CZĘŚĆ XIV - PRAWA CZŁOWIEKA

1. Pojęcie praw człowieka.

Wśród wielu obowiązków nałożonych na policjantów przez ustawę o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. jest również jeden dotyczący ochrony praw człowieka. W artykule 14 ust. 3 zapisane jest: Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka.

Dla dobrej realizacji tego obowiązku niezbędne jest właściwe rozumienie pojęcia „prawa człowieka”.

Prawa człowieka określają wzajemne relacje pomiędzy człowiekiem i państwem, a dokładnie nakładają na państwo pewne obowiązki, jakie ma ono wobec człowieka. Skąd te obowiązki się biorą? Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, należy wyjaśnić sobie dokładne znaczenie kilku pojęć. Są nimi: państwo, obywatel, bezpaństwowiec, człowiek.

Państwo stworzył sam człowiek w celu poprawy swojego bytu. Państwo jest to sposób organizacji wspólnot ludzkich. Innymi słowy państwo to organizacja skupiająca ludzi w określonym celu.

Państwo jest wyższą formą rozwoju organizacji zbiorowości ludzkich. Wcześniej były plemiona, wspólnoty rodowe. Państwo było (i jest) wyższą formą organizacji ludzi, doskonalszą, dającą większe możliwości.

Organizacja „państwo” ma również swoich członków. Są nimi obywatele.

Jakie są relacje pomiędzy państwem i obywatelem? Do czego zobowiązany jest obywatel, a do czego państwo? Obywatel musi stosować się do praw istniejących w państwie i musi wypełniać swoje obowiązki obywatelskie. Państwo musi zapewnić obywatelowi realizację jego praw obywatelskich.

Każdy obywatel jest człowiekiem.

Inne relacje są pomiędzy państwem i obywatelem, a inne pomiędzy państwem i człowiekiem. Pomiędzy państwem i obywatelem istnieje pisana lub niepisana umowa o wzajemnych relacjach. Nie ma takiej umowy pomiędzy państwem i człowiekiem. Stąd konieczność formułowania praw człowieka, czyli powinności państwa wobec samego człowieka.

Dlaczego państwo ma mieć jakieś zobowiązania wobec człowieka? Czy nie wystarczą prawa obywatelskie? Nie wystarczą. Nie każdy człowiek jest obywatelem danego państwa. Ponadto mogą być również bezpaństwowcy.

Natomiast każdy człowiek posiada coś, co nazywamy godnością. Poszanowania tej godności człowieka przez państwo strzegą prawa człowieka.

Godność dzieli się na osobową (przynależną każdemu człowiekowi z racji urodzenia) i osobistą (tą, którą człowiek sobie wypracowuje swoimi czynami w trakcie swojego życia). Godność osobowa przysługuje każdemu człowiekowi niezależnie od pochodzenia, stanu majątkowego, religii.

Godność osobowa jest fundamentem niezbywalnych praw ludzkich.

Państwo powinno zapewnić prawa człowieka (poszanować jego godność osobową) każdemu człowiekowi, który przebywa na jego terytorium. Nie może z tego tytułu żądać nic w zamian. Prawa człowieka należą się bezwarunkowo.

2. Charakterystyka praw człowieka.

Prawa człowieka posiadają cechy. Wśród najważniejszych można wymienić:

• uniwersalność (na całym świecie wszystkie prawa człowieka mają to samo znaczenie),

• indywidualność (przynależą każdemu człowiekowi bez względu na rasę, pochodzenie, kolor skóry, język, którym się posługują itd.),

• jednokierunkowość (państwo nie może żądać od człowieka żadnych zobowiązań w zamian za prawa człowieka),

• nienaruszalność (żadne państwo nie może łamać praw człowieka),

• niezbywalność (praw człowieka nie można się wyzbyć, nie można ich sprzedać, scedować, odstąpić, zrzec się),

• względność (prawa człowieka mogą podlegać pewnym ograniczeniom).

Względność praw człowieka oznacza, że realizacja niektórych praw człowieka może być przez państwo „zawężana”. Nie rodzi to jednak dowolności ani swobody.

Wszystkie ograniczenia praw człowieka muszą odpowiadać następującym warunkom:

• muszą być niezbędnie konieczne,

• muszą być dokonane w minimalnym zakresie,

• muszą być zapisane w akcie prawnym rangi ustawy,

• muszą podlegać kontroli,

• konkretne przypadki muszą być rozpatrywane przez sąd,

• wszystkie te ograniczenia muszą przynależeć demokratycznemu państwu.

Są też prawa bezwzględne (tzw. absolutne), które nie podlegają żadnym ograniczeniom, np. zakaz tortur, prawo do sądu, zakaz niewolnictwa.

Wśród praw człowieka są takie, które nazywamy prawami oraz takie , które określamy mianem wolności. Jest pewna różnica pomiędzy nimi.

Dla realizacji praw człowieka wymagana jest aktywność państwa.

Dla realizacji wolności prawoczłowieczych wymagana jest bierność państwa.

Prawa człowieka możemy podzielić na prawa materialne i prawa proceduralne.

Wśród praw człowieka są takie, których realizację możemy wyegzekwować (prawa twarde). Są też takie, których nieprzestrzeganie może się wiązać jedynie z dezaprobatą, z potępieniem (prawa miękkie).

3. Źródła praw człowieka.

Jak powstają prawa człowieka? Skąd się biorą?

Przede wszystkim prawa człowieka ktoś musi sformułować po raz pierwszy. Powstaje idea stworzenia konkretnego prawa człowieka. Pomysł rodzący się w umyśle jakiegoś człowieka będzie wynikał z przeświadczenia o potrzebie zapewnienia przez to prawo poszanowania godności człowieka przez państwo.

4. Katalog podstawowych praw i wolności.

Prawa człowieka można podzielić na takie, które są pierwszoplanowe (fundamentalne), stanowiące niejako podstawę funkcjonowania człowieka w państwie, oraz takie, które można traktować jako drugoplanowe (ale to nie znaczy, że nieistotne).

prawo do życia	wolność sumienia	prawo do pracy
zakaz tortur	wolność wyznania	prawo do ochrony zdrowia
prawo do wolności	wolność słowa	prawo do nauki
prawo do bezpieczeństwa osobistego	prawo do zgromadzeń	prawo do korzystania z walorów środowiska naturalnego
prawo do rzetelnego procesu	prawo do stowarzyszania się	prawo do korzystania z dorobku kultury
prawo do prywatności	prawo wyborcze	prawo do twórczego udziału w kulturze
prawo do własności	prawo do równego i wolnego dostępu do służby publicznej	prawo do założenia rodziny
prawo do swobody poruszania się		prawo do opieki nad rodziną
		prawo do opieki nad młodzieżą

5. Systemy ochrony praw człowieka.

5.1 Rodzaje systemu ochrony praw człowieka.

System ochrony praw człowieka to wszelkie instrumenty prawne i instytucjonalne służące kontroli przestrzegania oraz egzekwowania praw człowieka.

Wyróżniamy systemy krajowe oraz międzynarodowe.

Wśród systemów krajowych wymienić można przykładowo instytucje:

1. organy państwowe:

• Rzecznik Praw Obywatelskich,

• Rzecznik Praw Dziecka,

• Trybunał Konstytucyjny,

• sądy powszechne,

• prokuratura,

• Policja,

1. państwowe placówki i instytucje:

• kuratoria oświaty,

• rzecznicy praw ucznia,

• pedagog szkolny,

• placówki poradnictwa psychologicznego,

• ośrodki pomocy społecznej,

1. pozarządowe organizacje i instytucje:

• Komitet Praw Dziecka,

• Fundacja „Dzieci niczyje”,

• Helsińska Fundacja Praw Człowieka,

• Fundacja na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem,

• telefony interwencyjne,

• telefony zaufania,

• ośrodki pomocy.

Są też międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka. Do najważniejszych należy zaliczyć:

• Trybunał Praw Człowieka w Strasbourgu,

• Komitet Ochrony Praw Dziecka,

• Komitet Ochrony Praw Człowieka.

5.2 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

W 1949 r. powstała Rada Europy. Dla zagwarantowania podstawowych praw człowieka Rada Europy uchwaliła w 1950 r. w Rzymie Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Rada Europy uznała, że każde państwo członkowskie oraz państwo wyrażające chęć wstąpienia do Rady musi obowiązkowo podpisać tę Konwencję. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jest pierwszym dokumentem prawa międzynarodowego gwarantującym przestrzeganie praw człowieka na terenie państw - sygnatariuszy.

Polska ratyfikowała Konwencję 1 maja 1993 r.

Wraz z upływem czasu wzrasta świadomość prawoczłowiecza, chęć gwarantowania jeszcze większej ilości tych praw. Konwencja jest dokumentem uchwalonym w połowie XX w. Jak każdy dokument tego rodzaju powinna ona wraz z upływem czasu ulegać modyfikacji. Powstał jednak problem możliwości realizacji nowych gwarantowanych praw człowieka przez państwa członkowskie Rady. Stąd pomysł, aby Konwencję pozostawić w niezmienionej postaci, w takiej jaką przyjęto w 1950 r. Wszelkie nowe prawa oraz nowe rozwiązania proceduralne wprowadzano za pomocą dodatkowych aktów prawnych nazywanych protokołami dodatkowymi. Po uchwaleniu tych protokołów przez Radę Europy każde państwo ma możliwość ich podpisania lub niepodpisania bez żadnych konsekwencji. Jednak po podjęciu decyzji podpisania protokołu dodatkowego państwo takie bezwzględnie musi przestrzegać jego postanowień. Polska ratyfikowała sześć z nich.

Ponieważ Konwencja i podpisane protokoły dodatkowe są aktami prawnymi o charakterze twardym (za ich nieprzestrzeganie grożą państwom sankcje) ustanowiono organ stojący na straży ich przestrzegania. Jest nim Trybunał Praw Człowieka w Stasbourgu. Każdy człowiek, który uzna, że zostało złamane jego prawo człowieka i nie może dojść sprawiedliwości w swoim kraju, może wystąpić ze skargą do tego Trybunału. Jeżeli Trybunał przyzna mu rację, nakaże zaskarżonemu państwu przestrzeganie naruszonego prawa oraz może przyznać poszkodowanemu odpowiednie zadośćuczynienie finansowe.

5.3 Prawa człowieka zawarte w Konwencji.

5.3.1 Prawa osobiste:

1. prawo do życia (art. 2) - w Konwencji prawo względne, protokół dodatkowy nr 6 znosi karę śmierci,

2. zakaz tortur (art. 3) - oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania (prawo bezwzględne),

3. zakaz niewolnictwa (art. 4) - prawo bezwzględne,

4. zakaz poddaństwa (art. 4) - prawo bezwzględne,

5. zakaz pracy przymusowej (art. 4) - prawo względne,

6. zakaz pracy obowiązkowej (art. 4) - prawo względne,

7. prawo do wolności (art. 5) - prawo względne,

8. prawo do bezpieczeństwa osobistego (art. 5) - prawo bezwzględne,

9. prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6) - prawo bezwzględne,

10. zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 7) - prawo bezwzględne,

11. prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8) - prawo względne.

5.3.2 Prawa polityczne:

1. wolność myśli (art. 9) - prawo względne,

2. wolność sumienia (art. 9) - prawo względne,

3. wolność wyznania (art. 9) - prawo względne,

4. wolność słowa (art. 10) - prawo względne,

5. prawo do stowarzyszania się (art. 11) - prawo względne,

6. prawo do zgromadzeń (art. 11) - prawo względne.

5.3.3 Prawa społeczno-ekonomiczno-kulturalne:

1. prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12) - prawo względne,

2. zakaz dyskryminacji (art. 14) - prawo bezwzględne.

5.4 Zasady składania skarg do Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu:

1. Do wniesienia skargi uprawniony jest zarówno każdy człowiek (osoba fizyczna), jak i niepaństwowa organizacja oraz stowarzyszenie osób. Skargi mogą wnosić też państwa przeciwko innym państwom.

2. Zaskarżeniu podlegają decyzje indywidualne dotyczące konkretnej osoby, a także czynności organów państwa (lub ich zaniechanie lub bezczynność).

3. Musi być naruszone prawo przewidziane w Konwencji lub jej protokołach dodatkowych, o ile zostały one ratyfikowane przez państwo, przeciwko któremu wnoszona jest skarga.

4. Złamanie praw człowieka, których dotyczy skarga, musi nastąpić w czasie, gdy zaskarżone państwo było związane postanowieniami Konwencji oraz działa w stosunku do niego deklaracja o uznaniu skarg indywidualnych (Polska od 1 maja 1993 r.).

5. Muszą być wyczerpane wszystkie środki prawne przewidziane prawem wewnętrznym. Jeżeli prawo wewnętrzne nie przewiduje żadnego środka zaskarżenia, można skargę kierować bezpośrednio do Trybunału.

6. Skierowanie petycji do ciał przedstawicielskich, wniosku o rewizję nadzwyczajną lub listu do Rzecznika Praw Obywatelskich wyklucza jednoczesne wystąpienie ze skargą do Trybunału. Jednak zwrócenie się do tych organów przed wystąpieniem do Trybunału nie jest obowiązkowe.

7. Skarga musi odpowiadać określonym wymogom formalnym. Przede wszystkim musi być złożona na odpowiednim formularzu. Do skargi należy załączyć dokumenty świadczące o wyczerpaniu drogi prawnej wewnątrz państwa. Skarga musi być obowiązkowo podpisana, gdyż anonimy nie są rozpatrywane.

8. Skarga musi być wniesiona w terminie sześciu miesięcy od dnia wydania ostatecznego orzeczenia wewnątrzpaństwowego w sprawie. Termin zostaje zachowany przy wniesieniu skargi w formie pierwszej informacji do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, nawet jeżeli informacja ta nie odpowiada wymogom formalnym.

Adres, na który należy kierować skargi do Trybunału:




Dziś dokonuje się próby łączenia państw w jeszcze większe struktury organizacyjne na zasadzie dobrowolnego członkostwa.

Taką pisaną formą umowy jest konstytucja. Bez znaczenia jest tutaj fakt, czy jest ona przestrzegana czy też nie.

Weszła w życie w 1953 r.

Popularnie nazywa się ją Konwencją Europejską.

Aktualnie w składzie Rady Europy są czterdzieści trzy państwa. Poza jej strukturami pozostają Białoruś oraz Bośnia-Hercegowina.

Protokół dodatkowy nr 1: prawo do własności, prawo do nauki, prawo do wolnych wyborów; Protokół dodatkowy nr 2: nadanie Trybunałowi Praw Człowieka kompetencji do wydawania opinii doradczych; Protokół dodatkowy nr 4: zakaz karania więzieniem za długi, prawo do swobodnego przemieszczania się, zakaz wydalania własnych obywateli, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców; Protokół dodatkowy nr 6: zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci w czasie pokoju; Protokół dodatkowy nr 7: gwarancje proceduralne dotyczące indywidualnego wydalania cudzoziemców, prawo do apelacji w procesie karnym, prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie, zakaz ponownego sądzenia lub karania, równość cywilnych praw i obowiązków małżonków; Protokół dodatkowy nr 11: zmiana mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez Konwencję; Protokół dodatkowy nr 12: Ogólny zakaz wszelkiej dyskryminacji; Protokół dodatkowy nr 13: zniesienie kary śmierci bez względu na okoliczności.

Protokoły dodatkowe nr: 1, 4, 6, 7, 11, 12.

193

OBYWATEL

PAŃSTWO

Prawa człowieka - zespół fundamentalnych powszechnych praw przysługujących człowiekowi od państwa z racji posiadanej godności osobowej bez względu na czas, miejsce, wyznanie, kolor skóry, pochodzenie, narodowość.

Przynależna temu człowiekowi, który sobie na nią zasłuży swoim postępowaniem

Przynależna każdemu człowiekowi z racji urodzenia

OSOBISTA

OSOBOWA

GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

Godność ludzka (pojęcie niedefniowalne) - szczególna wartość człowieka jako osoby.

Bezpaństwowiec (apatryda, apolida) - osoba nie posiadająca obywatelstwa żadnego kraju. Bezpaństwowcem można być od urodzenia (np. dziecko urodzone na terytorium państwa uznającego zasadę prawa krwi i mające rodziców posiadających obywatelstwo państwa uznającego zasadę prawa ziemi ) albo stać się nim w drodze utraty obywatelstwa jednego państwa i nieuzyskania innego obywatelstwa.

Człowiek - istota żyjąca, rozumna, wyróżniająca się najwyższym rozwojem psychiki i życia społecznego, jedyna posiadająca kulturę i zdolna do jej tworzenia.

Obywatel - członek społeczeństwa danego państwa, mający uprawnienia i obowiązki zastrzeżone przez prawo i konstytucję.

Państwo - trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium, podlegających jednej władzy zwierzchniej.

prawa obywatelskie

obowiązki obywatelskie

prawa człowieka

CZŁOWIEK

PAŃSTWO

Prawa - obowiązek podjęcia działań na rzecz realizacji interesów ludzi, wymagana jest aktywność państwa.

Wolności - zakaz ingerencji państwa w określone obszary życia ludzi, wymagana jest bierność państwa.

PRAWA CZŁOWIEKA

PRAWA

WOLNOŚCI

PRAWA CZŁOWIEKA

PRAWA PROCEDURALNE

PRAWA MATERIALNE

PRAWA CZŁOWIEKA

PRAWA MIĘKKIE

PRAWA TWARDE

Prawa twarde - prawa, których nieprzestrzeganie przez państwo wiąże się z określonymi konsekwencjami dla państwa.

Prawa miękkie - prawa, których nieprzestrzeganie przez państwo wiąże się jedynie z konsekwencjami moralnymi.

Prawa materialne - konkretne prawa i wolności przysługujące człowiekowi.

Prawa proceduralne - prawa wskazujące sposoby działania służące realizacji i egzekwowaniu praw.

Jan Kowalski

ul. Ogrodowa 4/23

84-832 Powale Duże

Polska

The Registrar

European Court of Human Rights

Council of Europe

F 67075 STRASBOURG CEDEX

FRANCJA

KATALOG PODSTAWOWYCH

PRAW CZŁOWIEKA

prawa społeczno-ekonomiczno-kulturalne

prawa polityczne

prawa osobiste

---