KOMÓRKA

Komórka - najmniejsza jednostka zdolna do samodzielnego życia.

Atrybuty życia:

• wykorzystanie składników nieorganicznych do budowy substancji organicznych

• reakcja na zmienne warunki otoczenia

Cechy materii żywej:

• zdolność do wymiany składników ze środowiskiem

• wytwarzanie i zużytkowywanie energii

• wzrost

• rozmnażanie

• wrażliwość na bodźce

• zdolność do ruchu

Błony biologiczne

Funkcje:

• oddzielają środowisko zewnętrzne do wnętrza komórki

• tworzą układ podziałów wewnątrzkomórkowych

• regulują przemieszczanie różnych materiałów

• odbierają informacja o zmianach warunków środowiska zewnętrznego i reagują na nie

• w nich struktury umożliwiające kontakt i komunikowanie z innymi komórkami

• umożliwiają przebieg wielu reakcji biochemicznych

Budowa:

• podwójna warstwa lipidowa, w której są zanurzone białka

• ugrupowanie hydrofilowe fosfolipidów - przy powierzchni

• ugrupowanie hydrofobowe łańcuchów kwasów tłuszczowych - wewnątrz

Lipidy błonowe:

• fosfolipidy - zbudowane na bazie glicerolu, dwie grupy alkoholowe zestryfikowane kwasami tłuszczowymi, trzecia kwasem fosforowym

• cholesterol - zapobiega zmianom płynności błony w warunkach obniżonej temperatury

• glikolipidy - zbudowane ze sfingozyny, w błonie komórkowej stanowią składnik warstwy zewnętrznej i uczestniczą w tworzeniu otoczki cukrowcowej wokół komórek tworząc glikokaliks

Białka błonowe - funkcja strukturalna, enzymatyczna, receptorowa i transportowa:

• integralne (transbłonowe) - zanurzone w podwójnej warstwie lipidowej

• powierzchowne - luźno zasocjowane z podwójna warstwą lipidową

Białka transportowe:

• kanały - obszary hydrofilne zawarte w obrębie jednej dużej cząsteczki białkowej, transport wody i jonów

• stale otwarte - wodne (aquaporyny)

• jonowe - działają pod wpływem bodźca (przyłączanie ligandów) lub pod wpływem zmian potencjału

• otwierane mechanicznie

• białka nośnikowe - wiążą wybrane cząsteczki po jednej stronie błony i uwalniają je po drugiej stronie, transport aminokwasów i cukrów prostych

• pompy - białka o charakterze nośników, przenoszą jony wbrew gradientowi stężeń, na koszt energii pochodzącej z hydrolizy ATP transport jonów

• uniport - przenoszona jedna substancja

• kontransport (wspóltransport) - przenoszone są dwie różne substancje

• symport - substancje przemieszczają się w tym samym kierunku

• antysport - substancje przemieszczają się w tym przeciwnych kierunkach

Transport przez błony:

• dyfuzja bierna - zgodnie z gradientem stężeń (od środowiska o wyższym stężeniu do środowiska o stężeniu niższym), nie wymaga energii - substancje rozpuszczalne w lipidach (rozpuszczalniki organiczne - benzen, etanol; sterydy - hormony i leki; niektóre gazy - tlen, azot, dwutlenek węgla; mocznik) oraz substancje przechodzące przez kanały

• dyfuzja ułatwiona - zgodnie z gradientem stężeń nie wymaga energii - substancje przechodzące przez białka nośnikowe

• transport aktywny - wbrew gradientowi stężeń, na koszt energii pochodzącej z hydrolizy ATP - substancje przechodzące przez pompy

• transport aktywny wtórny - równocześnie są transportowane dwie substancja, jedna zgodnie z gradientem stężeń, druga wbrew gradientowi stężeń - glukoza kosztem gradientu sodowego

• transport z błoną - oddzielenie od błony jej fragmentów, które formują pęcherzyki zamykające w swym wnętrzu transportowaną substancję, pęcherzyk zlewa się z błoną ograniczającą strukturę docelową i uwalnia swoją zawartość do wnętrza tej struktury - substancje wielkocząsteczkowych lub całe struktury

• egzocytoza - transport wydzieliny w formie pęcherzyków w stronę błony komórkowej, zlewanie się błony pęcherzyków z błoną komórkową i uwolnienie zawartości pęcherzyka w taki sposób, że przez cały czas zostaje zachowana ciągłość błony komórkowej

• endocytoza - transport substancji ze środowiska zewnętrznego do komórki, pobierana substancja nie przechodzi przez błonę komórkową, lecz przemieszcza się razem z fragmentem tej błony w postaci pęcherzyka

• pinocytoza - dotyczy substancji płynnych, nie wymaga energii

• fagocytoza - dotyczy ciał stałych, wymaga energii, występuje tylko w wyspecjalizowanych komórkach układu odpornościowego

Błona komórkowa (plazmolema):

• otacza całą komórkę

• budowa trójwarstwowa, asymetryczna wynikająca z obecności glikolipidów i reszt cukrowcowych glikoproteidów tylko po stronie zewnętrznej błony, a także z nierównomiernego rozmieszczenia lipidów w obu blaszkach dwuwarstwy

• zawiera liczna receptory: dla pobieranych substancji, dla antygenów i przeciwciał, dla hormonów białkowych i neuromediatorów oraz liczne kanały i białka nośnikowe, cząsteczki adhezyjne - pozwalające na przyleganie komórek

Szkielet błonowy - białka leżące pod powierzchnią błony komórkowej, uczestniczące w wiązaniu błony komórkowej z cytoszkieletem:

• mają charakter włókienkowy

• pozwalają na utrzymanie integralności błony komórkowej

• warunkują stałą lokalizacją określonych białek transportowych

• umożliwiają zmianą ukształtowania błony

Przedziały trawiące

Lizosomy:

• pęcherzyki, wewnątrz których zachodzą procesy rozkładu (lizy) wielkocząsteczkowych substratów, katalizowane przez zawarte w nich enzymy - kwaśne hydrolazy (esterazy - działające na różnego typu wiązania estrowe; glikozydazy - rozkładające wiązania glikozydowe w wielocukrach i proteoglikanach; peptydazy - rozszczepiające wiązania peptydowe w białkach i peptydach)

• heterolizosomy - trawione substancje pochodzą ze środowiska zewnętrznego komórki

• autolizosomy - trawione substancje stanowią składniki wyposażenia komórki

Proteasomy:

• struktury związane z pozalizosomową proteolizą białek

• kierowanie białek do degradacji w proteasomach dokonuje się poprzez przyłączenie do nich innego, małego białka - ubikwityny

Peroksysomy:

• najwięcej - w komórkach aktywnych metabolicznie

• zawierają katalazę, która rozkłada nadtlenek wodoru

Organella

Mitochondria:

• otoczone dwiema błonami biologicznymi: zewnętrzną i wewnętrzną

• zewnętrzna błona mitochondrialna posiada stale otwarte kanały (poryny)

• wewnętrzna błona mitochondrialna - pofałdowana, tworzy grzebień mitochondrialny

• w błonie wewnętrznej, w pobliżu podstawki grzybka (struktury wysterczające z błony wewnętrznej w kierunku macierzy) zlokalizowane są elementy łańcucha transportu elektronów (oddechowego) i uwalniana jest energia magazynowana w ATP

• pomiędzy błonami - przestrzeń międzybłonowa

• wnętrze wypełnia macierz (matrix)

Siateczka śródplazmatyczna:

• zespół spłaszczonych zbiorników (cystern) oraz rozgałęzionych rurek (tubul), ograniczonych błoną

• błona dwuwarstwowa

• siateczka szorstka (ziarnista) odseparowuje białka wydzielane na zewnątrz od białek własnych komórki, modyfikuje wytworzone białka oraz cukry, chroni komórkę przed samostrawieniem izolując enzymy lizosomowe

• siateczka gładka (bezziarnista) stanowi główny zbiornik łatwo uwalnianych jonów Ca2+

• obie siateczki syntezują lipidy, biorą udział w przemianie hormonów sterydowych i przetwarzaniu leków i trucizn

Aparat Golgiego:

• podstawową jednostkę strukturalną - diktiosom

• zespół błoniastych cystern (w liczbie 5-8), spłaszczonych w częściach środkowych i rozszerzonych workowato w częściach brzeżnych, ułożone jedna na drugiej, struktura zwykle półksiężycowato wygięta

• w obrębie diktiosomu wyróżnia się dwa bieguny:

• biegun cis - leżący bliżej jądra, zwykle wypukły, błona przypomina błonę siateczki śródplazmatycznej

• biegun trans - zwrócony do błony komórkowej, wklęsły, błona grubsza, z wyraźnie zaznaczoną strukturą trójwarstwową, upodabnia się do błony komórkowej

• funkcja aparatu Golgiego - przebudowa błony biologicznej, aby stała się kompatybilna i aby mógł odbywać się transport z błoną

Rybosomy:

• zbudowane z rybosomowego RNA i białek; z dwóch podjednostek: mniejszej i większej, do ich połączeniadochodzi w procesie translacji

• produkowane w jąderku

• dzielą się na: wolne i związane z ER

• stanowią miejsce syntezy białek w komórce

Jądro:

• otoczka jądrowa zbudowana z dwóch błon oddzielonych przestrzenią okołojądrową, w miejscach, gdzie błony stykają się z sobą, ulega zamknięciu przestrzeń okołojądrowa, a obszar jądra uzyskuje łączność z cytoplazmą - pory jądrowe, do błony zewnętrznej otoczki od strony cytoplazmy mogą się przyłączać rybosomy, w związku z czym błona ta uważana jest za szczególny obszar szorstkiej siateczki śródplazmatycznej

• zrąb jądra zbudowany z białek warunkujących odpowiednią organizację przestrzenna wewnątrz jądra

• sok jądrowy - płynne składniki jądra, w których zawieszone są: chromatyna, jąderko i zrąb jądra

• jąderko - struktura niestała, odpowiada za produkcję podjednostek rybosomów, wyróżnia się 3 obszary: jasne centra włókienkowe, zawierające aktualnie nieaktywny rybosomowy DNA (rDNA), gęste obszary włókienkowe, gdzie odbywa się proces transkrypcji prerybosomowego RNA (pre-rRNA) oraz obszary ziarniste złożone głównie z dojrzewających podjednostek rybosomów

• chromatyna jądrowa - substancja zawarta w jądrze interfazowym, stanowi rozspiralizowaną (rozproszoną) formę chromosomów

• DNA - najważniejszy składnik chromatyny, molekularny odpowiednik cząstek informacji genetycznej - genów, całkowita zawartość DNA w jądrze o podstawowej, tj. haploidalnej liczbie chromosomów, tworzy genom, każda dwuniciowa cząsteczka DNA tworzy jeden chromosom, nośnikiem informacji genetycznej są odcinki DNA kodujące strukturę białek komórki

• białka histonowe - stanowią grupę niskocząsteczkowych białek o charakterze zasadowym, w zależności od wzajemnej proporcji zawartych w nich aminokwasów lizyny i argininy wyróżnia się 5 klas histonów: H1, H2A, H2B, H3 i H4, występują one w parach tworząc oktamer - rdzeń, na który zostaje nawinięty odcinek podwójnej nici DNA i tworzą struktury podobne do krążka - nukleosomy, które między sobą są połączone histonami H1 i tworzą nukleofilament, z dalszego zagęszczenia chromatyny powstaje chromatyda

• białka niehistonowe stanowią bardzo zróżnicowaną grupę

• białka enzymatyczne biorą udział w syntezie i modyfikacjach kwasów nukleinowych lub w przemianach składników białkowych jądra

• białka regulatorowe - odpowiedzialne za regulację aktywności genów

• białka strukturalne związane z przestrzenną organizacją chromatyny

TKANKI

Tkanka - składa się z komórek o zbliżonej budowie i funkcji oraz z substancji międzykomórkowej będącej wytworem tych komórek.

Tkanka nabłonkowa - komórki bardzo ściśle przylegają do siebie, występują śladowe ilości substancji międzykomórkowej, tkanka leży na błonie podstawnej.

Występowanie:

• wyściółki zewnętrznej powierzchni organizmu (naskórek) i wewnętrznych powierzchni przewodów (ukł. pokarmowego, oddechowego, moczowego, rozrodczego, naczyń krwionośnych)

• gruczoły (skupiska komórek nabłonkowych o funkcji wydzielniczej)

Funkcje:

• pokrywowo-ochronna - ochrona głębiej położonej tkanki (np. nabłonek)

• resorpcyjna - wchłanianie (np. nabłonek jelitowy, kanalików nerkowych)

• wydzielnicza - produkcja i wydzielanie substancji (gruczoły)

• barierowa - regulacja transportu różnych substancji poprzez warstwę nabłonkową (np. śródbłonek naczyń krwionośnych, nabłonek pęcherzyków płucnych, jelit)

• zmysłowa - odbiór bodźców ze środowiska (komórki kubków smakowych i ucha wewnętrznego)

Klasyfikacja:

• ze względu na liczbę warstw komórek

• jednowarstwowe

• wielowarstwowe

• ze względu na kształt komórek

• płaskie

• sześcienne

• walcowate

Funkcje i przykłady lokalizacji różnych typów nabłonków:

• n. jednowarstwowy płaski - funkcja barierowa - naczynia krwionośne, pęcherzyki płucne

• n. jednowarstwowy sześcienny - funkcja barierowa, resorpcyjna, wydzielnicza - kanaliki nerkowe, przewody wyprowadzające gruczołów

• n. jednowarstwowy walcowaty - funkcja barierowa, resorpcyjna, wydzielnicza - żołądek, jelita

• n. wielowarstwowy płaski - funkcja pokrywowo-ochronna - naskórek, jama ustna, przełyk

• n. wielowarstwowy sześcienny - funkcja pokrywowo-ochronna - przewody wyprowadzające gruczołów potowych

• n. wielowarstwowy walcowaty - funkcja pokrywowo-ochronna - strefy przejściowe miedzy nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, a jednowarstwowym walcowatym - odbyt, wpust żołądka, cewka moczowa

• n. wieloszeregowy (rzekomojednowarstwowy) - funkcja pokrywowo-ochronna, wydzielnicza i zmysłowa - drogi oddechowe, kubki smakowe

Polaryzacja błony komórkowej:

• biegun przyszczytowy (wolny)

• mikrokosmki - palczaste wypustki cytoplazmatyczne pokryte błoną komórkową, ich nagromadzenie stanowi brzeżek szczoteczkowy charakterystyczny dla nabłonka wyścielającego jelita, odmianą mikrokosmków są stereocylia, które występują w nabłonku wyścielającym komórki ucha środkowego, stanowią część receptora słuchu i równowagi

• migawki (rzęski) - palczaste wypustki cytoplazmatyczne, obdarzone zdolnością ruchu, ich nagromadzenie stanowi brzeżek migawkowy charakterystyczny dla nabłonka wyścielającego drogi oddechowe, odmianą migawek jest witka plemnika (dłuższa, ma ruchy spiralne)

• biegun boczny - miejsce połączenia komórek nabłonkowych ( połączenie symetryczne)

• połączenia mechaniczne - zapewnia silne powiązanie sąsiadujących komórek, białkiem transbłonowym (katheryna) związane są błony komórkowe oraz cytoszkielety, desmosom np. w naskórku

• połączenia barierowe - białka łączące uszczelniają przestrzeń międzykomórkową, dochodzi do ścisłego styku sąsiadujących błon komórkowych, rejony styku SA uszczelnione sznurami globularnych białek (strefa zamykająca), np. połączenie komórek naczyń z komórkami nerwowymi w mózgu

• połączenia komunikacyjne - umożliwiają bezpośrednie przekazywanie jonów i substancji niskocząsteczkowych z komórki do komórki, w błonach sasiadujących komórek skupione są specyficzne kompleksy białkowe (koneksony), które umożliwiają przechodzenie małych cząsteczek (np. jonów), neksus np. tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca

• biegun przypodstawny - połączenie mechaniczne, asymetryczne - półdesmosom, białko transportowe (integryna) zapewnia połączenie komórki z błoną podstawną

Błona podstawna - zapewnie połączenie tkanki nabłonkowej z tkankami położonymi niżej, odżywia tkankę nabłonkową (dyfuzja), stanowi barierę dla procesów zapalnych i nowotworowych toczących się w organizmie

• blaszka podstawna - wytwór tkanki nabłonkowej

• warstwa włóknisto-siateczkowa - wytwór tkanki łącznej

Odnowa nabłonków - większośc ulega stałej odnowie poprzez podziały mitotyczne, które dostarczają nowych generacji komórek zastępujących stare i zniszczone

Tkanka łączna - wywodzi się z mezenchymy (zarodkowej tkanki łącznej) lub jej pochodnej - szpiku krwiotwórczego, istota międzykomórkowa obfita, warunkuje właściwości fizyczne.

Funkcje:

• łączy, utrzymuje i podpiera inne tkanki

• pośredniczy w rozprowadzaniu tlenu, substancji odżywczych i substancji biologicznie czynnych (np. hormonów) w organizmie

• odpowiada za większość procesów obronnych organizmu

Substancja międzykomórkowa tkanki łącznej

• substancja podstawowa (macierz) - bezstrukturalna masa, zbudowana z białek i związków białkowo-cukrowcowych: proteoglikanów i glikoproteidów; jest silnie uwodniona i dzięki temu umożliwia dyfuzję gazów i substancji odżywczych do rozproszonych na jej terenie komórek

• włókna (zbudowane z białek)

• kolagenowe - tworzą pęczki, są odporne na rozciąganie i rozerwanie, zbudowanie z fibryl (glikoproteid - kolagen), z kolagenu I

• srebrochłonne (siateczkowate, retikulinowe) - bardziej delikatne , tworza sieci o bardzo drobnych oczkach, oplatające bardzo delikatne struktury, komórki lub ich grupy, zbudowane z kolagenu III

• sprężyste (elastyczne) - występują jako pojedyncze włókna, zwykle ułożone w postaci sieci, są bardzo rozciągliwe, budują narządy podlegające wielokierunkowym naciskom (np. skóra) zbudowane z części amorficznej, położonej centralnie - elastyny oraz z części położonejobwodowo - mikrofibryle zbudowane z mikrofibryliny

Komórki tkanki łącznej właściwej:

• fibroblasty - wydłużone z licznymi wypustkami, intensywnie syntetyzują elementy składowe substancji międzykomórkowej (białka, proteoglikany), podlegają regulacji hormonalnej (hormony sterydowe działają hamująco), forma spoczynkowa - fibrocyty

• makrofagi - kuliste (w płynach) lub wielokształtne, wywodzą się z monocytów krwi, zawierają liczne lizosomy.

• makrofagi osiadłe

• makrofagi wolne - poruszają się ruchem pełzakowatym

uczestniczą w procesach obronnych: intensywnie fagocytują i trawią szczątki rozpadłych komórek, mikroorganizmy, ciała obce, itp.

• fagocytoza specyficzna - wymaga dodatkowych bodźców lub substancji

• fagocytoza niespecyficzna - bardziej prymitywna

• komórki plazmatyczne (plazmocyty), kuliste, wywodzą się z limfocytów B, uczestniczą w procesach immunologicznych, produkują przeciwciała

• komórki tuczne (mastocyty), owalne, zawierają w cytoplazmie duże zasadochłonne ziarnistości, a w nich mediatory stanu zapalnego (histamina, heparyna, proteazy), które pod wpływem stymulacji wydzielają do otoczenia poprzez gwałtowną egzocytozę (degranulacja), współpracują w sąsiedztwie drobnych naczyń krwionośnych, szczególnie w narządach stykających się ze środowiskiem zewnętrznym (skóra, przewód pokarmowy, układ oddechowy)

Klasyfikacja:

• tkanka mezenchymalna - jest punktem wyjścia dla wszystkich tkanek łącznych, występuje w okresie embrionalnym, wypełnia wszystkie przestrzenie pomiędzy tworzącymi się narządami, wciska się w obręb tych narządów tworząc zrąb łącznotkankowy, jej istota podstawna złożona jest przede wszystkim z bardzo uwodnionej macierzy i komórek gwieździstych, jej specyficzną odmianą jest tkanka łączna galaretowata, pojawiają się tam pojedyncze włókna kolagenowe, występuje w pępowinie, w miazdze zęba

• tkanka łączna właściwa - najczęstsza, jej klasyfikacja opiera się na wzajemnych proporcjach pomiędzy ilością komórek, a ilością istoty między komórkowej oraz pomiędzy ilością macierzy, a ilością włókien

• tkanka łączna wiotka (luźna) - najpowszechniejsza, wypełnia przestrzenie pomiędzy elementami narządów i tkanek, jest podstawowym budulcem błon surowiczych, towarzyszy naczyniom krwionośnym

skład: dominuje silnie uwodniona macierz, pęczki włókien kolagenowych luźno rozrzucone, mogą występować włókna sprężyste w postaci sieci, rozproszone komórki tkanki łącznej i krwinki białe

• tkanka łączna zbita (włóknista) - skład: w istocie międzykomórkowej występują głównie włókna (przede wszystkim kolagenowe), niewiele substancji podstawowej i komórek (głównie fibrocyty)

• tkanka łączna właściwa zbita o regularnym układzie włókien - uporządkowany układ równolegle biegnących szczególnie grubych pęczków kolagenowych, występuje w strukturach ustroju poddawanych jednokierunkowym naciskom (ścięgna, więzadła)

• tkanka łączna właściwa zbita o nieregularnym układzie włókien - włókna kolagenowe tworzą grube pęczki ułożone chaotycznie, przeplatające się, mogą występować niewielkie ilości włókien sprężystych (skóra właściwa, twardówka oka)

• tkanka łączna siateczkowata - stanowi rusztowanie dla tkanki limfoidalnej i szpiku, buduje ją delikatna sieć włókien srebrochłonnych, na której rozpięte są gwiaździste komórki (głównie fibroblasty i makrofagi) otaczające włókna na kształt mankietów

• tkanka tłuszczowa - komórki dość ściśle do siebie przylegają i ilościowo przeważają znacznie nad substancją międzykomórkową

• tkanka tłuszczowa żółta - powszechniejsza, zbudowana z komórek tłuszczowych (adipocytów) jednopęcherzykowych, zawierających w cytoplazmie pojedynczą dużą kroplę lipidową wypełniającą prawie całą komórkę, adipocyty mogą leżeć pojedynczo lub w większych skupiskach, w tkance tłuszczowej adipocyty oplecione są siecią włókien srebrochłonnych, ściśle przylegają do siebie i tworzą formę zrazików typu piramidowego, jest bardzo silnie unaczyniona, ponieważ bierze aktywny udział w licznych przemianach metabolicznych (liolizy i litogenezy), działanie jest regulowani hormonalnie (ACTH i TSH), glukagon i aminy katoholowe - nasilają, a insulina - dział odwrotnie

występowanie: tkanka podskórna, torebki tłuszczowe niektórych narządów funkcja: gromadzenie, przemiana i uwalnianie tłuszczów

• tkanka tłuszczowa brunatna - zbudowana z mniejszych komórek tłuszczowych wielopęcherzykowych, zawierających w cytoplazmie liczne drobne krople lipidowe i dużo mitochondriów, występują zawsze w formie zrazików, jest bardzo silnie unaczyniona i unerwiona, ponieważ reaguje na stres wywołany oziębieniem organizmu

występowanie: u człowieka w bardzo niewielkich ilościach (wnęka nerki i okolice tarczycy), głównie u noworodków (dół pachowy i tylny trójkąt szyjny)

funkcja: produkcja ciepła

• tkanki łączne podporowe - ich właściwości mechaniczne pozwalają ustrojowi zachować kształt mimo działania sił grawitacji, o tym czy tkanka mezenchymalna przekształci się w tkankę chrzęstną czy w kostną decyduje ciśnienie parcjalne tlenu

• tkanka chrzęstna - zbudowana z obfitej istoty międzykomórkowej i komórek - chondrocytów, które tkwią w jamkach otoczonych zagęszczoną macierzą, chrząstka jest nie aktywna metabolicznie, ponieważ nie jest unaczyniona, tlen i substancje odżywcze dochodzą do jej komórek z naczyń położonych poza chrząstką w ochrzęstnej, dyfundując przez substancję międzykomórkową

• chrząstka szklista - substancja międzykomórkowa zbudowana z macierzy, której składnikiem są agregaty proteoglikanów oraz z włókien kolagenowych (kolagen II), które nie tworzą pęczków, ale układają się w formie gęsto utkanej sieci, wzajemne ułożenie włókien i macierzy: macierz wokół chondrocytów, tworzą kuliste obszary - terytoria chrzęstne, miedzy nimi przebiegają włókna, chondrocyty znajdują się w jamkach i stale produkują składniki istoty międzykomórkowej, ich czynność regulowana jest hormonalnie (parethormon, kalcytonina i tyroksyna)

występowanie: przyczepy chrzęstne żeber, drogi oddechowe - ściany krtani, tchawicy i oskrzeli, powierzchnie stawowe, w okresie embrionalnym - kości długie, a w okresie rozwojowym pozostaje na granicy trzonów i nasad kości, pozwala na dalszy wzrost kości na długości

• chrząstka sprężysta - budowa podobna do tkanki szklistej, substancja międzykomórkowa zawiera dodatkowo włókna sprężyste, nadające tej chrząstce elastyczność, terytoria chrzęstne słabiej rozwinięte

występowanie: małżowina uszna, krtań, oskrzela

• chrząstka włóknista - powstaje jako tkanka łączna zbita o układzie regularnym, dopiero gdy komórki zaczynają się przekształcać w chondroblasty produkujące istotę międzykomórkową charakterystyczną dla tkanki chrzęstnej następuje przekształcenie tkanki, równoległe pęczki włókien kolagenowych (kolagen I), między nimi terytoria chrzęstne o kształcie wydłużonym, bardzo mało substancji podstawowej, chrząstka ta nie ulega regeneracji

występowanie: przyczepy ścięgien, dyski międzykręgowe, spojenie łonowe

• tkanka kostna - istota międzykomórkowa składa się ze składników nieorganicznych - kryształki fosforanów wapniowych (hydroksyapatyty), które tworzą fazę nieorganiczną, wzajemnie się przeplatających włókien kolagenowych (kolagen I), które tworzą fazę organiczną oraz macierzy złożonej z proteoglikanów, podstawową jednostką budowy kości jest blaszka kostna (blaszki systemowe: blaszki o gęstym i luźnym układzie włó­kien ułożone są naprzemiennie) zbudowana ze macierzy, w której znajdują się cienkie włókna kolagenowe, w blaszkach o luźnym utkaniu znajdują się jamki kostne, a w nich leżą osteocyty - komórki kostne z długimi wypustkami cytoplazmatycznymi, jamki połączone są siecią cienkich kanalików kostnych, które przechodzą przez blaszki o utkaniu gęstym, zawierające stykające się ze sobą wypustki osteocytów, kanaliki kostne otwierają się do przestrzeni zawierających naczynia krwionośne, w ten sposób tlen i substancje odżywcze docierają do osteocytów otoczonych zmineralizowaną, nieprzepuszczalną substancją międzykomórkową, kości otoczone są okostną - ciągłą błoną, nie występuje na powierzchniach stawowych, zawiera liczne naczynia krwionośne i komórki macierzyste osteogenne, wzrost kości przyspieszają hormony wzrostu i tarczycy, a hamują hormony płciowe i niedobór witamin C i D

• komórki osteogenne - występują w okresie rozwoju szkieletu, a w dojrzałej kości w okostnej, w śródkostnej, wyściela kanały Haversa, pokrywa beleczki kostne w postaci jednej warstwy spłaszczonych komórek, mogą przekształcać się w osteoblasty

• osteoblasty (komórki kościotwórcze) - produkują składniki istoty międzykomórkowej, po wytworzeniu obszaru nowej tkanki kostnej osteoblasty przekształcają się w osteocyty, które są ich formą spoczynkową, leża na zewnętrznej powierzchni blaszek kostnych i łączą się wypustkami z najbliższymi osteocytami, osteoblasty stymulowane są przez parahormon, hormon wzrostu i metabolity witaminy D, hamowane przez hormony sterydowe (kortykosterydy)

• osteoklasty - wielojądrzaste, duże komórki blisko spokrewnione z makrofagami, zawierające liczne lizosomy i zdolne do fagocytozy, ich aktywne formy znajdują się w zagłębieniach kości - zatokach erozyjnych, ich funkcją jest resorpcja kości, stymulowana przez parahormon, a hamowana przez kalcytoninę i estrogeny

funkcje tkanki kostnej: podporowa, aktywna metabolicznie - magazyn pierwiastków, środowisko dla szpiku kostnego

• kość zbita - tworzy trzony kości długich, zewnętrzną warstwę nasad oraz kości płaskie, blaszki kostne układają się koncentrycznie, wokół kanałów naczyniowych (kanały Haversa) zawierające cienkie naczynie krwionośne, tworząc osteony, kość zbita zbudowana jest ze ściśle ułożonych osteonów, a przestrzenie pomiędzy nimi wypełnione są przez nieregularne blaszki kostne - blaszki międzysystemowe (blaszki wewnętrzne i zewnętrzne)

• kość gąbczasta - tworzy śródkoście kości płaskie i nasady kości długich, zbudowane są z beleczek kostnych tworzących sieć, pokrytych ciągłą warstwą komórek osteogennych, beleczki utworzone są przez równolegle biegnące blaszki kostne, na których znajdują się jamki z osteocytami, między beleczkami znajduje się szpik kostny z naczyniami krwionośnymi, unaczyniający beleczki

stawy - połączenia kości zapewniające swobodną ruchomość, tworzą je powierzchnie kości pokryte chrząstką szklistą i łącząca je torebka stawowa zbudowana z dwóch warstw: zewnętrznej - tkanka łączna włóknista i wewnętrznej - tkanka łączna luźna - błona maziowa, powierzchnia kości oraz torebka ograniczają szczelinowata powierzchnię - jamę stawu, wypełnioną bezbarwnym, przejrzystym, śluzowatym płynem

• krew - szczególna odmiana tkanki łącznej, posiadająca płynną istotę międzykomórkową (osocze) stanowiącą 55% całej objętości krwi, jest ona wodnym roztworem wielu substancji białkowych, pozostałe 45% zajmują elementy morfotyczne - komórki tkanki łącznej

• erytrocyty (krwinki czerwone) - ok. 4,5-5 mln w 1 mm³ krwi, kształt dwuwklęsłego krążka, nie mają jądra ani organelli komórkowych, cytoplazmę wypełnia hemoglobina, która w naczyniach pęcherzyków płucnych przyłącza tlen, a w tkankach go oddaje, w przeciwną stronę erytrocyty transportują dwutlenek węgla, w błonie komórkowej erytrocytów zlokalizowane są antygeny grupowe krwi (AB0, Rh i in.), żyja ok. 130 dni, 1-2% erytrocytów to retikulocyty (erytrocyty nie w pełni dojrzałe), zawierające w cytoplazmie jądro, liczba retikulocytów wzrasta przy nasilonej odnowie krwi (po krwotokach, na dużych wysokościach)

• leukocyty (krwinki białe) - ok. 5-8 tys. w 1 mm³ krwi

• granulocyty - swoiste ziarnistości

• granulocyty obojętnochłonne (neutrofile) - ok. 60-65% wszystkich leukocytów, stanowią pierwszą nieswoistą linie obrony przed zakażeniami i drobnoustrojami i są podstawowymi elementami ostrego stanu zapalnego dzięki zdolności fagocytozy drobnoustrojów, zabijania drobnoustrojów (produkcja nadtlenku wodoru, lizosomów - enzymów rozkładających otoczkę komórki bakterii oraz substancji hamujących wzrost bakterii poprzez eliminację ze środowiska żelaza i witaminy B₁₂ niezbędnych do metabolizmu bakterii) oraz zdolności ruchu w kierunku działania bodźca chemicznego (chemotaksja dodatnia), żyją ok. kilkunastu godzin, po czym przechodzą do tkanki łącznej, będącej terenem jej właściwego działania, żyje tam ok. 2-3 dni

• granulocyty kwasochłonne (eozynofile) - ok. 2-4% wszystkich leukocytów, mają zdolność do ruchu pełzakowatego i fagocytozy, specjalizują się w fagocytozie kompleksów powstałych poprzez reakcję antygenów, przeciwciał, główne funkcje - zabijanie larw pasożytów, bakterii oraz komórek nowotworowych, neutralizacja mediatorów zapalenia produkowanych przez mastocyty, podwyższoną liczbę eozynofili obserwuje się w zakażeniach pasożytniczych i chorobach alergicznych

• granulocyty zasadochłonne (bazofile) - mniej niż 1% wszystkich leukocytów, bardzo podobne do mastocytów zarówno pod względem budowy jak i funkcji (są to jednak różne komórki, mające odmienne prekursory w szpiku), po przejściu do tkanek mogą wraz z mastocytami uczestniczyć w reakcjach alergicznych

• agranulocyty

• limfocyty - ok. 30-35% wszystkich leukocytów

• limfocyty T - niszczą komórki obce antygenowo, np. przeszczepione lub zakażone wirusem (odporność komórkowa), ponadto koordynują współpracę komórek uczestniczących w procesach immunologicznych

• limfocyty B - powstają w szpiku, reagują na obce antygeny namnażając się i przekształcając w plazmocyty, które produkują swoiste przeciwciała (odporność humoralna)

• limfocyty 0 - mają zdolność zabijania komórek zarażonych wirusami oraz nowotworowych

• monocyty - mniej niż 8% wszystkich leukocytów, przebywają we krwi 1-2 dni, następnie migrują do tkanki łącznej i przekształcają się w makrofagi, mają wybitne właściwości fagocytalne, wydzielają substancje biologicznie czynne uczestniczące w reakcjach zapalnych i immunologicznych

• trombocyty (płytki krwi) ok. 200-300 tys. w 1 mm³ krwi, to bezjądrzaste fragmenty większych komórek prekursorowych (megakariocytów) znajdujących się w szpiku, po przerwaniu ciągłości naczynia krwionośnego gromadzą się w miejscu uszkodzenia (agregacja płytek), tworząc "czop" zamykający przerwę w ścianie naczynia, równocześnie wydzielają substancje uczestniczące w procesie krzepnięcia krwi, zapoczątkowując w tym miejscu tworzenie skrzepu

szpik kostny, u osób dorosłych istnieją dwa rodzaje szpiku: żółty (nieaktywny), zbudowany głównie z komórek tłuszczowych i czerwony (krwiotwórczy, hemopoetyczny), zbudowany jest z obfitej sieci naczyń krwionośnych (głównie włosowatych, tzw. zatokowych) - przedział naczyniowy i z tzw. sznurów hemopoetycznych - przedział hemopoetyczny, który wypełniają przestrzenie między naczyniami, buduje go tkanka łączna siateczkowata, a w jej oczkach znajdują się dojrzewające i różnicujące się komórki krwi, po zakończeniu procesu dojrzewania, komórki te przechodzą przez ściany naczyń zatokowych do krwiobiegu

Tkanka mięśniowa - charakteryzuje się pobudliwością - wrażliwość na bodźce i kurczliwością - zdolność do aktywnego skurczu w odpowiedzi na bodźce

aparat kurczliwy komórek mięśniowych - zbudowany z miofilamentów (mikrofilamentów) - cienkich włókienek białkowych cytoszkieletu

• miofilamenty cienkie - zbudowane z białka aktyny i białek towarzyszących

• miofilamenty grube - zbudowane z mechanoenzymu miozyny II

w komórce są one ułożone równolegle do siebie, miofilamenty cienkie są przyczepione do błony komórkowej, po zadziałaniu bodźca miofilamenty przesuwają się równolegle względem siebie w tzw. mechanizmie ślizgowym, przesuwające się miofilamenty cienkie pociągają błonę komórkową powodując skurcz całej komórki

Klasyfikacja:

• tkanka mięśniowa gładka (niższy stopień uporządkowania aparatu kurczliwego)

występowanie: ściany naczyń krwionośnych i wewnętrznych przewodów organizmu

charakter skurczu: wolny, długotrwały, niezależny od naszej woli

sygnały wywołujące skurcz: nerwowe, hormonalne, mechaniczne (rozciąganie)

komórki: wydłużone, wrzecionowate, jedno pałeczkowate jądro położone centralnie, w najgrubszej części komórki, większość organelli zgrupowana w pobliżu biegunów komórki, pozostałe rejony komórki zajęte przez aparat kurczliwy o nieregularnym, sieciowym układzie miofilamentów, każda komórka otoczona jest błoną komórkową - sarkolemą i błoną podstawną, komórki występują w zespołach, tworząc pęczki, np. mięśnie wyprostne włosów w skórze oraz błony mięśniowe gładkie - o w ścianach naczyń i przewodów, w których komórki są ściśle upakowane, oplecione delikatna siecią włókien retikulinowych i niekiedy sprężystych, miedzy komórkami występują liczne połączenia komunikacyjnymi (neksusami) umożliwiające wzajemne przekazywanie bodźców

• tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana (wyższy stopień uporządkowania aparatu kurczliwego)

• mięśnie szkieletowe

występowanie: mięśnie układu ruchowego

charakter skurczu: szybki, względnie krótkotrwały, zależny od naszej woli, liniowy sygnały wywołujące skurcz: wyłącznie nerwowe

komórki: jednostką budowy mięśnia szkieletowego jest włókno mięśniowe - twór (syncytium, zespólnia) powstały przez zespolenie wielu komórek macierzystych (mioblastów), włókno mięśniowe szkieletowe ma kształt walca i długości równej długości danego mięśnia, włókno otoczone sarkolema i błoną podstawną, w części obwodowej, pod sarkolemą znajdują się bardzo liczne jądra (do kilkunastu tysięcy) i typowe organelle, część środkową zajmuje aparat kurczliwy o uporządkowanej organizacji: tworzą go ułożone równolegle włókienka kurczliwe (miofibryle) zbudowane z regularnie rozmieszczonych cienkich i grubych miofilamentów

miofilamenty budujące miofibrylę układają się w powtarzające się segmenty - sarkomery, które są podjednostkami budowy miofibryli, regularny układ miofilamentów w sarkomerze powoduje uwidocznienie na przebiegu miofibryli jasnych i ciemnych prążków, a ponieważ we wszystkich miofibrylach są one ułożone na jednym poziomie, wywołuje to obraz poprzecznego prążkowania całego włókna mięśniowego

miofilamenty cienkie - zbudowane z aktyny F, tworzącej oś główną włókienka, towarzysza jej białka: tropomiozyna - owija się wokół aktyny oraz troponina - ma charakter globularny i składa się z podjednostek: troponina C - przyłącza jony wapnia, troponina T - wiąże się z tropomiozyną oraz troponina I - hamuje interakcję miedzy aktyną a miozyną

miofilamenty grube - zbudowane z cząsteczek mechanoenzymy - miozyny II, jest dimerem, każdy monomer posiada fragment S1, którym może łączyć się z filamentem aktynowym

skurcz włókna mięśniowego:

• bodźcem rozpoczynającym skurcz jest lokalny wzrost stężenia jonów wapnia

• jony wapnia wiążą się z troponiną C

• troponina C zmienia konformację troponiny I

• zmieniona troponina I poprzez troponinę T odsuwa tropomiozynę od aktyny, odsłaniając na aktynie miejsca wiążące filament S1 miozyny

• w skali całego sarkomeru, filament cienkie wsuwają się pomiędzy filament grube, powodując skracanie sarkomeru

• w skali całego mięśnia - zsynchronizowany skurcz wszystkich włókien budujących dany mięsień

mięsień szkieletowy zbudowany jest z licznych, ułożonych równolegle włókien mięśniowych, poprzedzielanych tkanką łączną

• namiętna - pochewka łącznotkankowa (warstwa tkanki łącznej zbitej) otaczająca mięsień

• omięsna - przegrody odchodzące od namięsnej (z tkanki łącznej wiotkiej) otaczające pęczki włókien mięśniowych, prowadzą ona większe naczynia krwionośne i pęczki włókien nerwowych

• śródmięsna - pomiędzy poszczególnymi włóknami mięśniowymi - delikatna tkanka łączna (głównie włókna srebrochłonne i substancja podstawowa), prowadzi naczynia włosowate i pojedyncze włókna nerwowe

• mięsień sercowy

występowanie: przedsionki i komory serca

charakter skurczu: rytmiczny, krótkotrwały, niezależny od naszej woli, przestrzenny

sygnały wywołujące skurcz: rytmiczne, o charakterze nerwowym, ale pochodzące z własnego układu bodźcotwórczo-przewodzącego serca

• komórki układu bodźcotwórczo-przewodzącego - komórki embrionalne ze słabo rozwiniętym układem kurczliwym i licznymi połączeniami typu neksus, część z nich, zgrupowana w węzłach (zatokowo-przedsionkowym i przedsionkowo-komorowym) ma zdolność generowania rytmicznych bodźców, pozostałe przewodzą bodźce i przekazują je na komórki robocze

• komórki robocze - mają charakter rozgałęziony, jedno lub dwa jądra położone centralnie, obok jądra położone są organella, przeważająca część komórki zajmuje aparat kurczliwy - zorganizowany w sarkomery, ale nie tworzy typowych mikrofibryl tylko przestrzenny układ rozgałęziających się i krzyżujących pod kątem prostym pęczków miofilamentów, w miejscu styku dwóch sąsiadujących komórek roboczych wytwarzają się specyficzne dla mięśnia sercowego kompleksy połączeń międzykomórkowych - wstawki, w których występuje desmosom, połączenie o charakterze strefy przylegania oraz połączenie komunikacyjne typu neksus

Tkanka nerwowa - tworzy sieć dzięki połączeniom miedzy komórkami - synapsom

funkcje: system sterowania i łączności, cechuje się pobudliwością (zdolność wytwarzania bodźców i reagowania na nie) oraz przewodnictwem (przekazywanie bodźców)

tworzy ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy substancja międzykomórkowa ograniczona do blaszek podstawnych otaczających komórki nerwowe

• komórki nerwowe (neurony) - składają się z ciała komórkowego (perykarionu) i wypustek: dendrytów - zazwyczaj liczne, krótsze, bogato rozgałęzione, przewodzące bodźce dośrodkowo (do perykarionu), w cytoplazmie - tygroidy, w błonie komórkowej brak kanałów sodowych oraz aksonu - zawsze pojedynczy, dłuższy (do 1 m), słabo rozgałęziony, przewodzący bodźce odśrodkowo, w cytoplazmie nie występują tygroidy, w błonie - kanały sodowe otwierane zmianą potencjału

klasyfikacja neuronów

• ze względu na kształt perykarionu (gruszkowate, piramidowe, ziarniste)

• ze względu na ilość wypustek (wielobiegunowe - liczne dendryty, jeden akson, dwubiegunowe - jeden dendryt i jeden akson, pseudojednobiegunowe - od perykarionu odchodzi jedna wypustka, która dzieli się w kształcie litery T na dendryt i akson oraz jednobiegunowe - posiadają tylko akson lub tylko dendryt)

perykarion zawiera liczne organelle - dobrze rozwinięty aparat Golgiego, liczne drobne mitochondria, lizosomy oraz tigroidy (ciałka Nissla) - grudki występujące w najgrubszych częściach dendrytów, są to skupiska ciasno upakowanych cystern szorstkiej siateczki śródplazmatycznej i wolnych rybosomów, tigroid produkuje znaczne ilości białek niezbędnych do funkcjonowania komórki nerwowej (neuromediatory), dzięki czemu komórki charakteryzuje zjawisko neurosekrecji

włókna nerwowe - wypustki (głównie aksony) otoczone są segmentowanymi osłonkami wytworzonymi przez komórki neurogleju - komórkami Schwanna, które izolują akson od otoczenia, dzięki czemu powstają optymalne warunki dla przewodzenia bodźców

• osłonka Schwanna - powstaje pierwsza, utworzona w postaci rynienkowatego zagłębienia, w którym przebiega akson, żeby powstała osłonka, komórki muszą być ułożone szeregowo - aksony otoczone jedynie osłonką Schwanna to włókna bezrdzenne lub bezmielinowe

• osłonka mielinowa - powstaje jako struktura wtórna na włóknach wyposażonych już w osłonkę Schwanna, fałd błony komórkowej tworzący osłonkę Schwanna okręca się wielokrotnie wokół aksonu tworząc spiralny, wielowarstwowy układ, osłonka mielinowa ma charakter segmentowy, miejscach styku występują przewężenia Ranviera - aksony otoczone osłonką mielinową to włókna rdzenne lub zmielinizowane, charakteryzują się szybkim, skokowym przewodzeniem

włókna nerwowe ułożone w równolegle biegnące pęczki poprzedzielane tkanką łączną tworzą pień nerwowy, czyli nerw obwodowy, pień otoczony jest tkanką łączną włóknistą - naderwie, od którego odchodzą przegrody otaczające poszczególne pęczki - onerwie, pojedyncze włókna wewnątrz pęczka poprzedzielane są siecia włókien retikulinowych, w obrębie których są liczne naczynia włosowate

przekazywanie impulsów pomiędzy komórkami odbywa się w synapsach - miejscach, gdzie komórki nerwowe lub ich wypustki stykają się ze sobą i przekazują sobie bodźce, każda synapsa składa się z części presynaptycznej - przeważnie kolbkowate zakończenie aksonu, zawiera pęcherzyki ze specjalną substancją chemiczną - uroprzekaźnikiem (np. acetylocholina, noradrenalina, peptydy), ze szczeliny synaptycznej rozdzielającej obie części, do niej wydzielany jest neuroprzekaźnik oraz z części postsynaptycznej - w postaci kolca dendrycznego, w błonie posiada receptory dla neuroprzekaźnika

• komórki neurogleju

• komórki gleju ośrodkowego

• glej wyściółkowy - wyściela komory mózgu oraz kanał centralny rdzenia kręgowego, stanowi pozostałość embrionalnego nabłonka neuralnego

• astrocyty - największe komórki glejowe w ośrodkowym układzie nerwowym, mają liczne wypustki, którymi otaczają komórki nerwowe i drobne naczynia włosowate, ich funkcja jest oddzielanie sieci nerwowej od środowiska zewnętrznego, wspomagają metabolicznie komórki nerwowe - gromadzą glikogen lub rozkładają go do glukozy oraz uczestniczą w procesach pourazowej naprawy tkanki nerwowej - po uszkodzeniu tkanki nerwowej namnażają się i wytwarzają blizny

• oligodendrocyty - najmniejsze komórki glejowe, wytwarzają osłonki mielinowe

• komórki mezogleju - są makrofagami osiadłymi na terenie ośrodkowego układu nerwowego, ulegają aktywacji w rejonach procesów chorobowych i uszkodzeń, pochodzą ze szpiku

w obrębie mózgu i rdzenia wyróżnia się dwa rodzaje obszarów różniące się budową histologiczną: istotę szarą - zawierająca perykariony komórek nerwowych, niezmielinizowane włókna nerwowe, komórki neurogleju i liczne naczynia włosowate; tworzy środkowy rejon rdzenia kręgowego i powierzchniową warstwę (korę) mózgu i móżdżku oraz istotę białą - zawierającą zmielinizowane włókna nerwowe, komórki neurogleju i mniej liczne naczynia; tworzy obwodowy rejon rdzenia i centralne rejony mózgowia

zwój międzykręgowy - skupisko neuronów, po za centralnym układem nerwowym, mogą być autonomiczne, wbudowane w struktury narządów (zwoje śródścienne w przewodzie pokarmowym), mogą tworzyć wyodrębnione struktury synaptyczne i czuciowe (zwoje czaszkowe i międzykręgowe), masę zwoju stanowią skupiska komórek pseudojednobiegunowych poprzedzielanych pęczkami włókien nerwowych

NARZĄDY I UKŁADY

Skóra - największy narząd ciała (ok. 1,5 m²), pokrywa powierzchnię zewnętrzną organizmu, chroni organizm przed wrogimi bodźcami zewnętrznymi, uczestniczy w regulacji temperatury ciała i gospodarki wodno-elektrolitowej, współdziała w syntezie witaminy D

ma warstwową budowę

• naskórek (część nabłonkowa) - nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący, zbudowany głównie z komórek nabłonkowych - keratynocytów, podlegających procesowi keratynizacji (rogowacenia), który ma charakter genetycznie zaprogramowanych zmian degeneracyjnych, w wyniku których początkowo żywe komórki zamienione zostają w martwe płytki rogowe, ulegające zniszczeniu, w wyniku złuszczania ubywa komórek a niedobór uzupełniany jest przez podziały komórek macierzystych warstwy podstawnej, czas migracji od warstwy podstawnej do warstwy rogowaciejącej to ok. 28-30 dni, nabłonek ma budowę warstwowa

• do błony podstawnej przylega warstwa podstawna zbudowana z jednego pokładu komórek walcowatych, wśród nich są komórki macierzyste - zdolne do podziału mitotycznego, tworzące warstwę rozrodczą, w warstwie podstawnej znajdują się również melenocyty (komórki barwnikowe) - mają kształt gwiaździsty, zawierają pęcherzyki - melanosomy, w których jest produkowany brunatny barwnik - melaninę (pochłania promieniowanie UV, chroni aparat genetyczny niżej położonych narządów przed promieniowaniem UV)

• warstwa kolczysta składająca się z kilku do kilkunastu pokładów spłaszczonych komórek, połączonych licznymi desmosomami, tu zaczyna się synteza białek odpowiadających za procesy rogowacenia komórek

• warstwa ziarnista - zbudowana z kilku pokładów spłaszczonych komórek ułożonych równolegle do powierzchni naskórka, zawierają żywe jadra, ale występują tam liczne ziarnistości (proces keratynizacji), warstwa ta stanowi barierę naskórkowa nie przepuszczalną dla wody,

• warstwa rogowa (zewnętrzna) - zawiera martwe, bezjądrzaste płytki rogowe, w postaci łusek ułożonych równolegle do powierzchni naskórka, zachodzi tu złuszczanie komórek

oprócz komórek barwnikowych w skórze występują: komórki Langerhansa - komórki dendrytyczne, zlokalizowane w warstwie kolczystej, należą do komórek prezentujących antygen - są spokrewnione z makrofagami, pochodzą ze szpiku, biorą udział w procesach obronnych naskórka (wędrują do naskórka ze skóry właściwej, a po wychwyceniu obcego antygenu migrują z powrotem do skóry właściwej, gdzie prezentują antygen limfocytom) oraz komórki Merkla - zlokalizowane w warstwie podstawnej, mają kontakt z włóknami nerwowymi, odbierają wrażenia czuciowe z naskórka

• skóra właściwa (część łącznotkankowa) - tkanka łączna zbita

• brodawki skórne - zbudowane z tkanki łącznej wiotkiej, zawierają liczne naczynia krwionośne

• warstwa siateczkowa - zbudowana z tkanki łącznej zbitej o układzie nieregularnym

w skórze właściwej są zlokalizowane tzw. przydatki skórne (dodatkowe twory skórne), czyli paznokcie, włosy gruczoły (potowe, łojowe, apokrynowe), liczne receptory czucia wraz z dochodzącymi do nich pęczkami włókien nerwowych

• tkanka podskórna (część łącznotkankowa) - znajduje się pod skórą właściwą, zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej wiotkiej, mogą tu występować komórki tłuszczowe, pozwala na przesuwanie się skóry względem tkanek niżej położonych oraz odpowiada za izolację termiczną i mechaniczną

Układ pokarmowy - zbudowany na zasadzie cewy, dzieli się na część przewodnią (jama ustna, gardło, przełyk) oraz część właściwą trawiącą (żołądek, jelito cienkie: dwunastnica, jelito czcze i jelito kręte oraz jelito grube), należą tu też dwa duże gruczoły: trzustka i wątroba

na całej długości ściana cewy pokarmowej posiada jednakowy układ warstw

• błona śluzowa - składająca się z nabłonka, blaszki właściwej i blaszki mięśniowej śluzówki

• błona mięśniowa - zbudowana z warstwy okrężnej i warstwy podłużnej

• błona włóknista - przydanka albo błona surowicza

Jama ustna - ograniczona policzkami, szczęką i żuchwą z zębami, które służą do mechanicznego rozdrabniania pokarmu, jest tu wydzielana ślina ze ślinianek, która zwilża, otacza pokarm, dzięki czemu łatwiej jest transportowany, w ślinie są amylazy, służące do trawienia wielocukrów, jama ustna pokryta jest błoną śluzową wyścieloną nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, przeważnie nierogowaciejącym (nieznaczne rogowacenie na podniebieniu twardym, dziąsłach i grzbietowej powierzchni języka), warstwa mięśniowa - mięśnie poprzecznie prążkowane, w blaszce właściwej i błonie podśluzowej znajdują się niewielkie gruczoły surowicze, śluzowe i mieszane (gr. wargowe, policzkowe, podniebienne, językowe).

Język - zbudowany z mięśni szkieletowych pokrytych błoną śluzową, na powierzchni grzbietowej błona śluzowa tworzy niewielkie uwypuklenia - brodawki języka

brodawki nitkowate - najliczniejsze, stożkowate, nadają językowi szorstkość, umożliwiając przytrzymywanie kęsów pokarmu

brodawki grzybowate - podobnej wielkości, nieliczne

brodawki okolone - największe, w liczbie 10-12 ułożone wzdłuż granicy między trzonem a korzeniem języka, otoczone głębokimi rowkami

brodawki liściaste - u człowieka szczątkowe, w formie fałdów w tylnej części języka

w nabłonku pokrywającym brodawki grzybowate, okolone i liściaste znajdują się kubki smakowe, pod brodawkami okolonymi i liściastymi znajdują się surowicze gruczoły von Ebnera, których wydzielina opłukuje (oczyszcza) powierzchnie kubków smakowych

Przełyk - nabłonek wielowarstwowy płaski, błona mięśniowa w 1/3 górnej zbudowana z mięśniówki szkieletowej, w 1/3 środkowej z mieszanej, a w 1/3 dolnej z gładkiej, w blaszce właściwej i błonie podśluzowej małe gruczoły przełykowe właściwe wydzielające śluz o charakterze kwaśnym oraz obfite włókna sprężyste, umożliwiające znaczne rozszerzenie ścian przełyku, w trakcie przechodzenia połkniętej porcji pokarmu, za przełykiem wpustem żołądka rozpoczyna się cześć trawiąca cewy pokarmowej

Żołądek - składa się z wpustu, trzonu z dnem i odźwiernika, nabłonek wpustu - strefa przejściowa miedzy nabłonkiem wielowarstwowym płaskim w przełyku, a jednowarstwowym walcowatym w części trawiącej, jego komórki produkują śluz, który chroni ścianę żołądka przed działaniem silnie kwaśnego soku żołądkowego, w ścianie żołądka dość dobrze rozwinięta warstwa mięśniowa, wewnętrzna powierzchnia żołądka wykazuje obecność fałdów i jest podzielona na pola żołądkowe, gdzie znajdują się dołeczki - miejsca ujścia gruczołów żołądkowych, które mają kształt cewki, zbudowane są z cieśni - gdzie grupują się niezróżnicowane komórki nabłonkowe będące pulą regeneracyjną szybko złuszczającej się błony śluzowej oraz z szyjki - zbudowanej z komórek okładzinowych i śluzowych, produkujących śluz o charakterze kwaśnym, dalej znajduje się trzon i dno gruczołu zbudowane przede wszystkim z komórek głównych - produkujących enzymy proteolityczne: pepsynogen - pod wpływem kwasu solnego uaktywnia się w pepsynę, podpuszczkę - wytrącającą kazeinę mleka oraz lipazę żołądkową - trawiącą tłuszcze, komórki okładzinowe - produkują kwas solny (pH 2,5) działający przeciw bakteryjnie, pozwalający na uaktywnienie enzymów oraz czynnik Castle'a niezbędny dla prawidłowego wchłaniania witaminy B₁₂, dla erytropoezy i wchłaniania żelaza, błona mięśniowa składa się z dodatkowej, trzeciej warstwy o przebiegu skośnym, żołądek od zewnątrz otoczony otrzewną, kończy się odźwiernikiem, a za nim zaczyna się jelito cienkie

Jelito cienkie - składa się z trzech kolejnych odcinków: dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego, w dwunastnicy zachodzą procesy trawienia pokarmu, dzieki wydzielinie gruczołów (wątroba, trzustka), środowisko zasadowe, są tu gruczoły dwunastnicze produkujące alkaiczną wydzielinę, której główną rolą jest neutralizacja silnie kwasowej treści pokarmowej pochodzącej z żołądka, w całym jelicie cienkim odbywa się intensywne wchłanianie produktów trawienia i ich przekazywanie do naczyń krwionośnych i limfatycznych, do funkcji resorbcyjnej przyczyniają się: okrężnie pofałdowana błona śluzowa i podśluzowa, liczne kosmki jelitowe znajdujące się na błonie śluzowej oraz brzeżek szczoteczkowy znajdujący się na powierzchni komórek nabłonka

nabłonek jelitowy - jedna warstwa komórek nabłonkowych z kształcie walcowatym

• enterocyty odpowiedzialne za końcowe etapy trawienia i wchłanianie posiadają na powierzchni brzeżek szczoteczkowy

• komórki kubkowe wydzielające śluz

• komórki niezróżnicowane stanowiące pulę regeneracyjną

• komórki Panetha - podobne do makrofagów, fagocytują bakterie i jednokomórkowe pasożyty

• komórki kępkowe - pełnią funkcję chemoreceptorów

• komórki M - biorą udział w procesach immunologicznych

• komórki dokrewne - należą do układu APUD (produkujące hormony peptydowe)

otrzewna przykrywa jelito czcze i kręte, a dwunastnicę tylko w początkowej części (3 cm), pozostałą cześć jest pokryta otrzewną tylko na swojej przedniej powierzchni

Jelito grube - składa się z kątnicy wraz z wyrostkiem robaczkowym, wstępnicy, okrężnicy, zstępnicy, esicy i odbytnicy, kończy się tu większość procesów trawienia, odbywa się intensywne zagęszczanie treści jelitowej, poprzez wchłanianie wody i elektrolitów i zachodzi formowanie mas kałowych, przy ujściu jelita cienkiego w grube ulega zmianie ukształtowanie błony śluzowej - zanikają kosmki jelitowe oraz komórki Panetha, a pojawiają się liczne komórki kubkowe, zewnętrzna błona mięśniowa traci ciągłość i zostaje zredukowana do trzech biegnących podłużnie taśm, otrzewna przykrywa kątnice z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i esicę

cewa pokarmowa kończy się kanałem odbytniczym - kolumny odbytnicze, podłużne fałdy utworzone przez błonę śluzową i podśluzową, blaszka właściwa zawiera bogate sploty żylne, a błona mięśniowa układa się w postaci dwóch zwieraczy (wewnętrznego z mięśniówki gładkiej i zewnętrznego z mięśniówki szkieletowej), przy końcu kanału odbytniczego nabłonek jelitowy zostaje zastąpiony przez nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący

Wątroba - największy gruczoł ustroju produkujący wydzielinę (żółć), „centrum metaboliczne” organizmu, do którego trafiają drogą krwi produkty trawienia z przewodu pokarmowego, komórki wątrobowe przetwarzają je na substancje użyteczne dla organizmu i przekazują z powrotem do krwi, hepatocyt produkuje białka osocza, lipoproteidy, cholesterol i jego pochodne - kwasy i barwniki żółciowe wchodzące w skład żółci, reguluje poziom glukozy poprzez syntezę lub rozkład glikogenu, a także unieczynnia trucizny i leki

jednostką strukturalną wątroby jest zrazik wątrobowy - graniastosłup o podstawie pięcio- lub sześciokąta, oś zrazika tworzy żyła centralna, a w narożach znajdują się małe skupiska tkanki łącznej - przestrzenie wrotne, w których przebiegają trzy rodzaje struktur międzyzrazikowych: tętnica, żyła i przewód żółciowy - tzw. triada wątrobowa, zrazik wypełniają promieniście ułożone blaszki komórek wątrobowych - hepatocytów, a pomiędzy blaszkami również promieniście przebiegają naczynia włosowate - zatoki wątrobowe, przez które krew przepływa od żył i tętnic okołozrazikowych, następnie uchodzą do biegnącej pionowo żyły centralnej w środku zrazika

hepatocyt - wieloboczną komórką, posiada kuliste jadro, wszystkie organella

biegun naczyniowy - skierowany w stronę przylegającego naczynia zatokowego, pełni funkcję resorbcyjną i wydzielniczą (wydziela do naczyń wyprodukowanych w komórce białek i lipoproteidów)

biegun żółciowy - znajduje się na pograniczu z sąsiednim hepatocytem, w tym miejscu błony komórkowe obu hepatocytów tworzą symetryczne wpuklenia uszczelnione połączeniami międzykomórkowymi - kanalik żółciowy, do którego wydzielana jest żółć

drogi żółciowe

wewnątrzwątrobowe - między komórkami znajdują się kanaliki żółciowe docierające do obrzeża zrazika, tam uchodzą do krótkich przewodzików żółciowych wyścielonych nabłonkiem jednowarstwowym płaskim przechodzącym w sześcienny, przewodziki opuszczają teren zrazika i uchodzą do biegnących w tkance łącznej i wchodzących w skład triad międzyzrazikowych przewodów żółciowych, wyścielonych nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym

zewnątrzwątrobowe - międzyzrazikowe przewody żółciowe łączą się w przebiegające już poza wątrobą przewody wątrobowe, zbiegające się w przewód żółciowy wspólny, od którego odgałęzia się przewód pęcherzykowy prowadzący do pęcherzyka żółciowego, ściany tych przewodów wyścielone są błoną śluzową pokrytą nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, pod nim znajduje się blaszka właściwa, następnie błona podśluzowa i warstwa mięśniówki gładkiej

Trzustka - duży gruczoł równocześnie zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczy, o zrazikach zbudowanych z ciasno upakowanych jednostek zewnątrzwydzielniczych - pęcherzyków trzustkowych, na terenie zrazików znajdują się rozproszone grupy komórek dokrewnych - wysepki trzustkowe oraz wewnątrzwydzielnicze przewody wyprowadzające

pęcherzyk trzustkowy - kulistym skupiskiem piramidowych komórek wydzielniczych produkujących białka i otoczonych od zewnątrz błoną podstawną, wewnątrz komórek znajduja się ziarna zawierające enzymy hydrolityczne, które w większości sa w formie nieczynnych proenzymów, które aktywują się w świetle jelita, enzymy trawiące białka - trypsyna, chymotrypsyna, karboksypeptydaza oraz enzymy trawiące inne substancje - elastaza (elastyna), fosfolipaza (fosfolipidy), lipazy trójglicerydowe (trójglicerydy), α amylaza (cukrowce), DNA-za i RNA-za (kwas nukleinowy)

Układ wydzielania wewnętrznego - gruczoły dokrewne produkują substancje (hormony) regulujące aktywność różnych komórek, a przez to czynność narządów lub nawet całego organizmu, komórki produkujące hormony mogą być skupione w gruczoły lub mogą występować w formie rozproszonej pomiędzy elementami innych narządów, wyróżnia się wydzielanie: endokrynne - hormony wydzielane są bezpośrednio do krwi i parakrynne - wydzielanie do płynu tkankowego i wywołuje działanie lokalne, gruczoły dokrewne działają też wzajemnie na siebie, ale nadrzędną funkcje sprawuje przysadka, która jest kontrolowana przez podwzgórze - cześć centralnego systemu nerwowego, pełni funkcję dokrewną dzięki czemu integruje dwa oddzielnie lecz współdziałające systemy regulujące - dokrewny i nerwowy

Przysadka mózgowa - składa się z części gruczołowej - płat przedni oraz z części nerwowej - płat tylny

część gruczołowa ma część obwodową, gdzie znajdują się komórki chromochłonne

kwasochłonne - somatotrofy (hormon wzrostu GH), mammotrofy (prolaktyna PRL)

zasadochłonne - gonadotrofy (folitropina FSH i lutropina LH), kortykotrofy (kortykotropina ACTH, endorfina), tyreotrofy (tyreotropina TSH)

część neuronowa stanowi część podwzgórza mózgowego - zbudowana z bezmielinowych aksonów komórek nerwowych, których perykariony zlokalizowane są w podwzgórzu, cześć ta składa się z trzech obszarów: wyrostek lejcowaty - zakończenia aksonów, zawiera ziarnistości, w których znajdują się oksytonina i wazopresyna (hormony antydiuretyczne), szczypułka lejka oraz wyniosłość przyśrodkowa - znajdują się tu rozproszone komórki, w których produkowane są hormony: czynniki uwalniające (liberyny) i czynniki hamujące (statyny)

Tarczyca - leży na przedniej powierzchni szyi, składa się z dwóch płatów połączonych cieśnią, otoczonych torebką, która wnikając do środka dzieli tarczycę na zraziki, w obrębie zrazików tarczycy znajdują się komórki

komórki pęcherzykowe - komórki główne tarczycy, otoczone gęstą siecią włosowatych naczyń krwionośnych, ściana pęcherzyka utworzona jest z jednej warstwy komórek nabłonkowych, komórki pęcherzykowe zmieniają się w zależności od ich stanu czynnościowego

w fazie wydzielania mają kształt walcowaty, syntetyzuja i wydzielaą do światła pęcherzyków tyreoglobulinę

w fazie spoczynku zmniejszają swoje rozmiary, stają się płaskie

w fazie resorbcji komórki mają kształt sześcienny, pobierają z powrotem tyreoglobulinę i przyłączają do niej atom jodu, powstaje wówczas tyroksyna (T₄) i trójjodotyronina (T₃)

komórki C (okołopęcherzykowe) są zlokalizowane pojedynczo lub w małych grupach na zewnątrz od komórek pęcherzykowych, produkują one białkowy hormon - kalcytoninę, obniżający poziom wapnia w płynach ustrojowych.

stymulująco na tarczycę działa TSH, hormony tarczycy powodują wzmożenie mitochondrialnych procesów utleniania oraz stymulują wewnątrzkomórkowe przemiany (syntezę białek, lipidów i węglowodanów)

Przytarczyce - najczęściej cztery, otoczone są torebką, która wnika w głąb i dzieli przytarcztce na płaciki, zbudowane są z bardzo małych komórek głównych ułożonych w postaci gwiazd, produkują białkowy parathormon (PTH) podwyższający poziom wapnia w płynach ustrojowych oraz z nielicznych komórek oksyfilnych - bogatych w mitochondria, o nieznanej funkcji

Nadnercza - znajdują się w tkance tłuszczowej otaczającej nerkę, składają się z dwóch części: kory pochodzenia nabłonkowego i rdzenia pochodzenia nerwowego

kora nadnerczy znajduje się pod torebką łącznotkankową otaczającą nadnercze, produkuje hormony sterydowe - pochodne cholesterolu, składa się z warstw

warstwa kłębkowata (15%) - komórki ułożone w postaci kłębków, produkują mineralokortykosterydy (np. aldosteron), działające na komórki kanalika dalszego nefronu, powodując zatrzymanie w ustroju jonów sodowych przy zwiększonym wydalaniu z moczem jonów potasowych i wodorowych, wydzielanie mineralokortykosterydów regulowane jest przez układ renina-angiotensyna

warstwa pasmowata (80%) - komórki ułożone w postaci pojedynczych lub podwójnych szeregów, produkują glikokortykosterydy (np. kortyzol i kortykosteron) wpływające na gospodarkę węglowanową, oddziałujące na przemianę tłuszczów i białek, powodujące wzrost anabolizmu w wątrobie i katabolizmu w pozostałych narządach, działające na błony lizosomowe stabilizująco co wiąże się z efektem przeciwzapalnym i immunosupresyjnym, wzrost warstwy pasmowej i jej funkcja wydzielnicza stymulowana jest przez ACTH

warstwa siatkowata - zbudowana z pasm komórek przeplatających się w postaci sieci, komórki tej warstwy produkują niewielkie ilości hormonów sterydowych należące do androgenów

rdzeń nadnerczy - zbudowany z nieregularnie ułożonych komórek chromochłonnych, które w ziarnistościach produkują dwie aminy katecholowe - adrenalinę (wywołuje wielostronną odpowiedź organizmu na stres) i noradrenalinę (działa na mięśniówkę gładką i wydzielanie gruczołów), z komórkami chromochłonnymi kontaktują się aksony komórek zwojowych rdzenia nadnerczy oraz komórki przedzwojowe, zakończenia układu cholinerkicznego, ponadto w rdzeniu nadnerczy występują niezbyt liczne komórki zwojowe

Trzustka - część wewnątrzwydzielnicza składa się z komórek wyspowych trzustki

komórki A - produkują glukagon, podnoszą poziom cukru we krwi

komórki B - produkują insulinę, obniżają poziom cukru we krwi

komórki D - produkują somatosteryną, hamują wydzielanie innych hormonów układu pokarmowego

komórki PP- produkują polipeptyd trzustkowy, hamują wydzielanie soku trzustkowego

Szyszynka - ma bezpośrednie połaczenie z drogami wzrokowymi, dlatego przypuszcza się, że może uczestniczyć w ustalaniu zależności od światła zalezności rytmów biologicznych

Układ moczowy - składa się z nerki i z dróg moczowych

Nerka zbudowana jest z bardzo licznych, ciasno upakowanych rurek nabłonkowych (kanalików nerkowych), którym towarzyszy gęsta sieć włosowatych naczyń krwionośnych, kanaliki nerkowe ułożone są w sposób uporządkowany, w znacznej części równolegle do siebie, co sprawia, że na terenie nerki można wyodrębnić dwie strefy korę i rdzeń nerki

kora nerki - zlokalizowana obwodowo i zbudowana z dwóch rodzajów obszarów: labiryntu, w którym znajdują się ciałka nerkowe i kanaliki nerkowe o krętym przebiegu oraz z promienistości rdzennych, w których biegną kanaliki nerkowe o przebiegu prostym

rdzeń nerki - zlokalizowany głębiej, skupiający kanaliki nerkowe o przebiegu prostym.

jednostką strukturalną i czynnościową nerki jest nefron - pojedynczy kanalik nerkowy o zróżnicowanej odcinkowo budowie, rozpoczynający się specjalnym tworem naczyniowo-nabłonkowym - ciałkiem nerkowym - i uchodzący do kanalika zbiorczego (cewki zbiorczej)

• ciałko nerkowe

• kłębuszek naczyniowy tworzy kilkadziesiąt pętli naczyń włosowatych o ścianie okienkowej, do tych naczyń krew doprowadzana jest przez tętniczkę doprowadzającą, a odprowadzana przez tętniczkę odprowadzającą, wspólne miejsce dojścia i wyjścia tętniczek nosi nazwę bieguna naczyniowego ciałka nerkowego

• nabłonkowa torebka Bowmana, od której odchodzi kanalik proksymalny, torebka Bowmana otacza kłębuszek i utworzona jest przez dwie warstwy (blaszki) nabłonkowe: zewnętrzną (ścienną) i wewnętrzną (trzewną), pomiędzy którymi znajduje się szczelinowata przestrzeń, łącząca się ze światłem kanalika proksymalnego, blaszka ścienna utworzona jest przez nabłonek jednowarstwowy płaski, a blaszkę trzewną budują podocyty - komórki z licznymi wypustkami, którymi szczelnie otaczają naczynia kłębuszka, miejsce odejścia kanalika proksymalnego od torebki Bowmana nosi nazwę bieguna moczowego (kanalikowego) ciałka nerkowego

w ciałku nerkowym zachodzi proces ultrafiltracji: osocze krwi przefiltrowuje się z naczyń krwionośnych do przestrzeni wewnątrz torebki Bowmana, tworząc tam mocz pierwotny (pramocz), który zawiera praktycznie wszystkie składniki osocza z wyjątkiem wysokocząsteczkowych białek, w procesie tym osocze przechodzi kolejno przez okienka w komórkach śródbłonkowych, zespolone blaszki podstawne śródbłonka i podocytów oraz szczeliny pomiędzy wypustkami podocytów, te trzy elementy tworzą tzw. barierę filtracyjną ciałka nerkowego

• kanalik proksymalny - zbudowany z sześciennych komórek przystosowanych do procesów wchłaniania i transportu substancji przez błonę komórkową, na powierzchni zwróconej do światła kanalika mają brzeżek szczoteczkowy, w cytoplazmie liczne organelle, a w części dolnej prążkowanie przypodstawne, komórki te wchłaniają i przekazują do otaczających kanalik naczyń włosowatych znaczną część wody i większość substancji zawartych w moczu pierwotnym, proces ten nosi nazwę resorbcji zwrotnej i powoduje, że substancje użyteczne dla organizmu nie są tracone, natomiast w moczu pozostają tylko substancje przeznaczone do wydalenia

• kanalik pośredni - najcieńszy odcinek nefronu, którego ścianę tworzą spłaszczone komórki o cytoplazmie ubogiej w organelle

• kanalik dystalny - zbudowany z niższych komórek sześcienne posiadające prążkowanie przypodstawne, ale bez brzeżka szczoteczkowego, posiadają one w błonie komórkowej, podobnie jak komórki kanalika pośredniego, liczne białka transportujące jony, współpracując z biegnącymi równolegle naczyniami włosowatymi oraz z kanalikami pośrednimi i cewkami zbiorczymi, poprzez transport jonów i wody ze światła do naczyń uczestniczą w stopniowym zagęszczaniu moczu

• cewka zbiorcza - to kanalik zbierający mocz z wielu nefronów, uchodzą do niego kanaliki dystalne, cewki zbiorcze przebiegają początkowo w promienistościach rdzennych, następnie w rdzeniu nerki i uchodzą do kielichów nerkowych, utworzone są przez nabłonek jednowarstwowy sześcienny, który zmienia się stopniowo w walcowaty, w cewkach zbiorczych dokonuje się ostateczne zagęszczenie i zakwaszenie moczu

odcinki nefronu o prostym przebiegu kanalik proksymalny - część prosta, kanalik pośredni i kanalik dystalny - część prosta tworzą razem pętlę Henlego, o kształcie wydłużonej litery U

aparat przykłębuszkowy - kanalik dystalny nefronu zawsze przebiega obok macierzystego ciałka nerkowego i styka się z tętniczką doprowadzającą, w tym miejscu tworzy się aparat przykłębuszkowy, który budują dwa główne elementy składowe: komórki ziarniste (nabłonkowate) - przekształcone komórki mięśniowe gładkie tętniczki, które produkują i wydzielają białko reninę - substancję podnoszącą ciśnienie krwi oraz komórki plamki gęstej - przekształcone komórki ściany kanalika dystalnego, które monitorują skład jonowy i szybkość przepływu moczu, aparaty przykłębuszkowe chronią nerkę przed zaburzeniami ultrafiltracji wynikającymi z nadmiernego spadku ciśnienia krwi

Drogi moczowe - wszystkie odcinki dróg moczowych - z wyjątkiem cewki moczowej - wyścielone są nabłonkiem przejściowym

• kielichy i miedniczki nerkowe - anatomicznie należą jeszcze do nerki, jednak znajdują się poza jej miąższem, wyściela je błona śluzowa, pod którą nieostro zaznaczają się błona podśluzowa i cienka warstwa mięśniówki gładkiej

• moczowód - ma wyraźną budowę warstwową: błona śluzowa, błona mięśniowa zbudowana z 3 warstw: podłużnej, okrężnej i podłużnej oraz łącznotkankowa warstwa zewnętrzna (przydanka)

• pęcherz moczowy - ściana ma budowę warstwową podobną jak w moczowodzie, ale warstwa mięśniowa jest zdecydowanie grubsza i zawiera pęczki komórek mięśniowych gładkich o różnokierunkowym przebiegu

• cewka moczowa

---