1)Cechy wspólnoty państwowej. Powstanie państwa. Legitymizacja władzy państwowej:
Wspólnota- jest to typ zbiorowości oparty na silnych, emocjonalnych więziach, nieformalnej strukturze, dominujący przede wszystkim w społeczeństwach pierwotnych.
Najdoskonalsza forma wspólnoty jest wg Arystotelesa wspólnota państwowa. Pisze on, iż człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie.
Człowiek ulegając naturalnemu popędowi stawia pierwszy krok w procesie tworzenia tej najdoskonalszej wspólnoty ;zakłada rodzinę, rodzina ta staje się następnie częścią większej gminy, by wreszcie przeistoczyć się w samowystarczalna wszechstronność - państwo.
Każde z wymienionych stadiów tego złożonego i niezwykle rozciągłego w czasie procesu wywołane jest narastającymi potrzebami rozwijających się jednostek. Coraz większa liczba osobników stwarza zagrożenie nieharmonijności pod względem nie tylko kooperacji, ale przede wszystkim egzystencji. Wielość jednostek rodzi niebezpieczeństwo chaosu, implikujące regres w procesie rozwojowym. Jedynym rozwiązaniem sytuacji okazuje się być wprowadzenie norm i praw gwarantujących utrzymanie w społeczności tendencji rozwojowych zapewniających trwałość i skuteczność.
Arystoteles wskazuje na takie atrybuty państwa jak moralność, czy sprawiedliwość; teoretycznie wszelkie normy i obyczaje w nim panujące powinny podporządkować się tym cnotom, wiemy jednak, ze w realnej wspólnocie państwowej tak nie jest.
Pomimo tego człowiek podporządkowuje się działającej w państwie kulturze żądając w zamian bezpieczeństwa i spokoju.
Wspólnota ta nie jest wiec jakimś odrębnym organizmem, nie jest tworem samym w sobie i istniejącym jedynie dla siebie. Wspólnota jest jedynie miejscem, przestrzenia, gruntem i podłożem, którą w wyniku wielorakich aktywności tworzą pokolenia ludzi, mająca zapewnić im samym pole na którym będą mogli się rozwijać i doskonalić.
Państwo jest organizacją polityczną. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, ogarniającą całe społeczeństwo.
Państwo jest organizacją przymusową. Normy prawne pochodzące od państwa mogą być w razie potrzeby wymuszone fizycznie. Państwo dysponuje wszechstronnym i skutecznym arsenałem środków oddziaływania.
Zdaniem politologów państwo cechuje:
suwerenność - państwo jest niezależne od innych organizacji państwowych w zakresie realizacji funkcji wewnętrznych i zewnętrznych państwa
powszechność - cecha ta dotyczy powszechności zasad prawnych w państwie, które obejmują wszystkich obywateli w równym stopniu
terytorium - obszar lądowy państwa oraz wody przybrzeżne (wody wewnętrzne, morze terytorialne), a także przestrzeń powietrzna nad lądem i wodami państwa oraz podziemie pod nimi.
Powstanie państwa, jako pewien proces historyczny, może być zapoczątkowany przez następujące zdarzenia:
- oderwanie się części terytorium jednego państwa i powstanie nowego podmiotu prawa międzynarodowego. Przykładem może być powstanie Indii i Pakistanu w 1947 roku na podstawie tzw. planu Mountbattena.
- rozpadnięcie się dotychczasowego państwa na kilka nowych państw; przykład: powstanie Austrii, Węgier i Czechosłowacji po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej w 1918 roku, lub powstanie Czech i Słowacji po rozpadzie Czechosłowacji,
- połączenie się kilku państw i utworzenie nowego państwa; przykład: powstanie Tanzanii w 1964 roku w wyniku połączenia Tanganiki i Zanzibaru, lub powstanie RFN w wyniku połączenia obu państw niemieckich.
- utworzenie nowego państwa na terytorium nie podlegającym suwerenności żadnego państwa; przykład: uzyskanie niepodległości przez terytoria powiernicze - Kamerun, Togo, Somalię.
Teorie powstania państwa:
teistyczna- teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności, licznych zwolenników zyskała w średniowieczu
teologiczna- jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są doskonałe.
patriarchalna- koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii absolutnej
patrymonialna- poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi.
umowy społecznej - według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji był Thomas Hobbes, a wybitnym przedstawicielem m. in. Jan Jakub Rousseau
podboju i przemocy- zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza.
solidarystyczna- twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami.
psychologistyczna- twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych - bezpieczeństwa, afiliacji, dominacji.
marksistowska (bazy i nadbudowy)- państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels.
teoria państwa w katolickiej nauce społecznej- według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli
funkcjonalna- dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca : Aureliusz Augustyn
Legitymizacja władzy (dosłownie: upoważnienie do działania) to "uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji, przy równoczesnej aprobacie rządzonych". Seymour Martin Lipset przedstawia ją natomiast jako "wysiłki podejmowane w celu wywołania i utrzymania opinii, że istniejące instytucje polityczne są najbardziej odpowiednie i właściwe dla społeczeństwa". Udzielenie legitymizacji opiera się na kryterium dobrowolności, a więc wyklucza przemoc i strach jako źródło podporządkowania.
W państwach demokratycznych najbardziej rozpowszechnioną formą legitymacji władzy są wolne wybory, co łączy się z przekonaniem, że źródłem władzy jest naród.
W systemach niedemokratycznych czynnikiem legitymizującym władzę jest ideologia. Istnienie legitymizacji zmniejsza szanse napięć i destabilizacji państwa. Przeciwieństwem legitymizacji jest delegitymizacja systemu politycznego.
Legitymizacja u Maxa Webera:
Pojęcie legitymacji władzy zostało rozpowszechnione przez Maxa Webera, który wyróżnił 3 jej źródła (w politologii określa się je mianem typologii władzy i panowania):
legitymizacja władzy legalna - oparta na przeświadczeniu, że posłuszeństwo wynika z samego faktu istnienia prawa stanowionego. Pozycja przywódcy jest ściśle regulowana prawnie, funkcjonuje tu układ podwładni-przełożeni na równych prawach;
legitymizacja władzy tradycyjna - wynika z mocy panujących zwyczajów (precedensów i nawyków) oraz potęgi panujących. Kształtuje ją tradycja uważana za świętość. Naruszenie tejże tradycji przez panującego uprawnia poddanych do buntu wobec władcy. Ta forma najczęściej pojawiała się w monarchii feudalnej, np. u Karolingów we Francji, Piastów w Polsce i Rurykowiczów w Rosji;
legitymizacja władzy charyzmatyczna - wypływa z emocjonalnego stosunku do przywódcy, uznania jego wyjątkowego charakteru i niezwykłych talentów - charyzmy. Do tego typu przywódców należeli m.in. Napoleon Bonaparte, Charles de Gaulle, Józef Piłsudski, Józef Stalin. Niektóre cechy przywódców charyzmatycznych mieli także: Ruhollah Chomeini, Saddam Husajn, Nelson Mandela i Lech Wałęsa.
Legitymizacja wg Davida Eastona:
David Easton przedstawia bardziej empiryczne kryteria legitymizacji władzy:
legitymizacja władzy ideologiczna - opiera się na akceptacji głównych zasad organizacji społeczeństwa: panującym systemie wartości oraz ogólnie przyjętych sposobach interpretacji przyszłości.
legitymizacja władzy strukturalna - to akceptacja norm reżimu politycznego wynikająca z przekonania o ich prawowitym i legalnym charakterze oraz wszystkich wynikających z nich norm prawnych oraz instytucji.
legitymizacja władzy personalna - wynika z szacunku dla osób sprawujących władzę. Szczególnie pomocna jest ona w momencie stabilizacji zmian jakim podlega system.
Te trzy formy legitymizacji nie wykluczają się. Spójność tych elementów zapewnia stabilność systemu politycznego.
Legitymizacja wg Davida Beethama:
David Beetham wyróżnia z pojęcia legitymizacji władzy trzy elementy:
reguły- normy prawne i obyczajowe panujące w grupie społecznej. Ich zachowanie przy zdobywaniu i sprawowaniu władzy zapewnia jej legalność.
przekonania- minimum wspólnych przekonań grup rządzących i rządzonych. Jeśli władza oparta o reguły znajduje oparcie również na poziomie przekonań, wtedy nadal jest legalna.
zachowania- czyli czynne przyzwolenie ze strony grup podporządkowanych na bycie rządzonymi. Wyraża się to np. w udziale w wolnych wyborach, referendach, publicznych deklaracjach poparcia. Na tym poziomie istnieje pewność, że grupy podporządkowane identyfikują się z rządzącymi.
2)Typy, formy i struktury terytorialne państwa:
Terytorialna struktura państwa:
Zamiennie: ustrój terytorialny, struktura prawna państwa, administracyjno-terytorialna budowa państwa. Zawiera w sobie również wzajemną relację między organami. Uzależniona od:
- historii
- składu narodowościowego
- położenie geograficzne
Formy państwowe:
unitarne- wszystkie jednostki administracyjne są ściśle podporządkowane głównemu ośrodkowi władzy; jednorodny system prawodawczy, wykonawczy i sądowniczy; w państwach unitarnych scentralizowanych instytucje i organy regionalne pełnią powołani przez władze urzędnicy (Holandia), a w państwach zdecentralizowanych urzędnicy są powoływani niezależnie od władz (Wielka Brytania).
złożone- ograniczona lub pełna suwerenność części składowych, z których każda ma własne systemy prawodawcze, wykonawcze i sądownicze (Niemcy).
Najczęściej spotyka się:
federacje- państwo związkowe, w którym jego części mają znaczną samodzielność gospodarczą i prawną a ograniczoną polityczną (np. Niemcy, Stany Zjednoczone)
konfederacje- związek kilku państw bez ograniczenia ich suwerenności, powoływana najczęściej do wspólnej realizacji określonych celów (Unia Europejska)
państwo zregionalizowane- związek kilku regionów (np. prowincji), które uznają cechy wspólne dla narodowości przez, co na arenie międzynarodowej funkcjonują jako pojedynczy byt państwowy, natomiast organizacja wewnętrzna przypomina państwo związkowe z tą różnicą, że części składowe mają mniejsze uprawnienia (np. Hiszpania)
unia personalna- związek kilku państw ze wspólną głową państwa, odrębne systemy organizacyjno-instytucjonalne kilku państw (Zjednoczone Królestwo i Kanada)
unia realna- związek kilku państw tworzących jeden podmiot prawa międzynarodowego, w ramach którego następuje wspólna realizacja spraw finansowych, zagranicznych i obronnych (np. unia angielsko-szkocka z 1707 roku).
Typy państw współczesnych:
"Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi" (E. Zieliński). Na podstawie tej definicji wyróżniamy 4 podstawowe typy państw:
Państwo niewolnicze- cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.
państwo feudalne- występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik - podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.
państwo kapitalistyczne- charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw. Ten typ dzielimy na:
państwo wczesnokapitalistyczne
państwo liberalno-demokratyczne
państwo socjalistyczne- Charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach.
3)Pojęcie i typy kultury politycznej społeczeństw:
Kultura polityczna- całokształt indywidualnych postaw politycznych członków danego społeczeństwa. Postawy te są wyrazem uznawanych wartości, odnoszących się przede wszystkim do systemu władzy państwowej. Od kultury politycznej danego społeczeństwa zależy stopień i charakter jego zaangażowania w politykę, gdyż to właśnie kultura polityczna reguluje stosunki między rządzącymi a rządzonymi.
Elementy kultury politycznej (Powell, Almond):
Na kulturę polityczna składają się cztery elementy:
Element pierwszy- poznawczy - to wiedza na temat procesów i faktów politycznych. Może być ona zgodna z rzeczywistym stanem rzeczy, ale często opiera się także na stereotypach. Zarówno jeden, jak i drugi rodzaj wiedzy może służyć jako motywacja do podjęcia aktywności politycznej. Historia zna wiele przypadków prześladowań mniejszości etnicznych i religijnych, wynikających z negatywnych stereotypów i uprzedzeń.
Element drugi- normatywny - składają się na niego wartości i zasady, które zdaniem członków danego społeczeństwa powinny kształtować sferę polityki.
Element trzeci- oceniający - zawiera opinie i sądy wartościujące na temat instytucji życia politycznego.
Element czwarty- emocjonalny - przejawia się w postawach i zachowaniach prezentowanych na scenie politycznej.
Typy kultury politycznej:
Istnieje ścisła zależność między kulturą polityczną danego społeczeństwa a występującymi w nim formami życia politycznego. Z jednej strony kultura polityczna stwarza grunt i klimat dla funkcjonowania określonych modeli życia politycznego, z drugiej zaś sama jest kształtowana przez rzeczywistość polityczną. Mamy więc do czynienia ze swego rodzaju sprzężeniem zwrotnym. Dwaj wybitni socjologowie amerykańscy, Gabriel Almond i Sidney Verba, wyróżnili trzy typy kultury politycznej.
Typ zaściankowy charakteryzuje się - ich zdaniem - małym zainteresowaniem zagadnieniami politycznymi, a w związku z tym małą aktywnością polityczną. Występuje on w społecznościach znajdujących się na niskim szczeblu rozwoju cywilizacyjnego, gdzie panuje model życia plemiennego, a rytuały magiczne dominują nad innymi formami aktywności publicznej. Wodzowie plemienni łączą w swych rękach funkcje polityczne, religijne i ekonomiczne. Społeczność taka nie jest zainteresowana utrzymywaniem stosunków ze światem zewnętrznym, a model życia plemiennego traktowany jest jako niezmienny.
Typ poddańczy cechuje się uległością rządzonych wobec rządzących. Ludność nie widzi potrzeby angażowania się w politykę, akceptując, iż to zadanie należy do elity władzy. Jednocześnie poszczególni członkowie społeczeństwa - jeśli w ogóle interesują się polityką - mogą mieć wyrobione własne poglądy polityczne, często krytyczne wobec przedstawicieli władzy. Taki rodzaj kultury politycznej jest charakterystyczny dla społeczeństw rządzonych autorytarnie i totalitarnie, bądź dla społeczeństw, które niedawno wyszły z któregoś z tych dwóch systemów i nie są jeszcze mentalnie przygotowane do funkcjonowania w państwie demokratycznym.
Typ uczestniczący oznacza gotowość do współudziału w życiu politycznym, w tym w sprawowaniu władzy. Ten rodzaj kultury jest charakterystyczny dla społeczności o ugruntowanej tradycji demokratycznej. Powyższe trzy typy kultury politycznej Almond i Verba traktowali jako typy idealne. W realnej rzeczywistości mamy do czynienia z kulturą polityczną zawierającą - w mniejszym lub większym stopniu - elementy różnych typów idealnych. Można więc mówić o przewadze pewnego typu kultury politycznej w danym społeczeństwie, a nie o jego wyłączności.