Bieda i niedożywienie oraz działania na rzecz zrównoważonego rozwoju

Dr Wojciech Brocki

Akademia Rolnicza w Szczecinie, Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej

Katedra Rozwoju Obszarów Wiejskich i Gospodarki Żywnościowej

ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin, e-mail: [e-mail]

Abstract

Above 1 billion of world's population cannot spend more than 1 dollar a day for living. The number of starving people amounted to 840 million in the year 2000, and 799 million of them inhabited the developing countries. The production of food in the world is groving and globally is enough. In 1960-2000 the population doubled, from 3 billion to approx. 6 billion, and a daily calorie supply per capita increased from 2250 to 2800. The key issue is the access to food. Numerous conventions and constitutions as well as the Rio Declaration and Agenda 21 emphasize right of individuals to proper nutrion. This is also dealed with by the Rome Declaration-document issued at the and of the World Food Summit in 1996.

Słowa kluczowe: bieda, niedożywienie, zrównoważony rozwój

Wstęp

Świat rozwija się w sposób niezrównoważony. Obok wysoko rozwiniętych państw, istnieją także takie w których nawet 50% ludności cierpi z powodu biedy i niedożywienia. Organizacje międzynarodowe podejmują działania zaradcze, jednakże ich skuteczność jest niewystarczająca. Artykuł ten przedstawia problem biedy i niedożywienia w sposób opisowy w oparciu o literaturę międzynarodową. Celem tego artykułu jest pokazanie, że działania międzynarodowe na rzecz zrównoważonego rozwoju, podejmowane dotychczas są mało efektywne, chociaż jest zauważalny postęp.

1. Nierównomierny rozwój współczesnego świata

W 1804 roku świat osiągnął 1 mld mieszkańców, a następne bariery przekroczył w roku:

• 1927 - 2 mld (123 lata później)

• 1960 - 3 mld (33 lata później)

• 1974 - 4 mld (14 lat później)

• 1987 - 5 mld (13 lat później)

• 1999 - 6 mld (12 lat później).

Co roku przybywa na Ziemi 78 mln osób (The Facts, 2002). Od początku dziejów ludzkości urodziło się na Ziemi 81 mld ludzi. W krajach rozwijających się żyje trzy czwarte ludności świata. Tempo wzrostu ludności świata przedstawia rysunek 1.

Rysunek 1. Wzrost liczby ludności świata w latach 1950-2050

Źródło: (World 1998)

Średnia długość życia w krajach rozwijających się w latach 1960-1999 wzrosła z 40 lat do 61 lat a w krajach rozwiniętych z 66 lat do 75 lat. Tabela 1 przedstawia wielkość zaludnienia Ziemi i perspektywę jego wzrostu do 2050 roku.

Tabela 1. Ludność na Ziemi i perspektywy rozwoju

Ludność (mln)	1979-81		1997-99			2015		2030			2050
Świat	4 430		5 900			7 207		8 270			9 322
Kraje rozwijające się	3 259		4 595			5 858		6 910			7 987
Kraje rozwinięte	789		892			951		979			986
Kraje w trakcie transformacji	382		413			398		381			349
Wzrost ludność (% rocznie)	1979 do 1999		1989 do 1999			1997-99 do 2015		2015 do 2030			2030 do 2050
Świat	1.6		1.5			1.2		0.9			0.6
Kraje rozwijające się	1.9		1.7			1.4		1.1			0.7
Kraje rozwinięte	0.7		0.7			0.4		0.2			0.0
Kraje w trakcie transformacji	0.5		0.1			- 0.2		- 0.3			- 0.4
Wzrost Produktu Narodowego Brutto (% rocznie)	1997-99 do 2015 ogółem			2015 do 2030 ogółem			1997-99 do 2015 na osobę			2015 do 2030 na osobę
Świat	3.5			3.8			2.3			2.9
Kraje rozwijające się	5.1			5.5			3.7			4.4
Kraje rozwinięte	3.0			3.0			2.6			2.8
Kraje w trakcie transformacji	3.7			4.0			4.0			4.3
Wzrost popytu na produkty rolne (% rocznie)	1969 do 1999		1979 do 1999			1989 do 1999		1997-99 do 2015			2015 do 2030
Świat	2.2		2.1			2.0		1.6			1.4
Kraje rozwijające się	3.7		3.7			4.0		2.2			1.7
Kraje rozwinięte	1.1		1.0			1.0		0.7			0.6
Kraje w trakcie transformacji	- 0.2		- 1.7			- 4.4		0.5			0.4
Wzrost produkcji rolnej (% rocznie)	1969 do 1999		1979 do 1999			1989 do 1999		1997-99 do 2015			2015 do 2030
Świat	2.2		2.1			2.0		1.6			1.3
Kraje rozwijające się	3.5		3.7			3.9		2.0			1.7
Kraje rozwinięte	1.3		1.0			1.4		0.8			0.6
Kraje w trakcie transformacji	- 0.4		- 1.7			- 4.7		0.6			0.6
Konsumpcja żywności (kcal/osobę/dziennie)	1961-63		1979-81			1997-99		2015			2030
Świat	2 283		2 552			2 803		2 940			3 050
Kraje rozwijające się	1 960		2 312			2 681		2 850			2 980
Kraje rozwinięte	2 891		3 135			3 380		3 440			3 500
Kraje w trakcie transformacji	3 154		3 389			2 906		3 060			3 180
Niedożywienie	Milion ludzi						% populacji
		1990-92	1997-99		2015	2030		1990-92		1997-99	2015		2030
Świat		815							14
Kraje rozwijające się	816	777		610	443		20		17	11		6
Kraje rozwinięte		11							1
Kraje w trakcie transformacji		27							6

Źródło: World agriculture: towards 2015/2030, FAO 2002

Wzrost liczby zatrudnienia oznacza zwiększoną presję na środowisko. Jednakże oddziaływanie na środowisko jest zróżnicowane w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego:

• pięć najbogatszych państw konsumuje 86% ogółu dóbr i usług, odpowiadając za emisję 53% ogółu dwutlenku węgla, w krajach rozwijających się konsumuje się 13% dóbr i usług i emituje 3% dwutlenku węgla,

• od 1975 roku dostawy odpadów komunalnych na osobę w krajach rozwiniętych wzrosły o 30%, to jest 5 razy więcej niż w krajach rozwijających się,

• oddziaływanie przeciętnego Amerykanina na środowisko jest 30-50-krotnie większe niż mieszkańca Indii (United, 1998).

Człowiek przekształcił na swoje potrzeby od 25% do 50% powierzchni Ziemi, przyczyniając się do wyginięcia jednej czwartej ilości gatunków ptaków i powodując zagrożenie, przełowienie lub pełną eksploatację dwóch trzecich zasobów rybnych. Co godzinę na Ziemi rodzi się 3500 ludzi i znika bezpowrotnie jeden gatunek zwierząt lub roślin. Zwiększanie powierzchni pustyni i obniżanie poziomu wód staje się przyczyną głodu, braku bezpieczeństwa socjalnego i migracji (Population 2002).

W 1994 roku 37% ludności świata mieszkało w odległości do 60 km od wybrzeża, to jest tyle, ile zamieszkiwało Ziemię w 1950 roku (Global 2002). W pasie 100 mil od brzegu mieszkało dwie trzecie mieszkańców świata. Znajduje się tam 14 z 15 największych megaaglomeracji (liczących powyżej 10 mln mieszkańców) stwarzając wysoki stopień zagrożenia ekologicznego (Population 1996).

Nie tylko najbogatsze państwa stwarzają zagrożenie dla środowiska i ulegają jego skutkom. Dotyczy to także państw biednych, które dążą do przetrwania oraz podniesienia poziomu życia, częściowo poprzez zwiększenie konsumpcji:

• zasoby wody pozostają na poziomie niezmienionym, zużycie wody konsumpcyjnej rośnie 2-krotnie szybciej niż tempo wzrostu ludności, obecnie 1,3 mln ludzi cierpi na brak czystej wody, do 2025 roku liczba ta może osiągnąć 3 mld,

• powierzchnia lasów przypadająca na 1000 osób zmniejszyła się od 1970 roku z 11,4 do 7 km²,

• w ciągu ostatnich 50 lat, 12% gleby uległo degradacji (około 2 mld ha, powierzchnia Indii i Chin łącznie),

• atmosfera zawiera obecnie 30% więcej dwutlenku węgla niż na początku rewolucji przemysłowej, za 60% zanieczyszczeń powietrza odpowiedzialne są kraje rozwinięte, w 2015 roku za 60% zanieczyszczeń atmosfery będą odpowiedzialne kraje rozwijające się, efekt cieplarniany zwiększył się 4-krotnie od 1950 roku (Population 2002).

Na świecie produkowana jest ilość żywności wystarczająca do wyżywienia całej ludności. Jednakże problemem jest jej właściwa dystrybucja. Najbogatsze 20% ludności świata konsumuje 45% światowej produkcji mięsa i ryb, wykorzystuje 58% wyprodukowanej energii i posiada 57% ogółu pojazdów. Mieszkańcy Ameryki i Europy wydają rocznie 17 mld USD na pokarm dla zwierząt, o 4 mld USD więcej niż potrzeba dodatkowo mieszkańcom Ziemi na zaspokojenie podstawowych potrzeb z zakresie zdrowia i wyżywienia. Przeciętny Amerykanin spożywa 260 funtów mięsa rocznie a przeciętny mieszkaniec Bangladeszu - 6,5 funta.

Nierównomiernej konsumpcji towarzyszy bieda, głód, niedożywienie oraz złe warunki życia. 2,6 mld ludzi żyje w złych warunkach sanitarnych, 1,3 mld nie ma dostępu do czystej wody, 1,1 mld nie ma odpowiednich warunków mieszkaniowych i 900 mln jest pozbawionych dostępu do usług zdrowotnych.

Tymczasem wydatki na reklamę, która stymuluje rozwój konsumpcji w latach 1950-1990 wzrosły siedmiokrotnie do poziomu 257 mld USD (48 USD na 1 mieszkańca Ziemi). Pod koniec lat 90-tych osiągnęły poziom 435 mld USD rosnąc szybciej niż tempo przyrostu ludności na świecie i jej dochody (United 1998).

2. Bieda i głód

Zgodnie z przyjętymi standardami międzynarodowymi możliwość wydania mniej niż 1 USD na osobę dziennie oznacza skrajną biedę. Działania organizacji międzynarodowych spowodowały spadek liczby ludzi żyjących w skrajnej biedzie, co przedstawia rysunek 2.

Rysunek 2. Ludność żyjąca za mniej niż 1 USD dziennie [w mln]

Źródło: (Globalisation 2002)

W 1999 roku na świecie zamieszkiwało 1,2 mld ludzi o dochodach mniejszych niż 1 USD na osobę dziennie (260 mln w Azji Wschodniej, 300 mln w Afryce i 490 mln we Wschodniej Azji) w większości w krajach rozwijających się (The World 2002). Od roku 1987 do 1998 ilość ludności świata żyjąca w skrajnej biedzie zmniejszyła się z 28% do 23%. Zakłada się, że udział ten do roku 2015 powinien się zmniejszyć do 14,5% (The World 2002).

Procentowy udział ludzi biednych jest zróżnicowany w różnych regionach świata. W Afryce Saharyjskiej 48,1% stanowią bardzo biedni i udział ten nie zmienia się od lat. Natomiast w Azji Wschodniej w 1998 roku udział ten spadł do 14,7%, tj. dwukrotnie w okresie od 1987 do 1998 roku (rysunek 3).

Rysunek 3. Ludność o dochodach poniżej 1 USD dziennie w krajach rozwijających się w latach 1987-1998 [%]

Źródło: (Poverty 2001)

Wolniejszy spadek odnotowano też w Azji Południowej i na Środkowym Wschodzie. Znaczny wzrost nastąpił w Europie Wschodniej i Azji Środkowej, co ma związek z transformacjami gospodarczymi tych państw. Poprawa warunków państw azjatyckich wynika z ich rozwoju gospodarczego i wzrostu udziału w handlu międzynarodowym, co stanowi pozytywny aspekt procesów globalizacyjnych na tym kontynencie. W państwach rozwijających się w latach 1980-2000 przeciętny dochód na osobę wzrósł z 989 USD do 1354 USD rocznie (Sustainable 2003). Zmniejszaniu się liczby osób żyjących za 1 USD dziennie towarzyszy wzrost liczby osób dysponujących mniej niż 2 USD dziennie. W 1987 roku liczba ta wynosiła 1,8 mld osób, w 1990- 1,9 mld osob a w 1998 - 2,2 mld osob (Powerty 2001).

Oznacza to opuszczanie przez dużą część ludności przedziału dochodowego oznaczającego skrajną nędzę. Większość ludzi biednych żyje w rejonach niezurbanizowanych, co oznacza znaczne uzależnienie się od środowiska przyrodniczego. Zmniejszeniu liczby biednych towarzyszy wzrost procesów urbanizacyjnych. Biedzie towarzyszy głód i niedożywienie. Związek biedy i niedożywienia pokazują rysunki 4-5. im większa ilość ludności żyje w biedzie tym większy jest udział procentowy niedożywionych. Spadkowi udziału ludzi biednych w populacji ściśle towarzyszy spadek udziału niedożywionych. 11 listopada 2002 roku na szczycie Światowej Organizacji Handlu (WTO) w Doha określono, że chroniczne niedożywienie „jest skrajnym wyrazem ubóstwa” (FAO 2002).

Rysunek 4. Niedożywienie i bieda

Źródło: (The State 2002)

Rysunek 5. Niedożywienie i bieda

Źródło: (The State 2002)

Niedożywienie wg FAO jest to: „chroniczny brak bezpieczeństwa żywnościowego, gdy ilość dostarczonej w żywności energii jest niewystarczająca” (The State 2002). Na jedną osobę dziennie powinno przypadać nie mniej niż 2200-2300 Kcal (Food 1996). Zmiany ilości dostarczanej dziennie energii przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Dzienne dostawy energii (Kcal/osobę)

Świat/region	1969 -1971	1979 -1981	1990-1992	1996-98
Świat	2410	2540	2700	2780
Kraje rozwinięte	3130	3220	3270	3240
Kraje w trakcie transformacji	3320	3390	3160	2890
Kraje rozwijające się	3110	2300	2520	2650

Źródło: Mobilizing 2001

3. Prawo do żywności - działania międzynarodowe na rzecz eliminacji biedy i niedożywienia

Prawo do odpowiedniego wyżywienia występuje w wielu aktach międzynarodowych, a także konstytucjach różnych państw. W Artykule 25 Uniwersalnej Deklaracji Praw człowieka (UDHR) z 1948 roku wśród wielu praw, między innymi do wolności, zawarto prawo do odpowiedniego poziomu życia, w tym także do żywności.

Konstytucja FAO z 1965 roku w preambule mówi o wspólnym dobrobycie, wzroście spożycia żywności i uwolnieniu ludzkości od głodu.

W 1966 roku Międzynarodowa Konwencja Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych (ICESCR) w artykule 11 uznaje prawo każdego do odpowiedniego standardu życia włącznie z odpowiednim wyżywieniem. Konwencja ta została ratyfikowana przez 145 państw (International 1966).

Konwencja Praw Dziecka ONZ z 1989 roku w artykułach 24 i 27 podkreśla znaczenie walki z niedożywieniem wśród dzieci i dostępem do żywności.

Najszerzej problem prawa do odpowiedniego wyżywienia ujmuje Deklaracja Rzymska przyjęta w 1996 roku na Światowym Szczycie Żywności (WFS), w którym uczestniczyli szefowie i przedstawiciele 185 państw i Unii Europejskiej. Podkreślono, że „uznajemy prawo każdego do dostępu do bezpiecznej i pożywnej żywności, związane z prawem do odpowiedniego wyżywienia i fundamentalnym prawem dla każdego, żeby był wolny od głodu” (The Right 1998). Zasadniczym celem zawartym w Deklaracji Rzymskiej jest zmniejszenie liczby niedożywionych o połowę do 2015 roku. Bazą do realizacji celów WFS jest Plan Działania zawierający siedem zleceń dla organizacji międzynarodowych i rządów. Nad realizacją Planu Działania czuwa Komitet ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywności (CFS) FAO, który dokonuje przeglądów sytuacji w poszczególnych państwach na podstawie raportów i koordynuje pracę instytucji międzynarodowych oraz narodowych. Dla wsparcia działań państw o niskim dochodzie i cierpiących na deficyt żywności (LIFDCs) FAO przygotowało Specjalny Program Bezpieczeństwa Żywnościowego (SPFS).

W czasie Światowego Szczytu Żywności w 1996 roku równolegle obradowało ponad 1000 organizacji pozarządowych (NGO) z 80 państw, które przygotowały projekt Kodeksu Praw Ludzi do Odpowiedniej Żywności (CCHRAF). Organizacje te wspierały działania prowadzone przez FAO, zachowując jednakże swoją odrębność.

4. Bieda i niedożywienie a zrównoważony rozwój

W czerwcu 1992 roku w Rio de Janerio odbyła się konferencja Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój - Szczyt Ziemi. Stanowiła ona kontynuację problematyki ochrony środowiska w procesach rozwojowych podjęto dwadzieścia lat wcześniej na Konferencji Sztokholmskiej. W konferencji w Rio wzięło udział 179 krajów i liczne organizacje międzynarodowe. Przyjęto 3 dokumenty: Deklarację z Rio zawierającą 27 zasad zrównoważonego rozwoju, Agendę 21, zbiór zaleceń i wytycznych dotyczących działań na rzecz zrównoważonego rozwoju i Deklarację o ochronie lasów.

W deklaracji z Rio fundamentalna jest 1 zasada mówiąca, że „Istoty ludzkie stanowią centrum zainteresowania w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju. Mają prawo do zdrowego oraz twórczego życia w harmonii z przyrodą”. W zasadzie 5 podkreślono konieczność współpracy międzynarodowej na rzecz walki z ubóstwem, co jest warunkiem niezbędnym zrównoważonego rozwoju podobnie jak zmniejszenie różnic w poziomie życia większości ludzi na świecie i dążeniach do zaspokojenia ich potrzeb. W zasadzie 8 jest mowa o poprawie jakości życia wszystkich ludzi oraz eliminacji modeli produkcji i konsumpcji zakłócających zrównoważony rozwój.

„Ludzkość znajduje się w krytycznym momencie swoich dziejów. Jesteśmy świadkami utworzenia się dysproporcji między narodami oraz wewnątrz narodow, pogłębiającej się biedy, głodu, chorób i analfabetyzmu oraz stale pogarszającego się stanu ekosystemów od których zależy nasz byt” (pkt 1.1 Agendy 21).

Agenda zawiera 4 części zawierające: zagadnienia socjalne i ekonomiczne, ochronę i zarządzanie zasobami naturalnymi, wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji, możliwości organizacyjne.

Część 1 - zagadnienia socjalne i ekonomiczne poświęcona jest współpracy w celu przyśpieszenia i zrównoważonego rozwoju krajów rozwijających się, walce z ubóstwem, zmianom modelu konsumpcji, ochronie i promocji ludzkiego zdrowia i innym.

Każde zagadnienie zawiera podstawy działań, zalecenia i możliwości działania.

W 10 lat później w Johannesburgu okazało się, że cele Agendy 21 są realizowane, ale ich tempo i rozmiar są wciąż niezadowalające. Podobne refleksje towarzyszyły spotkaniom na szczycie, które odbyło się w 5 lat po WFS.

Wnioski

1. Zrównoważony rozwój obejmuje także problemy biedy i niedożywienia.

2. Obszar biedy i niedożywienia zmniejsza się choć w tempie wolniejszym niż zakładano.

3. Państwa rozwijające się bazują głownie na rolnictwie i dlatego główna szansa na rozwój gospodarczy dla nich jest rozwój rolnictwa i w tym tez obszarze powinna się skupić pomoc międzynarodowa.

4. Pomocy międzynarodowej oprócz pieniędzy i inwestycji bezpośrednich powinna towarzyszyć dalsza liberalizacja handlu i ograniczanie subsydiów w krajach rozwiniętych.

5. Dotychczasowe działania organizacji międzynarodowych są mało skuteczne.

Literatura

1. Consumption and Resources 2002, www.unfga.org/modules/6billion/ccmc/consumptionandresources.html;

2. Global Environment Outlook. Past, present and future perspectives, UNEP 2002;

3. Globalisation Growth and Poverty, A World Bank Policy Research Report 2002;

4. Mobilizing Resources to Fight Hunger 27 Session Committee of Food Security FAO Rome 28 May - 1 June 2001;

5. Population Action International, Why Population Meters, Washington DC, PAJ 1996;

6. Population and the Environment 2002, www.unfga.org/modules/6billion/ccmc/environment.html;

7. Poverty Trends and Voices of the Poor, Fourth edition May 2001, The World Bank Group;

8. Sustainable Development in a Dynamic World, Transformation Institution, Growth and Quality of Life, The World Bank 2003;

9. The Facts of life in a World of Billion 2002, www.unfga.org/modules/6billion/ccmc/thedayofsixbillion.html;

10. The state of food insecurity in the world 1999, FAO Food Security for the World - World Bank 1996;

11. The State of Food Insecurity in the World FAO 2002;

12. The World Bank and Agenda 21, The World Bank, July 2002;

13. United Nations Development Programme. Human Development Repost, Oxford University Press 1998;

14. World Agriculture: Towards 2015/2030 FAO 2002;

1

---