczu. Ustr�j i uposaenie, Pozna

1972.

— Uprzywilejowanie gospodarcze kocioa katolickiego na Litwie w redniowieczu,

„Roczniki Dziej�w Spoecznych i Gospodarczych", t. XXIII, 1962, s. 89—108. PaszkiewiczH., O genezie i wartoci Krewa, Warszawa 1938.

— W sprawie inkorporacji Litwy do Polski w 80-ch latach XV w., Warszawa 1938. Pfitzner J., Grossfiirst Witold von Litauen als Staatsmann, Prag — Briinn 1930. ProchaskaA., Dzieje Witolda, Wilno 1914.

— Kr�l — Wadysaw Jagieo, t. I—II, Krak�w 1908.

Semkowicz W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych z szlacht polsk w Horodle r. 1413, „Miesicznik Heraldyczny", nr VI—VII, 1913—1914; „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego", t. V—IX, 1920—1929.

S m o l k a S., Kiejstut i Jagieo, Lw�w 1889.

— Rok 1386. Wpiciowiekow rocznice., Krak�w 1886.

Yytautas Didysis, red. P. Sleas, Kaunas 1930; przedruk: Yilnius 1989.

LITWA POD RZDAMI MONOWADC�W (1440—1548)

Darevskis-VerigaA., Lietuvos mokesiai XV—XVI a., Kaunas 1929. Dundulis B., Lietuvos usienio politika XVI a., Yilnius 1971.

H a l e c k i O., Ostatnie lata widrygiefy i sprawa woyska za Kazimierza Jagielloczyka, Krak�w 1915.

354

Jablonowski H., Westrussland zwischen Wilna und Moskau. Die politische Stellung

und die politischen Tendenzen der russischen Bev�lkerung des Grossfurstentums Li-

tauen im 15. Jh., Leiden 1955; wyd. 2, 1961. Jablonskis K., Lietuvos valstieiy kova prie feodal priespaud iki valaku reformos,

„Lietuvos Istorijos Instituto Darbai", t. I, Kaunas 1951, s. 44—87. JakubowskiJ., Mapa Wielkiego Ksistwa Litewskiego w poowie XVI wieku, Krak�w

1928. Kamieniecki W., Rozw�j wasnoci na Litwie w dobie przed I statutem, „Rozprawy

Akademii Umiejtnoci. Wydz. Filozoficzno-Historyczny", t. 32/57, Krak�w 1914,

s. 94—195.

— Spoeczestwo litewskie w XV w., Warszawa 1947.

KolankowskiL., Zygmunt August, wielki ksi Litwy do roku 1548, Lw�w 1913.

KonecznyF., Litwa a Moskwa w latach 1449—1492, Wilno 1929.

Kuczyski S. M., Ziemie czernihowsko-siewierskie pod rzdami Litwy, Warszawa 1936.

Lazutka S., Litovskij statut —feodalnyj kodeks Velikogo Knjaestva Litovskogo, Vil-nius 1974.

Malczewska M., Latyfundium Radziwi�w w XV do poowy XVI wieku, Warszawa 1985.

Ochmaski J., Organizacja obrony w Wielkim Ksistwie Litewskim przed napadami Tatar�w krymskich w XV—XVI wieku, „Studia i Materiay do Dziej�w Wojskowoci", t. V, Warszawa 1960, s. 349—398.

Pap e F., Aleksander Jagielloczyk, Krak�w 1949.

— Polska i Litwa na przeomie wiek�w rednich, 1.1: Ostatnie dwunastolecie panowania

Kazimierza Jagielloczyka, Krak�w 1903. Pervyj litovskij statut 1529 g., Yilnius 1982.

PietkiewiczK., Kiegajowie i ich latyfundium do poowy XVI wieku, Pozna 1982. Pociecha W., Kr�lowa Bona (1494—1557), t. III, Pozna 1958. R i m k a A., Lietuvos prekybos santykiai ligi unijos su lenkais, „Teisiu Fakulteto Darbai",

t. II, z. 3, Kaunas 1925, s. 23—86.

— Lietuvos visuomenines ukio bruoai ligi Liublino unijos, Kaunas 1924. Senoji lietuvika knyga, Kaunas 1947.

LITWA W CZASACH DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ (1548—1648)

Alexandrowicz S., Geneza i rozw�j sieci miasteczek Biaorusi i Litwy do poowy XVII w., „Acta Baltico-Slavica", t. VII, Biaystok 1970, s. 47—108.

— Miasteczka Biaorusi i Litwy jako orodki handlu w XVI i I poowie XVII wieku,

„Rocznik Biaostocki", t. I, 1961, s. 63—130.

Avionis Z., Bajorai valstybiniame Lietuvos gyvenime Vazu laikas, Kaunas 1940. I vinskis Z., Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviej amiu svartoje, „Aidai", nr 3—7,

Brooklyn 1951.

— Merkelis Giedraitis ir jo laiku Lietuva, „Aidai", nr 9, 1955; nr 4, 10, 1956.

— Die Entwicklung der Reformation in Litauen bis ur erscheinen der Jesuiten (1569),

„Sonderdruck aus Forschungen ur Osteuropaischen Geschichte", t. XII, Berlin

1967. Jasinskij M. N., GlavnyjLitovskij Tribunal, 1.1: Proischodenie Glavnago Litovskago

Tribunala, Kiev 1901.

JasnowskiJ., Mikoaj „Czarny" Radziwi (1515—1567), Warszawa 1939. Jurginis J., Renesansas ir humanizmas Lietuvoje, Yilnius 1965. Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Ksistwie Litewskim w wietle

propagandy wyznaniowej, Wrocaw 1973. Kot S., La reform dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation cultu-

relle, „Brussels Universit libr. Inntitut de Philologie et d'Histoire Orientales et

Slaves", t. XII, 1953, s. 201—261. Krasauskas R., Katoliku banyiia Lietuvoje XVI—XVII a. Nuosmukio prieastys ir

atgimimo veiksniai, Roma 1969.

355

ap p o I. L, Yelikoe Knjaestvo Litovskoe vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litovsko--russkij povjet i ego sejmik, Jurev 1911.

— Velikoe Knjaestvo Litovskoe za vremja ot zakljuenija Ljublinskoj Unii do smerti Stefana Batorija 1569—1586. Opyt issljedovanija politieskago i obiestvennago stroj, Petersburg 1901.

— Litovskij statut 1588 g., t. I, cz. l—2: Issledovanie, Kaunas 1934—1936. LebedysJ., Mikalojus Dauksa, Yilnius 1963.

Lukaite J., Lietuviu kalba reformaciniame judejime XVIIa., Yilnius 1970. owmiaska M., Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r., Wilno 1929. Ochmaskij., La grand reform agraire en Lituanie et en Ruthenie Blanche au XVI^esiecle, „Ergon", t. II, Warszawa 1960, s. 327—342.

— Michalon Litwin i jego traktat o zwyczajach Tatar�w, Litwin�w i Moskwicin�w z poowy XVI w., „Kwartalnik Historyczny", 1976, nr 4, s. 765—783. Pieta V. L, Belorussija i Litva v XV—XVI w., Moskva 1961.

— Agrarnaja reforma Sigizmunda Avgusta v Litovsko-russkom gosudarstve, Moskva

1917; wyd. 2, Moskva 1958. Piechnik L., Pocztki Akademii Wileskiej 1570—1599, Rzym 1984.

— Rozkwit Akademii Wileskiej 1600—1655, Rzym 1983. PodokinS. A., Reformacija i obestvennaja mysi Belorussii i Litvy (wtorajapolovina

XVI — naalo XVII v.), Misk 1970. Purickis J., Die Glaubenspaltung in Litauen im XVI. Jh. bis ur Ankunft der Jesuiten

im Jahre 1569, Freiburg 1919.

epetysJ., Reformacijos istorija Lietuvoje, t. I, Yilnius 1922. Tya A., Lietuva ir Livonija XVI a. pabaigoje—XVII a. pradioje, Yilnius 1986. Wawrzyczyk A., Studia z dziej�w handlu Polski z Wielkim Ksistwem Litewskim

i Rosja w XVI w., Warszawa 1956.

LITWA W EPOCE UPADKU (1648—1795)

Biralo A. A., Fitosofskaja i obsiestvennaja mysi' w Belorussii i Litve v koce XVII — seredine XVIII v., Misk 1971.

Birika M., Lietuvos sukilimas 1794 m., Yilnius 1919.

Birika V., I Lietuvos gyventoju statistikos XVIII a. gale, „Musu Senove", t. I, _nr 4_5_; Tile 1922, s. 675—685.

Blaszczyk G., mud w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura spoeczna, Pozna 1985.

C o d e 11 o A., Rywalizacja Pac�w i Radziwi�w w latach 1666—1669, „Kwartalnik Historyczny", nr 4, 1964, s. 113—130.

GineitisL., Kristijonas Donelaitis ir jo epocha, Yilnius 1964.

Janulaitis A., Valstieiu sukilimas XVIII a. Lietuvoje, Yilnius 1910. to po polsku: Powstanie wocian szawelskich w 1769 r., Wilno 1921.

JasasR. iTruskaL., VneSnaja torgovlja Velikogo Knjaestva Litovskogo v polednie gody ego su(estvovanija (1785—1792), „Lietuvos TSR Moskltj Akademijos Darbai", S. A-l (32), Yilnius 1970, s. 23—53.

Juas M., Prekyba Lietuvos kaim XVIII a., „K lietuvuj kulturos istorijos", t. IV, Yilnius 1964, s. 109—122.

KamienieckiW., Litwa a Konstytucja 3 maja, Warszawa 1917.

Kociakowski S., Antoni Tyzenhaus podskarbi nadworny litewski, t. I—II, Londyn 1970—1971.

Kryeviius V., Lietuvos privilegiuotieji miestai. XVII a. antrojipuse— XVIII a., Yilnius 1981.

Kula W., Szkice o manufakturach, t. II, Warszawa 1956.

Marenas R., Siauliu ekonomijos valstieiu sukilimas 1769 m., Yilnius 1969.

Morzy J., Kryzys demograficzny na Litwie i Biaorusi w IIpoowie XVII wieku, Pozna 1965.

Mocicki H., Genera Jasiski i powstanie kociuszkowskie, Warszawa 1917.

356

Ochmaski J., Zaludnienie Litwy w r. 1790, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, „Historia", t. VII, Pozna 1967, s. 269—279.

Piwarski K., Opozycja litewska pod koniec XVII wieku, [w:] Pamitnik V Powszechnego Zjazdu Historyk�w Polskich, t. I, Lw�w 1930, s. 259—277.

Pochilevi D. L., Krestjane Belorussii i Litvy vo vtorojpolovine XVIII veka, Yilnius 1966.

Po w id a j L., Wojna domowa Sapieh�w z szlacht litewsk w ostatnich latach XVII i na pocztku XVIII w., „Przegld Polski", Warszawa 1872.

Rostworowski E., Reforma pawlowska Pawia Ksawerego Brzostowskiego (1767— 1795). „Przegld Historyczny", t. XLIV, 1949, s. 101—152.

apoka A., Atsakingieji Lietuvos politikos vadai reformu seimo mtu, „Senove", t. II, Kaunas 1936, s. 61—173.

— Bajarikoji „demokratija", „Lietuvos Praeitis", t. II, nr 2, Kaunas 1941, s. 469—540.

— Gegues 3 d. konstitucija ir Lietuva, Kaunas 1940.

idlauskasA., Prosve$enie v Litve v poslednej etverti XVIII v., Yilnius 1962 (autore-ferat).

— Mokyklif reforma Lietuvoje XVIII a. pabaigoje, „Lietuvos TSR Mokslij Akademijos

Darbari", S. A-2(13), Yilnius 1962, s. 37—57. Szybiak L, Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Ksistwie Litewskim,

Wrocaw 1973. Truska L. i Jasas R., Lietuvos Didiosios KunigaikStystes gyventoj suraymas 1790

m., Yilnius 1972. W i e c z o r e k W., Z dziej�w ustroju rolnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego w XVIII w..

Pozna 1929. WierzbowskiT., Szkoy parafialne w Polsce i na Litwie za czas�w Komisji Edukacji

Narodowej 1773—1794, Krak�w 1921.

Wolff J., Pacowie. Senatorowie i kniaziowie litewscy, Petersburg 1885. Woj ci k Z., Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959. abko-PotopowiczA., Praca najemna i najemnik w rolnictwie w Wielkim Ksistwie

Litewskim w wieku XVIII, Warszawa 1929. ytko wie L., Litwa i Korona w r. 1794, „Ateneum Wileskie", t. XII, 1937, s. 515—

566.

— Rzdy Repnina na Litwie w latach 1794—1797, Wilno 1938.

— Rozwarstwienie chopstwa a gospodarka na mudzi w 2 poowie XVII i w XVIII wieku. Spoeczestwo staropolskie. Studia i szkice, t. II, Warszawa 1979, s. 229—314.

LITWA POD ZABOREM CARSKIEJ ROSJI (1795—1861)

Bieliski J., Szubrawcy w Wilnie (1817—1822), Wilno 1910. Bieliski K., Powstanie listopadowe w Wilnie i na Wileszczynie, Wilno 1934. Brensztejn M., Bractwa trzewoci na Litwie, g�wnie w diecezji mudzkiej. 1858— 1863, Wilno 1918.

— Dionizy Paszkiewicz pisarz polsko-litewski na mudzi w pierwszej poowie XIX w.,

Wilno 1934.

Bujwid�wna A., Spisek braci Dalewskich, Wilno 1934. [Chlapowski K.] A. Z., Wojna na Litwie w roku 1831, Krak�w 1913. Dundulis B., Napoleon et la Lithuanie en 1812, Paris 1940.

— Lietuva Napoleona agresijos metais (1807—1812), Yilnius 1981. FajnhauzD., Ruch konspiracyjny na Litwie i Biaorusi 1846—1848, Warszawa 1965. Gulczyski E., Rok 1830—1831 w Wilnie, Wilno 1933. Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Warszawa 1912. Jaboska-ErdmanowaZ., Owiecenie i romantyzm w stowarzyszeniach modziey

wileskiej na pocztku XIX w., Wilno 1931. JanulaitisA., Baudiav panaikinimo sumanymai Lietuvoje (1817—1819 m.), Kaunas

1929.

— Ignas Danilaviius, Kaunas 1932.

357

— Kunigai ir 1831 m. revoliucija Lietuvoje, Kaunas 1923.

— Lietuvos bajorai ir j seimeliai XIX a. (1795—1863), Kaunas 1936.

— Simanas Daukantas, Yilnius 1913.

— Unemunepo Prusais. 1795—1807, Kaunas 1928.

— Yalstieiai ir 1831 m. revoliucija Lietuvoje, Yilnius 1910, to po polsku: Chlopi litewscy w roku 1831, Wilno 1921.

Juas M., Baudiiavos irimas Lietuvoje, Yilnius 1972.

LebedysJ., Simanas Staneviius, Yilnius 1955.

Lukiene M., Lietuvos svietimo istorijos bruoiai XIX a. primojojpuseje, Kaunas 1970.

MaciunasY., Lituanistinis sajudis XIX a. pradioje, Kaunas 1939.

Maachowski-empicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego. 1776—1822, Wilno 1930.

Merkys V., Simonas Daukantas, Yilnius 1972.

M o cieki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, t. I—II, Wilno 1910—1913.

— Pod znakiem Orla i Pogoni, wyd. 2, Warszawa 1923. Purenas P., 1831 m. sukilimas Lietuvoje, Kaunas 1931. Rabinowicz�wna S., Wilno w powstaniu roku 1830—1831, Wilno 1932. SkwarczyskiZ., Kazimierz Kontrym. Towarzystwo Szubrawc�w. Dwa studia, �d

1961.

SlesoriunasF., 1830—1831 met sukilimas Lietuvoje, Yilnius 1974. S m i r n o v A. F., Revoliucionnye svjazi narodov Rossii i Poli. 30—60 gody XIX v., Mos-

kva 1962. Ul as ci k N.N., Predposylki krestjanskoj reformy 1861 g. v Litve i zapadnoj Belorussii,

Moskva 1965.

ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861—1904)

Alekna A., emaiiif vyskupas Motiejus Yalanius, Tile 1922.

Bikauskas-GentvilaL., 1863 m. sukilimas Lietuvoje, Yilnius 1958.

G i e c z y s K., Bractwa trzewoci w diecezji mudzkiej w latach 1858—1864, Wilno 1935.

Grikunaite E., Darbinink judejimas Lietuvoje 1895—1914 m., Yilnius 1971.

Janulaitis A., 1863—1864 m. sukilimas Lietuvoje, Kaunas 1921, to po polsku: Powstanie w Litwie 1863—1864, Wilno 1923.

JurgelaE., Lietuvos sukilimas 1862—1864 metais, Boston Mass. 1970.

Kaupas V., Die Presse Litauens unter Beriicksichtigung des nationalen Gedankes und der �ffentlichen Meinung, t. I: Vom Anfang bis zum Jahre 1904, Klaipeda 1934.

Klimas P., Muraviovo laikmetis Lietuvos zemes ir eminink istorijoje, Yilnius 1920.

Kovos metal del savosios spaudos, red. V. Bagdanaviius, Chicago 1957.

Lazutka S., Revoliucionnaja situacija v Litve 1859—1862 gg., Moskva 1961.

Lietuviif nacionalinio isivadavimo judejimas (ligi 1904 m.), Yilnius 1987.

Ljaskovskij A. L, Belorussija i Litva v vosstani 1863 g., Berlin 1939.

MaksimaitieneO., Lietuvos sukileli kovos 1863—1864 m., Yilnius 1969.

Matulaitis S., 1863 m. Lietwoje, t. I: Social-ekonominis Lietuvos stovispriesukili-m, Misk 1933.

MatusasJ., Lietuvi rusinimas per pradios mokyklas, Kaunas 1937.

Merkys V., Lietuvos valstieiit ir zemes ukio darbininku. judejimas 1901—1904 m., Yilnius 1959.

— Liudvikas Janaviius, Yilnius 1964.

— Narodnikai ir pirmieji marksistai Lietuvoje, Yilnius 1967.

— Revoliucionnoe dvienie vilniusskich raboich v 1895—1904 gg., Yilnius 1957 (auto-

referat). Moravskis A., Lietuvos darbininku judejimo istorija sray su Lietuvos valstybes atgi-

mimo judejima 1892—1902 m., Kaunas 1931, cig dalszy: „Kultura", nr l—2—3

iauliai, (1935). MuleviiusL., Provedenie krestjanskoj reformy 1861 goda v Litve, Yilnius 1964 (auto-

referat).

358

Ochmaski J., Rewolucyjna dziaalno Feliksa Dzieryskiego na Litwie w kocu

XIX wieku, Pozna 1969.

— Z dziej�w wsp�lpracy polityczno-kulturalnej Polak�w i Litwin�w w kocu XIX i pocztku XX wieku, „Rocznik Olsztyski", t. IV, 1964, s. 367—382.

Rimka A., Lietuviu tautos atgimimo socialiniai pagrindai ir ,^uros-Varpo" gadynes (1883—1893) socialekonominiai ratai, Kaunas 1932.

R � m e r R., Beitrdge ur Litauens Wirtschaftsgeschichte, Miinchen 1897.

R 6 m e r M., Litwa. Studium o odrodzeniu narodu litewskiego, Lw�w 1908.

Smirnov A. F., Yosstanie 1863 g v Litve i Belorussii, Moskva 1963.

Sak e ni s K., _trAura" ir jos gadyne, Kaunas 1933.

leas P., Muraviovo veikimas Lietuvoje 1863—1865, Kaunas 1933.

Turska H., O powstaniu polskich obszar�w jzykowych na Wileszczynie. Studia nad polszczyzn kresow, t. I, Wrocaw 1982, s. 19—121.

Yebra R., Lietuvos katalikif dvasininkija ir visuomeninis judejfimas (XIX a. antroji pue), Yilnius 1968.

iugda J., Antanas Mackieviius. 1863—1864 m. sukilimo reikme lietuvi tautos isto-rijoje, Yilnius 1971.

LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905—1914)

Andruaityte J., Ideologieskaja borba v Litve v period reakcii (1907—1910 gg.), „Lietuvos Komunisty Partijos istorijos klausimai", t. II, Yilnius 1962, s. 21—51.

Girdzij auskiene P., 1905—1907 m. revoliucija Lietuvoje, Yilnius 1955.

Glik B., Revoliucinnoe raboee dvienie v Litce v 1905 g., Yilnius 1952 (autoreferat).

Grikunaite E., Darbininku judejimas Lietuvoje 1908—1914 m., Yilnius 1959.

JurginisJ., 1905 m. revoliucijos ivykiai Yilniuje, Yilnius 1958.

JurkiewiczJ., Rozw�j polskiej myli politycznej na Litwie i Biaorusi w latach 1905— 1922, Pozna 1983.

R i m k a A., Lietuvos ukis prieS didiji kar, Yilnius 1918, to po polsku: Ustr�j gospodarczy w Litwie przed wielk wojn, Wilno 1920.

R�mer M., Litewskie stronnictwa polityczne, t. I, Wilno 1921.

RuseckasP., Didysis Yilniaus Seimas, Kaunas 1930.

alius M., Deimt mtu tautiniai — kulturinio darbo Lietuvoje (1905—1915), Chicago 1917.

alius P., emes ukio organizacijos Lietuvoje iki 1915 m., Kaunas 1937.

Tya A., 7905 met revoliucija Lietuvos kaime, Yilnius 1968.

ukauskas K., I Lietuvos mokyklos istorijos 1905—1907 m., Kaunas 1960.

LITWA PODCZAS I WOJNY WIATOWEJ (1914—1918)

Basler W., Deuschland Annexionspolitik in Polen und in Baltikum 1914—1918, Berlin 1962.

CollianderB., Die Beziehungen zwischen Litauen und Deutschland wahrend der Ok-kupation 1915—1918, Abo 1935.

Fischer F., Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland. 1914—1918, Diisseldorf 1962.

[Gabry J.] Rivas C., La Lithuanie sous le joug allemand 1915—1918. Leplan annexio-niste allemand en Lithuanie, Lausanne 1918.

Gabry J., Occupation allemande en Lithuanie, Geneve 1918.

Glaser S., Okupacja niemiecka na Litwie w latach 1915—1918. Stosunki prawne, Lw�w 1929.

Ivinskis Z., Lietuvos padetis 1917 m. ir Yasario 16 d. akto genez. „idinys" nr 5—6, 1938.

Kamieniecki W., Pastwo litewskie, Warszawa 1918.

Klimas P., Lietuvos valstybes kurimas. 1915—1918, Yilnius 1918.

359

Linde G., Die deutsche Politik in Litauen im ersten Weltkrieg, Wiesbaden 1965. Liuleviius V., Ieivijos vaidmuo neprlklausomos Lietuvos atkurimo darbe, Chicago

1981. P ag e S. W., The Formation of the Baltic States. A Study of the Effects Great Power

Politics upon the Emergence of Lithuania, Latvia and Estonia, Cambridge 1959. Senn A. E., The Emergence of Modern Lithuania, New York 1959. ilietis J., Yokiei okupacija Lietuvoje 1915—1919 m., Kaunas 1922. StraasA., Borba litovskogo narada protiv germaskich imperialistov i ich posobnikov

v 1915—1919 gg., „Yoprosy istorii", nr 10, 1959. — Kolonialny] reim germaskich imperialistov v Litve v gody pervoj mirovoj vojny,

„Yoprosy istorii", nr 12, 1958. UrbieneM., Yokiei okupacijos ukis Lietuvoje, Kaunas 1939.

LITWA NIEPODLEGA MIDZY DEMOKRACJ A FASZYZMEM (1919—1940)

Aliauskas K., Kovos del Lietuvos nepriklausomybes 1918—1920, t. I, Chicago 1972. Alseika D., Yilniaus krosto lietuvi gyvenimas 1919—1934 m., Yilnius 1935. AndreevA. M., Borba litovskogo narada zasovetskuju vlast (1918—1919gg.), Moskva

1954. Angarietis Z., LKP isikurimas ir proletane revoliucija Lietuvoje (1918—1919 m.),

Yilnius 1962. A y s as M., Der litauisch-polnische Streit um das Wilnagebiet von seiner Anfangen bis

zum Gutachten des Standigen Internationalen Gerichtshofs vom 15. Oktober 1931,

Wiirzburg 1934.

Atamukas S., LKP kova prie faizm u taryb valdi Lietuvoje, Yilnius 1958. Baleviius Z., Darbinink inaudojimas buruazineje Lietuvoje, Yilnius 1958.

— Darbinink padetis buruazineje Lietuvoje, Yilnius 1960.

Batilliat R., Origine et developpement des institutions politujues en Lithuanie, Paris 1932.

Brensztejn M., Nauka w Republice Litewskiej, „Nauka Polska", t. XIX, Warszawa 1934, s. 225—308.

Budecki Z., Stosunki polsko-litewskie po wojnie wiatowej 1918—1928, Warszawa 1928.

Bulavas J., Lietuvos darbo valstieiif ekonomine padetis faistines valdios metais, Yilnius 1955.

— Rinkimai ir „tautos atstovavimas" buruazineje Lietwoje, Yilnius 1956. inikas A., La reform agraire en Lithuanie, Nancy 1937. Dirvele K., Klasi kova Lietuvoje 1926 m., Yilnius 1961.

Domaeviius K., Tarybinio valstybingumo vystymasis Lietwoje, Yilnius 1966. Elsbergas S., Lietuvos emes reforma, Kaunas 1935. GaigalaiteA., Darbinink judejimopakilimas Lietuvoje 1929—1934m., Yilnius 1957.

— Klerikalizmas Lietwoje 1917—1940, Yilnius 1970. Grauinis K., Le uestion de Yilna, Paris 1927. Griceviiute J., Antiliaudine kriksioni demokrat patrijos politika Lietuvoje

(1920—1926 m.), Yilnius 1953.

Kary s J. K., Nepriklausomos Lietuvos pinigai, New York 1953. Kazlauskas [Kaslas] B., L'Entente Baltiue, Paris 1939. LempertasI., FaSistinis reimas Lietwoje, Yilnius 1975. Lewandowski J., Federalizm. Litwa i Biaoru w polityce obozu belwederskiego

(Xl 1918—IV1920), Warszawa 1962. Listwa 1918—1938, Kaunas 1938. ossowski P., Kraje batyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury

(1918—1934), Wrocaw 1972.

— Stosunki polsko-litewskie w latach 1918—1920, Warszawa 1966.

— Z problematyki stosunk�w polsko-litewskich (1934—1938), „Z dziej�w stosunk�w pol-sko-radzieckich", t. V, Warszawa 1969, s. 77—91.

— Litwa a sprawy polskie 1939—1940, Warszawa 1982, wyd. 2: 1985.

360

Makowski B., Litwini w Polsce 1920—1939, Warszawa 1986.

MaksimaitisM., Politieskij reim v buriuaznoj Litve 1926—1940 gg., Yilnius 1974.

Merkelis A., Antanas Smetona. Jo visuomenine, kulturine ir politine veikla, New York

1964. Mickeviius-Kapsukas V., Buruazine Lietuva, Yilnius 1961.

— Pirmoji Lietuvos proletarine revoliucija ir tarybu valdia, wyd. 2, Yilnius 1958. Natkeviius L., Uaspect politiue et juridiue du different polono-lithuanien, Paris

1930. NavickasK., Litva i Antanta v 1918—1920 gg., Yilnius 1970.

— TSRS vaidmuo ginant Lietuv nuo imperialistines agresijos 1920—1940 m., Yilnius

1966.

Ochmaski J., Kulisy wyprawy wileskiej Pilsudskiego w 1919 r., „Z dziej�w stosunk�w polsko-radzieckich", t. III, Warszawa 1968, s. 65—78.

— Powstanie pastwa litewskiego w 1918 roku, „Roczniki Historyczne", XLII, Pozna 1976, s. 165—180.

R�mer M., Die Yerfassungsreform Litauens vom Jahre 1928, Milnchen 1930.

Ruka A., Lietuviu-lenku santykiai ir kovupradia. Kovos del Lietuvos nepriklausomy-bes 1918—1920, t. II (t. I vide Aliauskas K.), Cleveland 1981.

SabaliunasL., Lithuania in Crisis. Nationalism to Communism 1939—1940. Bloomin-gton—London 1972.

Senn A. E., The Great Powers. Lithuania and the Vilna Question 1920—1928, Leiden 1966.

Simutis A., The Economic Reconstruction of Lithuania after 1918, New York 1942.

SkorupskisY., Kara u Lietuvos laisv 1914—1934, Kaunas 1934.

Smoleski J., Walki polsko-litewskie na Suwalszczynie we wrzeniu 1920 r., Warszawa 1938.

Sruoga K., Die Wirtschaft des Republik Litauen, Kaunas 1930.

Staniewicz W., Sprawa Kajpedy, Wilno 1924.

Studnicfci W., Pastwo kowieskie, Wilno 1922.

— Wsp�czesne pastwo litewskie i jego stosunek do Polak�w, Wilno 1922. kljar E. N., Borba trudjaichsja Litovsko-Belarusskoj SSR s inostrannymi interven-

tami i wnutrennoj kontrrevoliuciej (1919—1920), Misk 1962. armaitis R., Lietuvos komunist partijos pirmojo suvaiavimo suaukimo istorijos

klausimu, Yilnius 1954.

Szarmajtis R., Wydarzenia rewolucyjne w Litwie w 1918—1919 r., Yilnius 1958. [Szermentowski E.] Schummer E., Nowa Litwa, Warszawa 1930. Tarulis A. N., Soviet Policy Toward the Baltic States 1918—1940, Notre Dam 1959. Toynbee V. N., German-Lithuanian Relations 1937—1939 and the Transfer of Memel

to Germany in march 1939, „Survey of International Affairs", t. III, 1953, s. 357—

390.

— Relations betwen Poland and Lithuania (1937—1939), „Survey of International Affairs", t. III, 1953, s. 342—357.

Urbys J., Lietuva lemtingaisiais 1939—1940 metais, Yilnius 1988.

Yaitkeyiius B., Socjalistine revoliucija Lietuvoje 1918—1919, Yilnius 1968.

YalsonokasR., Klaipedosproblemu, Klaipeda 1932.

Walig�ra B., Walka o Wilno. Okupacja Litwy i Biaorusi w 1918—1919 r. przez Rosj Sowieck, Wilno 1938.

Wielhorski W., Byt ludnoci polskiej w pastwie litewskim, Wilno 1925.

— Wsp�czesne pastwo litewskie, Warszawa 1938.

epkaite R., Diplomatija imperializmo tamy boje. Lietuvos ir Lenkijos santykiai 1919—1939 m., Yilnius 1980.

INDEKS NAZWISK

W indeksie zastosowano nastpujce skr�ty: bp — biskup, c. — c�rka, kr. — kr�l, ks. — ksi, min. — minister, ok. — okoo, s. — syn, w. — wielki, w. ks. lit. — wielki ksi litewski, W. Ks. Lit. — Wielkie Ksistwo Litewskie, woj. — wojewoda, . — ona. Daty w nawiasach oznaczaj okres ycia, daty bez nawias�w czas sprawowania funkcji lub wadzy.

Abramowicz Jan (?—1602), woj. miski i smoleski 134

Abramowicz Ludwik (1879—1939), polski dziaacz polityczny 275

Abramowicz Witold (1874—po 1940), polski dziaacz polityczny 275, 276, 281, 286

Abramowicz Wadysaw (1909—1965), literat, historyk polsko-litewski 319

Achmat (7—1481), chan Zotej Ordy 1459—1481109

Akelaitis (Akielewicz) Mikoaj (1829— —1887), publicysta litewsko-polski 201, 202

Albert, ks. niemiecki z XIV w. 55

Aldona, imi chrzestne Anna (?—1339), c. w. ks. lit. Giedymina, . kr. polskiego Kazimierza Wielkiego 55

Alekna Antanas (1872—1930), ksidz, historyk litewski 6

Alekna Jurgis (1873—1956), dziaacz polityczny 271

Aleksa Jonas (1879—1953), min. rolnictwa Litwy 294

Aleksa Zigmas (1882—1940), pseudonim Angarietis, dziaacz komunistyczny 251, 278, 285, 298

Aleksander I (1777—1825), car rosyjski 1801—1825 182, 184, 186, 188, 189

Aleksander II (1818—1881), car rosyjski 1855—1881 204, 209

Aleksander III (1845—1894), car rosyjski 1881—1894 229

Aleksander Jagielloczyk (1460—1506), w. ks. lit. 1492—1506, kr. polski 1501—

—1506 96, 97, 105, 108, 109, 111, 113

Aleksander Jarosawowicz Newski (ok.

1220—1263), ks. nowogrodzki 1236—

—1251, ks. rostowsko-suzdalski 1252—

—1263 49, 50

Aleksandrowicz Szymon (ok. 1745—ok. 1770), przyw�dca buntu chopskiego w Szawlach 1769 r. 163

Aleksy Michajowicz (1629—1676), car rosyjski 1645—1676 153, 154

Alf, sucy Kiejstuta 56

Ambrazewiius Juozas (1903—1974), premier tymczasowego rzdu litewskiego w 1941 r. 328

Andaj, b�stwo litewskie 64

Andriolli Micha Elwiro (1836—1893), polski rysownik i ilustrator 209

Andrzej (7—1398), bp wileski 1387—

—1398 74

Andrzej Olgierdowicz (ok. 1320—1399), ks. poocki 58, 70, 73

Angarietis zob. Aleksa Zigmas

Angrabaitis Juozas (1859—1935), dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego 225

Anna, . Olgierda, w. ks. lit. 53

Antoniewicz J�zef (1853—1917), ksidz, praat sejneski 247

Antoniewicz Wodzimierz (1893—1973), archeolog polski 319

Arminas Petras (1857—1885), poeta litewski 235

Astrauskas V., czonek KPL 338

Attyla (ok. 406—453), kr. Hun�w 434—

—^153 14, 22 August II Mocny (1670—1733), kr. polski

362

i w. ks. lit. 1697—1706, 1709—1733 757—759

August III Sas (1696—1763), kr. polski i w. ks. lit. 1733—1763 776

Avionis Konstantinas (1909—1969), historyk litewski 379

Avyius Jonas, pisarz, laureat Nagrody Leninowskiej 335

Baden Maks von (1867—1929), kanclerz niemiecki w 1918 r. 277, 272

Bagdonas Juozas (1866—1956), lekarz, dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego 226

Balikonis Juozas (1885—1969), jzykoznawca litewski 376

Baliski Micha (1794—1864), historyk Litwy 6, 191

Baltramaitis Silvestras (1841—ok. 1918), bibliograf i etnograf litewski 235

Baltuis Juozas (ur. 1909), pisarz litewski 318

Bandrowska-Turska Ewa (1894—1979), piewaczka polska 379

Baranowski (Baranauskas) Antoni (1835—

—1902), ksidz, poeta, jzykoznawca, bp sejneski 1897—1902 202, 203

Barauskas Juozas (ur. 1912), architekt litewski

Barya J�zef (ur. 1924), genera polski, dziaacz partyjny i pastwowy 337

Basanaviius Jonas (1851—1927), lekarz, dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego 23, 277, 218, 235, 247, 248, 252, 253, 260, 267, 284

Baudouin de Courtenay Jan (1845—1929), jzykoznawca i lituanista polski 242, 253

Beck J�zef (1894—1944), polski min. spraw zagranicznych 1932—1939 320—

—322

Beler Henryk, Krzyak 55 Bermondt-Awaow Pawe (1880—1935),

dow�dca niemiecko-rosyjskich wojsk

grasujcych na otwie i Litwie w 1919 r.

283 Bernstein Samui (ur. 1911), jzykoznawca

radziecki 29 Bethmann-Hollwegg Theobald (1856—

—1921), kanclerz niemiecki 1909—1917, 264, 266

Bezborodko Aleksander (1747—1799), dyplomata rosyjski 181

Bielinis Jurgis (1846—1918), synny ksi-konosz litewski 238

Bielinis Kipras (1883—1965), s. Jurgisa, dziaacz socjalistyczny 284

Bikszi (XIII w.), knia litewski 46

Biliunas Jonas (1879—1907), pisarz litewski 236, 255

Biducis Marcin, profesor Akademii Wileskiej w kocu XVI w. 142

Binkis Kazys (1893—1942), pisarz litewski 377

Biruta (7—1382), . Kiejstuta 776, 236

Birika Mykolas (1882—1962), historyk literatury litewskiej i dziaacz polityczny 257, 266, 267, 269, 277, 376, 379

Birika Vaclovas (1884—1956), bibliograf i historyk kultury litewskiej 375

Birika Yiktoras (1886—1964), matematyk litewski 376

Bohowitynowicze, r�d magnacki w W. Ks. Lit. XV—XVI w. 707

Bohusz Ksawery (1746—1820), literat, uczony 22, 23, 792

Boksza Pawe (1552—1627), profesor, rektor Akademii Wileskiej 1584—1587 742

Bolesaw (ok. 1251—1313), ks. mazowiecki, zi w. ks. lit. Trojdena 57

Bolesaw Chrobry (ok. 967—1025), kr. polski 992—1025 39

Bolesaw Krzywousty (1086—1138), ks. polski 1102—1138 42

Bolesaw miay (1039—1081), ks. i kr. polski 1058—1079 42

Bona Sforza (1494—1557), . kr. polskiego Zygmunta I, kr�lowa polska 1518—1557 707, 776

Bonifacy IX, papie 1389—1404 79

Borowy Wacaw (1890—1950), uczony polski 379

Bourdelle Emile (1861—1929), rzebiarz i malarz francuski 375

Brazauskas Algirdas, sekretarz KC KPL 338, 339

Brensztejn Micha (1874—1938), historyk polski 379, 320

Brodziski Kazimierz (1791—1835), polski poeta i krytyk 202

Broniewski Wadysaw (1897—1962), poeta polski 379

Bruno z Kwerfurtu (ok. 974—1009), niemiecki misjonarz 36, 39

Briickner Aleksander (1856—1939), polski slawista, historyk kultury, jzyka i literatury 72

Brzostowski Karol (1821—1903), pisarz 202

Brzostowski Micha (1762—1806), marszaek szlachty guberni wileskiej 1801— —1806, przedtem pose na Sejm Czteroletni 182

Brzostowski Pawe (1739—1827), ksidz, inicjator reform chopskich 164

363

Buas B., malarz 306

Budikid (Butegeyde), ks. litewski wystpujcy w 1. 1289—1290 52

Budiwid (Pukuwer), ks. litewski ok. 1289—1294 52

Buga Kazys (1879—1924), jzykoznawca litewski 23, 26, 316

Bulewicze, kniaziowie litewscy wystpujcy w pierwszej poowie XIII w. 45, 46

Bulota Andrius (1872—1941), adwokat i litewski dziaacz polityczny 252

Buhakow Jak�w (1743—1809), gubernator Litwy 1797—1798 182

Burundaj, chan tatarski z poowy XIII w. 49

Butegeyde zob. Budikid

Camblak Grzegorz, Bugar (7—1420), metropolita ruski 1416—1420 82

Cassiodor Flavius (ok. 490—ok. 575), historyk rzymski 31

Caupo, wielmoa liwoski z koca XII w. 41

Cedrowski Jan (1617—po 1682), pamitni-karz 157

Cerpinskas Kostas 270

Chackiewicz Ignacy, szuler karciany w Wilnie w pierwszej wierci XIX w. 188

Charwat Franciszek (1881—1941), pose polski w Litwie 322

Chlebowski Bronisaw (1846—1918), historyk literatury polskiej 520

Chapowski Dezydery (1788—1879), genera, dow�dca wojsk litewskich w powsta-sniu 1831 r. 795

Chmielnicki Bohdan (ok. 1595—1657), hetman kozacki i przyw�dca powstania narodowowyzwoleczego ludu ukraiskiego 1648 r. 752, 753

Chodkiewicz Aleksander (ok. 1457— —1549), woj. nowogr�dzki )544—1549 707

Chodkiewicz Hieronim (?—1561), kasztelan trocki 1544, starosta mudzki 1565, kasztelan wileski 1559 707

Chodkiewicz Jan Karol (1560—1621), hetman polny litewski 1600, hetman w. 1605, woj. wileski 1616 149—151, 173

Chojeski Jan (1486—1538), bp krakowski 1537, kanclerz polski 1537 707

Chrebtowicz Joachim (1729—1812), kanclerz litewski 1793 775

Chrebtowicze, r�d magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 707

Chrystian (7—1271), bp litewski 1253 48

Chrzanowski Ignacy (1866—1940), historyk literatury polskiej 320

Cioek Erazm (1474—1522), dyplomata polski, bp pocki, sekretarz w. ks. lit. Aleksandra 1494—1500 773

Cvirka Petras (1909—1947), pisarz litewski 318

Cyprian (?—1406), metropolita ruski 1381—1406 57

Czarniecki Stefan (1599—1665), w�dz polski 755

Czartoryscy, r�d magnacki w Rzeczypospolitej XVIII w. 168

Czartoryski Adam (1770—1861), ks., kurator wileskiego okrgu szkolnego 1803—1823 182, 190

Czeczot Jan (1797—1847), poeta, zbieracz pieni biaoruskich 790

Czernyszewski Nikoaj (1828—1889), rewolucyjny demokrata rosyjski, filozof, ekonomista 205

Cziurlonis zob. iurlionis

arnas Rapolas (1900—1926), dziaacz komunistyczny 290

ernius Jonas (1898—1977), genera, premier litewski 1939 324

iurloniene-Kymantaite Sofija (1886—

—1958), pisarka litewska 256, 377 iurlionis Mikalojus Konstantinas (1875—

—1911), malarz i kompozytor 8, 215, 237, 254, 255, 315

Dalewski Aleksander (1827—1862), spiskowiec w dobie Wiosny Lud�w 796, 797

Dalewski Franciszek (1825—1904), spiskowiec w dobie Wiosny Lud�w 796, 797

Dambrauskas Aleksandras (1860—1938), pseudonim Jaktas, pisarz i dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego 242, 252

Damehl Jan, malarz 187

Daniel Romanowicz (1201—1264), ks. ha-licko-wodzimierski, kr. od 1255 44—46, 48

Daniowicz Ignacy (1787—1843), historyk 23, 797, 792

Danuta, c. Kiejstuta 56

Darius Steponas (1896—1933), lotnik litewski 318

Daszyski Ignacy (1866—1936), premier polski w 1918 275

Daukantas (Dowkont) Simanas (1793—

—1864), historyk 6, 792, 207, 202, 234, 315

Dauksza Edward Jakub (1836—ok. 1890), poeta litewski 203

Dauksza Mikoaj (ok. 1527—1613), kanonik mudzki, pisarz 739, 140

364

Daumantas Jokubas (ok. 1869—1924). dziaacz socjalistyczny 232

Dede Atanazas zob. Pakalnikis K.

Didiulis Karolis (Grosman, 1894—1958), dziaacz komunistyczny 295

Dikstein Szymon (1858—1884), autor broszur socjalistycznych 236

Diweriks, boek litewski 64

Dugosz Jan (1415—1480), ksidz, dziejo-pis polski 75, 20, 22, 76, 83

Dluski Bolesaw (1826—1905), pseudonim Jabonowski, jeden z przyw�dc�w powstania 1863 r. 207

Dmowski Roman (1864—1939), polityk polski 274

Dobrolubow Nikolaj (1836—1861), rewolucyjny demokrata rosyjski, krytyk literacki 205

Dobrowolski Stanisaw Ryszard (1907— —1985), literat polski 379

Dolega zob. Mostowicz-Doga Tadeusz

Dolega zob. Sierakowski Zygmunt

Domaszewicz (Domaeviius) Andrzej (1865—1935), dziaacz socjalistyczny, przyw�dca LSDP 230, 232, 233, 257

Domejko Aleksander (1804—1878), marszaek szlachty guberni wileskiej 1855—1878 209

Donelaitis Krystyn (1714—1780), ojciec litewskiej literatury piknej, pastor ewangelicki 772, 793, 379, 332

Dorohostajski Mikoaj (?—1597), woj, po-ocki 1574—1597 134

Dovidaitis Juozapas (1825—1882), ksidz, pisarz 200

Dowiat, knia litewski w 1219 r. 44, 45

Dowmont (Daumantas, ?—1299), knia z Nalszczan, ks. pskowski 1266—1299 46, 50

Dowmont, w. ks. lit. zabity w 1285 r. 50, 52

Dowmont, przyw�dca mudzin�w w 1440/ /1441 r. 705

Dowsprunk, starszy brat Mendoga, zmary po 1219 r. 44—46

Dowsprunkowiecze. s. Dowsprunka, wystpujcy w poowie XIII w. 46

Draugelis Elizejus (1888—1981), czonek Taryby w 1918 r., min. spraw wewntrznych 1919—1920 277

Drozdowski zob. Strazdas Antanas

Drucki-Horski Konstanty 762

Dubienieckiene Olga (1891—1967), pedagog baletu 314

Dundulis Bronius (ur. 1909), historyk litewski 70

Dusburg Piotr (?—1326), kronikarz krzyacki 37

Dvarionas Balys (1904—1972), kompozytor litewski 375

Dymitr Iwanowicz Doski (?—1389), w. ks. moskiewski 1362—1389 56, 57, 70, 709

Dymitr Iwanowicz, s. cara Iwana Gronego, zabity w 1591 r. 750

Dymitr Samozwaniec I (?—1606), car moskiewski 1605—1606 750

Dymitr Samozwaniec II, pretendent do tronu carskiego 1607—1610, zabity w 1610 r. 750

Dymitr Szemiaka (1420—1453), s. ks. Jurija Dymitrowicza, ks. halicko-kostrom-ski 709

Dzieryski Feliks (1877—1926), dziaacz LSDP, potem jeden z przyw�dc�w pastwa radzieckiego 230—232, 242

Edyga, emir Zotej Ordy 1352—1419 77

Edywid. s. Dowsprunka, wystpujcy w poowie XIII w. 45, 46

Edywi, knia z rodu Bulewicz�w, wystpujcy w pierwszej poowie XIII w. 46

Ejdukiewicz Franciszek (1869—1926), dziaacz rewolucyjny 277

Elbieta Boniaczka (1339—1387), kr�lowa wgierska 77

Elbieta Rakuszanka (7—1545), . Zygmunta Augusta 733

Endzelins Janis (1873—1961), jzykoznawca otewski 253

Engels Fryderyk (1820—1895), wsp�tw�rca socjalizmu naukowego 227

Erazm z Rotterdamu (1467—1536), synny humanista 118

Ernest Habsburg (1552—1595), arcyks. austriacki, namiestnik Niderland�w hiszpaskich od 1593 749

Ernest von Rassburg, mistrz krzyacki w Inflantach 1273—1279 57

Erzberger Mathias (1875—1921), polityk niemiecki, sekretarz stanu bez teki w 1918 r. 265, 266, 277, 272

Eysymont, szlachcic zabity w Grodnie na sejmiku 1669 r. 769

Fedor Lubartowicz (7—1431), ks. ucki 77 Fijaek Jan Nepomucen (1864—1936),

ksidz, historyk, profesor uniwersytetu

Fiodor, ks. kijowski, brat Giedymina 53 Fiodor Iwanowicz (7—1597), s. Iwana

Gronego, car rosyjski 1584—1597 749,

750 Foch Ferdynand (1851—1929), marszaek

Francji 283

365

Focjusz, metropolita ruski 1409—1431 82 Freze Aleksander, genera-gubernator wileski 1904—1905 248 From-Guutis Aleksandras (1827—1900),

pisarz litewski 236

Fryderyk, arcybiskup ryski 1304—1341 53 Futurus zob. Skirmuntt Konstancja

Gabry zob. Paraitis Juozas

Gaigalat Wilhelm (1870—1945), Litwin pruski, pose do Landtagu pruskiego 266

Galaune Paulius (1890—1988), litewski historyk sztuki 316

Galdikas Adomas (1893—1969), artysta grafik 375

Gali Anonim, kronikarz polski z pocztku XII w. 36

Galvanauskas Ernestas (1882—1967), polityk litewski 283, 284

Gardie de la, Magnus, w�dz szwedzki w poowie XVII w. 753

Garelis Juozas (1900—1940), dziaacz komunistyczny 298

Gasztod Andrzej (?—1404), starosta wileski 76

Gasztod Olbrycht (7—1539), kanclerz litewski i woj. wileski od 1522 101, 107, 123

Gasztod Stanisaw (?—1542), woj. trocki 132, 133

Gasztodowie, r�d magnacki na Litwie XV—XVI w. 87, 107

Gasztowt Jan (1800—1871), powstaniec z 1831 r., pamitnikarz 194

Georgev Vladimir (ur. 1908), jzykoznawca bugarski 28

Gerde, knia litewski wystpujcy w poowie XIII w. 50

Gerson Wojciech (1831—1901), polski malarz, przedstawiciel realizmu 154

Giedrojciowie, kniaiowie litewscy wystpujcy od XV w. 59

Giedroj J�zef (1754—1838), bp mudzki 1801—1838 792

Giedroj Melchior (ok. 1536—1609), bp mudzki 1576—1609 138, 139

Giedrys Kazys (1891—1926), dziaacz komunistyczny 290

Giedymin (Gedyminas, ok. 1275—1341), w. ks. lit. 1315—1341 49, 52—54, 58, 61, 65, 72, 113, 116

Giedyminowicze, synowie Giedymina 63, 338

Giegud Antoni (1792—1831), genera, jeden z dow�dc�w w powstaniu 1831 r. 795

Gieysztor Jakub (1827—1892), przyw�dca

umiarkowanej szlachty w powstaniu 1863 r. 208

Gilbert Eleazar, Anglik XVII w. 147

Gimauskas Silvestras (1844—1897), ksidz, poeta litewski 235

Ginejt Szymon, przyw�dca chop�w w starostwie pogowskim w kocu XVIII w. 178

Gir Liudas (1884—1946), poeta litewski 255, 377

Girenas Stasys (1896—1933), lotnik litewski 375

Gliski Micha (14707—1534), knia, marszaek nadworny litewski 1500—1507, zbieg do Moskwy w 1508 r. 777

Godunow Borys, car rosyjski 1598—1605 750

Gouchowski J�zef (1797—1858), filozof, profesor Uniwersytetu Wileskiego 790

Gomalevskis Petras (1819—1868), ksidz, poeta litewski 200

Gorbaczow Michai S. (ur. 1931), radziecki dziaacz pastwowy i midzynarodowego ruchu robotniczego 337

Gosiewski Wincenty (7—1662), hetman polny litewski 1654—1662 154—156

Goskowic Andrzej, bp wileski 1481— —1491 773

G�rski Konrad (ur. 1895), uczony polski 379

Greifenbergeris Juozas (1898—1926), dziaacz komunistyczny 290

Grinius Kazys (1866—1950), lekarz, dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego, premier 1920—1922, prezydent Litwy 1926 226, 284, 285, 288—290

Grikeviius Petras (1924—1987), dziaacz partyjny 334, 335, 337

Grybas Vincas (1890—1941), rzebiarz litewski 375

Grzegorz XIII, papie 1572—1585 142

Gucewicz Wawrzyniec (1753—1798), architekt 773

Gureckas J., czonek KPL 339

Gustainis Valentinas (1898—1971), dziennikarz litewski 320

Gustaw Adolf Waza (1594—1632), kr. szwedzki 1611—1632 757

Hank, Krzyak 56

Hapon Georgi (1870—1906), pop, prowokator w rosyjskim ruchu robotniczym 244

Hartknoch Krzysztof (1644—1687), historyk 22

Heldrung, Krzyak 55

Helena (1476—1513), c. Iwana III, . w. ks. lit. Aleksandra 777

366

Henryk, kronikarz otewski w pierwszej poowie XIII w. 27, 42

Henryk (ok. 1366—1393), ks. mazowiecki, bp pocki, onaty w 1392 r. z Rynga, siostr Witolda 76

Henryk Walezy (1551—1589), kr. polski i w. ks. lit. 1573—1574, kr. francuski 1574—1589 149

Hensel Witold (ur. 1917), archeolog polski 29

Herbaczewski J�zef Albin (1876—1944), pisarz i publicysta polsko-litewski 242, 256

Hercen Aleksander (1812—1870), rewolucyjny demokrata rosyjski, pisarz, filozof 205

Hermanaryk (?—376), kr. Got�w 351—

—376 31

Herod Wielki (ok. 73 p. n. e.—ok. 4n. e.), kr. judejski 51

Herodot (ok. 485—425 p. n. e.), ojciec historiografii 30

Hertling Georg von (1843—1919), kanclerz niemiecki 1917—1919 267, 269—

—277

Hilarion, karmelita wileski z XVIII w. 174

Hindenburg Paul von (1847—1934), feldmarszaek niemiecki 262

Hitler Adolf (1889—1945), tw�rca i w�dz (Fiihrer) faszyzmu niemieckiego, ludob�jca 290, 296, 303, 323, 326

Hlebowicz Jan (?—1590), woj. trocki 1586—1590 134

Hlebowicze, r�d magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 101

Hoberg Konrad, Krzyak 55

Hohenzollern Albrecht (1490—1568), w. mistrz krzyacki 1510—1525, ks. pruski 1525—1568 118

Holszascy, kniaziowie litewscy w XIV—

—XVI w. 59

Holszaski Pawe (7—1555), bp wileski 1536—1555 101, 113, 118

Hornostaj Gabriel (?—1588), woj. miski 1566 i brzeski 1576 134

Hornostaj Iwan (?—1558), podskarbi litewski 1530, woj, nowogr�dzki 1551107

Hurda Ginwilowicz, knia litewski z poowy XIV w. 112

Hurko Josif (1828—1901), genera-guber-nator warszawski 1883—1894 279

Hymans Paul (1865—1941), polityk belgijski 287, 299, 301

Ilja Muromiec, legendarny bohater bylin

staroruskich 39 Iljinicze, r�d magnacki w W. Ks. Lit.

XVI w. 101

Iljiniczowa Hanna Mikoajowa 97 Innocenty IV, papie 1243—1254 48 Irzykowski Karol (1873—1944), literat polski 379 Isenburg-Bierstein Franciszek (1869—

—1939), ks., zarzdca wojskowy Litwy

podczas I wojny wiatowej 262, 263, 268

Mnskis (Iwiski) Wawrzyniec (1811—

—1881), dziaacz kulturalny, wydawca kalendarzy litewskich 201, 202

Ivinskis Zenonas (1908—1971), historyk litewski 376

Iwan Daniowicz Kalita, w. ks. rostowsko-

—suzdalski 1328—1340 54 Iwan III Wasylewicz, car moskiewski

1462—1505 109—111

Iwan IV Wasylewicz Grony, car moskiewski 1547—1584 727, 149, 150 Iwanowskie siostry zob. Pibiliauskiene

Zofia i Lastauskiene Maria Izasaw, ks. poocki w drugiej poowie

XIII w. 50 Izasaw Jarosawowicz, ks. nowogrodzki w

ukach 1198 r. 41 Izasaw Wasilkowic, s. ks. poockiego Wa-

silka Rohwoodowica, dziaajcy w XII

w. 40, 41

Jablonauskas zob. Duski Bolesaw Jablonskis Jonas (1860—1930), jzykoznawca litewski 235, 376 Jablonskis Konstantinas (1892—1960),

s. Jonasa, historyk 6, 7 Jabonowski zob. Duski Bolesaw Jaboska Stefania (1861—1936), tumaczka poezji litewskiej na jzyk polski 202, 235

Jadwiga (1374—1399), kr�lowa polska 1384—1399 77, 73, 77

Jagiellonowie, dynastia panujca w Rzeczypospolitej XV—XVI w. 5, 207

Jagieo (Jogaila, ok. 1350—1434), w. ks. lit. 1377—1392, kr. polski 1386—1434 8, 19, 20, 49, 56—59, 67, 70—85, 87, 89—

—92, 109, 116, 135

Jagmin, rzdca w Zagorach w czasie powstania chop�w szawelskich 763

Jaktas zob. Dambrauskas Aleksandras

Jakubowski Jan (1874—1938), historyk 6, 320

Jan, wnuk Kiejstuta, s. Butawta-Henryka, rektor uniwersytetu w Krakowie 1401—

—1402 92 Jan z ksit litewskich (1499—1538),

bp wileski 1519—1536 707 Jan XXII, papie 1316—1334 52

367

Kopernik Mikoaj (1473—1543), astronom polski 777

Koriat (7—ok. 1360), s. Giedymina 54

Koriatowicze, synowie Koriata: Aleksander, Jerzy(7), Fedor, Dymitr(7), Konstantyn, panujcy na Podolu przed r. 1370 70

Korniow Iwan (1811—1901), kurator wileskiego okrgu szkolnego 1864—1868, rusyfikator 276

Korsakas Kostas (ur. 1909), historyk literatury litewskiej 318

Korsakowie, r�d magnacki w W. Ks. Lit. w XVI w. 707

Korybut-Dymitr, s. Olgierda, ks. nowo-grodzko-siewierski 1382—1404 77

Korygieo (7—1390), brat Jagiey 76

Kossakowscy, r�d magnacki na Litwie w

XVIII w. 168

Kossakowski Jerzy (ok. 1650—ok. 1722), ksidz, pisarz religijny 772

Kossakowski Szymon (1740—1794), hetman w. litewski 1793—1794 779

Kostewiee, r�d magnacki w W. Ks. Lit. w XVI w. 707

Kostrzewski J�zef (1885—1969), archeolog polski 29

Kociakowski Marian (1892—1946), polityk polski 281

Kociuszko Tadeusz (1746—1817), genera, przyw�dca powstania 1794 r. 779, 180

Kozak Jan, poeta z drugiej polowy XVI w. 740, 747

Kozowski Mieczysaw (1876—1927), adwokat, dziaacz socjalistyczny 232

Krahe Hans (1898—1965), jzykoznawca niemiecki 26

Krasiski Zygmunt (1812—1859), poeta polski 379

Kraszewski J�zef Ignacy (1812—1887), pisarz i historyk polski 6, 797, 279, 379

Kreczyski Jan, rusofil z drugiej polowy

XIX w. 276

Krewe zob. Mickieviius-Kreve

Kriiukaitis-Ailbe Antanas (1864—1933), pisarz litewski 236

Krupaviius Mykolas (1885—1970), ksidz, min. rolnictwa 1924—1926, dziaacz katolicki 283, 289

Krzywicki Ludwik (1859—1941), uczony i spoecznik polski 242

Kubiliunas Petras (ur. 1894), pukownik, potem genera litewski 292, 293

Kudirka Vincas (1858—1899), lekarz, dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego, pisarz 279, 227, 226, 229, 236, 338

Kazimierz Wielki (1310—1370), kr. polski 1333—1370 53, 54

Kelawel zob. Telawel

Kennard Howard (1875—1955), dyplomata brytyjski 322

Kersmont Mikoaj, student litewski w Pradze w kocu XIV w. 92

Kettler Gotthard (1517—1587), ostatni mistrz krzyacki w Inflantach 1559—

—1562, ks. kurlandzki 1562—1587 727 Keynstot Bartomiej, student litewski w

Pradze w kocu XIV w. 92 Kiejstut (Kstutis, ok. 1297—1382), s.

Giedymina, w. ks. lit. 1345—1382 54—

—58, 67, 70, 92, 116

Kiegajo Stanisaw (7—1556) 733

Kiegajowie, r�d magnacki na Litwie XV—XVI w. 87, 88, 101, 107

Kiniszko Hieronim, profesor Akademii Wileskiej w kocu XVI w. 742

Kira Faustus (1891—1964), poeta litewski 376

Kiszka Jan (?—1591), starosta mudzki 1579—1589 734

Kiszka Piotr (7—1534), woj. poocki 1521, kasztelan trocki 1532 707

Klein Daniel (1609—1666), pastor, autor pierwszej gramatyki jzyka litewskiego 746

Klemens VIII, papie 1592—1605 736

Klingenberg N. (?—1908), gubernator kowieski w kocu XIX w. 239

Knorin Wilhelm (1890—1939), dziaacz komunistyczny 280

Kochanowski Jan (1530—1584), poeta polski 747

Kojaowicz Wojciech, Wijuk (1609—

—1677), ksidz, historyk Litwy 22, 746

Kolankowski Ludwik (1882—1956), historyk polski 6

Kolltaj Hugo (1750—1812), ksidz, pisarz, polityk i filozof polski 777

Kolyszko Bolesaw (1838—1863), przyw�dca w powstaniu 1863 r. 207

Konarski Szymon (1808—1839), dziaacz rewolucyjny 796

Konrad (ok. 1255—1294), ks. mazowiecki 50

Konstanty Pawowicz (1779—1831), carewicz, w. ks., namiestnik w Kr�lestwie Polskim 7S9, 790

Konstantyn Bezrki, s. Towciwia Dow-sprunkowiea, ks. poocki w kocu XIII w. 53

Kocz Pawe, ziemianin polski na Litwie, polityk 275

Jan Kazimierz (1609—1672), kr. polski i w. ks. lit. 1648—1668 152, 154, 168

Jan Olbracht (1459—1501), kr. polski 1492—1501 108, 111

Jan III Sobieski (1624—1696), kr. polski i w. ks. lit. 1676—1696 157

Janonis Julius (1896—1917), poeta litewski 255

Janowicz Ludwik (1859—1902), rewolucjonista 299

Janulaitis Augustinas (1878—1950), dziaacz LSDP, historyk prawa Litwy 252, 233, 257, 267, 262, 316

Jarosaw Mdry, w. ks. kijowski 1018— —1054 39

Jarosaw Wodzimierzowicz, ks. nowogrodzki 1182—1199 41

Jarosaw Wodzimierzowicz, ks. ruski z poowy XIII w. 46

Jaroszewicz J�zef (1793—1860), historyk 23, 191

Jaruzelski Wojciech (ur. 1924), genera, prezydent Polski 337

Jasiski Jakub (1759—1794), jakobin wileski, przyw�dca powstania 1794 r. 779, 180

Jawnuta (Jaunutis, 7—po 1366), s. Giedymina, w. ks. lit. 1341—1345, ks. zasaw-ski54

Jaowski Szymon, przyw�dca buntu chop�w szawelskich 1769 r. 763, 164

Jewaszewski Fiodor 736

Jezierski Franciszek (1740—1791), ksidz, polityk i publicysta polski w dobie Sejmu Czteroletniego 777

Jogaila zob. Jagieo

Jonikas Petras (ur. 1906), jzykoznawca litewski 376

Jordanes, historyk gocki z VI w. 37

Jucewicz Ludwik (1813—1846), ksidz, pierwszy etnograf litewski 202

Juas Meys (ur. 1926), historyk litewski 7, 10

Juliana, matka Jagiey 70

Jungingen Ulryk von, w. mistrz krzyacki 1407—1410, polegy pod Grunwaldem 80

Juozapaityte Maria, primabalerina 314

Jurgela Konstantinas (ur. 1904), historyk litewski w Ameryce 6

Jurginis Juozas (ur. 1909), historyk litewski 6, 10

Juszkiewicz (Juka) Antoni (1819—1880), ksidz, etnograf, leksykograf litewski 235

Juszkiewicz (Juka) Jan (1815—1886), nauczyciel, filolog, brat Antoniego 235

Kairys Steponas (1878—1964), dziaacz socjalistyczny 232, 257, 267, 262, 265—

—267, 269, 277, 281, 284 Kalinowski Konstanty (1838—1864), przyw�dca powstania 1863 r. 205, 206, 208—

—211 Kallimach-Buonacorsi Filippo (1437—

—1496), humanista woski w Polsce 22 Kalpokas Petras (1880—1945), rzebiarz

litewski 254, 315

Kalwin (Calvin) Jan (1509—1564), reformator religijny, wsp�tw�rca kocioa ewangelicko-reformowanego 737 Kamieniecki Witold (1883—1964), historyk polski i dziaacz polityczny 23 Kanut Wielki (ok. 995—1035), kr. duski

1014—1035 40

Kanut IV, kr. duski 1080—1086 40 Kapsukas zob. Mickieviius Vincas Karczan Jan (?—ok. 1611), drukarz wileski 1580—1611148 Karczan J�zef, s. Jana, drukarz wileski

1611—1620 148 Karewicz (Kareyiius) Franciszek (1861—

—1945), bp mudzki 267

Karowicz Jan (1826—1903), jzykoznawca i lituanista polski 242

Karnaviius Jurgis (1884—1941), kompozytor litewski 375

Karol IX Walezy (1550—1574), kr. francuski 1560—1574 749

Karol X Gustaw Waza (1622—1660), kr. szwedzki 1564—1660 754

Karol XII Waza (1682—1718), kr. szwedzki 1697—1718 757, 158

Karol Wielki (742—814), kr. Frank�w 768, cesarz rzymski 800—814 38

Karp Eustachy (1785—ok. 1848), magnat na Litwie 184

Karp Ignacy (1780—1809), magnat na Litwie 184

Katarzyna II (1729—1796), caryca rosyjska 1762—1796 779, 181—183

Katelbach Tadeusz (1897—1977), dziennikarz polski, korespondent w Kownie 320

Katkus zob. Chodkiewicz Jan Karol

Kaufman Konstantin (1818—1882), gene-ra-gubernator wileski w 1865 r. 276

Kazimierz w. 339

Kazimierz Jagielloczyk (1472—1492), w. ks. lit. 1440—1492, kr. polski 1447—

—1492 87, 93, 97, 104—110 Kazimierz Odnowiciel (1016—1058), ks.

polski 1034—1058 42 Kazimierz Sprawiedliwy (1138—1194), ks.

polski 42

369

368

Kulwie (Kuhdetis) Abraham (7—1545), humanista litewski 118

Kurek Jalu Franciszek (1904—1983), pisarz polski 379

Kutrzeba Stanisaw (1876—1946), historyk polski 128

Kuzavinis Kazys (ur. 1927), jzykoznawca litewski 13

Kuzminskis Jonas, grafik litewski 96

Kymantaite zob, iurlonienie Sofija

Landsbergis Yytautas, przewodniczcy parlamentu Republiki Litwy od 1990 r. 340

Lannora Piotr, malarz 155

Lassalle Ferdinand (1825—1864), niemiecki dziaacz socjalistyczny i teoretyk 227

Lastas Adomas (1887—1961), poeta litewski 317

Lastauskiene Maria (1872—1957), pisarka litewska 236

Lauxmin Zygmunt (1596—1670), uczony, profesor Akademii Wileskiej 770, 777

Lazdynu Peleda, pseudonim pisarski si�str Iwanowskich 236, 255

Ledesma Jakub 739

Lehr-Spawiski Tadeusz (1891—1965), jzykoznawca polski 28

Lelewel Joachim (1786—1861), historyk polski 6, 14, 23, 189-192

Lenin Wodzimierz (1870—1924), przyw�dca patrii bolszewickiej i tw�rca pastwa radzieckiego 279, 281, 285

Leopold (1846—1930), ks. bawarski, feldmarszaek niemiecki, g�wnodowodzcy na Wschodzie podczas I wojny wiatowej 268

Lew Danitowicz, ks. halicki 57

Lewicki Tomasz, przyw�dca buntu chop�w szawelskich 1769 r. 763

Lietua, bogini 14

Ligejke, knia litewski 46

Limanowski Bolesaw (1835—1935), polski dziaacz socjalistyczny, historyk, socjolog i publicysta 6

Lindberg Charles (1902—1974), pilot amerykaski, kt�ry pierwszy w 1927 r. przelecia Atlantyk 318

Lingwen (?—1431), s. Olgierda, ks. mci-sawski 1382—1431 79

Lituanus Michalon zob. Wencaw Mikoa-jewicz

Litwin�w Maksim M. (1876—1951), radziecki dziaacz partyjny i pastwowy, dyplomata 322

Lizdejko, legendarny arcykapan pogaski za czas�w Giedymina 776

Lozoraitis Stasys (1898—1983), min. spraw zagranicznych 1934—1938 320—323

Lubart-Dymitr (?—1384), ks. wodzimier-sko-ucki54, 70

Lubecki Franciszek Ksawery (1778—

—1816), ks., dziaacz polityczny 7S5 Lubinas Pranas, sportowiec 318 Lubomirski Jerzy Sebastian (1616—1667).

marszaek w. koronny od 1650, hetman

polny koronny od 1657 756 Ludendorff Erich (1865—1937), genera

niemiecki 266, 267 Ludwik Wgierski (1326—1382), kr. polski

1370—1382 i wgierski 1342—1382 70 Luter (Luther) Marcin (1483—1546),

tw�rca reformacji religijnej 777, 118, 137

asicki Jan (1534—po 1599), pisarz 64

aukosarg, boek 64

czycki Daniel (ok. 1530—ok. 1600), drukarz wileski 1576—1600 148

owmiaski Henryk (1898—1984), historyk polski 6, 7, 13, 26, 319, 320

yszczyski Kazimierz (ok. 1634—1689), ateista 777

Machmet (?—ok. 1445), car ordy zawo-askiej od 1424 r. 83

Maciunas Yincas (ur. 1909), historyk literatury litewskiej 376

Mackiewicz Antoni (1828—1863), ksidz, przyw�dca w powstaniu 1863 r. 203, 205—208, 210, 211

Maiulis Jonas, pseudonim pisarski Mairo-nis (1862—1932). ksidz, poeta litewski 235, 236, 252, 255, 377

Mays Jonas (1867—1902), poeta litewski 235

Mahomet (Muhammud, ok. 570—632), zaoyciel islamu 772

Maironis zob. Maiulis Jonas

Makowski Tomasz (ok. 1575—1630), szty-charz 144, 146, 148, 156, 158

Malinowski (Malinauskas) Donat (1869—

—po 1941), dziaacz litewski 260 Mamaj (7—1380), wadca Zotej Ordy ok.

1361—1380 57, 709

Mamonicze, Kuma i Leon, drukarze wilescy w latach 1574—1624 148 Maniusis Juozas, premier litewski 336 Marcinkeviius Jonas (1900—1953), pisarz

litewski 318 Marcinkeviius Justinas (ur. 1930), pisarz

litewski 227

Marcinowski Antoni (1781—1855), adwokat i publicysta wileski z pocztku XIX w. 189

370

Margielis Wojciech, przyw�dca buntu chop�w szawelskich 1769 r. 163, 164

Markowicz Jakub, drukarz wileski 1592—1607 148

Marks Karol (1818—1883), tw�rca socjalizmu naukowego 227

Marta, . kr. litewskiego Mendoga 50

Martianus Abraham, profesor Akademii Wileskiej w kocu XVI w. 142

Martinaitis Tomasz, przyw�dca buntu chop�w szawelskich 1769 r. 763, 164

Massalscy, r�d magnacki w W. Ks. Lit. w XVIII w. 168

Massalski Ignacy (1729—1794), bp wileski 1762—1794 178

Massalski Jerzy Micha lub M^:cha, szlachcic z powiatu grodzieskiego, wystpujcy w drugiej poowie XVII w. 169

Matejko Jan (1838—1893), najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa 331

Matulaitis Stasys (1866—1956), lekarz, dziaacz socjalistyczny, historyk litewski 226, 236

Mayydas (Mawid) Marcin, Vaitkunas (?—1563), autor pierwszej ksiki litewskiej 64, 118

Medejn (Mejdejn), b�stwo litewskie 64

Meillet Antoine (1866—1936), jzykoznawca francuski 29

Mendog (Mindaugas, ok. 1200—1263). zjednoczy Litw, koronowany na kr�la w 1253 r. 12, 44—46, 48—52, 64, 105

Mendog II zob. Urach Wilhelm

Mengli-Girej (?—1515), chan krymski 1468—1515 110

Merkys Antanas (1885—1955), premier Litwy 1939—1940 327

Merkys Vytautas (ur. 1926), historyk litewski 6, 10

Meysztowicz Szymon, ziemianin polski z Litwy 242

Michajuszka (?—1452), s. Zygmunta Kiejstutowicza, pretendent do tronu litewskiego od 1440 r. 86, 105

Micha Fiedorowicz Roman�w (1596—

—1645), car rosyjski 1613—1645 151 Micha Konstantynowicz, s. Konstantyna

Bezrkiego, ks. witebski na przeomie

XIII i XIV w. 53 Micha Korybut Winiowiecki (1638—

—1673), kr. polski i w. ks. lit. 1669—

—1673 157

Michaowski Leon (1870—1899), dziaacz socjalistyczny 230

Mickeviius Vincas (1880—1935), pseudonim Kapsukas, dziaacz socjalistyczny,

komunista, przyw�dca Litwy radzieckiej 233, 257, 255, 278, 280, 285, 298, 317

Mickeviius Vincas, Kreve (1882—1954), pisarz, wicepremier litewski i min. spraw zagranicznych w 1940 r. 255, 377

Mickiewicz Adam (1798—1855), poeta polski 77, 772, 184, 190, 191, 202, 219, 221, 255, 375, 379, 330

Miechowita Maciej (ok. 1457—1523), uczony polski l 8, 31, 94

Mikoaj, bp wileski 1453—1467 773

Mikoaj I (1796—1855), car rosyjski 1825—1855 797

Mikoaj II (1868—1917), ostatni car rosyjski 1894—1917 246

Mikoaj Mikoajewicz (1856—1929), w. ks., w�dz naczelny armii rosyjskiej 1914—1915 267

Mikucki Stanisaw (1814—1890), rusofil, filolog 276

Milewski Hipolit, Korwin (1848—1932), ziemianin polski z Litwy, polityk konserwatywny 257, 275

Mironas Vladas (1880—1953), ksidz, premier litewski 1938—1939 327, 322

Mitkiewicz Leon (1896—1972), pukownik polski 325

Mniszch�wna Maryna (ok. 1588—1614). c. Jerzego, . Dymitra I Samozwaca 750

Mniszech Jerzy (?—1613). woj. sandomierski od 1590 r. 750

Mniszek Helena (1878--1943), autorka powieci romansowych 319

Mockus zob. Mackiewicz Antoni

Mokrouowski Stanisaw (1761—1821), genera w powstaniu 1794 r. 180

Moltke Hans Adolf von (1884—1943), dyplomata niemiecki 322

Mootow Wiaczesaw M., waciwie W. M. Skriabin (1890—1986), radziecki dyplomata 326, 337, 33S

Monicovius Wawrzyniec, profesor akademii Wileskiej w kocu XVI w. 142, 143

Moniwid (?—po 1341), s. Giedymina 54

Moniwid Wojciech, starosta i woj. wileski 1413—1423 87, 88

Moniwidowicz Iwaszko (zm. 1458), woj. wileski 87

Montvila Vytautas (1902—1941), poeta litewski 318

Morawski (Moravskis) Alfons (1860— —1941), dziaacz socjalistyczny w kocu XIX w. 230, 232

Morawski Stanisaw (1802—1853), pa-mitnikarz 187

371

Moskorzewski Klemens, pan polski, namiestnik wileski 1390 r. 76

Mostowicz-Doga Tadeusz (1898—1939), pisarz polski 319

Mcisaw Danilowicz (?—po 1289), ks. woyski 52

Mcisaw Wodzimierzowicz, ks. kijowski 1125—1132 39

Murawiew Michai „Wieszade" (1796— —1866), wileski genera-gubernator 1863—1865 209—212, 215, 216

Mussolini Benito (1883—1945), tw�rca i w�dz (duce) faszyzmu woskiego 290

Mykolaitis-Putinas Yincas (1893—1967), pisarz litewski 316—319

Nagrodzki Zygmunt (1865—1937), polityk polski w Wilnie 275

Napoleon I Bonaparte (1769—1821), cesarz Francuz�w 1804—1815 185—187

Narbutt Ludwik (1832—1863), s. Teodora, historyka, przyw�dca w powstaniu 1863 r. 207, 209

Narbutt Teodor (1784—1864), historyk Litwy 5, 14, 23, 201, 202

Naronowicz-Naroski J�zef (?—1678), inynier, matematyk i kartograf litewski 171

Naruszewicz Mikoaj (?—1575), podskarbi ziemski litewski od 1566 r. 134

Narutowicz Gabriel (1865—1922), pierwszy prezydent Polski w 1922 r. 321

Narutowicz Kazimierz, s. Stanisawa 321

Narutowicz Stanisaw (1862—1932), dziaacz polsko-litewski, brat Gabriela 277

Narwojsz Franciszek, profesor Szkoy G�wnej w Wilnie 775

Narymunt (?—1348), s. Giedymina 54

Naryszkinowie, wielcy obszarnicy rosyjscy na Litwie w XIX w. 198

Navakas Jonas (ur. 1896), gubernator Kajpedy 303

Neris (Bainskaite-Buiene) Salomea (1904—1945), poetka litewska 318

Neron Klaudiusz (37—68), cesarz rzymski 54—68 22, 57

Nesselman Georg (1811—1881), jzykoznawca niemiecki 25

Neveraviius Fabijonas (1900—1981), literat 379

Newton Sir Isaac (1643—1727), angielski fizyk, astronom i matematyk 775

Niedwiecki Bartomiej, kanonik wileski 736

Niemi August (1869—1931), jzykoznawca fiski 253

Niemirowicze, r�d magnacki w W. Ks. Lit. w XV—XVI w. 707

Noel Leon (ur. 1888), dyplomata francuski 322

Nonadiej, b�stwo litewskie 64

Norblin Piotr, waciwie Norblin de la Go-urdaine Jean Pierre (1745—1830), francuski malarz, rysownik i grafik przebywajcy w Polsce 777

Nowosilcow Mikoaj (1761—1836), penomocnik cara Aleksandra I przy Radzie Stanu Kr�lestwa Polskiego 7*9, 790

Oczapowski Micha (1788—1854), profesor Uniwersytetu Wileskiego, astronom 799

Odoaker (433—493), w�dz germaski, wadca Rzymu 476—493 23

Ogiscy, ksita na Litwie XVIII—XIX w. 168, 198

Ogiski Bohdan (1848—1909), ks., s. Ireneusza 275

Ogiski Ireneusz (1808—1863), ks., marszaek szlachty powiatu rosieskiego, szambelan carski 207

Ogiski Micha, starosta potelski w kocu XVIII w. 77�

Ogiski Micha (1849—1902), ks., s. Ireneusza 275

Ogiski Micha Kleofas (1765—1833), ks. 7�5

Okulicz Kazimierz (ur. 1890), polityk polski w Wilnie do 1940 r. 275

Olelkowicz Juri (?—przed 1542), ks. sucki 707

Olelkowicze, ksita pochodzcy od Wodzimierza Olgierdowicza, XV—XVI w. 705

Oleszkiewicz Gabriel, student z Litwy, czonek Proletariatu 229

Olenicki Jako, pan polski, starosta generalny Litwy w 1390 r. 76

Olgierd (Algirdas, ok. 1300—1377), w. ks. lit. 1345—1377 34, 53—58, 61, 65

Olszewski Jakub (1585—1634), kaznodzieja w Wilnie 730

Olszewski Micha (ok. 1712—ok. 1779), ksidz, pisarz 777

Onacewicz Ignacy egota (1780—1845) 797, 792

Orda Stanisaw Wincenty (?—1689), kasztelan mudzki 1665, kasztelan trocki 1685 754

Orzeszkowa Eliza (1841—1910), pisarka polska 379

Ostrogski Konstanty (?—1530), knia, hetman 1497—1500, 1507—1530, woj. trocki 1522 707, 772

372

Otrbski Jan (1889—1971), jzykoznawca

polski, lituanista 13, 28, 320 Osmoowski Jerzy (1872—przed 1954),

przewodniczcy tymczasowego zarzdu

cywilnego na Wileszczynie w 1919 r.

281

Ocikowicz Hrehory 107 Ocikowicze, panowie litewscy w XV—

—XVI w. 101

Pac Jan (7—1610), woj. miski 1600 150

Pac Krzysztof, magnat z XVII w. 154,169

Pac Michal, magnat z XVII w. 154

Pac Mikoaj (?—ok. 1550), woj. podlaski 1544 101

Pac Mikoaj (?—1585), bp kijowski ok. 1557—1582), wyznawca reformacji od ok. 1564 134

Pacowie, r�d magnacki w W. Ks. Lit. w XVI—XVII w. 756, 168

Pakalnikis Kazimierz (1866—1933), pseudonim Dede Atanazas, ksidz, publicysta 225

Paleckis Justas (1899—1980), dziennikarz, w 1940 r. premier rzdu ludowego Litwy 327

Paraitis Juozas (1880—1951), pseudonim, Gabry, dziaacz polityczny 265

Paszkiewicz (Poka) Dionizy (1757—

—1830), pisarz polsko-litewski 23, 192, 193, 200

Paszkiewicz Henryk (1897—1979), historyk polski 319, 320

Paszkiewicz Jan Kazimierz, poeta z pocztku XVII w. 170

Patirg, s. Kiejstuta 55

Paugiewicz Micha, poddany szawelski 163, 164

Pawe Aposto 73

Pawe I (1754—1801), car rosyjski 1796— 1801) 182

Pekauskaite Maria (1878—1930), pseudonim atrijos Ragana, pisarka litewska 255, 317

Pelceldt Daniel 162

Pelikan Wacaw (1790—1873), rektor Uniwersytetu Wileskiego 1826—1831 790

Perkun, b�stwo litewskie 64

Petkeviaite-Bite Gabriela (1861—1943), pisarka litewska 236

Perun, boek sowiaski 64

Petrauskas Kipras (1885—1968), artysta operowy 314

Petrauskas Mikas (1873—1937), kompozytor litewski 275, 255

Pietaris Vincas (1850—1902), pisarz litewski 236

Pietkiewicz Antoni (1804—1880), byy ksidz, rusofil 276

Pietkiewicz Kazimierz (1861—1934), tumacz poezji Donelaitisa na jzyk polski 773, 379

Pietkiewicz Malcher (?—1608), kalwiski drukarz wileski 736

Pisudski J�zef (1867—1935), naczelnik pastwa polskiego, marszaek Polski 237, 232, 274—276, 281, 282, 286, 287, 290, 300, 320, 321

Piotr I Wielki (1672—1725), car rosyjski 1682—1721, cesarz 1721—1725 757—759

Piteas (Pytheas) z Massilii (Marsylii), geograf i astronom grecki z IV w. p. n. e. 30

Pius XI (1857—1939), papie 1922—1939 296

Plater Ludwik (1774—1846), nr., dziaacz spoeczno-polityczny 755

Plater�wna Emilia (1806—1831), uczestniczka powstania 1831 r. 793, 194

Plechanow Georgi (1856—1918), dziaacz i teoretyk ruchu robotniczego w Rosji 229

Plechaviius Povilas (1890—1973), genera, organizator przewrotu grudniowego 1926 r. 290, 329

Pociej Adam Hipacy (1541—1613), bp unicki wodzimierski i brzeski, metropolita kijowski 1600 737

Poczobut Marcin (1728—1810), rektor Akademii Wileskiej 775

Porbski ukasz, malarz polski z pocztku XVII w. 174

Possevino Antonio (1534—1611), jezuita, dyplomata papieski 149

Poka zob. Paszkiewicz Dionizy

Povilaitis Augustinas (1900—1941), dyrektor departamentu bezpieczestwa do 1940 r. 325—327

Poela Karolis (1896—1926), dziaacz komunistyczny 290

Prapuolenis Kazimieras (1858—1933), ksidz, publicysta 257

Protasewicz Walerian (?—1580), bp wileski 1556—1580 141

Prunskiene Kazimiera, premier Republiki Litwy od 1990 r. 340

Prus Bolesaw (Gowacki Aleksander, 1847—1912), pisarz polski 379

Prystor Aleksander (1874—1941), polityk polski 320

Przybyszewski Stanisaw (1868—1927), pisarz polski 379

Pibiliauskiene Zofia (1867—1926), pisarka litewska 236, 255

Ptolemeusz Klaudiusz, astronom, matematyk i geograf grecki z II w. 30, 31

373

—1392, ks. kijowski 1392—1396 58. 70—73, 75—77

Skirmuntt Konstancja (1865—1934), pseudonim Futurus, historyk 6, 242

Skoomend. protoplasta Giedyminowi-cz�w 52

Skoryna Franciszek (ok. 1486—ok. 1551), drukarz 773

Skuas Kazys (1894—1941), min. spraw wewntrznych 1939—1940 326, 327

Skulski Kazimierz, oficer polski w powstaniu 1831 r. 795

Sleeviius Mykolas (1882—1939), premier litewski 1918, 1919, 1926 252, 282, 284, 288, 290

Sawoczyski Salomon Mozerka (?—ok. 1660), domniemany autor ksiki litewskiej Giesmes 1646 r. 747

Sowacki Juliusz (1809—1849), poeta polski 379

Smetona Antanas (1874—1944), prezydent Litwy 1919—1920, 1926—1940 72, 253. 267, 263, 265—269, 277—273, 282, 284, 290—298, 308, 318, 320—325, 327

Smoleski Wadysaw (1851—1926), historyk polski 320

Smotrycki Meletij (?—1633), duchowny prawosawny, potem unita od 1625, uczony 737

Smuglewicz Franciszek (1745—1807), malarz polski 7S3

Sniekus Antanas (1903—1974), dziaacz komunistyczny 298, 325, 326, 334

Sokoowski Edward (1878—1932), dziaacz socjalistyczny 232

Sotan Stanisaw (1756—1836), przewodniczcy litewskiej Komisji Rzdowej w 1812 r. 186

Songaila Mykolas (1874—1943), architekt litewski 375

Songaila Ringaudas Bronislovas (ur. 1929), premier od 1981 336, 338

Sowij 64, 65

Spanheim Zygfryd, mistrz krzyacki w Inflantach 1415—1424 82

Spindys K., dziaacz komunistyczny 298

Sponti Eugeniusz (1869—1931), dziaacz socjalistyczny 230

Sprudejko, knia z rodu Bulewicz�w, zabity przez Mendoga 46

Spytek z Melsztyna (?—1399), woj. krakowski 77

Sruoga Balys (1896—1947), pisarz litewski 377

Stalin J�zef (1879—1953), przyw�dca pastwa radzieckiego 1924—1953 324

z kt�rej pochodzili Dowsprunk i Men-dog, s. legendarnego Ryngolda 45, 50, 63 Rysiski Salomon (ok. 1570—1652), pisarz 107

Salys Antanas (1902—1972), jzykoznawca litewski 316

Sanguszkowie, kniaziowie na Rusi litewskiej 101

Sapieha Bohdan (?—1593), woj. miski 1588 134

Sapieha Jan (?—1635), marszaek nadworny i w. litewski 750

Sapieha Kazimierz Jan (1637—1720), hetman w. litewski 1682—1703, 1706— —1708, woj. wileski 1682—1703, 1706—1720 168

Sapieha Lew (1557—1633), kanclerz 1589—1623, hetman w. 1623—1633 i woj. wileski 1623—1633 147, 150

Sapieha Pawe (?—1579), woj. nowogr�dzki 1558 i podlaski 1556—1558 134

Sapieha Pawe (?—1665). woj. Witebski 1646, woj. wileski 1656, hetman w. litewski 1658 154, 155

Sapiehowie, r�d magnacki w W. Ks. Lit. XV—XVIII w. 101, 129, 157, 168

Schleicher August (1821—1868), jzykoznawca niemiecki 25

Sehring Max (1857—1939), publicysta niemiecki w dobie I wojny wiatowej 264, 265

Semkowicz Wadysaw (1878—1949), historyk polski 319

Serafin Stanisaw, onierz polski zastrzelony na granicy litewskiej w 1938 r. 327

Siciski Wadysaw (?—po 1664), pose z Upity 129

Siemienowicz Kazimierz (ok. 1600—ok. 1651), uczony litewski, inynier artylerii 146, 171

Sienkiewicz Henryk (1846—1916), pisarz polski 230, 319

Sierakowski J�zef (1750—1817), genera w powstaniu 1794 r. 180

Sierakowski Zygmunt (1827—1863), przyw�dca powstania 1863 r. 197, 208, 211

Sirutaviius Vladas (1877—1967), dziaacz socjalistyczny 232, 251

Skardius Pranas (ur. 1899), jzykoznawca litewski 376

Skarga Piotr, Pawski (1536—1612), jezuita, pisarz i kaznodzieja polski 729, 730, 737, 742

Skirgieo (Skirgaila, ok. 1354—1395), brat Jagiey, wielkorzdca Litwy 1386—

Puccitelli Virgilio, muzyk woski XVII w. 743

Pukuwer (Budiwid), w. ks. lit. ok. 1289— —1294 52

Purgine, boek mord wij ski 64

Purickis Juozas (1883—1934), ksidz, min. spraw zagranicznych 1920—1921 277

Putvinskis Stasys (ur. 1898), agronom, min. rolnictwa 322

Puzinas Jonas (1905—1978), historyk i archeolog litewski 376

Radwan Jan, poeta litewski z drugiej poowy XVI w. 740, 747

Radwias Marcinian, poddany szawelski 763, 764

Radziwi Albrecht (1595—1656), kanclerz litewski od 1623 r. 752

Radziwi Bogusaw (1620—1669), ks. 736, 753, 768

Radziwi Jan (?—1542), starosta mudzki 1535 704, 707

Radziwi Janusz (1612—1655), woj. wileski 1653, hetman w. lit. 1654 736, 752—754, 768

Radziwi Jerzy (?—1541), kasztelan wileski 1527, hetman 1511 707

Radziwi Krzysztof (?—1603), woj. wileski 1584, hetman polny 1572, hetman w. litewski 1589 747

Radziwi Mikoaj Czarny (1515—1565), kanclerz 1550 i woj. wileski 1551 734

Radziwi Mikoaj Krzysztof Sierotka (1549—1616), marszaek w. litewski od 1579, woj. trocki 1590 i wileski 1604 734, 742, 746

Radziwi Mikoaj Rudy (1512—1584), woj. wileski i kanclerz 1566, hetman w. litewski 1572 727, 733, 734, 736, 747

Radziwi Wilhelm (1797—1870), ks. dziaajcy w XIX w. 207

Radziwiowa Mikoajowa 733

Radziwiowie, r�d magnacki w W Ks. Lit. XIV—XVIII w. 87, 707, 702, 707, 708, 729, 733, 734, 747, 743, 768

Radziwi�wna Barbara (1523—1551), druga . Zygmunta Augusta w latach 1547—1551, kr�lowa polska 1550 r. w. ksina litewska 77, 732—734, 774

Rapagelonis Stanisaw (1485—1545), humanista litewski 778

Ratikis Stasys (1896—1985), genera, dow�dca armii litewskiej przed 1940 r. 322, 323

Regnar Lodbrok, kr. duski w IX w. 38

Rej Mikoaj (1505—1568), pisarz polski 734, 740

Repek (?—1263), s. Mendoga 50

Repnin Mikoaj (1734—1801), ks., wielkorzdca Litwy 1794—1797 787

Reymont Wadysaw (1867—1925), pisarz polski 379

Reza (Rhesa) Ludwik (1776—1840), litua-nista, wydawca poezji Donelaitisa 793

Ribbentrop Joachim (1893—1946), min. spraw zagranicznych Rzeszy hitlerowskiej 322, 324, 337, 338

Rima Petras (1881—1961), rzebiarz litewski 254, 375

Rodziewicz�wna Maria (1863—1944), pisarka polska 379

Rogalski Leon (1806—1878), pisarz polski 202

Rohrbach Paul (1869—1956), publicysta niemiecki 264

Rohwood Borysowicz (?—po 1162), ks. poocki 40

Roman Daniowicz (?—przed 1288), ks. nowogr�dzki 48

Roman Mcisawowicz (?—1205), ks. hali-cko-wodzimierski 1188—1205 40

Romanowa (zm. po 1219), kniahini, wdowa po ks. Romanie Mcisawowiczu 44

R�mer Micha (1880—1945), uczony i dziaacz polsko-litewski 258, 259, 275, 278, 287, 289, 374, 376, 379

Ropp Edward (1851—1939), bp wileski 1905—1907 252

Rotundus Augustyn (ok. 1520—1582), historiograf Litwy, w�jt wileski 1552— —1582 22, 737

Rudomina Baltazar, profesor Akademii Wileskiej w kocu XVI w. 742

Rukla (7—1263), s. Mendoga 50

Rumbold Wolimuntowicz (?—po 1431), starosta mudzki 90

Ruryk Rocisawowicz, siedmiokrotny ks. kijowski w latach 1173—1210 47

Russdorf Pawe, w. mistrz krzyacki 1422—1441 82

Rusteika Steponas (1887—1941), min. spraw wewntrznych 294

Ruszkowicze, kniaziowie litewscy wystpujcy w pierwszej poowie XIII w. 45, 46

Rydz-migy Edward (1886—1941), marszaek Polski 327

Rymsza Andrzej (zm. po 1599), poeta litewski 740

Ryngold (Ryngolt), domniemany ojciec Mendoga, wymylony przez kronikarzy litewskich XVI w. 45

Ryngoldowicze, umowna nazwa dynastii,

375

374

Staneviius Simanas (1799—1848), poeta

litewski 792, 207, 202 Stanisaw August Poniatowski (1732—

—1798), kr. polski i w. ks. lit. 1764—

—1795 164, 176 Stanisaw Leszczyski (1677—1766), kr.

polski 1704—1709 i 1735—1736 i w. ks.

lit., abdykowa 1736 158 Stanisaw z Wilna, profesor uniwersytetu

w Krakowie 92 Starowolski Szymon (1588—1656), pisarz,

historyk polski 146, 147 Staszic Stanisaw (1755—1826), ksidz,

polski uczony i m stanu 777 Staugaitis Justinas (1866—1943), ksidz,

polityk litewski 267, 270, 273 Stefan Batory (1533—1586), kr. polski i w.

ks. lit. 1576—1586 736, 747, 149 Stella Erazm (?—1511), humanista 22 Stoypin Piotr (1862—1911), min. spraw

wewntrznych Rosji i premier 1906 250 Storosta Wilhelm (1868—1953), pseudonim Yydunas, pisarz litewski 256 Strazdas (Drozdowski) Antanas (1763—

—1833), ksidz, poeta litewski 793, 200

Strojnowski Hieronim (1752—1815), prawnik 775

Strojnowski Walerian (1753—1834), hrabia, senator rosyjski po 1795 r., prawnik i ekonomista 184

Strubicz Maciej (ok. 1530—ok. 1604), kartograf polski 146

Stryjkowski Maciej (1547—ok. 1590), historyk Litwy i Rusi 5, 22, 727, 138

Stulginskis Aleksandras (1885—1969), prezydent Litwy 1922—1926, dziaacz Zwizku Gospodarzy 283—285

Suknolewicz Piotr (ok. 1871—1939), dziaacz socjalistyczny 232

Sunyer Franciszek (ok. 1532—1580), Hiszpan, jezuita 124

Suworow Aleksander (1730—1800), w�dz rosyjski 780

Syrokomla (Ludwik Kondratowicz, 1823—

—1862), poeta polski 279

Szachmatow Aleksiej (1864—1920), rosyjski jzykoznawca i historyk kultury 253

Szemet Melchior (?—1570), kasztelan mudzki 1566 734

Szulc Daniel, malarz 169

Szwarno-Daniowicz (?—ok. 1269), ks. chemski, pretendent do tronu litewskiego 48, 50, 51

Szyling (ilingas) Stasys (1885—1962), adwokat, dziaacz polityczny litewski 260, 277, 273

Szyrwid (irvidas) Konstanty (1580—

—1631), profesor akademii Wileskiej 140

wiatopok-Mirski Piotr (1857—1914),

ks., genera-gubernator wileski 242 widrygieo (vitrigaila, ok. 1370—1452),

s. Olgierda, w. ks. lit. 1430—1432, ks.

ruski, woyski 77, 81, 85—87, 108 wirscy, kniaziowie litewscy XV—XVI w.

apoka Adolfas (1906—1961), historyk litewski 6, 376

arunas, legendarny ks. dajnowski 255

atrijos Ragana zob. Pekauskaite Maria

aulys Jurgis (1879—1968), dyplomata litewski 226, 252, 267, 262, 265—267, 269, 270, 320, 322

epetys L., sekretarz KC KPL 339

imkus Jonas (1873—1944), uczony litewski min. przemysu i handlu 374

imkus Stasys (1887—1943), kompozytor litewski 375

Skirpa Kazys (1895—1979), pose litewski w Polsce 322

kleris Kajetonas (1876—1932), malarz litewski 375

liupas Jonas (1861—1944), dziaacz litewskiego odrodzenia narodowego 278, 279, 229, 234

Tabor Olbracht (7—1507), bp wileski

1491—1507 773 Tacyt (ok. 55—120), historyk rzymski 30—

—32

Tallat-Kelpa Juozas (1888—1949), kompozytor litewski 275, 255₍ 375

Talwosz Mikoaj (?—1600), kasztelan mudzki 1570—1588, kasztelan trocki 1569—1600 734

Tarnowski Jan (1488—1561), hetman polski 1527-^1561, woj. krakowski 1535—

—1561 772

Telawel (Kelawel), boek litewski 64

Teodoryk (ok. 456—526), kr. Ostrogot�w 471—526 37

Teofil (?—ok. 1330), metropolita prawosawny na Rusi litewskiej za Giedymina 53

Tilvytis Teofilis (1904—1969), poeta litewski 378

Timur Kutuk (?—ok. 1402), chan Zotej Ordy ok. 1397—ok. 1402 77

Tochtamysz (?—ok. 1405), chan Zotej Ordy 1381—1397 58, 70, 77

Tomkiewicz Wadysaw (ur. 1899), uczony polski 774

376

Topor�w Wladimir (ur. 1928), jzykoznawca radziecki 26

TowciwiH (Tautivilas), s. Dowsprunka, ks. polocki, zabity 1264 45, 46, 48, 50, 53

Towciwi (7—1390), brat Witolda 76

Treniota (7—1265), w. ks. lit. 1263—1265 48—50

Trojden (Trajdenis, 7—ok. 1281), w. ks. lit. ok. 1269—ok. 1281 50, 51, 60

Trubaczew Oleg (ur. 1930), jzykoznawca radziecki 26

Trusiewicz Stanisaw (1869—1918), pseudonim K. Zalewski, dziaacz socjalistyczny 230, 232

Tubelis Juozas (1882—1939), premier litewski 1929—1938 291, 294, 323

Tumas-Vaigantas Juozas (1869—1932), ksidz, pisarz litewski 225, 255, 317

Turska Halina (1901—1979), jzykoznawca polski 240

Twardowski J�zef (1786—1840), matematyk, rektor Uniwersytetu Wileskiego 1823—1824 790

Tyszkiewicz A., ziemianin 321

Tyszkiewicz Jan, magnat na Litwie w XIX w. 198

Tyszkiewicz Michajo (?—1552), domniemany autor dziea Michalona Litwina De moribus Tartarorum, Litvanorum, Moschorum 119

Tyszkiewicz Wasyl (?—1571), woj. podlaski 1558—1569 i smoleski 1569—1571 134

Tyszkiewicze, r�d szlachecki i magnacki na Litwie XVI—XIX w. 198

Tyzenhauz Antoni (1733—1785), podskarbi litewski 1765—1780 762, 763, 766, 767

Tyzenhauz A., magnat na Litwie w XIX w. 275

Tyzenhauzowie, r�d magnacki na Litwie w XIX w. 198

Ulmanis Karlis (1877—1942), premier otewski 1918—1921, 1925—1926, prezydent 1934—1940 290

Urach Wilhelm, ks. wirtemberski, kandydat na tron litewski jako Mendog II w 1918 r. 277, 272

Urbanowicz Bronisaw (1868—1903), dziaacz socjalistyczny 230

Urbys Juozas (ur. 1896), min. spraw zagranicznych 1938—1940 324, 326

Yaiaitis Pranas (1876—1901), poeta litewski 235

Yaiiunas Petras (1890—1959), poeta litewski 377 ,

Vaitkeviius Bronius (ur. 1926), historyk litewski 70

Yalanius zob. Woonczewski Maciej

Yaliunas (Walenowicz) Silvestras (1789—

—1831), poeta litewsko-polski 23

Yasmer Max (1886—1962), jzykoznawca niemiecki 26

Venclova Antanas (1906—1971), pisarz litewski 37S

Venclova J. 73

Yienoinskis Justinas (1886—1960), artysta malarz 375

Yienuolis-ukauskas Antanas (1882—

—1957), pisarz litewski 377

Yileiis Jonas (1872—1942), dziaacz polityczny, min. spraw zagranicznych 1919, burmistrz Kowna 226, 252, 267, 262, 270, 276, 2S7

Yilkutaitis Antanas (1864—1903), pisarz litewski i publicysta 237

Yiinskis Povilas (1875—1906), przyw�dca nurtu demokratycznego w litewskim odrodzeniu narodowym 226

Yoldemaras Augustinas (1883—1942), premier litewski 1918, 1926—1928, min. spraw zagranicznych 1918—1919 253, 277—273, 284, 290—294, 300

Volkevin, mistrz kawaler�w mieczowych 1209—1236 46

Yydunas zob. Storosta Wilhelm

Yytautas zob. Witold

Wacaw IV Luksemburczyk (1361—1419), kr. czeski 1378—1419, kr. rzymski 1378—1400 77

Wallenrod Konrad, w. mistrz krzyacki 1391—1393 76

Walujew Piotr (1814—1908), polityk rosyjski, min. spraw wewntrznych 1861—

—1868 276

Wasilewska Wanda (1905—1964). c. Leona, pisarka polska 379

Wasilewski Leon (1870—1936), dziaacz socjalistyczny i polityk polski, publicysta 6, 275

Wasyl I, w. ks. moskiewski 1389—1425 76, 79, 83

Wasyl II lepy, w. ks. moskiewski 1425—

—1462 83, 109 Wasyl III, w. ks. moskiewski 1505—1533

777, 772

Wasylko (7—1271), ks. wlodzimierski 57 Wazowie 732, 752 Wejtko Wadysaw, genera polski, orga-

377

nizator powstania polskiego w Wilnie na przeomie 1918 i 1919 r. 279

Wenctaw Mikoajewicz (ok. 1490—1560), pisarz i sekretarz wielkoksicy (Mi-chalon Lituanus) 119

Wielhorski Micha (1759—1817), genera w powstaniu 1794 r. 779, 180

Wienoyski (Yienaindis) Antoni (1841—1892), poeta litewski 235

Wigand z Marburga, kronikarz krzyacki 55

Wijk Nicolas van (1882—1941), jzykoznawca holenderski 28

Wijuk zob. Kojaowicz Wojciech

Wilhelm z domu Habsburg�w, narzeczony kr�lowej Jadwigi 71

Wilhelm II (1859—1941), cesarz niemiecki 1888—1918 271

Wilikai, knia litewski w 1219 r. 45

Wilson Thomas Woodrow (1856—1924), prezydent USA 1913—1921 266

Windekaim Mikoaj, Krzyak 56

Wiskont Rafa, przyw�dca chop�w w starostwie potelskim w kocu XVIII w. 178

Wiszimunt, knia z rodu Bulewicz�w, zabity przez Mendoga 46

Witenes (Yytenis, 7—1315), s. Pukuwera, w. ks. lit. 1295—1315 49, 50, 52, 65

Witold, Witowt (Yytautas, ok. 1350— 1430), w. ks. lit. 1392—1430 8, 70, 71, 75—78, 87—90, 92, 96, 100, 104, 105, 112, 116, 236, 314, 315, 317

Witte Sergiej (1849—1915), hrabia, premier rosyjski 1905—1906 247

Wadysaw III Warneczyk (1425—1444), kr. polski 1434—1444 87

Wadysaw IV Waza (1595—1648), kr. polski i w. ks. lit. 1632—1648 143, 151

Wadysaw okietek (ok. 1260—1333), kr. polski 1320—1333 53

Wodzimierz, w. ks. kijowski 980—1015 39

Wodzimierz Olgierdowicz (?—po 1398), ks. kijowski 1362—1395 77

Woin (?—ok. 1342), brat Giedymina, ks. poocki 53

Wojciech Sawnikowic (ok. 955—997), bp praski, misjonarz, zabity przez Prus�w 36

Wojciech z Brudzewa (1445—1495), astronom polski, sekretarz w. ks. lit. Aleksandra 1494—1495 113

Wojdyo (?—1382), szwagier Jagiey 59

Wojna Benedykt, bp wileski 1600—1615 750

Wojsiek (Yaielga, Vaivilkas, ok. 1230—

—1267), s. Mendoga, w. ks. lit. 1265—

—1267 50,57 Woa Andrzej (ok. 1530—1610), pisarz,

dziaacz kalwiski i drukarz 130,137, 148 Woodar, ks. ruski w Horodku w poowie

XII w. 40,42 Woowicz Eustachy (Ostali, ?—1587),

kanclerz litewski 1579—1587 134 Woonczewski (Valanius) Maciej (1801—

—1875), bp mudzki 1850—1875 8, 200, 201, 209, 216

Wr�blewski Tadeusz (1858—1925), adwokat wileski 242

Wsiesaw (7—1101), ks. poocki 40

Wujek Jakub (1540—1597), jezuita, polski pisarz religijny 739

Wulfstan, kupiec i podr�nik anglosaski z koca IX w. 36

Wykint (Yykintas, 7—ok. 1251), ks. mudzki 45, 46, 48

Wyszko, pierwszy znany w�jt wileski z koca XIV w. 90

Yas Martinas (1885—1941), polityk litewski 260, 267, 277

Zabocki Jerzy (1510—1563), humanista litewski 77S

Zabrzeziscy, r�d magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 707

Zacius Szymon (7—po 1577), dziaacz kalwiski 134

Zajczkowski Stanisaw (1890—1977), historyk polski 6, 320

Za Tomasz (1796—1855), poeta polski 790

Zaoro Jan, architekt z XVII w. 773

Zaunius Dovas (1892—1940), polityk 320

Zawadzki J�zef (1778—1828), ksigarz wileski 797

Zebrzydowski Mikoaj (1553—1620), woj. krakowski 1601—1620 750

Zecchini Antonio (1864—1935), nuncjusz papieski 296

Zechlin Erich (1883—1954), pose niemiecki w Litwie przed II wojn wiatow 324

Zenowiewicz Jerzy (?—1583), kasztelan poocki 1566, smoleski 1579 134

Zenowiewicze, r�d magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 707

Zenowiewicze-Korsakowie, r�d magnacki w W. Ks. Lit. XVI w. 707

Ziemowit (7—1262), ks. mazowiecki 50

Zikaras Juozas (1881—1944), rzebiarz litewski 238, 254, 375

378

Zimmermann Arthur (1864—po 1935), niemiecki sekretarz stanu 1816—1917 266, 267

Zizania Stefan, prawosawny dziaacz i pisarz w Wilnie w kocu XVI w. 737

Zofia Witold�wna (1371—1453), . w. ks. moskiewskiego Wasyla 76, 83

Zo�tarenko Iwan (?—1655), pukownik kozacki 755

Zubow Platon (1767—1822), faworyt Katarzyny II, od 1796 r. ks., w. obszarnik na Litwie 183

Zubow Wodzimierz (1862—1933), postpowy ziemianin, czonek Proletariatu 229

Zubow Wodzimierz (1887—1959), ziemianin 327

Zubowowie, wielcy obszarnicy rosyjscy na Litwie od koca XVIII do XX w. 198

Zygmunt I Stary (1467—1548), kr. polski i w. ks. lit. 1507—1548 705, 706, 709, 777

Zygmunt II August (1520—1572), w. ks. lit. 1544—1572, kr. polski 1548—1572 77, 18, 100, 109, 116, 779—727, 727, 737—733, 737, 742, 749, 774, 247

Zygmunt III Waza (1566—1632), kr. polski i w. ks. lit. 1587—1632 737, 749

Zygmunt Kiejstutowicz (?—1440), w. ks. lit. 1432—1440 85, 86, 89

Zygmunt Korybutowicz (?—1435), ks. litewski 82

Zygmunt Luksemburczyk (1361—1437), kr. rzymski 1410, cesarz niemiecki 1433 82, 83

ebrowski Szczsny (?—1619), jezuita 737

emepat, boek 64, 65

eligowski Lucjan (1865—1946), genera polski 286, 287, 300

eromski Stefan (1864—1925), pisarz polski 379

�kiewski Stanisaw (1547—1620), hetman polny koronny 1588, hetman w. koronny 1613, kanclerz koronny 1617 757

woruna, bogini litewska 64

ywinbud, ks. litewski w 1219 r. 44, 45

emaite zob. ymantiene Julia

iugda Juozas (1893—1979), filolog i historyk litewski 7

muidzinaviius Antanas (1876—1966), malarz litewski 254, 375

ukauskas Silvestras (1860—1937), genera litewski 287

ymantiene Julia (emaite, 1845—1921), pisarka litewska 236, 377

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH

W indeksie opuszczono hasa: Auksztota, Litwa i Litwini. Zastosowano skr�ty: gr. — gr�d, je. — jezioro, pl. — plemi, rz. — rzeka

Acatziri 31

Aestiowie 30, 31

Aistowie 26, 30, 38

Aestland, kraj Prus�w 36

Akmene 331

Alanga, rz. 26

Alanowie-Litalanowie 22

Albion 186

Aleksota 286

Alme, rz. 26

Alsa, rz. 26

Alunta, rz. 26

Ameryka 121, 212, 219, 234, 265, 268, 318

Amsterdam 146

Andruszowo 756

Anglia 786, 204, 208, 218, 283, 285, 299,

303, 308, 323 Anglicy 147 Antokol (Antakalnis), przedmiecie Wilna

148, 173

Apulia (Apuole), gr. 39 Atlantyk 318 Austria 14, 169, 176, 186, 266, 274, 321,

323

Austro-Wgry 196, 263 Azja Mniejsza 28 Azowskie Morze 31

Bajkal, je. 26

Bakszty nad Berezyn niemesk 74

Bato-Litwini 32

Balto-Sowianie 29

Batowie 25-36, 40, 64, 65

Batyk, Batyckie Morze 15—17, 26, 27,

29—32, 38, 41, 91, 126, 153, 221, 263,

264, 274

Bartwa (Bartuva), rz. 17 Bastuny (Bastunai) 286

Bazylea 119

Beneluks 265

Beresteczko 752

Berezyn dnieprzaska, rz. 87, 187, 208

Berezyn niemesk 19, 37, 40, 42, 58

Berlin 265, 269, 270, 322, 324, 325, 327

Berno 265, 268

Betygoa (Betygala) 48

Biaorusini 206, 222, 268, 273, 296, 332, 333

Biaoruska Republika Radziecka 280

Biaoru 12, 14, 15, 17, 24, 25, 29, 58, 94, 110, 122, 123, 129, 152, 153, 156, 157, 170, 175, 179, 193, 198, 205, 206, 210, 212, 213, 216, 251, 259, 263, 274—276, 278, 280, 287

Biaostocczyzna 287

Biaystok 335

Birsztany (Birtonas) 77

Birsztaska Puszcza 78

Bire (Birai) 702, 736, 143, 198, 208, 283, 303

Birule (Birulis), je. 78

Biryniany (Biruvenai) 104

Bolonia 773

Borys�w, gr. 40

Bosforanowie (Litifanowie), pl. 22

Brasaw, gr. 79, 40, 132, 160

Brema 97

Briask, gr. 50, 55

Brooklyn 266

Brudzewo 773

Bruksela 299

Brunsberg (Braniewo) 770

Bruzi zob. Prusowie

Brytania 38

Brze Litewski 55, 67, 732, 737, 780, 270

Bug, rz. 258

Bugaria 28, 278 Bugarzy 82

Carogr�d (Konstantynopol) 82

Ceclis ziemia 37, 58

Celtowie 22

Chem lubelski 57

Chicago 77, 265

Chiny 320

Cyganie 332

Czarna Hacza zob. Hacza Czarna

Czarne Morze 32, 33

Czaniki 727

Czechosowacja 277, 309, 323

Czechy 82, 83, 278, 323

Czerwiesk 80

Czudzkie Jezioro 49

Czud (Estonia) 39, 41

Dacja 28

Daleki Wsch�d 244 Dania 40, 127, 149, 157, 758, 308 Daniliszki 76 Daszawa 332 Datn�w 338 Daugava zob. Dwina Daugi (Daugai), je. 78 Deulino sioo 757

Dniepr, rz. 26, 29, 30, 777, 776, 208 Don, rz. 57 Dravine, rz. 26 Dregowicze, pl. 30 Dru, rz. 776 Druja, rz. 779

Druksze (Drukiai) zob. Drywiaty, je. Druskienniki 785, 286 Drwca, rz. 56

Drywiaty (Drisveta), gr. 58, 337 Drywiaty (Druksze), je. 77 Dubicze (Dubiiai) 209 Dubinki, gr. 287

Dubinki (Dubingiai, Asveja), je. 77 Dubisa (Dubysa), rz. 77, 37, 70 Dubrowno pod Lida 59, 74 Dunaj, rz. 14, 32 Duczycy 40 Durbe, je. 49 Du (Dusia), je. 77, 78 Dynaburg (Daugpilis) 262, 283 Dziawotwa ziemia 37, 45, 46, 50, 66 Dziewat�w (Deltuva) 736 Dzisna 796, 798, 262 Dzisna, je. 77 Dzisna, rz. 17 Dzitwa (Ditva), rz. 58 Dwina (Daugava), rz. 77, 29, 30, 40, 41, 55, 126, 176

Eckersberg, gr. 55, 56

Ejragoa (Ariogala) 48, 178

Ejszyszki (Eiikiai) 60, 286

Elblg 97

Elektrenai 334

Estonia 24, 25, 30, 127, 149, 277, 305, 309, 326, 336

Estoczycy 264

Estowie, pl. 30, 264

Europa 5, 27, 25, 26, 28, 38, 39, 48, 52, 67, 73, 75, 78, 83, 102, 106, 121, 137, 146, 150, 160, 176, 177, 186, 189, 217, 227, 248, 264, 265, 270, 286, 287, 290, 306, 309, 318, 323

Finlandia 24, 218, 277

Finowie 22, 26

Francja 38, 749, 758, 776—778, 786, 796,

204, 208, 278, 283, 299, 307, 303, 323,

325

Francuzi 786 Frankfurt 770

Galicja 776, 200

Galindowie, pl. 30

Galve, je. 78, 95

Garviai 238

Gdask 97, 96, 746, 767, 327

Gdaszczanie 97

Genewa 279, 300, 320, 327

Germanie 25, 26, 32, 33

Giedrojcie (Gedraiiai) 773, 287

Gieranony (Subotniki) 87, 773

Goci 37, 33

Goljad, pl. 30

Gondynga (Gondinga) 704

Gorzdy (Gargdai) 58

G�ry Ponarskie 795

Graumena, rz. 73

Giycko (Lotzenburg) 55

Grecy 25, 30

Grodno 40, 77, 76, 79, 85, 732, 755, 766,

769, 780, 283, 285 Grodzieszczyzna 208 Grunwald 80 Grudzie (Gruzdiai) 798 Gudowie 66

Hadziacz 755 Haga 265 Hajna 74

Hacza Czarna, rz. 283 Herulowie 22 Hiszpania 290 Hiszpanie 724 Holandia 308 Holszany 60, 736

380

381

24 — J. Ochmaski, Historia Litwy

Homel 112

Horodec. gr. nad Berezyn niemesk 40,

Horodek, gr. 105 Horodo 81, 89 Hunowie 55

Ignalina 338

Illirowie 26—25

Indoeuropejczycy 24—26

Inflanty 67, 126, 127, 141, 149, 151, 155,

157, 158 Isocz, rz. 19 Italia 52, 218, 290 Iwaczowicze 97 Izasawl zob. Zasaw

Jawie, kraj i lud 15, 39, 48, 51

Jawigowie 25, 30, 40, 42, 48, 49, 55

Jam, pl. 59

Jam Zapolski 149

Janiszki (Jonikis) 113, 163

Japonia 249, 299

Jeziorosy (Zarasai, Eerasai) 19, 58, 196,

240, 256 Jura, rz. 17, 37 Jurbork 765 Jurborska Puszcza 19

Kalwaria (Kalvarija) suwalska 198, 256

Karelia 24

Karm 24

Katowice 555

Kaunas zob. Kowno

Kaza 255

Kazimierz krakowski 94

Keioniai 13

Kiejdany (Kedainiai) 102, 113, 136, 143,

153, 214, 287, 332, 338 Kielmy (Kelme) 113, 136 Kienthal 262 Kiern�w (Kernave) 13, 14, 51, 54, 60, 61,

66, 116, 240 Kies 141 Kij owianie 40 Kij�w 55, 57, 61, 76, 82, 91, 105, 110, 156,

215, 229

Kircholm (Salaspils) 149, 173 Kleck 110

Kleparz krakowski 94 Kajpeda (Klaipeda) 21, 30, 32, 301—304,

306—308, 314, 315, 323, 324, 329, 331,

337

Kobry 705 Koknese, gr. 42 Kolonia 170 Kotyniany (Kaltinenai) 775

Korciany (Kartena) 58

Korejki 87

Korkhaus 52

Korsu 752

Korsz�w (Karsuva), ziemia 57, 48

Kostiukowicze 29

Kowieska Puszcza 79

Kowieszczyzna 799, 207, 505

Kowno (Kaunas) 8, 17, 34, 56, 61, 70, 90, 91, 112, 113, 132, 136, 138, 141—143, 158, 160, 177, 186, 195—198, 200, 211, 214, 221, 222, 225, 252, 244, 246, 249, 252, 262, 263, 268, 279, 281—283, 285, 289—293, 296, 298, 300, 303, 307, 308, 314, 315, 317—322, 324, 325, 327—329, 332, 333, 335, 337

Kozacy 750, 755

Krak�w 77, 72, 97, 92, 94, 113, 118, 134, 147, 174, 179, 215, 235, 251, 335

Kriekienawa (Krekenava, Krakin�w) 775

Kretynga (Kretinga) 527

Krewlanka, rz. 58

Krewo 75, 76, 54, 58, 60, 61, 70, 71, 73, 74, 80, 262

Kroe (Kraiai) 48, 113, 143, 238, 239

Kroenka (Kraante), rz. 259

Kr�lestwo Polskie zob. Polska

Kr�lewiec (dzi Kaliningrad) 97, 96, 77S, 138, 146, 168, 193, 200, 300

Krym 110

Krywicze, pl. 30

Krzyacy 5, 48, 49, 51-53, 55—58, 66, 67, 70, 71, 73, 76, 77, 79, 80, 82—85, 87, 112, 118

Ksistwo Warszawskie 755, 759

Kuczkuryszki 799, 200

Kuksa, rz. 24

Kulene 48

Kulikowe Pole 57

Kurlandia 727, 755, 205, 262, 267, 269

Kuronia 57—59, 55

Kurowie zob. Kurszowie

Kurszowie, pl. 75, 27, 57—59

Kuszliki 756

Lachowie 42, 71, 127

Latgale zob. Loty gol a

Latvija zob. otwa

Leita, rz. dopyw Dunaju 14

Leita, rz. dopyw Graumeny 75

Leitale, rz. 75

Leite, rz. 75

Lenewarde, gr. 49

Letgalowie (Letni, Letthigallii) 14, 15, 27,

28, 41

Let'gola zob. otygoa Le ty goa zob. otygoa

382

Leyta, rz. 13

Libawa (Liepija) 214, 221

Lida 59, 60, 77,113,132,155,160,196, 285

Liebstad 56

Lieta (Leyta), rz. 13, 14

Lietauka (Litavka, Letavka, Letava), rz. 73

Lietava, rz. 14

Lietgale zob. otygoa

Lipsk niemiecki 113

Liszk�w 12

Litifanowie zob. Bosforanowie

Litovia, kraina nad Leit dunajsk 14

Littonia 40

Liw, pl. 39

Liwonia 39

Loumena, rz. 13

Lozanna 265, 277

L�tzenburg zob. Giycko

Lubeka 91

Lublin 91, 96, 128, 329

Lubuck 56

abonary (Labanoras) 74

adoga, je. 24

awena (Levuo), rz. 16, 17, 58

awk�w (Laukuva) 48

odzie (Luodis), je. 17

ohojsk, gr. 40

Lokaje Biae (Lakajai Baltieji), je. 17

Lokaje Czarne (Lakajai Juodieji), je. 17

otwa (Latwija) 14, 15, 24, 25, 120, 215,

218, 251, 277, 283, 290, 301, 304, 307,

309, 318, 325, 326, 336 otygoa (Latgale, Letgola, Letygoa,

Lietgale), pl. 14, 27, 39, 41 otysze 17, 25, 30, 42, 49, 55, 64, 67, 83,

264, 303, 332 owaf, rz. 41 �d 246 uck 61, 82, 85 uki 41

uki Wielkie 149 ukiszki wileskie 277 ukszta (Luktas), je. 18 yna, rz. 55 yngmiany (Linkmenys) 79

Maciej�wk 180

Malaty (Moletai) 74

Malbork 56, 80

Maopolska 776

Marburg 55

Mariampol 198, 214, 238

Mazowsze 50, 56, 70, 124

Mazurzy 247, 256

Maejki (Maeikiai) 58, 335

Melno, je. 82

Melsztyn 77

Mera fiska, pl. 39

Merecz (Merkine) 58, 60, 76, 113, 321

Merecz-Pawl�w 764

Mereczanka (Merkine, Merkys), rz. 73,

77,37 Mezja 28 Miadzio 58 Miedniki (Medininkai) wileskie 60, 61,

74, 113 Miedniki (Wornie, Yarniai) mudzkie 37,

60, 82, 113 Mielnik 709

Mieszkucie (Mekuciai) 763 Minia (Minija), rz. 77, 37, 58 Misk 40, 53, 61, 111, 132, 153, 280, 281 Mirkliszki 87

Mitawa (Jelgava) 214, 215, 226 Mitwa (Mitva, Mituva), rz. 77, 58 Mojszagoa (Maiiogala) 60, 74, 119 Monachium 770, 323 Mordwa, pl. 39, 64

Moskale 141, 157, 158, 164, 184, 194, 270 Moskwa 54—58, 67, 70, 77, 76, 82, 83, 97,

94, 106, 108—112, 726—729, 747, 749—

-757, 753—756, 787, 275, 220, 229, 249, 278, 285, 298—300, 326, 335, 339

Moskwicini 82

Moia, rz. 24

Mozyrz 732, 752

Mcisaw 777, 732

Musza (Mua), rz. 76-79, 27, 37, 58

Muniki (Musninkai) 66

Mylib�rz 378

Nadrowia 37

Nalibocka Puszcza 79

Naliucz, gr. 47

Nalszczany, ziemia 37, 45, 48, 50, 66

Narocz, je. 17, 262

Narwa 758

Neris zob. Wilia

Nieda, rz. 26

Niemcy, nar�d 47, 42, 44, 67, 95, 743, 260, 262, 263, 265, 268, 274, 275, 280, 282, 283, 289, 302, 303, 323—326, 329

Niemcy, pastwo 67, 83, 778, 260, 262—

—264, 266—272, 274, 277, 287, 290, 296,

300, 308, 377, 327—328 Niemen, rz. 73, 75—77, 79, 24, 30, 37, 57,

52, 58, 87, 93, 726, 786, 200, 235, 283,

286, 338

Niemenczyn (Nemenine) 74, 773, 240 Niemenek (Nemunelis), rz. 77, 78 Niemie (Nemezis) 60 Niewiaa (Nevea, Neveis), rz. 15—17,

37, 240

383

Norwegia 200

Nowa (Nova), rz. 239

Nowe Sioo 88

Nowoaleksandrowsk (Jeziorosy) 196

Nowogrodzianie 41, 82

Nowogr�d Wielki 30, 41, 49, 53, 54, 77,

79, 83, 85, 91, 109 Nowogr�dek 40, 45, 48, 53, 54, 61, 65, 76,

77, 132, 140

Obolce, gr. 74

Odessa 246

Odojew 83

Oka, rz. 26, 29, 30, 105, 109

Olimp 14

Olita (Alytus) 13, 292

Oliwa 755

Olkieniki (Yalkininkai) 66, 97, 157, 168

Olsiady (Alsediai) 113

Onikszty (Anykciai) 113, 249

Opsa, gr. 58

Orany (Yarena) 286

Orda zawoaska 83

Orda Zota 53, 54, 57, 67, 77, 109, 110

Ormianie 95

Orsza 111, 112, 132, 153

Osiecze, gr. 53

Ostiaioi, pl. 30

Ostr�w nowogr�dzki (mazowiecki?) 76

Oszmiana 61, 85, 113, 132, 136, 153, 196

Oszmiaskie 87

Otwock 232

Owile (Avilys), je. 17

Ozylia, wyspa 127

Pary 237, 265

Paw�w zob. Merecz

Peczora, pl. 39

Perejasawl 83

Petersburg (zob. te Piotrogr�d) 188, 190,

195, 215, 220, 221, 229, 244 Pieczyna 140 Pierszaje 94 Pisk 41, 50, 53, 54, 105, 132, 152, 179,

281

Piotrogr�d 266, 267, 278 Piwiesa (Pyvesa), rz. 17 Plavys, rz. 26

Plunge (zob. te Pungiany) 275 Plotele 773

Potele (Plateliai), je. 18 Pungiany 736 Pobojsk (Pabaiskas) 86 Podlasie 55, 77, 705, 108, 120, 128, 132 Podole 70, 108 Pokucie 772 Polacy 5, 72, 48, 55, 67, 77, 72, 74-76,

80—83, 85, 87, 94, 95, 107, 108, 123, 127, 129, 131, 138, 143, 148, 150, 151, 171, 185, 191, 192, 194, 195, 202, 206, 211, 212, 215, 220, 222, 239, 241, 256, 257, 259, 264, 268, 273—275, 279, 287-

—283, 289, 290, 299, 301, 303, 314, 319,

320, 325, 331—333, 336-339 Polanowo 757, 756 Polesie 208 Polska (Korona, Kr�lestwo Polskie,

Rzeczpospolita) 5, 8, 10,12,15,16, 18—

—20, 26, 42, 44—46, 49, 57, 55, 56, 67, 66, 67, 70-73, 77, 79-85, 89, 97, 707, 705—777, 773, 720, 726—737, 134, 136, 139—141, 147, 149, 150, 152—161, 164, 167—170, 176-183, 187—189, 193, 194, 198—200, 203—208, 277—273, 278—222, 230, 232, 234, 239, 247, 257, 253, 256, 258, 259, 263, 264, 266, 269, 272—277, 280—283, 285—290, 295, 296, 299—302, 304, 308, 309, 377-323, 325, 329—337, 333-335, 339

Pola, rz. 47

Poga (Palanga) 30, 32, 37, 87, 776, 794, 237, 307

Polock 40, 46, 50, 52, 53, 58, 67, 70, 73, 97, 709, 772, 773, 727, 732, 749, 753, 335

Pooczanie, pl. 40, 47

Poionka 756

Poota, rz. 30

Potawa 758

Poudowicze 756

Pomorze 776

Poniewie (Paneveys) 796, 270, 274, 275, 232, 238, 244, 246, 282

Portugalia 290

Poswol (Pasvalys) 727

Pozna 7, 9, 11, 12, 96, 339

Poajcie (Paaislis) 759

Praga czeska 92, 777

Praga warszawska 780

Pregola, rz. 24, 55

Prosk 83

Protawa, rz. 30

Prusacy 785

Prusowie (Bruzi) 25, 30, 36, 38, 39, 42, 49, 55, 64, 67, 83, 708

Prusy 75, 79, 24, 25, 32, 46, 57—53, 55, 58, 67, 67, 76, 80, 82, 93, 94, 708, 778, 720, 726, 755, 768, 772, 776, 779, 780, 784, 785, 786, 789, 796, 797, 200, 276, 227, 238, 283, 304, 307

Pruana 29

Prype, rz. 26, 29, 30

Przeaje (Perloja) 60

Pskowianie 47, 82

384

Psk�w 41, 44, 50, 54, 77, 79, 83, 85, 91,

109, 141, 149 Punia 60, 178 Pusk 321, 331, 339

Radu (Rodune) 58, 60

Radziwiliszki (Radvilikis) 283

Ragneta (dzi Nieman) 218, 220

Raudone 765

Rekiwa (Rekyva), je. 17

Ren, rz. 26

Retowo (Rietavas) 275

Riasna, gr. 53

Riaza, gr. 83

Rohaczew 29

Rokiszki (Rokikis) 275

Roma (zob. te Rzym) 77

Rommy 227

Rosa wileska 148

Rosienie (Raseiniai) 48, 113, 132, 160,

188, 196, 303, 375 Rosja 753, 757—759, 164, 168, 169, 176,

179—183, 185—190, 193, 199, 200, 203,

204, 206, 212—214, 218, 219, 221, 222,

228—230, 232, 245, 248, 253, 259—270,

273—275, 277, 278, 280, 283 Rosja Radziecka 270, 273, 277, 279, 285,

286, 296, 298—300, 305 Rosjanie 755, 780, 787, 786, 787, 794, 795,

798, 275, 222, 248, 283, 296, 303, 332,

333, 336—339 Rotterdam 778 Rudnicka Puszcza 79 Rumunia 28, 309 Rusini 39, 50, 67, 66, 76, 85, 86, 93, 95,

705, 772, 779, 743, 748, 757, 264 Rusne, odnoga Niemna 73 Ru 5, 76, 34, 38—42, 44—*6, 49, 57-59,

63, 65—67, 70, 77, 74, 77—79, 82, 84,

85, 87-^89, 93, 702, 706, 709, 770, 772,

726, 737, 258, 259, 274 Ru Czarna 45, 48, 50 Ru Czerwona 70 Ru halicka 55, 56 Ru Halicko-Wodzimierska 45, 48 Ru Nowogrodzka 702 Ru pskowska 46 Rybaki wileskie 748 Ryga 27, 52, 53, 67, 65, 97, 96, 757,

758, 768, 200, 227, 237, 246, 299, 327,

325

Ryanie 52, 67, 786, 787 Rzeczyca 732

Rzeczpospolita zob. Polska Rzesza (Riee) 78 Rzesza Niemiecka 709, 263—265, 269—

—272, 282, 303, 322—324, 326

Rzym 23, 33, 47, 48, 77, 256, 257 Rzymianie 22, 25, 73, 779, 738

Saksonia 758

Salaspils zob. Kircholm

Salin, wyspa na Niemnie 77

Sambia 30, 39

Sambowie 38

Sarty (Sartai), je. 77

Sasi 758, 759

Sejny 798, 283, 286, 327

Semigalia zob. emigola

Siedmiogr�d 749

Siewierszczyzna 772

Simno (Simnas) 77

Sine Wody 55

Skalowia (Skolwa) 37, 93

Skalowowie, pl. 37

Skandyhawowie 38

Skirstymo (Skirsnemune) 87

Skirstymoska Puszcza 79

Skojstery (Skaisteriai), sioo 79

Skolwa zob. Skalowia

Sonim 54, 732, 755, 287

Sowacja 278

Sowianie 25, 26, 28—37, 38, 66

Sowiaszczyzna 256

Suck 29, 705, 777

Smolesk 46, 53, 55, 67, 70, 77, 79, 705,

709, 772, 757, 753, 756 Smoleszczyzna 46, 53, 87 Soleczniki (Salininkai) 773 Soy 780

Soma (Same), rz. 73 Soudinoi zob. Sudawowie Spaa 285, 286 Stany Zjednoczone Ameryki P�nocnej

327, 329 Stara Rusa 747 Starodub 772 Staroindoeuropejczycy 33 Stokliszki (Staklikiai) 24 Strawa (Streva), rz. 54 Subocz, przedmiecie Wilna 748 Subotniki zob. Gieranony Sudawia 82

Sudawowie (Soudinoi), pl. 30 Suderwa (Suderve) 773 Sudety 323 Suebskie Morze 30 Surwiliszki lidzkie 773 Suwalszczyzna 780, 785, 200, 277, 272,

279, 222, 223, 232, 239, 247, 253, 256,

262, 278, 279, 282, 286, 294 Suwaki 274, 262, 282, 283, 286, 339 Svyriai, je. 24 Swinort, gr. 47

385

Worotysk 83

Worskla, rz. 78, 79, 84

Woruta, gr. Mendoga 48

Wrowsk 57

Wsch�d 95

Wyspy Brytyjskie 786

Zach�d 47, 67, 88, 89, 95, 168, 215, 256,

265, 325 Zadnieprze 756

Zaniemenie (Unemune) 75, 78, 298 Zaniemeska Puszcza 79 Zaolzie 323

Zarzecze, przedmiecie Wilna 748 Zasaw (Izasawl) 39, 40, 54 Zbrucz, rz. 779 Zdzicio (Zetela) 94 Zelwa 97

Zemgale zob. emigoa Zemgalowie, pl. 75 Zielone Jeziora (alieji eerai) 78 Zimmerwald 262 Zwizek Radziecki, ZSRR 75, 288, 299,

300, 322, 324-329, 333, 335-337, 339

agory (agare) 763, 798, 249

ejmiana (Zeimena), rz. 77

emigoa (Semigalia) 75, 39, 47, 57

mudzini 75, 23, 28, 46, 49, 79, 80, 87, 773, 738, 794, 247, 375

mud (emaitija) 15, 16, 18—20, 28, 45, 48, 49, 52, 57, 58, 60, 63, 66, 67, 70, 74, 76, 77, 79, 80, 82, 88, 90—93,103—105, 113, 116, 118, 124, 125, 136, 138, 141, 143, 147, 155, 157, 161, 165, 166, 175, 180, 188, 192, 197, 200, 204, 208, 239, 253, 279, 335

�te Wody 752

uprany 87

ydzi 95, 760, 222, 224, 225, 268, 273, 289, 290, 296, 303, 328, 332

Wilia (Neris) 73, 77, 24, 26, 37, 67, 776, 240

Wilkija (Yilkija) 178

Wilkijska Puszcza 79

Wilna, rz. zob. Wilenka

Wilnianie 773

Wilno (Yilnius) 6, 8, 11, 15, 16, 18, 19, 49, 51, 53, 54, 56, 58, 61-63, 65, 67, 70, 72—74, 76, 77, 79, 83, 87, 90—92, 94—

—97, 107, 113, 116—118, 126, 127, 131, 132, 136, 137, 139, 141, 143, 147, 148, 153, 156, 160, 162, 164, 170, 171, 173, 174, 180, 181, 184, 186—191, 195—199, 201, 210, 211, 214, 215, 221, 222, 227, 229-232, 234, 239—241, 244—249, 251, 253—255, 259, 267—264, 266, 267, 269—

—273, 275—283, 285—289, 296, 299—

—302, 373, 374, 379—325, 329, 337—

—339 Wikomierz (Ukmerge, Yilkamerge) 60,

67, 74, 86, 113, 132, 196, 282 Wilkowyszki (Vilkavikis) 798 Winda, rz. 27 Windawa zob. Wenta Wirwita (Virvite, Virvy6ia), rz. 77 Wisa, rz. 33, 80 Witebsk 46, 53, 709, 732, 753 Wiajny (Yiainis) 778 Wadysawowo (dzi Kudirkos Naumies-

tis) 208

Wochy 290, 299, 303 Wodzimierz Woyski 56 Wosi 736, 737, 743 Woben, je. 55 Woga, rz. 29, 30 Wokowysk 52, 732 Woosza 86, 111, 112 Woy 54, 56, 70, 85, 105, 108, 128 Worniany (Yarnenai) 773 Wornie (Yarniai) 60, 82, 113, 293 Worone 268

Ukraina 58, 110, 128, 129, 152, 153, 158, 179, 198, 205, 206, 212, 218, 263, 274, 275, 280

Ukraicy 206, 332

Ula, rz. 727

Upita 732

Upita (Upyte), ziemia 37, 60

Uszpol (Upaliai) 67

Yalka, rz. 26 Vanga, rz. 24 Yeisiejai 337 Yentpils, gr. 27 Yerkne (Leyta), rz. 73 Vervai 34 Yieinta, rz. 26 Yilnius zob. Wilno Yindi (Windowie), pl. 27

Warmia 39

Warszawa 729, 732, 769, 180, 189, 195,

215, 220, 221, 229, 232, 246, 254, 275,

285, 290, 320—322, 329, 330, 332, 333,

335, 339

Watykan 296, 297, 324, 337 Wewerka 773 Wejwery (Veiveriai) 214 Weneci, Wenedowie, Wenden, Yene, Ve-

naja, Windi 26, 27, 30, 33 Wenta (Windawa, Yenta), rz. 77, 79, 27,

33, 37

Werki (Yerkiai) 74, 174, 200 Wersal 282, 301 We, pl. 39

Wgry 14, 49, 71, 83, 277 Wgrzy 743 Wiama, gr. 53, 777 Widukle (Yidukle) 773, 736 Widz 240 Wiede 777

Wiedrosza, rz. 777, 772 Wieli 749 Wielka Brytania 329 Wielkie uki zob. uki Wielkie Wielkopolska 779 Wielona (Yeliuona) 60, 61, 178 Wieloska Puszcza 79 Wierzbo�w (Yirbalis) 754 Wieszwiany (Vievenai) 704 Wikingowie 38, 39 Wilejka 796, 798

Wilenka (Yilnele, Wilna), rz. 67, 776 Wileszczyzna 72, 18, 131, 188, 197, 199,

207, 239, 253, 256, 257, 262, 276, 279,

281, 282, 285—287, 289, 296, 298, 300,

321, 329

Sylys, rz. 26

Szaki (akiai) 136

Szatria (atrija), g�ra na mudzi 16, 255

Szawkiany (aukenai) 136

Szawle (iauliai) 17, 37, 46, 60, 160, 166,

179, 195, 196, 210, 214, 221, 232, 244,

246, 283, 303, 314 Szczecin 318

Szerejkiszki, przedmiecie Wilna 148 Szeszuwa, rz. 17, 235 Szirinowie 77 Szkocja 261

Szkudy (Skuodas) 19, 58 Szoptowo 87 Sztokholm 265, 268 Szuszwa, rz. 17 Szwajcaria 263, 265, 268 Szwecja 726, 727, 149, 151, 153, 155, 157,

158

Szwedzi 143, 149, 153—155, 157, 158, 173 Szyrwinta (irvinta), rz. 17 Szyrwinty (irvintai) 287

wiciany (vencionys) 796, 214, 286, 321 wita (Sventoji), rz., dopyw Wilii 16, 17,

37 wita, rz. wpadajca do Batyku 17

Tallin 321

Tarnobrzeg 759

Tatarszczyzna 77, 78

Tatarzy 49, 53, 55, 57, 77, 80, 83, 95, 104,

110, 112, 119, 143, 332 Tatarzy krymscy 83, 110, 112 Tatarzy litewscy 104 Taurogi (Taurage) 113, 292 Tauroginie (Tauragnai) 74 Telsze (Teliai) 104, 194, 196, 303 Toru 91 Torek, gr. 46 Tracja 28 Trakowie 23, 28 Trasnykai 321 Troja 13, 160 Troki (Trakai) 16, 54, 56, 61, 66, 70, 76,

92, 95, 104, 113, 116, 132, 196 Troki Stare 116 Turcja 110 Tur�w 53, 105, 152 Twer 54 Twerca, rz. 46 Twery (Tverai) 104 Twiremet, gr. 48 Tyla (Tile, dzi Sowietsk) 218, 220, 225

Ugra, rz. 79, 109 Ugrofinowie 25

386

SPIS ILUSTRACJI

1. Wczesnoredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie (ze zbior�w autora). .................................. 14

2. Pikalnia w Daniliszkach pod Trokami (ze zbior�w autora) ......... 16

3. Skarb srebrny z miejscowoci Stokliszki z XIV w. (V. Daugudis, Staklikiu

lobis, „Mokslas ir Gyvenimas", Yilnius 1963, nr 12) ............. 24

4. Akt krewski w. ksicia Jagiey z 14 VIII 1385 r. (oryg. w Archiwum Kapituy

Krakowskiej, pergamin nr 186) ........................ 72

5. Widok na ruiny zaniku w Krewi i miasteczko z pocztku XX w. (ze zbior�w

autora) ..................................... 73

6. Wierzchnia pyta sarkofagu Wadysawa Jagiey w Katedrze na Wawelu z okoo 1440 r. (Encyklopedia staropolska, opra. A. Briickner, ilustr. K. Estrei-cher, t. I, Warszawa 1939, po s. 468) ..................... 78

7. Pogo litewska na grobowcu Wadysawa Jagiey w Katedrze na Wawelu (ze

zbior�w autora) ................................ 81

8. Piecz majestatyczna w. ksicia Witolda z wyobraeniem jego postaci (Lietu-

vos TSR istorija, t. I, Vilnius 1957, s. 147) .................. 84

9. Przywilej w. ksicia Witolda dla Moniwida z 1409 r. nadajcy mu Nowe Sioo

i inne dobra (oryg. w AGAD Warszawa, pergamin nr 7248) ........ 88

10. Zamek w Trokach na jeziorze Galve. XIV—XV w. (rekonstrukcja J. Barau-

skasa, „Statyba ir Architektura", t. III, z. 3, Vilnius 1963, s. 159) ...... 95

11. Koci� w. Mikoaja i koci� w. Anny w Wilnie z XVI w. (drzeworyt

J. Kuzminskisa z 1942 r.) ........................... 96

12. Przywilej w. ksicia Aleksandra dla pani Hanny Mikoajowej Iljiniczowej na targi w jej dobrach w Zelwie i Iwaczowiczach z l VIII 1501 r. (dotd nie publikowany, oryg. w AGAD Warszawa, pergamin nr 7432) ........... 97

13. Dziao na mocie. Fragment obrazu Bitwa pod Orsz z okoo 1520 r. (fot.

J. Ksiek. Muzeum Narodowe w Warszawie) ................ 110

14. Armaty z celujcym ogniomistrzem. Fragment obrazu Bitwa pod Orsz z okoo 1520 r. (fot. J. Ksiek, tame) ...................... 111

15. Fragment widoku Wilna wedug stanu sprzed 1530 r. (wedug atlasu G. Brau-na i F. Hogenberga, Urbium praecipuarum totius mundi, t. III, Kolonia 1576) ...................................... 117

16. Ulica Wielka i ratusz w Wilnie w poowie XVI w. (wedug atlasu Brauna i Hogenberga) ................................... 118

17. Bojar litewski w XVI w. (C. Vecelli, Habiti antichi e moderni di tutto mon-

do, ks. druga, Wenecja 1598, s. 353) ..................... 130

18. Zygmunt August, w. ks. litewski i kr�l polski. Portret wsp�czesny (C. Jur-

gela, History of the Lithuanian Nation, New York 1948, s. 215) ...... 133

19. Barbara Radziwi�wna. Miniatura wsp�czesna (Wiedza o Polsce, t. I, Warszawa b.d., okoo 1935, tab. XII, po s. 230) ................. 133

20. Najdawniejszy znany zabytek pimiennictwa litewskiego z pierwszej polowy XVI w., odkryty w 1962 r.: modlitwy Teve musu (Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowa Mario), tumaczone z polskiego na litewski by moe jeszcze w czasach Wadysawa Jagiey (fotokopia oryg. znajdujcego si w zbiorach Bibl. Uniwersyteckiej w Wilnie) ....................... 135

388

21. Maciej Stryjkowski, historyk Litwy (grawiura z jego Kroniki polskiej, litewskiej, mudzkiej i wszystkiej Rusi, Kr�lewiec 1582 i wydanie trzecie, Warszawa 1846, t. I) ................................. 138

22. Postilla catholicka Mikoaja Daukszy z 1599 r. Karta tytuowa (Lietuvos isto-

rija, Kaunas 1936, s. 347) ........................... 140

23. Dawna Akademia Wileska, p�niej i dzi Uniwersytet (linograwiura J. Kuz-

minskisa z 1946 r.) ............................... 142

24. Widok katedry i zamk�w wileskich wedug sztychu Tomasza Makowskiego z okoo 1604 r. (J. Jakubowski, Tomasz Makowski, sztycharz i kartograf niewieski, Warszawa 1922) .......................... 148

25. Lew Sapieha, kanclerz i hetman wielki litewski. Portret wsp�czesny (Lietu-

vos istorija, s. 296) ............................... 150

26. Janusz Radziwi, hetman wielki litewski. Rysunek Wojciecha Gersona wedug portretu wsp�czesnego (Wiedza o Polsce, t. I, tab. XXXVI, po s. 256) . 154

27. Pawe Sapieha, hetman wielki litewski. Obraz pdzla Piotra Lannory z 1663 r.

(Wiedza o Polsce, t. I, przed s. 257) ..................... 155

28. Troki okoo 1600 r. wedug sztychu Tomasza Makowskiego (tame) .... 156

29. Kowno okoo 1600 r. wedug sztychu Tomasza Makowskiego (tame) . . . 158

30. Klasztor w Poajciu z XVII w. (ze zbior�w autora) ............. 159

31. Wilno w poowie XVII w. Miedzioryt Daniela Pelceldta z panegiryku Konstantego Druckiego-Horskiego Lux lunae Tyszkiewicianae, Wilno 1649 (I. Pe-trauskiene, Yilniaus Akademijos spaustuve 1575—1773, Vilnius 1976, ry. 22) . 162

32. Zamek w Raudone koo Jurborka z XVI—XIX w. (Lietuvos architekturos pa-

minklai, Vilnius 1957) ............................. 165

33. Krzysztof Pac, kanclerz litewski. Obraz prawdopodobnie pdzla Daniela Szul-ca (oryg. w Dailes Muziejus w Kownie. Fot. M. Karpowicz, „Biuletyn Historii Sztuki", XXV, 1963, s. 215) ...................... 169

34. Szlachcic litewski w kocu XVIII w. Obraz Piotra Norblina (ze zbior�w autora) . 171

35. Madonna ostrobramska. Obraz na drzewie z poowy XVI w. („r�da Mocy", t. II, Dodatek, Wilno 1927) ....................... 174

36. Ratusz w Kownie z XVI—XVIII w. (Lietuvos architekturos paminklai, 1957) 177

37. Wieniacy litewscy w XVIII w. Obraz Franciszka Smuglewicza (oryg. w Pastwowym Muzeum Sztuki w Wilnie. V. Drema, Pranci�kus Smugleviius, Wnius 1973, rys. 198) ............................. 183

38. Litwinki z okolic Druskiennik w pocztku XIX w. (Lietuvos TSR istorija, 1.1, s. 414) 185

39. Odwr�t resztek armii napoleoskiej przez plac ratuszowy w Wilnie w kocu

1812 r. Obraz Jana Damehla (oryg. w Muzeum Narodowym w Warszawie) . 187

40. Simanas Daukantas, pierwszy historyk Litwy piszcy po litewsku (Lietuvos

TSR istorija, t. I, s. 434) ........................... 192

41. Emilia Plater (ze zbior�w autora) ....................... 194

42. Maciej Woonczewski (Valanius), biskup mudzki (Lietuvos istorija, s. 497) . 201

43. Teodor Narbutt, historyk Litwy (Lietuvos istorija, s. 9) ........... 202

44. Litewski tekst odezwy powstaczej polskiego Rzdu Tymczasowego z 22 I 1863 r. ze wsp�czesnymi dopiskami polskimi i litewskimi (Lietuvos TSR istorija, t. II, Vilnius 1963, s. 36) ......................... 205

45. Ks. Antoni Mackiewicz (J. Talko-Hryncewicz,Zprzeytych dni, Warszawa 1930, po s. 40) ............................. 207

46. Obraz E. Andriollego przedstawiajcy mier Ludwika Narbutta w bitwie pod

Dubiczami w 1863 r. (ze zbior�w autora) ................... 209

47. Murawiew-Wieszatiel w karykaturze litewskiej wydanej w formie poczt�wki

przez Kostasa Cerpinskasa w Szawlach (iauliai) w 1924 r. (ze zbior�w autora) . 210

48. Jonas Basanaviius (Lietuvos istorija, s. 500) ................. 217

49. Vincas Kudirka (tame, s. 503) ........................ 219

50. Chata wieniacza na Litwie z pocztku XIX w. (Lietuvos TSR istorija, t. I,

s. 383) ..................................... 223

51. Wntrze chaty wieniaczej na Litwie w XIX w. (Lietuvi etnografijos bruoai,

Wnius 1964, s. 223) .............................. 224

389

52. Przem�wienie pierwszomajowe do terminator�w rzemielniczych w Wilnie 1896 r. pisane rk F. Dzieryskiego (fotokopia oryg. znajdujcego si w zbiorach Centralnej Bibl. Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie) ....... 231

53. Andrzej Domaszewicz, wsp�tw�rca litewskiej socjaldemokracji (tame,

s. 181) ................................... 233

54. Pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego. Karta tytuowa (Lie-

tuvos TSR istorija. T. II, s. 297) ....................... 237

55. J. Zikaras, Knygneys (Ksikonosz). Rzeba z 1939 r. (J. Jurginis, Lie-

tuvos meno istorijos bruoai, Yilnius 1960, s. 313) .............. 238

56. Przysi�ek chopski na Litwie w pocztku XX w. (Das Land Ober Ost, Stutt-

tgart 1917, s. 208) ............................... 245

57. Rzeba Petrasa Rimy Szkoa litewska 1864—1904, wariant pierwszy z 1906 r. Lietuvos mokykla 1864—1904 (J. Rimantas, Petras Rimapasakoja, Yilnius 1964, s. 96—97) ................................ 254

58. Kapliczki litewskie — wybitne osignicia sztuki ludowej (Lietuviif etnografi-

jos bruoai, Yilnius 1963, s. 208) ....................... 255

59. Micha R�mer, wybitny dziaacz i uczony polsko-litewski (ze zbior�w autora) . 258

60. Wilno. Widok og�lny (Linograwiura J. Kuzminskisa z 1943 r.) ....... 261

61. Zimowa panorama starego Wilna (ze zbior�w autora) ............ 264

62. Widok na Kowno z Aleksoty (ze zbior�w autora) .............. 268

63. Deklaracja Taryby z 16 II 1918 r. ogaszajca niepodlego Litwy (Lietuvos

istorija, s. 544) ................................. 270

64. Antanas Smetona, pierwszy i czwarty, a zarazem ostatni prezydent, dyktator Litwy 1926—1940 (A. Merkelis, Antanas Smetona, New York 1964, po 204) ................................... 272

65. Aleksandra Stulginskis, drugi prezydent Litwy (Lietuvos istorija, s. 570) . 284

66. Kazys Grinius, trzeci prezydent Litwy (tame s. 590) ........... 289

67. Smetona (przemawia) i Yoldemaras (z lewej z cylindrem) podczas jednej z uroczystoci pastwowych, jeszcze razem (A. Merkelis, Antanas Smetona, po s. 356) ................................ 292

68. Wilno. Koci� Misjonarzy z XVIII w. (Drzeworyt J. Kuzminskisa z 1942 r.) . 297

69. Rzeba B. Buasa Siewca (J. Jurginis, Lietuvos meno istorijos, bruoai,

s. 328) ..................................... 306

70. Wieniak litewski powracajcy z miasta (A.A. Sacks, A Excursion to Li-

thuania, New York 1934, po s. 110) ..................... 311

71. Wilno. Koci� bernardyski z XVI w. (Linograwiura J. Kuzminskisa z 1944 r.) . 313

72. Pomnik mudzina w Rosieniach duta V. Grybasa z 1934 r. (J. Jurginis,

Lietuvos meno istorijos bruoai, s. 324) .................... 315

73. Antanas Sniekus, pierwszy sekretarz KC KP Litwy w latach 1936—1975. Zdjcie prasowe po 1960 r. (ze zbior�w autora) .................. 326

Na wyklejce: Widok Grodna podczas sejmu litewskiego w 1567 r. Wedug rysunku Hansa Adelhausera z lipca 1567 r. sztychowa Mathias Ziind w 1568 r. (P. Reklaitis, Lietu-vos gyventojn tipai XVI a. grafikoje, „Aidai", Brooklyn 1968, nr 7, s. 305, ry. 4. Oryg. w Muzeum Czartoryskich w Krakowie)

SPIS MAP

1. Zasig osadnictwa batyjskiego w I ty. n.e. (wedug: R.J. Denisova,

Antropologija drevnich Baltov, Riga 1975, s. 151) ............ 31

2. Batowie u schyku epoki plemiennej w XII w. (opra, autor) ...... 35

3. Granica etniczna litewsko-krywicka w epoce plemiennej (VII—XI w.) i

w. XIII—XIV w. (opra, autor) .................... 47

4. Grody litewskie w XIV w. (wedug: R. Batura, [w:] Lietmiu kara su kry-

iuoiais, Vilnius 1964, s. 107) ..................... 57

5. Schematyczny plan Wilna okoo 1390 r. (pr�ba rekonstrukcji, opra, autor) . 62

6. Osadnictwo litewskie do 1422 r. (opra. H. owmiaski, Studia nad

pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego, t. II, Wilno 1932) . . . -68—69

7. Wielkie Ksistwo Litewskie w XV w. (opra, autor) ........... 86

8. Miasta i miasteczka Litwy posiadajce przywileje miejskie od XIII
do XVI w. (opra. A. Mikinis [w:] Statyba ir Architektura, III, 3, Vil-
nius 1963, s. 127) ............................. 90

9. Litwa w poowie XVI w. (opra, autor) ................. 98—99

10. Sie parafialna na Litwie od koca XIV do poowy XVI w. i rozmieszczenie wasnoci hospodarskiej, bojarskiej oraz kocielnej (opra, autor) ..................................... 114—115

11. Dawne osadnictwo litewskie: zagrody rozproszone w „okolice" (wedug:

H. Mortensen, Litauen, Hamburg 1926, s. 112) ........... 122

12. Nowsze osadnictwo litewskie: wie ulic�wka powstaa po reformie w�cz-

nej drugiej poowy XVI w. (wedug: H. Mortensen, op, cit., s. 113) . 123

13. Mapa tzw. radziwiowska W. Ks. Litewskiego wedug edycji z r. 1613,

rytowana przez Tomasza Makowskiego (wedug S. Alexandrowicza) . . . 144—145

14. Miasta i miasteczka Biaorusi i Litwy okoo 1650 r. (opra. S. Alexan-dro wie, Geneza i rozw�j sieci miasteczek Biaorusi i Litwy do poowy XVII w., „Acta Baltico-Slavica", VII, 1970, s. 72—73) ........ po s. 160

15. Miasta i miasteczka Litwy posiadajce przywileje w 1790 r. (opra.

A. Mikinis, op. cit., s. 134) ...................... 167

16. Gubernie litewskie w skadzie carskiej Rosji na przeomie XIX i XX w.

(opra, autor) ............................... 228

17. Litwa w XX w. (opra, autor) ...................... 310

SPIS TRECI

OD AUTORA ..................................... 5

PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO ....................... 10

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO ....................... 12

I. LITWA I JEJ RODOWISKO GEOGRAFICZNE

Pochodzenie i znaczenie nazwy Litwa ..................... 13

Pooenie Litwy ................................ 15

Rzeba powierzchni .............................. 16

Rzeki i jeziora ................................. 17

Gleby ...................................... 18

Lasy i ki ................................... 18

Zwierzta .................................... 19

Klimat ..................................... 20

Bogactwa naturalne .............................. 20

H. POCZTKI LITWY

Zagadka pochodzenia Litwin�w ........................ 22

Najdawniejsze ludy i kultury na Litwie .................... 23

Sporne pocztki Bat�w ............................ 25

Kwestia wsp�lnoty bato-sowiaskiej ..................... 28

Podzia Bat�w ................................ 29

Batowie zachodni w pierwszej poowie I ty. n.e. .............. 30

Zajcia gospodarcze Bat�w w l poowie I ty n.e. .............. 31

Rozw�j gospodarki i r�nicowanie majtkowe Bat�w w drugiej poowie I ty. n.e. 33

Pocztki spoeczestwa klasowego u Bat�w w VIII—XII w. ......... 34

Organizacje plemienne na Litwie w drugiej poowie I i na pocztku II ty. n.e. 36

Skupienie wadzy politycznej przez wieszpac�w na przeomie I i II ty. n.e. . 37

Najazdy wiking�w na ziemie litewskie w kocu I ty. n.e. .......... 38

Litwa na widowni historycznej w 1009 r. ................... 39

Najazdy ruskie i duskie na Litw w X—XI w. ................ 39

upieskie napady Litwin�w na Ru w XII w. ................. 40

Litwini w walce z agresj niemieck nad Batykiem na przeomie XII i XIII w. . 41

Litwa wobec Polski w zaraniu swoich dziej�w ................. 42

III. PASTWO LITEWSKIE W XIII I XIV WIEKU

Przesanki zjednoczenia pastwowego Litwy ................. 43

Powstanie zwizku plemion litewskich w pocztku XIII w. .......... 44

Orodki pastwotw�rcze na Litwie i mudzi przed poow XIII w. ..... 45

Utworzenie monarchii litewskiej za Mendoga w poowie XIII w. ....... 46

Litwa w walce z wrog koalicj rusko-krzyack ............... 48

392

Pogrom Krzyak�w i ponowne zjednoczenie Litwy 1260—1261 ........ 49

Upadek Mendoga i odbudowa pastwa przez Wojsieka 1263—1267 ..... 50

Umocnienie pastwa za Trojdena i Witenesa ................. 50

Wzrost potgi Litwy za Giedymina ...................... 52

Wielkomocarstwowa polityka Litwy za Olgierda i Kiejstuta ......... 54

Wzrost agresji krzyackiej na Litw w drugiej poowie XIV w. ....... 55

Kryzys pastwa i walka Jagiey z Kiejstutem ................. 56

Obszar i zaludnienie Litwy etnicznej w XIII—XIV w. ............ 58

Bojarstwo litewskie w XIII—XIV w. ..................... 59

Ludno wociaska na Litwie w XIV w. ................... 60

Pocztki miast i handel w XIII—XIV w. ................... 60

Organizacja pastwowa w XIV w. ....................... 61

Obronno kraju w XIV w. .......................... 63

Wierzenia religijne Litwin�w w XIII—XIV w. ................ 64

Rozw�j narodowoci litewskiej w XIII—XIV w. ............... 65

Charakter pastwa litewskiego w XIII—XIV w. ............... 66

IV. LITWA W UNII Z POLSK U SZCZYTU SWEJ POTGI OD SCHYKU XIV DO POOWY XV WIEKU

Przyczyny unii z Polsk ............................ 67

Unia Litwy z Polsk 1385—1386 ........................ 71

Chrzest Litwy w 1387 r. i jego znaczenie ................... 73

Uprzywilejowanie gospodarcze kocioa katolickiego 1387—1430 ....... 74

Przywilej dla bojar�w litewskich z 1387 r. ................... 75

Wojna domowa midzy Witoldem a Jagie. Szczyt agresji krzyackiej 1390—

—1392 ..................................... 75

Wielkomocarstwowa polityka Witolda w latach 1392—1399 ......... 77

Wznowienie unii polsko-litewskiej 1400—1401 ................ 79

Wyprawy Witolda na Ru 1401—1408 ..................... 79

Wielka wojna z Krzyakami i zwycistwo pod Grunwaldem 1409—1410 ... 80

Unia horodelska 1413 r. ............................ 81

Polityka kocielna Witolda ........................... 82

Zakoczenie wojen z Zakonem krzyackim w 1422 r. ............ 82

Witold u szczytu sawy ............................. 83

Wojna domowa midzy widrygie a Zygmuntem Kiejstutowiczem .... 85

Postpy osadnictwa litewskiego w pierwszej poowie XV w. ......... 87

Pocztki latyfundi�w magnackich za Witolda ................. 87

Uprzywilejowanie bojar�w na pocztku XV w. ................ 88

Ucisk ludnoci wiejskiej na przeomie XIV i XV w. ............. 89

Rozw�j miast i handlu od koca XIV do poowy XV w. ........... 90

Oywienie kulturalne na Litwie na przeomie XIV i XV w. ......... 91

V. LITWA POD RZDAMI MONOWADC�W OD POOWY XV DO POOWY XVI WIEKU

Rozw�j osadnictwa i zaludnienia Litwy .................... 93

i' Rozw�j gospodarczy .............................. 94

! Handel w XV—XVI w. ............................ 96

Rozszerzenie uprzywilejowania bojar�w i powstanie stanu szlacheckiego . . 97

Zr�nicowanie majtkowe bojar�w-szlachty w pocztku XVI w. ....... 100

i Rozw�j folwarku i paszczyzny od koca XV do polowy XVI w. ...... 101

i Wzrost wyzysku poddanego chopstwa w pierwszej poowie XVI w. ..... 103

; Powstanie chopskie na mudzi 1535—1537 .................. 104

Centralizacja pastwa w drugiej poowie XV w. ............... 105

'. Sejm i prawodawstwo ............................. 106

l Rzdy oligarchii magnackiej .......................... 107

! Spory o uni z Polakami w XV—XVI w. ................... 108

393

Wzrost zagroenia Litwy ze strony Moskwy w kocu XV w. ......... 109

Wojny Litwy z Moskw o „dominium Russiae" na przeomie XV i XVI w. . 110

Postpy ycia kulturalnego od poowy XV w. ................ 112

Legenda o zaoeniu Wilna i podanie o Birucie ............... 113

Odrodzenie i reformacja na Litwie w poowie XVI w. ............ 116

Pierwsza ksika litewska 1547 r. ....................... 118

VI. LITWA W DOBIE ROZKWITU OD POOWY XVI DO POOWY XVII WIEKU

Potrzeba reform pastwowych ........................ 120

Reforma w�czna w drugiej poowie XVI w. ................. 120

Nowy podzia administracyjny i wojskowy 1566 r. .............. 124

Uzbrojenie litewskiego pospolitego ruszenia w XVI w. ........... 124

Reforma sdownictwa 1566 r., ........................ 125

Statuty litewskie 1566 i 1588 r. ........................ 126

Wojna inflancka 1562—1564 ......................... 126

Unia lubelska 1569 r. ............................. 127

Demokracja szlachecka i paska anarchia na przeomie XVI i XVII w. ... 129

Polonizacja szlachty litewskiej w XVI w. ................... 131

Parlamentaryzm litewski po 1569 r. ...................... 131

Zygmunt August i Barbara Radziwi�wna .................. 132

Reformacja .................................. 134

Tolerancja i spory religijne .......................... 136

Ruch narodowo-kulturalny w kocu XVI w. ................. 137

Dauksza — ordownik litewskoci ...................... 139

Zaoenie Akademii Wileskiej w 1579 r. .................. 141

Osignicia nauki litewskiej w kocu XVI i w pierwszej poowie XVII w. . 143
Rozw�j wewntrzny Litwy w drugiej poowie XVI i w pierwszej poowie

XVII w. .................................... 146

wietno Wilna przed poow XVII w. ................... 147

Wznowienie wojny z Moskw o Inflanty 1579—1581 ............. 149

Wojny ze Szwecj i Moskw w pierwszej poowie XVII w. ......... 149

VII. LITWA W EPOCE UPADKU (1648—1750) I WALKI O NAPRAW PASTWA (1750—1795)

Litwa w walce z powstaniem ludu ukraiskiego 1648 r. ........... 152

Najazd moskiewski na Litw 1655 r. ..................... 153

Potop szwedzki i zdrada magnat�w w 1655 r. ................. 153

Wojna narodowowyzwolecza na Litwie przeciw Szwedom i Moskwie 1657—

—1661 ..................................... 155

Zniszczenia wojenne .............................. 156

Zawierucha wojenna w pocztku XVIII w. .................. 157

Wyludnienie kraju w pocztku XVIII w. ................... 159

Odbudowa zniszcze i zaludnienie kraju w kocu XVIII w. ......... 160

Nawr�t gospodarki folwarczno-paszczynianej w drugiej poowie XVIII w. . 161

Powstanie chop�w szawelskich w 1769 r. ................... 163

Pr�by reform chopskich w drugiej poowie XVIII w. ............ 164

Pocztki manufaktur i handel w drugiej poowie XVIII w. .......... 166

Anarchia magnat�w i szlachty w XVII—XVIII w. .............. 168

Panowanie jzyka polskiego na Litwie w XVII—XVIII w. .......... 170

Upadek ycia kulturalnego na przeomie XVII i XVIII w. .......... 170

Donelaitis — ojciec litewskiej literatury piknej ............... 172

Tw�rczo ludowa w XVII—XVIII w. .................... 173

Barok i klasycyzm w architekturze ...................... 173

Komisja Edukacji Narodowej 1773—1803 .................. 174

Nierzd i walka o reform pastwa w ostatniej wierci XVIII w. ...... 176

Wrzenie rewolucyjne na Litwie po Konstytucji 3 maja 1791 r. ........ 178

394

Powstanie 1794 r. ............................... 179

Klska powstania i rozbi�r Litwy przez Rosj i Prusy w 1795 r. ....... 180

VIII. LITWA POD BEREM CAR�W U SCHYKU EPOKI FEUDALNEJ (1795—1861)

Uwstecznienie spoecznego rozwoju Litwy .................. 181

Sprawa chopska na Litwie w pocztku XIX w. ............... 184

Litwa w 1812 r. ................................ 186

Sprawa zniesienia poddastwa na Litwie w latach 1815—1819 ........ 188

Przeladowanie patriotycznej modziey przez carat w 1823 r. ........ 189

Rozw�j owiaty i kultury na Litwie w pierwszej wierci XIX w. ...... 190

Narodowo-kulturalny ruch szlachty litewskiej na pocztku XIX w. ..... 191

Powstanie 1831 r. na Litwie ......................... 193

Pocztki ucisku narodowego Litwin�w po 1831 r. .............. 195

Tajne organizacje niepodlegociowe na Litwie przed poow XVI w. ... 196

Litwa w czasie Wiosny Lud�w ........................ 196

Zmiany w pooeniu chop�w w poowie XIX w. .............. 197

Wzrost zaludnienia Litwy do 1860 r. ..................... 198

Wielka wasno na Litwie w poowie XIX w. ................ 198

Oznaki postpu w rolnictwie w pierwszej poowie XIX w. ......... 198

Pierwociny przemysu na Litwie w pierwszej poowie XIX w. ........ 199

Oywienie litewskiego ruchu narodowo-kulturalnego w poowie XIX w. . . 200

IX. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861—1904)

Kryzys feudalizmu i zniesienie poddastwa na Litwie w 1861 r. ....... 204

Rewolucyjna propaganda powstacza na Litwie 1861—1862 ......... 205

Powstanie 1863 r. na Litwie .......................... 206

Wie litewska po reformie 1861—1864 .................... 211

Reformy pastwowe 1864—1875 w Rosji a Litwa .............. 212

Szkolnictwo .................................. 214

Rusyfikacja i zakaz druk�w litewskich w 1865 r. ............... 215

Walka Litwin�w o kultur w latach 1865—1882 ............... 216

„Auszra" — przedwit odrodzenia narodowego Litwy 1883—1886 ...... 217

Zaludnienie Litwy w kocu XIX w. i rozw�j przemysu ........... 221

Tworzenie si klasy robotniczej na Litwie w kocu XIX w. ......... 222

Kapitalistyczne przeobraenia i sprzecznoci na wsi litewskiej u schyku XIX w. 223

Pocztki ruchu narodowowyzwoleczego Litwin�w po 1890 r. ........ 224

Pocztki rewolucyjnego ruchu socjalistycznego na Litwie .......... 227

Powstanie partii socjalistycznych ....................... 230

Rozw�j pimiennictwa litewskiego na przeomie XIX i XX w. ........ 234

Narodziny narodowego teatru i sztuki litewskiej ............... 237

Przejawy odrodzenia w ludzie w kocu XIX w. ............... 238

Powstanie polskich obszar�w jzykowych na Litwie ............. 239

Stosunki polsko-litewskie na przeomie XIX i XX w. ............ 241

Zniesienie zakazu druk�w litewskich w 1904 r. ................ 242

X. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905—1914)

Wybuch rewolucji w Rosji i jej odgosy na Litwie .............. 244

Narastanie rewolucji na Litwie ........................ 245

Sejm litewski w Wilnie ............................ 248

Zdawienie rewolucji przez carat ....................... 249

Wzrost buruazji wiejskiej i przemysu .................... 250

Ruch robotniczy i ludowy w latach reakcji .................. 251

Klerykalowie i nacjonalici w walce z postpem ............... 252

395

Litewski ruch kulturalny i naukowy ...................... 253

Narastanie konfliktu polsko-litewskiego .................... 256

Krajowcy i postpowcy polscy na Litwie wobec Litwin�w .......... 258

XI. LITWA PODCZAS I WOJNY WIATOWEJ (1914—1918)

Spoeczestwo litewskie wobec wojny .................... 260

Zajcie Litwy przez Niemc�w w 1915 r. ................... 262

Polityka Niemc�w wobec Litwy 1915—1916 ................. 263

Dziaalno polityczna Litwin�w na zachodzie Europy i w kraju 1915—1916 . 265

Sprawa Litwy po rewolucji lutowej 1917 r. w Rosji ............. 266

Utworzenie Taryby za zgod Niemiec ..................... 267

Deklaracje o niepodlegoci i sojuszu Litwy z Niemcami ........... 269

Pocztki buruazyjnego pastwa litewskiego w 1918 r. ............ 271

Polityka polska wobec Litwy 1915—1918 ................... 273

Polacy litewscy wobec niepodlegoci Litwy 1915—1918 ........... 275

XII. LITWA NIEPODLEGA MIDZY DEMOKRACJ A FASZYZMEM (191S—1940)

Wzrost nastroj�w rewolucyjnych w Litwie w 1918 r. ............. 277

Powstanie Litwy radzieckiej .......................... 278

Utworzenie litewsko-biaoruskiej republiki radzieckiej i jej upadek ..... 280

Umocnienie si Litwy buruazyjnej i jej zatarg z Polsk w 1919 r. ..... 282

Sejm ustawodawczy 1920 r. .......................... 283

Konflikt polsko-litewski o Wilno w 1920 r. .................. 285

„eligiada" .................................. 286

Litwa w walce o Wilno ............................ 287

Kryzys demokracji litewskiej 1923—1926 ................... 288

Faszystowski przewr�t grudniowy 1926 r. ................... 290

Faszyzacja Litwy 1927—1938 ......................... 291

Koci� katolicki a pastwo litewskie ..................... 296

Dziaalno Komunistycznej Partii Litwy w latach 1921—1938 ........ 297

Sp�r polsko-litewski o Wilno 1921—1928 ................... 299

Pisudski i Yoldemaras. Pok�j czy wojna ................... 300

Odzyskanie Kajpedy w 1923 r. ........................ 301

Terytorium, zaludnienie i struktura spoeczno-gospodarcza Litwy ...... 303

Reforma rolna ................................. 309

Rozw�j owiaty, nauki, kultury i sztuki .................... 312

Blaski i ndze literatury ............................ 316

Rozw�j sportu. Tragiczny lot Dariusa i Girenasa ............... 318

Wsp�praca naukowo-kulturalna Polak�w i Litwin�w ............ 319

Ultimatum polskie do Litwy w 1938 r. i nawizanie stosunk�w dyplomatycz
nych ...................................... 320

Utrata Kajpedy na rzecz Niemiec w marcu 1939 r. ............. 323

Odzyskanie Wilna w padzierniku 1939 r. Kryzys w stosunkach litewsko-ra-

dzieckich .................................... 324

Utworzenie Litwy radzieckiej ......................... 327

WANIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1940 .................... 328

BIBLIOGRAFIA ................................. 341

INDEKS NAZWISK ................................ 362

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH ................. 380

SPIS ILUSTRACJI ................................. 388

SPIS MAP .................................... 391

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia książki 4
Krótka historia szatana
Historia Papieru
modul I historia strategii2002
Historia turystyki na Swiecie i w Polsce cz 4
Historia elektroniki
Historia książki
historia administracji absolutyzm oświecony
Psychologia ogólna Historia psychologii Sotwin wykład 7 Historia myśli psychologicznej w Polsce
Historia hotelarstwa wukład
1Wstep i historia 2id 19223 ppt
Historia europejskiej integracji
Historia Prawa Publicznego (1)

więcej podobnych podstron