WIETRZENIE

CZYNNIKI WIETRZENIA FIZYCZNEGO:

Insolacja - nasłonecznienie, wahania temperatury. Ponieważ minerały mają różną temperaturę rozszerzalności powstają naprężenia w skale. Proces rozszerzania się takiej skały przebiega nierównomiernie. W nocy te ziarna się kurczą. Wielokrotne powtórzenie takiego cyklu powoduje rozluźnienia pomiędzy ziarnami - osłabia się spoistość skały. Ze skały od powierzchni zaczynają odpadać pojedyncze ziarna (dezintegracja granularna, rozpad ziarnisty). Eksfoliacja - łuszczenie się skały - oddzielanie się przypowierzchniowej warstwy skalnej; zachodzi ponieważ warstwa przypowierzchniowa skały nagrzewa się mocniej niż jej głębsze partie - w efekcie powstają drobne pęknięcia równoległe do powierzchni skalnej i skała się łuszczy. Zamróz - zamarzanie wody w szczelinach skalnych. Woda zamarza i rozmarza w szczelinach skalnych rozpychając skałę. W końcu zluźni skałę i nastąpi rozpad blokowy. Krystalizacja minerałów - do szczeliny dostaje się woda nasycona różnymi minerałami chemicznymi (np. sól) i w momencie parowania dochodzi do krystalizacji tych minerałów co powoduje rozpychanie skały. Deflokulacja - minerały ilaste w szczelinach nasiąkają wodą (pęcznieją, zwiększają swoją obiętośc), a gdy woda wyparowuje, kurczą się i pękają. Działalność organizmów żywych - głównym czynnikiem są korzenie roślin, które grubiejąc rozsadzają skałę. Również skałotocza jak też zwierzęta żyjące (dżdżownice, krety, mrówki) mogą działać destruktywnie na skałę.

SKUTKI WIETRZENIA FIZYCZNEGO:

Dezintegracja granularna (rozpad ziarnisty) - jest skutkiem różnic we współczynniku rozszerzalności minerałów po dłuższym działaniu zmian temperatury. Skała wystawiona na insolację rozluźnia się i rozpada na poszczególne ziarna. Także zamróz może wywoływać rozpad ziarnisty. Woda zamarzając w szczelinach i porach rozsadza skałę na drobne ziarna. Dezintegracja blokowa (rozpad blokowy) - proces rozpadu skały na bloki pod wpływem działania wahań temperatury jak i zamrozu. Dzieje się to podobnie jak przy rozpadzie ziarnistym, tylko mamy do czynienia z większymi blokami skał, a nie małymi okruchami (pękają wzdłuż szczelin). Eksfoliacja (łuszczenie się skał) - ogrzana zewnętrzna część skały rozszerza się zanim wewnętrzna część zdąży się nagrzać, dlatego między obiema warstwami tworzą się naprężenia, które z biegiem czasu wywołują pęknięcia. Skała oddziela się płytowo (cios równoległy do powierzchni skały) lub skorupowo. Przy ochładzaniu część skorupowa skały się kurczy i rozpada. Stanowi to wstęp do rozpadu blokowego.

CZYNNIKI WIETRZENIA CHEMICZNEGO:

Woda opadowa - zawierająca : co2, amoniak i tlenki azotu, kwas siarkowy, kwasy humusowe, chlor i tlen. Bakterie - wytwarzające: kwasy organiczne i kwas azotowy.

PROCESY WIETRZENIA CHEMICZNEGO:

Rozpuszczanie - woda rozpuszcza w sobie gazy, ciecze i ciała stałe, które potem mogą reagować ze skałą lub osadzać się na niej. Gdy w wodzie jest rozpuszczona sól, może ona korodować skałę.

Utlenianie (oksydacja) - łączenie się z tlenem lub przechodzenie na wyższy stopień utlenienia minerałów (zmiana wartościowości związku chemicznego), (np. siarczki siarczany, piryt getyt, magnetyt hematyt). Uwodnienie (hydratacja) - polega na przyłączaniu się cząstek wody. Często łączy się z hydrolizą, działaniem tlenu i kwasu węglowego. Węglany mogą zamieniać się w wodorotlenki (np. hematyt limonit, anhydryt gips). Redukcja - jest wywołana głównie materią organiczną i działalnością bakterii. Rozkładająca się materia organiczna łączy się z tlenem wolnym oraz zawartym w związkach chemicznych. Procesem redukcyjnym jest zmiana połączeń żelazowych w żelaziwie co może prowadzić do odbarwienia skał zabarwionych tymi połączeniami (np. piaskowce zabarwione na czerwono przez Fe₂CO₃ bieleją). Uwęglanowienie (karbonatyzacja) - działanie kwasu węglowego jest jednym z głównych czynników wietrzenia chemicznego. Pod jego wpływem minerały są częściowo lub całkiem rozpuszczone, a zawarte w nich metale wiązane w węglany. (np. ortoklaz kaolinit, anortyt kaolinit i kalcyt, diopsyd dolomit).

Eksfoliacja - łuszczenie się skał, rozpad na płyty.

Eluwium - nierozpuszczona część skały pozostała na miejscu po wietrzeniu (m.in. glina zwietrzelinowa).

Gleba - płaszcz zwietrzelinowy pokrywający skałę tam, gdzie nie działają lub słabo działają czynniki usuwające zwietrzenie.

Gołoborza - gruz zwietrzelinowy (ostrokrawędziowe bloki) nagromadzony w miejscu wietrzenia (szczyty gór, stoki).

Grzyby skalne - produkt wietrzenia, na skutek wsiąkania wody w skały (piaskowce) i zatrzymywania się u jej podnóża, w skale powstają spękania pionowe i tworzą się bloki skalne, woda rozpuszcza skałę w niższych partiach i powstają tzw. grzyby.

„Głowy cukru” - powstają dzięki systemowi ciosów w skale.

Insolacja - nasłonecznienie, bezpośrednie działanie słońca na skałę.

Pokrywa zwietrzelinowa - główny produkt wietrzenia, nieusunięty, zwietrzały materiał nagromadzony w miejscu wietrzenia.

Regolit - gromadzące się produkty wietrzenia tworzące płaszcz luźnych, zwietrzałych utworów (kasza ziarnista - najdrobniejszy produkt, gołoborza, rumosze, pola blokowe).

Rozpad blokowy = dezintegracja blokowa.

Rozpad ziarnisty = dezintegracja granularna.

Strefa wietrzenia - przypowierzchniowa, zwykle cienka strefa powierzchni skorupy ziemskiej gdzie następuje wietrzenie.

Wieczna marzłoć - wieczna zmarzlina - zjawisko istnienia stale zamarzniętego gruntu

Wietrzenie chemiczne - rozkład skały pod wpływem związków zawartych w wodach opadowych (lub też przez działanie związków chemicznych pochodzących od bakterii)

Wietrzenie fizyczne - mechaniczna destrukcja skały za pomocą wahań temperatury, działalności lodu oraz korzeni drzew i skałotoczy

Wietrzenie selektywne - każde wietrzenie jest selektywne - nigdy nie działa jednakowo na wszystkie części skały

Zamróz - czynnik wietrzenia fizycznego, zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych.

RZEKI

EROZJA RZECZNA I JEJ SKUTKI

Erozja denna i jej skutki

Ładunek niesiony przez rzekę uderzając o wszelkie nierówności powoduje rozluźnienie i odrywanie się skał od dna. Rzeka wskutek erozji dennej pogłębia swoje koryto, ale nie może tego robić bez końca, poniżej poziomu ujścia. Erozja denna jest regulowana przez regionalną bazę erozji (poziom ujścia). Rzeka, by się poruszać potrzebuje choćby minimalnego nachylenia. Dąży do profilu równowagi, a gdy go osiągnie przestaje erodować dno. Mechanizmy erozji dennej: Kawitacja - rzeki płyną ruchem turbulentnym. Jeśli prędkość rzeki jest duża, to zawirowania prowadzą do powstawania mikroskopijnych banieczek próżniowych. Banieczki te implodują wytwarzając duże ciśnienie i niszczyć koryto. Abrazja - ścieranie. Gdy okruch jest wleczony po dnie ulega ścieraniu, ale i ścieraniu ulega dno. Abrazja działa w obie strony. Eworsja - gdy jakiś okruch wpadnie w szczelinę lub zagłębienie i jest poruszany nieustannie przez płynący prąd rzeczny, zaczyna się w tym zagłębieniu „wiercić”. Działa abrazja, okruch się ściera, ale ściera i dno, powiększając zagłębienie. Po jakimś czasie do zagłębienia zaczną wpadać kolejne okruchy. Powstaje kocioł eworsyjny.

Erozja boczna i jej skutki

Erozja boczna to erozja brzegów rzeki. Aby erozja boczna postępowała, rzeka musi meandrować. Nurt odbija się od brzegów koryta: przechodzi z jednej strony rzeki na drugą. Na zakrętach nurt rzeki najszybszy jest po stronie zewnętrznej. Jest w tym miejscu niesiony najgrubszy materiał co sprzyja niszczeniu brzegu. Natomiast po wewnętrznej stronie rzeka ma najmniejszą prędkość, co sprzyja osadzaniu materiału. Erozja boczna często prowadzi do powstawania starorzeczy - gdy mocno meandruje, może się zdarzyć, że rzeka w końcu przetnie własny meander i powróci do prostoliniowego, dawnego koryta.

Erozja wsteczna i jej skutki

Cofanie się progów wodospadów - w górnych biegach rzeki wskutek uławicenia warstw i różnych twardości tworzą się liczne katarakty i wodospady. Dzięki wirom i erodującej sile spadającej wody zachodzi silna erozja podstaw wodospadów. Podstawa jest wiecznie podmywana, co prowadzi w końcu do zawalenia się ściany wznoszącej się ponad nią i wodospad przesuwa się w górę rzeki.

Wsteczne pogłębianie koryta - podobne zjawisko (ale na mniejszą skalę) zachodzi przy małych nierównościach dna, progach, poniżej których erozja działa również na skutek spadku (jak przy wodospadach). Szczeliny i pęknięcia sprzyjają temu procesowi. Podmyta ławica łatwo się osuwa. Prowadzi to do cofania się progów rzecznych.

Cofanie się źródeł - wskutek erozji wstecznej źródła rzeki mogą się stopniowo przenosić w górę. Zwykle w obszarze źródłowym rzeki jest kilka strumieni. Ich działanie wsteczne w kierunku grzbietu górskiego powoduje rozcinanie i obniżanie działu wód, tworzy się tzw. lejek źródłowy porozcinany przez potoki.

Kaptaż rzeczny - Gdy rozcinanie działu wód odbywa się przy udziale dwóch rzek, których potoki źródłowe zbliżają się do siebie wstecznie, może się zdarzyć, że rzeka o większym spadku wedrze się w dorzecze rzeki drugiej. Dopływy słabo erodującej rzeki zostaną zdobyte, powstanie osuszona przez kaptaż martwa dolina.

OSADY RZECZNE

Rzeki oprócz działalności transportowej i erozyjnej prowadzą jeszcze działalność akumulacyjną. Procesy wietrzenia i erozji prowadzą do powstawania luźnych utworów, które woda przenosi z obszarów wyższych w niższe. Gdy rzeka jest w stadium starczym, jest rozległa, ale ma małą prędkość (energię), niesie dużo materiału bardzo drobnego. Wreszcie, gdy już nie może poradzić sobie z transportem tego materiału, jest on deponowany w postaci osadów. Jest to twórcza działalność rzek.

Aluwia - osady rzeczne sensu stricte - osady w korycie rzeki i w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Dzielą się na:

Osady korytowe - występują w korycie rzeki.

*bruk korytowy - najgrubszy materiał zgromadzony na dnie rzeki. Rzeka usuwa materiał drobny, są to osady przemyte.

*łachy śródkorytowe - w rzece często są wyspy, mielizny; zbudowane z drobnych osadów.

*łachy meandrowe - znajdują się przy brzegu, tam, gdzie są meandry.

Osady pozakorytowe - gromadzą się poza korytem. Obszar poza korytem jest zalewany podczas powodzi, tam osadza się materiał najdrobniejszy.

Osady stożków napływowych - stożki napływowe powstają na przedpolach gór. Rzeki są silnie obciążone materiałem okruchowym. Gdy energia rzeki wylewającej się z gór zmaleje w momencie opuszczenia górskich ścian, nie jest ona w stanie unieść materiału, więc usypuje stożki. Stożki mogą osiągnąć nawet kilka km. Osady stożków są zazwyczaj gruboziarniste i źle wysortowane. Gdy stożki się ze sobą połączą, tworzą nasyp piedmontowy.

Osady deltowe - gdy rzeka uchodzi do jakiegoś zbiornika wleczone przez nią materiały zostają złożone, bo prędkość, a przez to siła transportowa spada do zera. Przy ujściu tworzy się nagromadzenie materiału o zarysie trójkątnym. Część delty wystaje ponad powierzchnię wody, ale większa część jest pod wodą. Gromadzone osady tworzą przeszkodę, dlatego rzeka się rozgałęzia.

CECHY DOLIN RZECZNYCH

Typy dolin: Podstawową formą ukształtowania terenu na kontynentach stanowią doliny rzeczne. Najbardziej typowymi dolinami rzecznymi są doliny wciosowe o przekroju V-kształtnym. Są to przekroje typowe dla rzek górskich. Rzeka nie zajmuje całego dna, brzegi są strome. Doliny przemodelowane przez lodowiec mają kształt U-kształtny. Są to doliny zlodowacone. Innymi typami dolin rzecznych mogą być: gardziele (rzeka płynie całą szerokością doliny, strome brzegi, głęboka rzeka), jar (rzeka nie zajmuje całego dna, brzegi są strome), kanion (odmiana jaru, brzegi mają schodkowy kształt - budowa płytowa). Doliny mogą być płaskodenne lub wklęsłodenne.

Typy rzek: Niewiele rzek jest prostolinijnych. Jeśli już są, to tylko na pewnych, krótkich odcinkach. Zazwyczaj rzeki meandrują, ich doliny są szerokie z wykształconymi terasami (schodkami). Osobnym typem są rzeki roztokowe: w szerokiej dolinie rzeka płynie wieloma korytami. W danym momencie aktywne jest jedno, a inne koryta są w pogotowiu na przyjęcie wody.

BOCZNA MIGRACJA DOLIN RZECZNYCH

Boczna migracja jest skutkiem asymetrycznej erozji bocznej. Rzeka meandruje i następuje przesuwanie koryta. Brzeg zewnętrzny jest niszczony, wewnętrzny nadbudowywany - powstaje łacha meandrowa. Skutkiem migracji może być powstawanie rozległych równin zalewowych, starorzeczy oraz cykliczność osadów. Cykliczność osadów: osady rzeczne nanoszone są warstwami od największych do najdrobniejszych, podczas powodzi na drobne osady naniesiony zostaje ponownie grubszy materiał i tak w kółko.

ODMŁODZENIE EROZJI RZECZNEJ I JEGO SKUTKI

Wyróżnia się trzy stadia erozyjne rzeki: Młodociane - górny bieg rzeki, rzeki górskie, wysokoenergetyczne, przeważa erozja denna i wsteczna, nie meandrują. Dojrzałe - erozja denna i wsteczna zanika, działa erozja boczna, rozwija się ruch meandrowy. Dolina się poszerza. Starcze - zanika erozja a przeważa sedymentacja. Rzeka szeroka, roztokowa, bieg wolny.

Odmłodzenie erozji rzecznej polega na tym, że rzeka o ustalonym poziomie energetycznym wchodzi w młodsze stadium. Powodem tego może być:

obniżenie bazy erozyjnej - wywołane podniesieniem się lądu (wypiętrzenie gór) lub regresją morską. W dolnym biegu rzeka dostanie większą energię i zacznie się wcinać wstecz ku źródłom.

zmiany klimatu - w porze mokrej rzeka będzie niosła więcej wody, zwiększy się przepływ co wpłynie na zwiększenie erozji.

zmniejszenie obciążenia rzeki - gdy dopływy z jakiegoś powodu przestaną dostarczać materiał, rzeka będzie mogła mniej energii poświęcać na transport, przez co energia pójdzie na erozję.

Podstawowym skutkiem odmłodzenia erozji jest powstawanie teras rzecznych. Pojawi się erozja denna - rzeka zacznie wcinać się w podłoże, wykształci się nowa dolina. Gdy proces się uspokoi, a po jakimś czasie wznowi, rzeka zacznie kształtować nową dolinę niżej. Taka dolina w przekroju ma wygląd schodkowy. Terasy rzeczne to fragmenty rozciętych, starych dolin rzecznych.

Aluwia - osady rzeczne w znaczeniu dosłownym (w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki) są to łachy i bruk korytowy.

Baza erozji (podstawa) - jest to poziom ujścia rzeki, poniżej którego rzeka nie może erodować w głąb (wcinać się).

Boczna migracja koryta rzecznego - jest to wynik erozji bocznej, rzeka przesuwa swoje koryto w bok.

Kocioł rzeczny (kocioł eworsyjny) - zagłębienie w dnie (czasem nawet kilka m głębokości) wyerodowane przez okruch poddany eworsji.

Narzędzia erozji - okruchy skalne, dzięki którym następuje erozja (np. ścieranie) bo woda sama nie może erodować (wyjątkiem jest kawitacja).

Otoczak - okruch skalny o zaokrąglonych krawędziach

Podstawa erozji = baza erozji

Prędkość erozyjna rzeki - prędkość, jaka jest potrzebna do wprawienia okruchu w ruch (większa niż transportowa)

Prędkość transportowa rzeki - prędkość, jaka jest potrzebna by utrzymać okruch w ruchu

Dolina Przełomowa - rzeka `przebija' się przez góry, są 2 rodzaje: przełom antecedentny (góry wypiętrzają się w poprzek rzeki, jeśli rzeka nadąży z erozją to będzie je przecinać), przełom epigenetyczny (wierzchnie osady znikają i odsłaniają utwory górskie, rzeka wcina się w góry).

WIATR

EROZJA EOLICZNA I JEJ SKUTKI

Erozja eoliczna nie jest szczególnie intensywna, jest mniejsza od rzecznej. Jej skutki są słabiej widoczne, materiał unoszony przez wiatr jest drobniejszy. Piaski gruboziarniste unoszone są tylko przez bardzo silny wiatr, nie są unoszone wysoko (do 1m). Ziarna piasku jako narzędzia erozji oddziałują na podłoże i tylko na pewną wysokości.

Deflacja - wywiewanie materiału drobniejszego spośród grubszego. Rezultatem deflacji są nisze i misy deflacyjne (płaskie obniżenia terenu poddanemu deflacji) oraz bruk deflacyjny (złożony z okruchów grubej frakcji).

Korazja - szlifowanie i żłobienie podłoża niesionym przez wiatr materiałem okruchowym. Rezultatem korazji są powstawanie różnych form skalnych.

Wygłady eoliczne - wyszlifowane, wypolerowane drobnym piaskiem powierzchnie skalne. Najlepiej szlifuje kwarc.

Bruzdy korazyjne i jardangi - zagłębienia, w których będzie gromadził się piasek, i grzbieciki między nimi. Skala może być różna, od kilku cm nawet do 200m.

Wielograńce - na pustyniach kamienistych - okruchy skalne mają wygładzone powierzchnie dokładnie z jednej strony. Do tego potrzebny jest przeważający wiatr wiejący stale z jednego kierunku.

Grzyby skalne - formy skalne w kształcie grzyba. Mogą powstawać przez wietrzenie albo przez korazję. Piasek nie leci wyżej niż 1,5m z wiatrem. Dlatego atakuje tylko dolne części skały. Im niżej, tym więcej piasku niesie wiatr.

FORMY EOLICZNEJ AKUMULACJI PIASKÓW

Wiatr sortuje materiał podczas transportu. Jest pewna graniczna średnica ziarna, które wiatr o danej prędkości może unieść. To, co jest w stanie unieść to wywiewa. Gdzie indziej powstają nagromadzenia piasku, a gdzie indziej pyłu. Piasek wydmowy jest idealnie wysortowany. Są dwa główne rodzaje akumulacji eolicznej różniące się przede wszystkim skalą (wielkością).

Riplemarki - zmarszczki eoliczne. Piaskowe grzbieciki, w przekroju mają charakterystyczny kształt (są asymetryczne, łagodne wzniesienia od strony dowietrznej, ostrzejsze od zawietrznej). Są to formy bardzo nietrwałe, usypywane bardzo szybko, mogą się zmieniać z godziny na godzinę. Mają wysokość rzędu kilkunastu milimetrów.

Wydmy - pagórki usypane przez wiatr z piasku, mające wysokości rzędu dziesiątek metrów (nawet do 300m). Ich tworzenie zaczyna się od istnienia przeszkody. Zachodzi zjawisko cienia aerodynamicznego. Za przeszkodą tworzą się wiry, a na przeszkodzie zatrzymują się kolejne ziarna piasku. Wydmy są formami ruchomymi. Ruch następuje przez przesypywanie się ziaren na szczycie. Przez ten ruch piasku wydma nabiera warstwowanie przekątne.

Morfologiczne rodzaje wydm.

Poprzeczne - grzbiet wydmy jest prostopadły do kierunku wiatru. (barchany - ramiona przemieszczają się szybciej, poprzeczne proste - prostopadłe do wiatru, paraboliczne - grzbiet przemieszcza się szybciej)

Podłużne (seify) - grzbiet równoległy do kierunku wiatru, piasek przesypywany z jednej strony na drugą.

Złożone - stożkowe, piramidalne, gwiaździste (schodzą się grzbiety wydm powstających, gdy kierunek wiatru jest zmienny).

Less - drobnoziarniste osady eoliczne. Przepojone wodą tworzą ściany i wąwozy, nie zawierają minerałów ilastych tylko pył kwarcowy, skały miękkie, kruche.

Przesłona trakcyjna - warstwa grubości 20-50cm unosząca się ponad ziemią, w której niesiony jest materiał piaszczysty w procesie saltacji i trakcji.

Saltacja - transport skokowy materiału przez wiart.

Suspensja - rodzaj transportu eolicznego materiału najdrobniejszego w zawiesinie.

Trakcja = pełznięcie powierzchniowe.

Wielograniec - duży okruch skalny z wypolerowaną jedną stroną (w szczególności więcej niż jedną) przez działalność korazji.

Wydma - duża (nawet do 300m wysokości) forma akumulacji eolicznej piasku.

Wydma gwiaździsta - powstaje na skutek zmian kierunku wiatru. W jednym punkcie łączą się ze sobą grzbiety wydm.

Wydma podłużna = seif

Wydma poprzeczna - wydma, której grzbiet jest prostopadły do kierunku wiatru.

Wygład eoliczny - powierzchnie wyszlifowane przez drobne ziarenka na skutek korazji.

Seif - wydma podłużna, grzbiet równoległy do kierunku wiatru, może ciągnąć się na setki kilometrów długości.

LODOWCE

WARUNKI POWSTAWANIA LODOWCÓW

Warunki klimatyczne - klimat wilgotny, dużo opadów śniegu. Lód lodowcowy bierze się z opadów atmosferycznych. Lodowce mogą powstawać w klimacie zimnym i wilgotnym, padający deszcz przekształca się w śnieg.

Warunki topograficzne - by śnieg przekształcił się w lód lodowcowy musi być go gruba pokrywa. Śnieg, którego jest dużo musi się mieć gdzie gromadzić. Tworzeniu lodowców sprzyja teren o łagodnym urzeźbieniu. Nie mogą być zbyt strome zbocza, bo śnieg się zsunie i stopi się na dole.

Granica wiecznego śniegu - powyżej tej granicy więcej śniegu spada niż topnieje. Z roku na rok gromadzi się coraz więcej śniegu, który pod własnym ciężarem przeobraża się w lód lodowcowy. Granica wiecznego śniegu obniża się od równika w stronę biegunów.

Obszarem, gdzie tworzą się lodowce są pola firnowe. Firn (szreń) - częściowo przekrystalizowane płatki śniegu (etap pośredni między śniegiem a lodem).

Twoja stara.

RODZAJE LODOWCÓW

Mamy dwa podstawowe rodzaje lodowców:

Lodowce górskie - powstają w górach, są ich tysiące, mają wyraźne pola firnowe i jęzory lodowcowe (strumienie lodu spływające w dół).

cyrkowe (karowe) - składają się wyłącznie z pola firnowego (znajduje się w przegłębieniu zbocza) lód nie wylewa się z pola firnowego (nie ma jęzorów), ubywa go w wyniku sublimacji w polu firnowym (paruje).

alpejskie (dolinne) - klasyczny lodowiec górski, występuje we wszystkich górach umiarkowanej szerokości geograficznej, składa się z pola firnowego i jęzora, który wypływa w dół doliny. Jęzorów i/albo pól firnowych może być kilka.

piedmontowy - jęzory łączą się ze sobą, lód z nich wypływający tworzy wielką czaszę na przedpolu gór (podobnie jak materiał ze stożka napływowego).

turkiestański - brak pól firnowych, źródłem śniegu są lawiny, które spadają ze zboczy. Są częste, więc lód narasta.

norweski - brak pól firnowych, zamiast nich na szczytach gór są czasze lodowe z których jęzory spływają na wszystkie strony (są to takie mini lądolody).

Lodowce kontynentalne - pokrywają całe kontynenty. Obecnie istnieją dwa lodowce kontynentalne:

Lądolód grenlandzki - bardzo gruby (do kilku km), max miąższość jest w centrum, tam też jest najwyższe ciśnienie (lodowiec się rozpływa) duże obciążenie powoduje wygięcie litosfery.

Lądolód antarktyczny - 8 razy większy od grenlandzkiego, pokrywa obszar o bardziej złożonej morfologii niż Grenlandia. Grubość dochodzi do kilku kilometrów. Miejscami schodzi do morza tworząc lodowce szelfowe (lodowiec Russa). Lodowiec szelfowy nie leży na dnie, ale jest oddzielony grubą warstwą wody. Czasem wystają spod niego nunataki - sterczące spod lodu góry.

TRANSPORT MATERIAŁU W LODOWCACH GÓRSKICH I KONTYNENTALNYCH

Lodowiec poruszając się transportuje materiał jaki dostanie się w jego obręb w postaci moreny (czyli osadu lodowcowego). Ważną cechą lodowców jest to, że kompletnie nie sortują one materiału. Lodowiec niesie wszystkie rodzaje okruchów jednakowo.

Transport w lodowcach górskich.

Na powierzchnię lodowca spadają okruchy skalne pochodzące z wietrzenia gór. Zatrzymują się one w większości u podnóża gór tworząc moreny. Rodzaje moren:

morena boczna - materiał zatrzymujący się u podnóża zboczy doliny, którą płynie lodowiec.

morena środkowa - połączenie moreny bocznej jednego lodowca z moreną boczną drugiego lodowca

morena powierzchniowa - materiał na powierzchni lodowca, nierównomiernie rozmieszczony, lokalne koncentracje a gdzie indziej brak.

morena wewnętrzna - materiał rozgrzany przez słońce zagłębia się, ulega wtopieniu w lód lub też wpada w szczeliny i pęknięcia. Jest to materiał zawarty w ciele lodowca

morena denna - materiał, który przedostał się na dno, a częściowo pochodzi również z działalności erozyjnej samego lodu.

Transport w lodowcach kontynentalnych.

Morena powierzchniowa jest uboga, bocznej całkowity brak, wewnętrzna również uboga. Może się pojawić środkowa, jeżeli lód opływa sterczące nunataki spod lodu. Podlegają one wietrzeniu, a okruchy skalne dostają się na powierzchnię lądolodu i płyną z nim. Morena denna jest obecna na skutek erozyjnej działalności lodu. Brak moreny bocznej, bo te lodowce nie płyną w dolinach.

SKUTKI EROZJI LODOWCOWEJ

Mechanizmy erozji lodowca:

Detersja (abrazja lodowcowa) - ścieranie podłoża okruchami wleczonymi (morena denna) oraz ścieranie się samych okruchów. Im mocniejszy nacisk tym silniej działa (zależy od grubości lodowca).

Detrakcja lodowcowa - wyrywanie okruchów skalnych z podłoża. Intensywność zależy od rodzaju podłoża (wapienie, iły - intensywny), sprzyja także spękanie podłoża oraz cienkie warstwowanie (pod ciśnieniem lód się topi, woda wnika w szczeliny, zamarza i wypycha warstwy skał).

Egzaracja lodowcowa - czoło lodowca zagłębione w podłożu działa na zasadzie spychacza. Zdziera materiał podłoża i pcha go przed siebie.

Skutki bezpośrednie erozji lodowcowej:

wygłady, rysy, bruzdy lodowcowe - są to gładkie powierzchnie skalne wypolerowane przez drobnoziarnisty materiał skalny niesiony jako morena denna. Na wypolerowanych powierzchniach obecnie są rysy i bruzdy (lodowiec niesie materiał o różnej grubości) zorientowane w kierunku płynięcia lodowca.

mutony (barańce) - pagórki o charakterystycznym kształcie dochodzące do kilkunastu metrów wysokości. Ich kształt przypomina wydmy. Ze strony napierania lodu są wygładzone, a z drugiej są niszczone głównie na skutek zamrozu (niższe ciśnienie).

struktury glacitektoniczne - fałdy lub uskoki powstające w skałach spychanych wskutek egzaracji.

kocioł lodowcowy - zagłębienia powstające w otoczeniu pola firnowego, ogrzana powierzchnia lodu paruje, wnika w szczeliny skał otaczających i po zmrożeniu odrywa warstwy.

doliny zlodowacone - lodowiec wykorzystuje doliny rzeczne V-kształtne i przekształca je w doliny U-kształtne, ponadto nie niszczy wzniesień ale je opływa.

doliny wiszące - dolina boczna, której ujście po ustąpieniu lodowca znajduje się ponad dnem doliny głównej (zlodowaconej).

TYPY OSADÓW LODOWCOWYCH

Są cztery rodzaje osadów lodowcowych:

Osady glacjalne (sensu stricte) - moreny, czyli materiał pozostawiony przez lodowiec, osady samego lodowca; to, co lód transportował i zostało stopniowo zdeponowane.

morena czołowa - powstaje u czoła lodowca. Może być akumulacyjna czyli materiał usypany przed czołem stagnującego lodowca albo spiętrzona czyli w momencie kiedy lodowiec rusza zaczyna pchać całą morenę akumulacyjną przed siebie i ją spiętrzać.

morena denna - materiał, który lodowiec niósł w swoim spągu. Po ustąpieniu lodowca będzie tylko jeden rodzaj moreny (część powierzchniowa i wewnętrzna opadną na denną i się połączą).

morena boczna i środkowa - osadzą się w postaci linearnych pagórków

morena ablacyjna - powstanie z moreny powierzchniowej niesionej przez lodowiec. Przykryje morenę denną. Mogą pozostać duże głazy narzutowe - eratyki.

morena przemyta - po ustąpieniu lodowca, w dolinie zlodowaconej może płynąć rzeka, która wysortuje materiał zostawiając tylko bruk morenowy a nawet eratyki.

Najczęściej moreny są w formie glin zwałowych.

Osady fluwioglacjalne (rzeczno-lodowcowe) - osady rzek związanych z lodowcem

sandry - stożki napływowe rzek subglacjalnych wypływających z bram lodowcowych, usypane na przedpolu lodowca. Rzeki niosły materiał drobnych frakcji pod ciśnieniem. Gdy wypłynęły spod lodowca, energia spadła i usypały stożki napływowe (piasek się rozpływa). Powstają rzeki roztokowe, często stożki łączą się ze sobą tworząc pola sandrowe utworzone przez rzeki proglacjalne.

ozy (eskery) - nagromadzenia osadów w formie niskich wałów (żwiry, piaski) utworzone przez rzeki subglacjalne.

kemy - podobne do ozów. Tworzą wały lub pagórki. Osady (piaski, żwiry) rzek supraglacjalnych (na lodowcu). Czasem tworzą się terasy kemowe.

Osady limnoglacjalne (jeziorno-lodowcowe) - osady jezior zastoiskowych związanych z lodowcami. Iły zastoiskowe (warstwowe) są wyraźnie laminowane. Laminy są cennym źródłem informacji, gdyż narastają w cyklu rocznym. Jasne warstwy narastają w lecie (osady grubsze, utlenione) a w zimie narastają warstwy ciemne (drobniejsze osady, słabo utlenione)

Osady talasoglacjalne (morsko-lodowcowe) - osady zdeponowane w morzu, ale materiał został przyniesiony przez lodowiec (od lodowca odrywa się góra lodowa i płynie sobie w morze topiąc się i uwalniając zawarty w niej materiał skalny - dlatego można znaleźć gruby materiał w środku morza), słabo wysortowane.

Cyrk lodowcowy - zagłębienia w formie nisz otoczonych od grzbietu stromymi ścianami, a od doliny zaokrąglonymi wałami (kiedyś było tam pole firnowe)

Eratyk - głaz narzutowy - duży okruch skalny przyniesiony i pozostawiony przez lodowiec

Fiord - obecnie zalana przez morze dolina zlodowacona

Glina zwałowa - lodowcowy materiał osadowy (typowy), wymieszane są wszystkie frakcje, najgorzej wysortowany

Granica wiecznego śniegu - wysokość, powyżej której opady śniegu przeważają topnienie, dlatego może się on tam stopniowo gromadzić

Ił warwowy - ciekawy osad limnoglacjalny, wyraźnie laminowany, na przemian jasne i ciemne. Laminy narastają w cyklu rocznym

Jezioro oczkowe - zazwyczaj nieduże, okrągłe, regularne jezioro powstałe u czoła lodowca stagnującego lub cofającego się z oderwania i stopienia bryły lodu

Jezioro rynnowe - wąskie i długie jeziora o głębokości do kilkunastu metrów, rynny zostały wyrzeźbione przez rzeki subglacjalne

Jezioro zastoiskowe - współistniejące z lodowcem, znajduje się w czole lodowca

Jęzor lodowcowy - ta część lodowca, która spływa doliną od pola firnowego (lodowce alpejskie)

Kar lodowcowy = cyrk lodowcowy, kocioł lodowcowy

Lądolód - lodowiec kontynentalny, taki, który zajmuje cały kontynent.

Lodowiec dolinny = lodowiec alpejski

Pole firnowe - miejsce, gdzie powstaje lodowiec (tam śnieg zamienia się w lód lodowcowy, pole firnowe dostarcza lodowcowi lodu)

Sandr - stożek napływowy, forma osadów naniesionych przez rzeki proglacjalne u czoła lodowca

MORZA I OCEANY

FALOWANIE I PRĄDY PRZYBRZEŻNE

Falowanie jest wzbudzone przez wiatr. Turbulencja i wywołane nią zmiany powietrza tuż nad wodą wywierają na powierzchnię wody działanie kompresyjne i ssące. Gdy powierzchnia wody stanie się nierówna dołącza się jeszcze tarcie wiatru.

Fale oscylacyjne: cząstki wody wprawione w ruch falowy drgają wokół położenia równowagi. Zakreślają drogi kołowe i wracają w przybliżeniu do punktu wyjścia.

Fale sięgają jedynie do pewnej głębokości (podstawa falowania). Poniżej tej głębokości ruch wody wymiera.

Fale translacyjne - występują blisko brzegu. Dno nie pozwala na ruch kołowy. Fale zaczynają się załamywać (grzywacze), a ruch cząsteczek w zasadzie jest już tylko w poziomie, transportują materiał.

Fale tsunami wywołane wstrząsami podmorskimi. Mają bardzo dużą długość (setki kilometrów). Na oceanie mają niedużą wysokość, ale gdy zbliżą się do brzegu następuje wyniesienie nawet do kilkudziesięciu metrów.

Seiche - wahania poziomu lustra wody w zbiornikach zamkniętych (Bałtyk). Prawdopodobnie wywołane wahaniami ciśnienia.

Prądy przybrzeżne:

Litoralny (wzdłużbrzegowy) - gdy istnieje uprzywilejowany kierunek nabiegu fal. Gdy przez jakiś czas fale nabiegają z tej samej strony to wreszcie tworzy się prąd; nadbudowują wybrzeże

Prądy powrotne (denne i powierzchniowe) - woda napływająca do brzegu jakoś musi odpłynąć. Tworzą się prądy powrotne. Denny - w pionie, woda odpływa dołem, powierzchniowy - woda odpływa bokiem.

Prądy wstępujące - ?

EROZJA BRZEGU MORZA.

Głównymi czynnikami erozji brzegu morskiego są: falowanie oraz pływy morza. Rozmiary erozji zależą od siły i charakteru czynników, oraz materiału budującego wybrzeże.

Hydrauliczna erozja polega na rozbijaniu, odrywaniu, kruszeniu i rozmywaniu utworów z jakich zbudowany jest brzeg. Z uderzeniem współdziała sprzężenie powierzchni w szczelinach i pęknięciach litych skał pod naporem fal. Rozprzężenie powierzchni w momencie cofnięcia się fal działa rozsadzająco na skałę.

Mechaniczna erozja (abrazja) - wytworzony przez rozbijany brzegu materiał jest ciągle przesuwany i przetaczany przez falę, w skutek czego następuje ciągłe ścieranie okruchów o brzeg i odwrotnie. Także podczas sztormów fale mogą unosić głazy dużych rozmiarów i uderzać o brzeg powodując jego kruszenie. Gdy brzeg jest zbudowany z drobnego materiału fale mogą go podmywać i zabierać materiał budujący go. (Rys. klifu)

Chemiczna erozja (korozja) - woda morska w pewnym stopniu rozpuszcza skałę (szczególnie węglanowe). Rozpuszczalność CaCO3 zależy od temperatury i zawartości CO2. Lepiej korozja działa w nocy gdy ochłodzona woda pochłania więcej CO2, ustaje fotosynteza roślin które wtedy również wydzielają CO2, zmniejsza się pH i CaCO3 może być rozpuszczony. Silniejsza korozja zachodzi w morzach ciepłych. Również sole mineralne rozpuszczone w wodzie powodują erozje.

Bioerozja - działalność organizmów żywych żyjących i żerujących na brzegu. Wiercą one w skałach (małże, skałotocza) osłabiając przez to skały.

ROZWÓJ WYBRZEŻY MORSKICH.

Działanie fal podcina brzeg morski. Podcinanie powoduje odcinanie i osuwanie brzegu. Obsunięte pakiety skalne są rozbijane, kruszone. Drobny materiał usuwany jest falowaniem i prądami przybrzeżnymi. Grubsze okruchy przesuwane w strefie kipieli, ścierają dno i siebie nawzajem. Prowadzi to do powstania ściętej, prawie poziomej lub słabo pochylonej ku morzu platformy abrazyjnej. Powoduje to osłabienie fal a przez to erozji. Fale nie mogą usunąć wszystkich produktów erozji dzięki temu erozja w pewnej odległości od brzegu zatrzymuje się. Wynikiem tego jest tworzenie terasy morskiej - ściętej powierzchni abrazyjnej przysypanej luźnym materiałem oraz utworzenie stromej ściany - klifu. U stóp klifu gromadzi się grubszy materiał tworzący wał brzegowy. Od strony morza przylega nasyp - przyniesione i usypane na głębsze dno produkty rozbicia brzegu - morska terasa akumulacyjna. Czasem podczas gwałtownych burz morze wytnie ponad terasę morską jeszcze jedną terasę - nieznacznie podniesioną. Jest to terasa burzowa.

MORSKIE ŚRODOWISKA SEDYMENTACYJNE.

Podział ze względu na wpływ lądu.

Litoralne: środowisko brzegu morza; strefie miedzy linią przypływu i odpływu oraz nieco poniżej strefy odpływu do głębokości 40-60m. Dolną granicą strefy litoralnej określa się głębokością w której rośliny żyją jeszcze przyczepione do dna. Bliskość brzegu, płytkość i ruchliwość wody oraz dobre naświetlenie to cechy charakterystyczne tego środowiska. Dzieli się na: plażowe, równi pływowych, estuariów, barier piaszczystych i lagun, w zależności jak ukształtowany jest brzeg.

Sublitoralna: od dolnej strefy litoralnej po zewnętrzną krawędź szelfu (do głębokości 230m) brak roślinności dennej, bujne życie organiczne, słabsze naświetlenie i słabe ruchy wody charakteryzują środowisko.

Hemipelagiczna: tworzą się na stokach kontynentu od głębokości 230m po podstawę stoku (średnio 2000m). Cechy charakterystyczne to: spokojne wody, brak światła (dociera do 350m) dość ubogie życie zwierzęce i słaby wpływ lądu.

Pelagiczna: strefa wielkich głębin oceanicznych. Wpływ lądu bardzo mały, życie organiczne denne ubogie, ale za to na dno opada obficie obumarły plankton.

Podział ze względu na głębokość:

Litoralna - brzeg, nerytyczna - do 200m, batialna - do 4000m, abisalna - do 6500m, jadalna - do 11000m.

OSADY MORSKIE I OCEANICZNE

Osady środowiska litoralnego - piaski, żwiry, osady węglanowe.

Plaża - wędrówka piasku i żwiru wzdłuż wybrzeży prowadzi do powstania nasypów w kształcie kosy - mierzei. Silna fala może wyrzucać gruby materiał powstały z rozbicia brzegu, ale prąd powrotny niema siły znieść tego materiału z powrotem do morza i spłukuje tylko drobniejsze okruchy. Przy końcu zasięgu fal gromadzi się piaszczysto żwirowy wał brzegowy (laminacja równoległa, wysortowanie materiału, wzbogacenie w minerały ciężkie, żwiry płaskie, obtoczone).

Rewa - podwodny, równoległy do brzegu asymetryczny wał piaszczysty.

Bariery piaszczyste i laguny - przy bardzo łagodnym brzegu fale deponują materiał w jakiejś odległości od lądu, tworzą się rewy, a gdy zaczynają wystawać ponad poziom wody tworzy się bariera piaszczysta. Odgrodzona cześć przybrzeża nazywa się laguną.

Równie pływowe - to obszar przykrywany podczas przypływów i odkrywany w czasie odpływów (warstwowanie soczewkowe, na przemian piasek i muły).

Osady środowiska sublitoralnego (nerytycznego).

Wyróżnia się 2 typy sedymentacji: silikoklastyczna - dominuje materiał krzemionkowy, charakterystyczny jest rozkład facji na szelfie, od piaszczystej do mułowej; węglanowa - na platformach szelfowych połączonych z lądem lub na platformach izolowanych, brak materiału silikoklastycznego

Rafy - budowle węglanowe podmorskie, utworzone przez osiadłe organizmy kolonijne np. korale.

Osady środowiska hemipelagicznego.

Muły niebieskie i szare - składają się z drobnych ziarn kwarcu i innych minerałów, cząstek koloidalnych, pelagicznych otwornic, oraz organizmów wapiennych i krzemionkowych.

Muły czerwone - tworzą się na tych częściach stoków które znajdują się przy ujściach rzek tropikalnych zabarwione na czerwono tlenkami żelaza.

Muły i piaski zielone (glaukonitowe) - różnią się od niebieskich obfitością glaukonitu. Osady glaukonitowe tworzą się tam gdzie brzegi (zbudowane z granitów i gnejsów) stromo opadają w morze, a nie ma w pobliżu ujścia żadnej większej rzeki.

Muły niebieskie, czerwone i zielone tworzą jeden typ osadów różniący się ilością materiału organicznego i związków żelaza.

Muły wapienne - białe lub jasnoszare składają się głównie CaCO3 który pochodzi albo z roztarcia materiału rafowego (w pobliżu raf), albo ze skorupek lub szkieletów zwierząt bentonicznych, otwornic.

Muły czarne (np. osady Morza Czarnego) - są to muły sapropelowe przesycone siarczkami i węglanami na skutek wydzielania siarkowodoru przez bakterie beztlenowe.

Osady Środowiska pelagicznego.

Osady pelagiczne pokrywają dna głębokich basenów oceanicznych. Cechą tych osadów jest niewielka ilość materiału terygenicznego(z lądów) ograniczona do najdrobniejszych zawiesin. Ze skorupek mogą się osadzać tylko te odporniejsze na rozpuszczanie co powoduje, że w miarę zwiększania głębokości osadza się więcej osadów krzemionkowych a mniej wapiennych.

Muły globigerynowe - głównym składnikiem są planktoniczne wapienne otwornice.

Muł pteropudowy- odmiana mułu globigerynowego występująca tylko na Atlantyku

Czerwony ił głębinowy- składa się z produktów rozkładu skał i krzemianów rozprzestrzenianych po dnie oceanu przez podmorskie wybuchy wulkaniczne i z koloidalnej zawiesiny pochodzącej z lądu. Głównymi składnikami są minerały ilaste występujące w bardzo drobnych ilościach, różne metale(Cr,V,Mn,Sn,Be) zęby rekinów, ułamki pumeksu, okruchy wulkaniczne, konkrecje manganowe.

Muły radiolariowe - główna masa składa się z radiolarii z domieszką okrzemek i gąbek.

Muły okrzemkowe - tworzą się w chłodnych i mniej słonych morzach obu półkul. Ze skorupek okrzemek (glony) z dodatkiem radiolarii, gąbek i otwornic.

Głęboko morskie osady piaszczyste - niektóre pelagiczne osady mają do 50% drobnego materiału terygenicznego, część piasku pochodzi z gór lodowych lub jest nawiana z pustyń, a część może pochodzić ze stożków napływowych rozwiniętych u wylotu podmorskich kanionów.

Atol- typ rafy, wał pierścieniowo zamykający lagunę.

Cyrkulacja termohalinowa- prądy powstałe w wyniku różnic temperatur i zasolenia w wodach oceanicznych.

Estuarium- wymiecione prze prądy pływowe rozszerzające się lejkowato ujście rzeki.

Fale morskie- zaburzenia tafli morza wywołane przez różne czynniki(głównie wiatr).

Fale oscylacyjne- takie w których cząsteczki wody drgają(poruszają się) po torach kołowych, występują na głębokim morzu.

Fale Translacyjne- występują blisko brzegu(płytkie morze), cząsteczki drgają tam i z powrotem.

Flisz- osady składające się z naprzemianległych warstw piaskowców, zlepieńców, iłowców powstałych na skutek osadzania się zawiesin(prądy zawiesinowe) bardzo duże miąższości.

Grzywacze- strefa łamania się fal morskich.

Iły głębinowe- rodzaj osadu w środowisku pelagicznym, składniki: minerały ilaste.

Klif- urwisko brzegu morskiego powstające na wysokich wybrzeżach na skutek erozyjnej działalności fal.

Laguna- część wód morskich odcięta od morza przez mierzeje, atol, bariere.

Muły głębinowe- muły osadzone na dnie głębokich zbiorników morskich(radiolariowe, okrzemkowe, globigerynowe lub petro..

Plaża- pas wybrzeża zalewany przez falę, utworzona z piasków lub/i żwirów.

Pływy- obniżanie się i podwyższanie poziomu morza związane z siłami przyciągania księżyca i słońca(cykl dobowy).

Podstawa falowania- głębokość do której dochodzą fale i ich skutki, zależy od siły fal .

Powierzchnia abrazyjna- powierzchnia wystawiona na erozyjną działalność fal i prądów pływowych(ścieranie).

Prąd litoralny- przybrzeżny prąd płynący wzdłuż brzegu wywołany nadbiegiem fal przez dłuższy czas z tej samej strony.

Prąd oceaniczny- prąd wywołany stałymi wiatrami lub cyrkulacją termohalinową występującą na oceanach.

Prąd powrotny denny- ruch wody odbywający się po dnie od brzegu w kierunku morza/oceanu.

Prąd powrotny powierzchniowy- ruch wody od brzegu w kierunku morza odbywający się po powierzchni wody(np. rozrywający).

Prąd przybrzeżny- ruch wody morskiej odbywający się w bezpośredniej bliskości brzegu i oddziałujący na niego erozyjnie lub akumulacyjnie.

Prąd wstępujący- prąd płynący przy dnie napotykający wzniesienia, płynący pod góre.

Prąd zawiesinowy- turbidyt- rodzaj podmorskiego ruchu masowego. Ruch wody niosącej bardzo drobny materiał w zawiesinie. Ma silne działanie erodujące na dno.

Rafa- podmorska budowla utworzona przez osiadłe, kolonijne organizmy morskie wytrzymująca napływ wody(falowanie, pływy).

Strefa abisalna(pelagiczna)- najgłębsza strefa oceanu tworzą się tam osady pelagiczne(głębia oceaniczna).

Strefa batialna(hemipelagiczna)- stok kontynentalny od głębokości około 230m do około 2000m, tworzą się tam osady hemipelagiczne.

Strefa hadalna-

Strefa hemipelagiczna =batalna

Strefa litoralna- najpłytsza strefa akumulacji morskiej między linią przypływu i odpływu w pobliżu brzegu.

Strefa nerytyczna(sublitoralna)- strefa obejmująca szelf po jego dolną granicę do głębokości około 250 m.

Strefa pelagiczna= strefa abisalna.

Strefa sublitoralna= strefa nerytyczna.

Strefa zmywu- strefa między dolną a górną linią zasięgu fal.

Terasa morska-

Tsunami- fale wywołane przez podmorskie ruchy tektoniczne, na otwartym morzu bardzo długa i niska, przy brzegu może się spiętrzyć do kilkudziesięciu metrów, wywołuje katastrofy.

DEFORMACJE TEKTONICZNE

CIĄGŁE

Deformacje tektoniczne dotyczą skał osadowych, ewentualnie metamorficznych, w których przemiany nie zatarły uławicenia skał.

Pierwotnie ułożenie warstw skał osadowych jest ułożeniem poziomym. Czasem występuje monoklinalne ułożenie warstw- warstwy ułożone są pod jednym kątem.

Deformacje tektoniczne ciągłe to takie, które nie przerywają ciągłości warstw skalnych. Są to fałdy. W fałdach warstwy wygięte do góry do antykliny, a w dół to synkliny.

Klasyfikacja fałdów z.w. na:

-symetrię skrzydeł: (symetryczne, niesymetryczne)

-nachylenie powierzchni osiowej: (stojący, pochylony, obalony, leżący, przewalony- tworzą sie fałszywe antykliny i synkliny)

-stosunek wysokości do promienia fałdu: (szerokopromienne- łagodne, płaskie; wąskopromienne- ciasnofałdowane)

-wzajemny stosunek warstw: (koncentryczne, symilarne, dysharmonijne- fałdy różnie sfałdowane (warstwy nie fałdują się jednakowo); mogą występować w różnych odmianach: budinaż (odporny piaskowiec (soczewki) w warstwie plastycznych łupków, fałd wleczeniowy (warstwa plastyczna otoczona sztywną)

NIECIĄGŁE - (uskoki, cios, kliważ) - ciągłość warstw zostaje przerwana (uskok - pęknięcie warstw i przesunięcie, cios-większe od miąższości ławic i kliważ- rzędu mm - pęknięcia bez przesunięcia); skrzydła uskoku wiszące (wyżej) i zrzucone (niżej).

Rodzaje uskoków: zrzutowy - ruch płyt w pionie ( normalny ^\_, odwrócony _\^, progowy _|^), przesuwczy - ruch płyt w poziomie, przesuwczo- zrzutowy.

Innymi rodzajami uskoków są złożone struktury tektoniczne, takie jak łuski fałdy izoklinalne, skiby, płaszczowiny, struktury solne- poduszka, słup, diapir solny.

Antyklina - część fałdu wygięta do góry.

Cios - system spękań widoczny na jakiejś warstwie.

Diapir solny - forma wysadu solnego. Sól wciska się w szczeliny i przerywa ciągłość skał otaczających (fałdowanie dysharmonijne).

Fałd - rodzaj deformacji tektonicznej ciągłej.

Fałd asymetryczny - fałd nie posiadający osi symetrii.

Fałd symetryczny - fałd posiadający oś symetrii.

Fałd szerokopromienny - fałd posiadający szerokie i dość płaskie synkliny i antykliny.

Fałd wąskopromienny - fałd bardzo gęsto pofałdowany, "ściśnięte" synkliny i antykliny.

Kopuła - forma antyklinarna

Monoklina - jest to ułożenie warstw w jedną stronę pod pewnym kątem.

Niecka - forma obniżona, syklinarna.

Płaszczowina - forma powstała w wyniku bocznych nacisków na fałd. Fałdy piętrowo nałożone na siebie.

Rów tektoniczny - system uskoków schodowych ograniczonych z obu stron, z centralnym punktem obniżonym.

Skrzydło wiszące uskoku - skrzydło uskoku, które znajduje się wyżej.

Skrzydło zrzucone uskoku - skrzydło uskoku, które znajduje się niżej.

Synklina - część fałdu wygięta ku dołowi.

Uskok - deformacja nieciągła, gdzie nastąpiło pęknięcie i przesunięcie warstw.

Uskok normalny - ruch nastąpił zgodnie z powierzchnią pęknięcia.

Uskok odwrócony - ruch nastąpił odwrotnie do powierzchni pęknięcia.

Uskok progowy - ruch nastąpił pionowo do góry.

Uskok zrzutowo-przesuwczy - uskok, w którym ruch odbył się w pionie i poziomie.

Uskok zrzutowy - ruch w pionie; 2 skrzydła: wiszące i zrzucone.

Zrąb tektoniczny - system uskoków schodowych, ograniczonych z dwóch stron, w którym centrum znajduje się najwyżej.

---