Charakterystyka nauk prawnych:

= znalezienie miejsca dla rozważań o prawie w ogólnej klasyfikacji nauk nie jest zadaniem prostym, gdyż :]

• brak uznanego kryterium naukowości

• brak definicji nauki

• brak powszechnie uznawanej klasyfikacji dyscyplin naukowych

= historyczne próby sklasyfikowania dyscyplin naukowych:

• Arystoteles dzielił na nauki teoretyczne i praktyczne

• Podobny podział nauk u stoików: fizyka, logika, etyka

• Średniowieczny podział na trivium i quadrivium

• W ostatnim stuleciu próby wprowadzenia klasyfikacji nawiązujących w pewnym stopniu do kryteriów metodologicznych

Klasyfikacja wg Wuntt`a (przejęta w póżniejszym okresie przez prof. Tadeusza Kotarbińskiego):

• nauki formalne

• nauki realne

+ przyrodnicze - zajmujące się wytworami przyrody

+ humanistyczne - zajmujące się wytworami człowieka, m.in. nauki prawnicze

Sam Kotarbiński zdawał się wahać czy w ogóle rozważania o prawie nie mają charakteru pewnej umiejętności praktyczno - normatywnej, która skupiałaby się na wartościach norm.

Podział wg Kazimierza Ajdukiewicza - nauki :

aprioryczne empiryczne humanistyczne

Podział ten odwoływał się do charakteru dopuszczalnych w danej nauce przesłanek / przesłankami naukowymi w naukach humanistycznych w odróżnieniu od nauk apriorycznych czy empirycznych byłoby rozumienie wypowiedzi, jej znaczenie/

Charakterystyka metodologiczna:

Nauka pojmowana w dwóch sensach:

• pragmatycznym - czynnościowym - proces uczenia się

• apragmatycznym - wynik czynności - rezultat procesu zdobywania wiedzy, zbiór twierdzeń - zdań, które spełniają określone wymagania :

1. zdanie należycie uzasadnione

2. zdanie w odpowiednim stopniu ogólne

3. zbiór zdań jest zbiorem uporządkowanym

4. zbiór charakteryzuje się cechą niesprzeczności

Standardowa klasyfikacja nauk :

A - kryterium przedmiotu badań (przedmiot którego dotyczą twierdzenia danej nauki)

• przyrodnicze - rzeczywistość przyrodnicza ożywiona i nieożywiona

• społeczne - społeczeństwo, szeroko rozumiana rzeczywistość społeczna i wytwory świadomej działalności człowieka

B - kryterium pytania

• nauki teoretyczne odpowiadają na pytanie „Jak jest ?” (opis i wyjaśnienie licznych procesów występujących w rzeczywistości) np. socjologia, biologia, fizyka historia, ekonomia

• nauki praktyczne formułują i uzasadniają różnego rodzaju normy, dyrektywy oraz oceny; odpowiadają na pytanie „Jak być powinno?”, „Jak należy coś zrobić?” np. nauki inżynieryjne, nauki praktyczne ~ n. stosowane np. etyka

C - kryterium typów uzasadniania twierdzeń

• empiryczne - odwołują się w uzasadnianiu twierdzeń do doświadczenia (obserwacje, eksperymenty)

• formalne - odwołują się do takiego typu uzasadniania twierdzeń, który jest tzw. typem inferencyjnym. Dowodzenia twierdzenia polega na dokonaniu operacji logicznej ( w oparciu o pewne reguły stosowania) , gdzie z jednych twierdzeń wyprowadza się inne, niektóre z twierdzeń przyjmowane są bez dowodu - aksjomaty.

Klasyfikacja nauk prawnych:

- nauki humanistyczne

• wyodrębnia się w ramach nauk społecznych

• zajmują się kulturowymi wytworami człowieka (sztuka, literatura, prawo )

• prawo - wytwór człowieka funkcjonującego w danej kulturze

• poetycka definicja kultury Gustava Radbruch`a: „Co ze sfery ideału przejęliśmy do sfery naszej woli i uczucia, a mianowicie obyczaj, prawo, moralność, a dalej naukę, sztukę, religię, to wszystko tworzy naszą kulturę - tę sferę pośrednią pomiędzy pyłem ziemskim a światem podgwiezdnym; Tworzy państwo ludzkich dążeń i ludzkiej twórczości pomiędzy państwem natury i rzeczywistego istnienia a idealnym państwem tęsknoty. Pomiędzy niewinnym pokojem natury a wzniosłym spokojem ideału jest ten świat kultury światem pełnym grzechu i niepokoju, a z drugiej strony pełnym nadziei i wiary światem naszej walki i działania”

- nauki teoretyczne

- nauki praktyczne

- twierdzenia uzasadniane w sposób empiryczny i formalny => dążenie do konkluzywności

- nauki prawne

• ponieważ kultura odwołuję się do wartości, to tym samym w prawie mamy do czynienia z określonymi wartościami

• określone działy podstawowe:

• dogmatyka prawa

• teoria prawa

• historia prawa

• problematyka prawoznawstwa

TEORETYCZNA - obejmuje dwie podstawowe grupy problemów

1. problemy nauki zmierzającej do sformułowania pewnych ogólnych twierdzeń o prawie; te zjawiska prawne badane są w pewnych aspektach : językowym i społecznym

2. problemy metodologii nauk prawnych : W jaki sposób nauki prawne są uprawiane? W jaki sposób powinny być uprawiane? Co się robi? Jak się robi? Co powinno się robić?

DOGMATYCZNA (DOGMATYCZNO - PRAWNA) - sprowadza się głównie do odpowiedzi na pytanie: Jakie normy obowiązują w danych systemach prawnych? Jakie czyny są aktualnie nakazane, zakazane, indyferentne

SOCJOTECHNICZNA - (socjotechnika - nauka , która dotyczy praktycznego zastosowania wiedzy socjologicznej)

- formułowanie twierdzeń ( czy dyrektyw technicznych ), które dotyczą realizacji pewnych zamierzonych zmian w życiu społecznym, bądż też dotyczą utrwalenia tymczasowego układu życia społecznego, poprzez odpowiednio dobrane oddziaływanie społeczne ; Jak przy pomocy odpowiedniego prawodawstwa można osiągnąć zamierzone cele ? np. polityka prawa ( manipulowanie społeczeństwem za pomocą nakładania reguł prawnych)

Dogmatyka prawa

- rozważania o prawie mogą być prowadzone :

= de lege lata - rozważania o prawie aktualnie obowiązującym

= de lege ferenda - zagadnienia krytyki i usprawniania prawa; postulaty pod adresem prawa, np. Jak zmienić prawo ? Co należy w nim uzupełnić ? Jak usunąć ewentualne luki lub sprzeczności ? ; rozważania o prawie postulowanym

- dogmatyka prawa zajmuje się rozważaniami de lege lata ( nie wysuwa postulatów )

- w ramach rozważań de lege lata mamy do czynienia z dwoma podstawowymi pytaniami, które dogmatyka prawa stawia:

+ pytania walidacyjne - zmierzają do ustalenia obowiązywania prawa, pytanie o obowiązywanie prawa

+ pytania interpretacyjne - pytania zmierzające do ustalenia znaczenia i zakresu zastosowania normy, przepisu, itd.

- podstawowym zadaniem prawnika jest w gruncie rzeczy odpowiedzieć na pytanie : Jakie zachowania są nakazane, zakazane

bądż indyferentne ? Żeby odpowiedzieć na to pytanie trzeba wiedzieć jakie normy obowiązują, a jakie nie ( trzeba ustalić zakres

obowiązywania normy, przepisu, itd.), dokonać kwalifikacji prawnej określonych stanów faktycznych.

- celem dogmatyki prawa jest w gruncie rzeczy udzielenie odpowiedzi na pytanie jakie zachowania są nakazane, zakazane, bądż

dozwolone ( przez obowiązujące normy danego systemu prawnego ),

- cel ten nie zostanie nigdy osiągnięty, powody :

• stała zmienność prawa - stale mamy do czynienia z pojawianiem się nowych regulacji prawnych

( norm prawnych ); to sprawia, że część obowiązujących dotychczas norm prawnych zostaje uchylona.

• Pojawiają się nowe sytuacje faktyczne w rzeczywistości społecznej (o których nie myślano w fazie tworzenia prawa ) np. ochrona praw autorskich programów komputerowych

- prawo zawsze zostaje w tyle w stosunku do rozwoju rzeczywistości społecznej, gdyż zawsze będą się pojawiać sytuacje, których

prawo wprost nie przewiduje

- tzw. inflacja prawa - nadmiar regulacji prawnych, gdy prawodawca stara się przewidzieć wszystkie przyszłe sytuacje i

szczegółowo je uregulować

/ Kodeks Cywilny w Polsce obowiązuje od 1965 r. Nie jest wyjątkiem obowiązywanie dużych kodyfikacji przez długi okres, dlatego w momencie legislacji prawodawca musi przewidywać pewne możliwe przyszłe stany faktyczne. Ta legislacja nie może być jednak nadmiernie szczegółowa ( dla takich hipotetycznych sytuacji ), gdyż szybko się zdezaktualizuje. Z jednej więc strony regulacja prawna musi być w miarę ogólna, z drugiej są adresaci norm, którzy domagają się coraz dokładniejszych regulacji ( te dwie tendencje nie mogą być nigdy do końca zrealizowane ) Rolą prawnika jest w takim wypadku przełożenie ogólnej normy na rozstrzygnięcie pewnej szczegółowej sytuacji faktycznej.

Czy dogmatyka prawa jest nauką ?

• apogeum tych rozważań w II poł. XIX w.

• Julius Herman von Kirchmann

• dnia 7 maja 1847r. wygłosił w Berlinie wykład pt. „ O braku wartości jurysprudencji jako nauki ” , czym otworzył dyskusję o naukowości prawoznawstwa

• tezy - zarzuty wobec dogmatyki prawa :

• niczego nie wyjaśnia

• tezy dogmatyki prawa są subiektywne - dogmatyka jest uzależniona od ocen

• jest nauką sezonową (szybka dezaktualizacja)

• brak postępu metodologicznego (brak wprowadzania coraz lepszych metod)

Fragment wykładu: „(...) Juryści stali się robakami, co żyją zgniłym drzewem; odwracając się od tego co zdrowe -

gnieżdżą się i przędą swe włókna w tym co chore. Tam, gdzie prawo pozytywne jest jednoznaczne, nauka prawa

powinna milczeć (bowiem nie ma nic do powiedzenia). Tylko tam, gdzie jest zagmatwanie i pełno luk oraz

sprzeczności, tam prawnik może coś powiedzieć(...)”

• spór pomiędzy naturalistami i antynaturalistami:

• naturaliści - twierdzili, że wzorzec nauk przyrodniczych powinien być przykładany do każdej innej dziedziny naukowej (wzorcową nauką miała być fizyka)

• antynaturaliści -twierdzili, że istnieje więcej niż jeden wzorzec naukowości; to co twierdzą naturaliści jest daleko idącym uproszczeniem - zbyt rygorystyczną definicją nauki. Reguł obowiązujących w naukach przyrodniczych nie da się zastosować w wielu dziedzinach, gdzie jest inny przedmiot badań. Nauki humanistyczne muszą być traktowane wedle innych reguł metodologicznych niż nauki przyrodnicze

zgodnie z tym zapatrywaniem wiele z zarzutów Kirchmann`a można spokojnie oddalić

• to czy dogmatyka prawa jest, czy też nie jest dyscypliną naukową zależy od punktu odniesienia, od przyjętego stanowiska metodologicznego, a w praktyce od tego po której stronie sporu się opowiemy

• dogmatyka prawa to nie tylko opis regulacji prawnej, ale także pewne konstrukcje instytucji wywodzących się z prawa rzymskiego

Sposoby pojmowania prawa:

• czym jest prawo ?

• definicje prawa = dwie koncepcje:

KONCEPCJE REALISTYCZNE

= prawo jest zespołem faktów psychicznych (czy społecznych) związanych z określonymi normami

~~>koncepcja Leona Petrażyckiego - psychologiczna koncepcja prawa

• prawo jest pewnym przeżyciem psychicznym o charakterystyce emocjonalnej

• emocje prawne - charakterystyka dwustronna ~ emocja imperatywno - atrybutywna (gdy ktoś odczuwa zobowiązanie, a

ponadto odczuwa uprawnienie drugiej osoby do żądania, aby on zachował się w określony sposób) np. pożyczka

• emocje moralne - imperatywne - jednostronne (gdy ktoś przeżywa jednostronne zobowiązanie) np. jałmużna

• czym jest więc to co zostało zapisane w ustawach ? -fakt normatywny - ustawy są impulsem dla przeżyć psychicznych,

prawem nie jest to co zostało zapisane, ale to, co człowiek przeżywa

~~>koncepcje socjotechniczne - koncepcje realizmu prawnego

• powstały w latach 30-tych w Stanach Zjednoczonych

• tzw. realizm prawny amerykański, powstawały nowe typy stosunków społecznych

• koncepcje te miały ogromne oddziaływanie na orzecznictwo sądów amerykańskich

• związane z behawioryzmem (kierunkiem w socjologii, który zajmował się badaniem zachowań ludzi, traktował zachowanie jako wynik relacji „akcja-reakcja”-bodziec) w tym czasie rozwój badań opinii publicznej

• czynnikiem była też mała ilość prawa stanowionego, a dominacja common law , które nie było wystarczające

• elastyczne rozumienie zbioru precedensów

• rozumienie prawa jako faktu społecznego, prawo rzeczywiste

• prawem nie jest to co zapisane w książkach ( law in books w zbiorach precedensów); prawem jest tylko „prawo w działaniu” (law in action) ~konkretne, faktyczne zachowanie się sędziów wydających decyzje; law in books wpływa natomiast na law in action (pewna paralelność konstrukcyjna całego systemu) i pewne dodatkowe czynniki.

• perspektywa spojrzenia na prawo „złego człowieka”

• prawem jest określone zachowanie, fakt wpływający na zachowanie sędziego, prawo obowiązuje jeśli istnieje ten fakt

KONCEPCJE NORMATYWNE

= prawo to zespół norm postępowania

- „wielki spór” pomiędzy podejściem pozytywistycznym a prawem natury

- W jaki sposób wyznaczana jest treść normy ?

~~>koncepcje pozytywistyczne

• lata 20-ste XIX w. - pozytywizm prawniczy

• koncepcje o charakterze tetycznym - odwołują się do praw ustanowionych przez

• treść norm prawnych wyznaczana jest wyłącznie przez odpowiednie akty stanowienia, czy też uznawania ze strony

państwa - ratione imperii =jeżeli coś zostało poprawnie ustanowione, to obowiązuje właśnie z racji władzy

• prawem jest jedynie prawo pozytywne

• normy prawa pozytywnego różnią się od innych norm postępowania tym, że ich realizacja jest zagwarantowana

sankcjami ze strony państwa

• aby zaliczyć normę do norm prawnie obowiązujących ważna jest forma tej normy , a nie jej treść (norma musi być

ustanowiona przez kompetentny organ prawodawczy)

• normy prawa obowiązują z woli prawodawcy

• stanowisko nonkognitystyczne - normy i oceny nie mają wartości logicznej, dyskutowano w kategoriach wyboru nie słuszności, oceny nie były zadaniem prawa, lecz innych nauk

~~>koncepcje prawa natury

• obowiązują jakieś normy (normy prawa naturalnego), które są niezależne od aktów stanowienia prawa przez władzę

• treść prawa jest wyznaczana przez normy prawa naturalnego, odwołujące się do pewnych absolutnych ocen i wartości

• treść norm prawa natury nie pochodzi od państwa

• normy prawa obowiązują imperio ratione (ze swojej natury, bez względu na rolę prawodawcy)

• prawo obowiązuje o ile jest zgodne z pewnym normatywnym systemem reguł zwanym prawno-naturalnym

• istnieją dwa porządki -jeden ustanowiony przez prawo, a drugi istniejący w społeczeństwie

• relatywizacja obowiązywania prawa

• ujmowanie prawa jako normy

~~>koncepcja prawnicza

• istotna z punktu widzenia dogmatyki prawa, doktryny prawniczej, praktyki prawniczej,

• konsekwencje orzekamy na podstawie prawa obowiązującego, zależy od stanu faktycznego, obowiązuje generalna

zasada rozstrzygnięcia, ustalenia stanu prawnego,

• koncepcja prawnicza to zespół kryteriów, które pozwalają ustalić co obowiązuje (rozumienie systemowe)

Koncepcje pozytywistyczno - prawne :

• prawo to taki zespół norm postępowania, który pochodzi od kompetentnych organów państwa

• prawo pozytywne

• realizacja norm jest usankcjonowana przymusem państwowym

• tetyczne uzasadnienie obowiązywania prawa

• 2 typy rozumienia terminu pozytywizm:

1. typ poglądów na prawo, a także sposób pojmowania prawa i obowiązku dawania prawu posłuchu; program nauki

prawa, pewien sposób myślenia o prawie

2. kierunek w prawoznawstwie dominujący w II poł. XIX w., tzw. pozytywizm prawniczy w wąskim znaczeniu

rozwijał się dwutorowo :

> na kontynencie (wersja kontynentalna) - G.Jelinek, K.Bergbohm, R.Jhering, H.Kelsen

> w myśli anglosaskiej (wersja anglosaska) - John Austin

Rudolf Jhering

• stwarzanie stanu bezpieczeństwa prawnego wyrażało się w tym, że system prawny powinien być dostatecznie stabilny i powinien się opierać na uporządkowanym systemie wartości

• system prawny powinien być jasny i zupełny - wtedy jest stabilny (daje możliwość przewidywalności decyzji)

• rozdział pomiędzy prawem a moralnością - zbiór norm moralnych jest wg pozytywistów odrębnym systemem norm; obowiązywanie norm prawnych nie jest zależne od tego czy realizują pewne normy moralne niezależność walidacyjna prawa od moralności

Kelsen

• doprowadził koncepcję pozytywistyczną do skrajności - nawet normy prawne niemoralne mogą obowiązywać

• prawodawca może odsyłać do norm moralnych

• prawo może podlegać moralnej ocenie, ale nie jest to zadanie nauk prawnych, gdyż:

+ nauki prawne powinny być wolne od wartościowania

+ z tego, że coś jest, nie wynika, że coś być powinno - teza o rozdziale bytu i powinności ( stanowisko

nonkognitywistyczne) : świat bytu (empiryczna rzeczywistość ) - świat powinności poznać się nie daje

+wybór i akceptacja jakichś norm i wartości jest kwestią (aktem) czyichś decyzji

• nie może być naukowego poznania wartości norm, ponieważ nie można stwierdzić co jest obiektywnie dobre lub słuszne

• przedmiotem nauki jest prawo obowiązujące w określonym miejscu i czasie - zainteresowanie głównie dogmatyką prawa

• eliminacja społecznych aspektów powstawania norm

• zainteresowanie efektem działań prawodawcy

• pojmowanie wykładni prawa jako czynności poznawczej, prowadzącej do odtworzenia interpretowanego tekstu na podstawie ścisłych, uporządkowanych reguł wykładni (ujmowanych w sposób sformalizowany, ich wybór jest zależny od wybranego sposobu wartościowania), celem jest osiągnięcie jakiegoś obiektywnego wyniku

• obowiązek dawania posłuchu takim normom (danym przez organy państwowe) - przekraczani norm prawnych zagrożone jest zastosowaniem przymusu ze strony państwa / to, że ludzie przestrzegają prawa posiada także pewne uzasadnienie aksjologiczne-realizacja norm prawa pozwala na realizację ładu społecznego

John Austin

• klasyczna koncepcja pozytywistyczna

• norma prawna: generalna i abstrakcyjna, ustanowiona przez suwerena (określonego personalnie, nie jako instytucja), ustanawiająca skierowane do adresatów nakazy i zakazy poparte użyciem sankcji,

• prawo to zbiór norm ustanowionych przez człowieka - prawo pozytywne

• typowe czynności konwencjonalne = ludzie przyjęli pewne konwencje zawierania tych czynności (umów)- tylko dzięki odpowiedniej formule tych czynności możemy uznać je za ważne, np. małżeństwo - ksiądz uprawniony do udzielenia ślubu musi wypowiedzieć odpowiednie formułki i zwroty

• suweren - nie ma nawyku posłuchu wobec czyichkolwiek nakazów, natomiast poddani mają nawyk posłuchu wobec suwerena ( ale nie będzie suwerenem np. tymczasowy okupant), suweren ma zdolność skutecznego rozkazywania, gdyż może ustanawiać normy i może wymuszać posłuch

• koncepcja ta odnosi się do prawa wewnętrznego, / prawo międzynarodowe jest „pozytywną moralnością” gdyż nie ma tam zwierzchnika /

H.L.A. Hart

• nawiązywał do Austin`a

• zakwestionował:

1. tezę, że normy prawne wyrażają jedynie proste zakazy i nakazy

2. tezę, że prawo opiera się na nawyku posłuchu wobec personalnie ujętego suwerena

• centralna koncepcja: system prawa zbudowany jest z 2 typów reguł:

1. pierwotnych - wyznaczają adresatom powinność określonego zachowania

2. wtórnych - reguły, które prowadzą do konstruowania czynności konwencjonalnych

• reguły uznania - kryterium rozstrzygania czy jakaś reguła pierwotna jest, czy nie jest częścią danego systemu, reguła pozwalająca na stwierdzenie czy regułę ustanowił jakiś organ

• reguły zmiany - wskazują w jakim trybie można usunąć regułę pierwotną i ustanowić nową

• reguły rozsądzania - określają jakie podmioty i w drodze jakiej procedury są kompetentne do autoratywnego stwierdzenia, że zostały naruszone reguły pierwotne; określają kompetencje sądów, przepisy dotyczące właściwości miejscowej i rzeczowej sądu

/ wszystkie typy reguł wtórnych odnoszą się do reguł pierwotnych (reguły wtórne są metaregułami) /

Koncepcje prawa natury :

• istnieją normy postępowania niezależne od przepisów prawa stanowionego - normy absolutne

• normy prawa obowiązują niezależnie od woli prawodawcy

• są elementarne normy czy wartości moralne, które powinny być realizowane w każdym prawie

• prawo pojmowane jest jako zbiór norm bądź ocen (dotyczących postępowania ludzi), ale są normy absolutne

• istnieje pewien porządek norm różny od porządku prawa pozytywnego porządek prawa naturalnego

• prawo natury jest niezależne od człowieka - może stanowić kryterium oceny prawa pozytywnego

• normy prawa natury obowiązują niezależnie od aktów władzy państwowej

• normy prawa natury są niezmienne (bądź bardzo stabilne) -wyrażają naturę człowieka i świata

• twierdzenie : prawo naturalne istnieje obiektywnie

teza : wartości normy tworzące prawo natury nie są rezultatem wyboru człowieka, ani wytworem kultury czy cywilizacji -

istnieją niezależnie od świadomości i woli człowieka

• wartości normy tworzące prawo natury są poznawalne, gdyż człowiek jest w stanie rozpoznać co jest właściwie dobre, słuszne i sprawiedliwe (stanowisko kognitywistyczne) normy i wartości mają wartość logiczną

• nauka prawa nie jest wolna od wartościowań, przeciwnie jest nastawiona na poznawanie wartości norm, dokonywanie

wartościowania i poznawanie wartości

• „nauka prawa” a nie „nauka o prawie”

• koncepcje : Hugo Grocjusz, Św. Tomasz z Akwinu = normy prawa stanowionego przez ludzi są koniecznym uzupełnieniem

norm prawa natury ( prawa naturalne - wyznaczają pewne ogólne reguły postępowania; prawa stanowione -

bardziej szczegółowe, określenie konkretnych nakazów i zakazów)

• prawo natury jest pojmowane jako pewien zbiór norm czy też ocen ( mamy na myśli to, że te oceny dają aksjologiczne uzasadnienie praw); te zbiory ocen lub norm odnoszą się do zachowania ludzi albo przynajmniej w pewnym zakresie do zachowań regulowanych przez prawo pozytywne; treść tych norm i ocen nie jest rezultatem wyboru człowieka, gdyż normy te mają charakter ocen absolutnych.

• prawo natury jest to porządek normatywny odrębny od prawa pozytywnego, w wielu koncepcjach ma też charakter nadrzędny, wyznacza ono w pewnym zakresie treść prawa pozytywnego

• prawo natury istnieje obiektywnie - niezależnie od woli i świadomości człowieka, tym nie mniej, są one przez człowieka poznawalne, człowiek jest w stanie rozpoznać co jest w zasadzie słuszne, czy sprawiedliwe

• 2 rodzaje koncepcji ze wzgl. na stosunek do filozofii :

~~> o charakterystyce filozoficzno - prawnej = prawo naturalne jest pojmowane jako zbiór norm niezależnych w treści od aktów stanowienia dokonywanych przez władzę państwową

~~> o charakterystyce etycznej = prawo naturalne jest pojmowane jako system moralny zespół wartości, które wyznaczają wzorzec prawa sprawiedliwego i kryteria oceny prawa pozytywnego

• koncepcje ze wzgl. na kryterium zmienności :

~~> konc. statyczna prawa natury (starożytność) = prawo natury ma treść niezmienną (charakter zazwyczaj religijny)

~~> konc. prawa natury o zmiennej treści (XIX/XXw) = za twórców uważa się Rudolfa Stammlera i w pewnym stopniu

Leona Petrażyckiego - treść prawa natury ulega zmianom, gdyż jest zrelatywizowana do określ.

kultury bądź pewnego zespołu warunków historyczno - materialnych (charakt. zazwyczaj laicki)

~~> konc. dynamiczne (poł. XXw) = znalazły wyraz w dokumentach II Soboru Watykańskiego - świat i człowiek podlegają przeobrażeniom, a prawa natury są wprawdzie niezmienne, ale odpowiednio do czasu znajdują one zastosowanie do zmieniającej się rzeczywistości (charakter religijny, ewentualnie godność człowieka)

• stosunek prawa natury do prawa pozytywnego:

• wg niektórych koncepcji rola prawodawcy sprowadza się do odkrywania reguł prawa naturalnego

• koncepcje Hugo Grocjusza czy św. Tomasza z Akwinu traktują normy prawa pozytywnego jako niezbędne uzupełnienie norm prawa natury

• nadrzędność prawa natury polega na tym, że :

• prawo natury może być ujmowane jako ideał prawa sprawiedliwego, słusznego prawa pozytywnego; oddziaływanie prawa natury na prawo pozytywne ma charakter pośredni, gdyż prawo natury w takim ujęciu spełnia raczej rolę wzorca

• prawo natury może pełnić wobec prawa pozytywnego funkcje walidacyjne, może dawać prawu pozytywnemu podstawy obowiązywania, może stanowić kryterium uznawania norm prawa pozyt. za normy obowiązujące

• co należy uczynić w przypadku kolizji tych dwóch porządków ?

+ koncepcje radykalne : obowiązuje nakaz nieposłuszeństwa wobec niesprawiedliwego prawa pozytywnego

+ koncepcje umiarkowane (H. Grocjusz, św. Tomasz) : prawo pozytywne niezgodne z prawem natury nie wiąże

sumienia i wolno się przeciw takiemu buntować

OBOWIĄZYWANIE PRAWA

- w sensie :

1 - absolutnym

• cechę obowiązywania posiadają wszelkie normy prawne, podstawą jest: miarodajność, doniosłość, ważność

• prawo obowiązuje z racji swego istnienia, nawiązuje do apriorycznych ocen na temat prawa

2 - relatywnym (systemowym)

• możemy odróżnić od siebie te normy, które w systemie prawa obowiązują, od tych które w nim nie obowiązują

• istotne jest określenie przynależności danej normy do konkretnego systemu krajowego

- odpowiedź na pytanie „Dlaczego prawo obowiązuje ?”

- 3 podstawowe typy teorii obowiązywania prawa :

1. prawno - naturalne teorie obowiązywania

2. socjo - psychologiczne teorie obowiązywania

3. tetyczne koncepcje obowiązywania = właściwe dla pozytywizmu prawniczego (odwołuje się do ustanowionej normy, są takie normy, które dają podmiotowi kompetencje do ustanowienia innych norm, normy kompetencji prawniczej, przekazanie określonej władzy,

* normy merytoryczne-odnoszą się do konkretnego sposobu postępowania

- pytania : „Dlaczego jakaś norma obowiązuje w systemie prawnym ?”

„Czy dana norma obowiązuje w danym systemie prawnym?”

*wyraźna konotacja operacyjna

-różne kryteria obowiązywania. Te kryteria łącznie składają się na tzw. prawniczą koncepcję obowiązywania

1. norma została ustanowiona bądź uznana przez kompetentny organ.

-wówczas norma została ustanowiona przez kompetentny organ o ile ten, kto ją ustanowił działał zgodnie z przyznanymi mu kompetencjami oraz zgodnie z procedurą określającą sposób ustanowienia danej normy ( badaniem tego zajmuje się TK )

*kompetencja-władztwo, możność ustanowienia określonej normy

*normy kompetencyjne- udzielają upoważnienia (wypowiedzi konstatywne i performatywne ) do dokonania czynności konwencjonalnych normy wypowiedzi są dokonawcze

-skierowane do obywateli- normy autonomii prywatnej

-normy autorytetu publicznego najczęściej merytoryczne

organ sądowy sprawdza czy prawodawca zachował się zgodnie z upoważnieniem i wedle procedury

2. norma nie została uchylona w sposób wyraźny bądź dorozumiany

*uchylenie wyraźne- derogacja formalna (np.klauzule derogacyjne) w formie odpowiedniego przepisu uchylającego, nie ważne jest czy nastąpiła kolizja norm czy nie, wymieniające normy nieobowiązujące

*uchylenie dorozumiane-zachodzi wówczas gdy zachodzi konieczność zastosowania reguł kolizyjnych, wtedy gdy następuje kolizja norm ( sprzeczność abstrakcyjna ) np. gdy jedna czegoś nakazuje a druga zakazuje, a obie normy są skierowane do jednego adresata

~~reguły kolizyjne:

-kryteria: tzw tradycyjna doktryna prawnicza

A: hierarchiczne

B: treściowe ( stopnia ogólności treści )

C: czasowe

A: lex superior derogat legi inferiori

~norma wyższego rzędu uchyla moc wiążącą normy niższego rzędu

B: lex specialis derogat legi generali

~norma szczegółowa uchyla moc wiążącą normy ogólnej ( ale nie zasady )

*lex specialis-norma regulująca zazwyczaj szczególne przypadki

C: lex posterior derogat legi priori

~w przypadku kolizji takich norm odmawiany waloru obowiązywania normie ustalonej wcześniej

-ale np. krzyżowanie się kryterium czasowego i treściowego:

NPóźniejsza NWcześniejsza

NOgólna NSZczególowa

*lex posterior generalis non derogat legi priori speciali

późniejsza/ogólna wcześniejsza/szczegółowa

*prawa intertemporalne ( międzyczasowe )

-reguły tego prawa wprowadzane są odrębnymi ustawami w przypadku dużych zmian, wprowadzanych zazwyczaj kodyfikacjami. Zawierają rozstrzygnięcia co do tego jak należy kwalifikować dany stosunek prawny w sytuacji przejściowej ( np. stosunek, który powstał pod rządami starego prawa a istnieje nadal) regulacja na styku dwóch regulacji.

-reguła lex mitior ( np. w prawie karnym)- jeśli w czasie orzekania obowiązuje regulacja inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, co do zasady stosuje się ustawę nową. Jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeśli ustawa ta jest względniejsza dla sprawcy

delikatnie nawiązuje do zasady nie działania prawa wstecz

koresponduje z zasadą ochrony praw sztucznie nabytych

3.norma prawna nie jest sprzeczna z norma wyższą- kryt hierarchiczne, nie muszą być ze sobą powiązane

4.norma prawna nie została uchylona w drodze desuetudo- praktyczne i długotrwałe niestosowanie danej normy wyłącza ją z obowiązywania ( kryterium socjologiczne) chodzi o postulaty organów sądowych które mają stosować reguły kolizyjne

5.norma obowiązuje o ile spełnia pewne kryteria aksjologiczne ( element prawno-naturalny) jest zgodna z pozaprawnym systemem ocen, kryterium sporne-nie mamy do czynienia z jednolitym systemem ocen, nawiązanie do koncepcji prawnonaturalnej, kwestia ustaw nazistowskich uwłaszczeniowych,

*socjotechnika- zbiór dyrektyw określających warunki, metody i środki skutecznego działania oraz działań praktycznych zmierzających do wywołania pożądanych zachowań jednostek i grup społecznych.

System prawa:

-ogólna teoria systemu ( Ludwig von Bartalangwi

system-zbiór pomiędzy elementami którego zachodzą określone relacje ( tzw.porządkujące)

system prawa-uporządkowany zbiór norm prawnych obowiązujących w danym państwie

-Kto prawo systematyzuje?

-elementy systematyzacyjne prawa tworzone są przez prawodawcę

-konieczność przedstawienia prawa jako systemu spoczywa na prawnikach

-różne obiekty systemu prawa:

system prawa to:

-uporządkowany zbiór norm prawnych,

uporządkowany zbiór aktów normatywnych,

uporządkowany zbiór przepisów prawa,

-2 sposoby ujęcia systemu prawa:

1)pionowe

2)poziome

Pionowe:

-prawnicy nie odwołują się do treści norm, ale co do tego kto i w jakiej formie daną normę ustanowił.

-ustanowienie hierarchii norm prawnych opartej na powiązaniach kompetencyjnych. Norma wyższa stanowi podstawę obowiązywania ( i oczywiście wydania) normy niższej, tkwi to w lex superior niesprzeczność z normą wyższą.






K







U1 U2 U3



Normy kompetencji prawotwórczej relacje hierarchicznej

podrzędności i nadrzędności

R1 R2 R3 R4 R5 R6

U-zbiór norm i jednocześnie przepisów

U=[nm1 nm2 ...nk1 nk2]

R=[nm1 nm2...]

nm- n. merytoryczne ( kto w jakich okolicznościach jak powinien się zachować)

nk- n. kompetencyjne (dają prawo do dokonania czynności konwencjonalnych np. ustalanie nowych norm)

*element związku treściowego pomiędzy normami- norma nie jest sprzeczna z inną normą wyższą

*hierarchiczna równość aktów prawnych- istnieją akty ( opatrzone tymi samymi nazwami rodzajowymi)

które są hierarchicznie równe-równorzędne hierarchicznie

*hierarchia norm prawnych polega na tym ,że pomiędzy określonymi szczeblami zachodzą pewne relacje

*w przypadku kolizji każda norma ustawowa uchyli normę np. w rozporządzeniu

*jeśli chodzi o elementy systemu prawa to posługujemy się różnymi obiektami jako, że systematyzowanie prawo ma różne zadania i spełnienia

Poziome:

-prowadzi do wyodrębnienia poszczególnych gałęzi prawa

-do jednej gałęzi zaliczamy pewne normy bez względu na ich pozycję hierarchiczną,

-ilość gałęzi prawa zmieniała się historycznie ( gałąź prawa to w pełni wyodrębniony zespół norm)

-kryteria podziału na gałęzie( historyczne):

~podmiotowe- do kogo skierowana jest norma? Kto jest adresatem normy? ( w prawie rzymskim i feudalizmie)

do rewolucji francuskiej ( później równość wobec prawa- zakładając, że sytuacja prawna ludzi może być zróżnicowana, nierówność wobec prawa)

*dzisiaj np. w prawo karne wojskowe

~przedmiotowe- do czego odnosi się regulacja prawna? Czego dotyczy?

-w jedną całość grupowano regulacje dotyczące określonych dziedzin prawa

*ale np. własność jest regulowana przez prawo cywilne i karne ( kradzież)

metoda regulacji-odowłuje się do sposobu regulowania zjawisk społecznych:

A: metoda cywilistyczna

B: metoda administracyjna (adm-prawna)

C: metoda karnistyczna

A: zasada równorzędności podmiotów

-przymus państwowy może być zastosowany wyłącznie na wniosek któregoś ze stron

B: zasada władztwa jednego podmiotu nad drugim podmiotem. Jeden podmiot może stosować przymus bezpośredniego wobec drugiego podmiotu ( jeśli organ ma takie władztwo to muszą istnieć gwarancje obrońcy obywatela)

C: posługuje się sankcjami szczególnego rodzaju (ich zastosowanie prowadzi do wyodrębnienia się prawa karnego)

*to kryterium jest heterogeniczne ( A i B odwołują się do prawnej sytuacji podmiotu w stosunku prawnym natomiast C odwołuje się do sankcji)

-kryteria wyróżniania gałęzi prawa są niejasne i chwiejne. Prawnicy posługują się tymi kryteriami intuicyjnie

np.podatki ( gdy skarb państwa chce więcej ) jest to sprawa administracyjna i odwołujemy się do Izby Skarbowej a następnie do NSA

*np.prawo ochrony środowiska to gałąź mieszana

*nowa gałąź prawo rolne

typowe podziały gałęzi prawnych:

-prawo materialne i prawo procesowe ( odwołanie się do kryt. podziału na post. organami państwa i regulacje stosunków społecznych)

*prawo materialne- reguluje wprost, bezpośrednio stosunki społeczne,

*prawo procesowe- reguluje sposób postępowania przed organami państwa

-prawo publiczne ( administracyjne, karne itd.) i publiczne ( cywilne i pokrewne)

kryteria podziału:

-Ulpian-kryterium interesu publicznego-publiczne jest prawo które służy państwu a prywatne które służy pojedynczej użyteczności

-Berling i Somlo-prawo prywatne reguluje stosunki pomiędzy obywatelami a prawo publiczne stosunki pomiędzy obywatelem a organem państwowym oraz pomiędzy organami państwowymi

-A.Thon-kryterium mechanizmu uruchamiania sankcji ( konsekwencji prawnych)

p. prywatne- sankcje z inicjatywy stron

p. państwowe- sankcje z inicjatywy organów państwowych

zupełność i sprzeczność:

• system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny,

• konieczność wyeliminowania luk i sprzeczności

zupełność rozstrzygniecia- prawo jest zupełne wówczas gdy pozwala na rozstrzygnięcie każdej sytuacji ( czy jest nakazana, zakazana, czy dozwolona )

reguła dopełniająca system w prawie karnym nullum crimen sine lege poenali

-to co nie jest uregulowane pozytywnie jest uregulowane negatywnie ( prawo dozwala to czego nie zabrania)

reguła kwalifikacyjna-wtedy gdy prawo pozwala na rozstrzygnięcie każdej sytuacji

sprzeczność:

-raczej powinno się mówić o kolizji

-gdy porównanie dwóch norm prowadzi do wniosku, że nie można się do obu norm jednocześnie zastosować, najbliższa jest sprzeczność abstrakcyjna 1 norma nakazuje 2 zakazuje

-należy zastosować reguły kolizyjne

sprzeczność praktyczna- gdy normy nakazują adresatowi zachowanie się niemożliwie do spełnienia z przyczyn praktycznych np. nakaz ratowania życia i aborcja

luki w prawie-brak pewnej regulacji w systemie prawa

• luka rzeczywista/ techniczna: mamy uregulowaną instytucję ale brakuje regulacji prawnej jej elementu, usuwana przy użyciu analogii lecz zasada nullum crimeri zabrania jej używać

• luka ocenna-podstawą jej stwierdzenia jest ocena interpretatora np. zakaz prostytucji regulacja tego problemu naruszałaby zasadę wolnośći

Stosowanie prawa:

-czynienie użytku z kompetencji przyznanej przez prawo

-działalność organów państwowych na podstawie norm kompetencyjnych polegająca na wydawaniu indywidualnych decyzji ustalających skutki prawne określonych sytuacji taktycznych w oparciu o generalne i abstrakcyjne normy prawne

*różne ujęcia modelowe stosowanie prawa:

informacyjny

funkcjonalny

Decyzyjny model stosowanie prawa:

-ujmujemy proces stosowania prawa jako szereg czynności cząstkowych prowadzących do wydania ostatecznej decyzji

1). Ustalanie podstawy prawnej decyzji i dokonanie wyboru normy prawnej:

a.decyzja walidacyjna-musimy ustalić obowiązywanie normy

b.decyzja walidacyjna-znaczenie normy

2). Ustalenie stanu faktycznego

3). Subsumpcja- ustalenie że dany stan faktyczny podpada pod obowiązującą i zinterpretowaną normę prawną-kwalifikacja stanu faktycznego

4). Wydanie decyzji ustalającej finalnie konsekwencje prawne stanu faktycznego

ad b.

-interpretacja- polega na ustaleniu znaczenia i zakresu danej normy

( dyrek. Interpretacyjne i sytuacja wykładni- pojawiają się wątpliwości interpretacyjne- należy je więc usunąć

-decyzja interpretacyjna:

*dyrektywy interpretacyjne pierwszego stopnia ( procesowe i wyboru/interpretacji) którymi rządzą:

ustalenie znaczenia.Jeżeli wciąż istnieją rozbieżności:

dyrektywy drugiego stopnia

-znaczenie ustalone w ten sposób możemy przedstawić jako decyzję ( model wykładni operatywnej)

*wykładnia operatywna- zawsze w stosunku do konkretnego stanu faktycznego ( in concreto)

*norma: wyrażenie które ma zakres zastosowania ma charakter preskryptywny- mówi o hipotetycznych przyszłych zastosowaniach

*wykładnia doktrynalna:

-dokonywana in abstracto

-zadaniem jest przedstawienie normy jako wyrażenia jednoznacznego

-ustalając zakres zawsze uchylamy wszelkie wątpliwości

-przeprowadzona w dogmatyce prawa ( a nie w procesie stosowania prawa)

-decyzja interpretacyjna wyznacza ( oprócz znaczenia ) zakres danej normy:

• literalna

• rozszerzająca

• zawężająca

-organ który stosuje prawo ustala stan faktyczny na podstawie dowodów- organ w uzasadnieniu decyzji musi te dowody wskazać.

Art.227 kpc - dowodami są fakty które mają istotne znaczenie dla sprawy

-fakty nie wymagające udowodnienia:

• fakty notoryjne (znane sądowi z urzędu)

• fakty powszechnie znane

• fakty przyznane ( jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości)

-źródła dowodowe:

• zeznania świadków

• opinie biegłych

• dokumenty

• dowody rzeczowe

• przesłuchanie stron

-dyrektywy dowodowe:

• reguły rozumowania charakterystyczne ze względu na funkcję które w procesie dowodzenia

1.dyrektywy logiczno-językowe

2.dyr.empiryczne

3.dyr.legalne

1. reguły wnioskowania

2. dotyczą wnioskowania z jednych faktów na drugie

-prawidłowości przyrodnicze i społeczne które pozwalają na wyjaśnienie jednych zjawisk przez inne bądź ustalenie prognoz na przyszłość

3. ustalają jaki fakt należy uznać za udowodniony w razie wystąpienia innych faktów ( domniemania prawne)

-teorie oceny dowodów:

• -teorie swobodnej oceny dowodów:

• art. 233 kc~sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów

• sąd jest skrępowany tylko wiedzą empiryczną oraz regułami logiki

• -legalna teoria dowodowa:

• prawo zawiera reguły przesądzające o mocy poszczególnych dowodów

• wersje:

• pozytywna: organ stosujący prawo nie może odmówić przyjęcia faktu za udowodniony w przypadku dostarczenia określonych dowodów

• negatywna: sąd nie może przyjąć faktu za udowodniony o ile nie przestawiono określonych dowodów

*art. 244 kpc ( swoista pozostałość legalnej teorii dow) - dokumenty urzędowe sporządzone

-rozkład ciężaru dowodu:

• np. art. 5 kc - jeśli ciężar dowodu jakiegoś faktu spoczywa na osobie A to gdy osoba ta faktu tego nie udowodni to sąd przyjmie że fakt ten nie miał miejsca

• ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne

np.kk-ciężar dowodu spoczywa na stronie oskarżyciela

-wyjątki:

dyrektywy legalne które mówią nam jaki fakt należy uznać za udowodniony w przypadku wystąpienia innych faktów:

*domniemanie prawne:

materialne: reguły legalne o następującej strukturze:

-jeżeli istnieją i zostały stwierdzone przesłanki domniemania oraz brak dowodu przeciwnego to należy przyjąć wniosek domniemanie i należy przejąć za udowodniony fakt wskazany w tym wniosku

-dowód przeciwny jest niezbędny aby zaprzeczyć istnieniu faktu wskazanego we wniosku domniemania

-np. domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa

formalne:

-nie jest wymagane stwierdzenie przesłanki domniemania sam brak dowodu przeciwnego implikuje istnienie faktu postawionego we wniosku domniemania

-np. domniemanie niewinności

---