Rozdział 5

pitagorejska koncepcja archai różni się od wcześniejszych

• nie można jej wpasować jako ogniwa w chronologii rozwoju „od Talesa do Demokryta”

• wyznaczenie nowej drogi - języka matematyki

początki - VI w. p.n.e., południowa Italia

brak pism Pitagorasa, wiele pism pitagorejskich

mistyfikacje, zafałszowania, problem autentyczności

fragmenty przekazują Porfiriusz, Jamblich, Simplicjusz i Stobajos

domniemani autorzy:

• Alkmajon, Filolaos, Archytas (odrębni filozofowie-pitagorejczycy, czerpiący z dorobku)

• Okellos z Leukanii, Timajos z Lokroi, Aresas, Brotinos, Theages, Diotogenes (uczniowie)

większość to apokryfy (już od III w.), autentycznie jedynie fragmenty autorów z pierwszej grupy

badania prowadzi Heinrich Ritter, oparciem Platon, Arystoteles, perypatetycy (Teofrast, Aristoksenos, Dikajarchos, Heraklejdes z Pontu)

rozdział legendy od filozofii, aspekty:

• racjonalno-filozoficzny

• religijno-etyczny

neopitagoreizm - koncepcja bóstwa, mistyki i poznania utożsamiana z gnozą

Pitagoras „prorokiem nowej wiary” - połączenie orfizmu i racjonalnych ustaleń matematyki (filozoficzna koncepcja boga, nieśmiertelnej duszy, asceza, oczyszczenie-katharsis), związek pitagorejski orfickim bractwem religijnym - thiasos

badania Dielsa

odrzucenie apokryfów jako nieautentycznych, podział na etapy rozwoju:

• V w., Pitagoras, związek pitagorejski, podłoże religijne

• Filolaos z Krotony, Archytas z Tarentu

• szkoła pitagorejska (przekazy u Arystotelesa, Teofrasta, Aetiusa, Aristoksenosa)

odrębność nauk Pitagorasa (religia) od pitagoreizmu (filozofia)

różna datacja apokryfów wpływa na ich przyjęcie (wcześniejszych) lub odrzucenie (późniejszych)

prace Holgera Thesleffa, świadectwa perypatetyka Aristoksenosa, podział pitagoreizmu:

• „stary” (schyłek VI w. - II poł. IV w.) przekazy Filolaosa z Krotony i Arystotelesa

• „platonizujący” (IV w.) ontologiczne pojmowanie liczby

• hellenistyczny (kon. IV w. - poł. I w.) synteza poprzedn., apokryfy, Aleksandria, Pd. Italia

system spójny, nie eklektyczny zlepek

źródła starożytne:

• autentyczne (Alkmajon z Krotony, Filolaos z Krotony, Archytas z Tarentu)

• wątpliwe, pośrednie (kolejno: wzmianki współczesnych, Platona, wykładnie nauki u Arystotelesa, Teofrasta, Eudemosa, Aristoksenosa, biografie u Dikajarchosa, Satyrosa, Hermipposa, bogata lit. neopitagorejska i neoplatońska od I w. ne, III w. ne - żywoty Pitagorasa - neoplatonik Porfiriusz, jego uczeń Jamblich, żywot i nauka - Sextus Empiricus)

• apokryfy pitagorejskie - hermetyczność, wtajemniczenie, uchodziły za dzieła „starych” pitagorejczyków (przekazują nauki w sposób mistyczny)

Filolaos poł. V w. p.n.e. (wiek po Pitagorasie, współcześnie z Demokrytem i Sokratesem)

„młodsza” generacja, odłam matematyków

usunięcie ze szkoły za zdradzanie nauk (Empedokles; wedle przekazu Diogenesa Laertiosa za Neantesem - również Platon) Lysis zarzuca Hipparchosowi „publiczne filozofowanie” (przekaz Jamblicha i Diogenesa Laertiosa)

możliwe istnienie zapisków nawet samego Pitagorasa, ale jedynie na użytek wewnętrzny (Lysis o notatkach dla Damo - córki Pitagorasa, Diogenes Laertios wymienia dzieła powołując się na Heraklita, twierdzi o ich użyciu przez Aleksandra Polyhystora)

VI/V w. komediopisarz sycylijski Epicharm - rozważania i sentencje pitagorejskie

na podst. hypomnemata

Heraklides Lembus, aleksandryjski historyk z II w. wymienia poemat O wszechświecie oraz Święty Poemat (Hieros Logos); Okellos z Lukanii O naturze wszechrzeczy (Peri tes tou pantos fysios), Timajos z Lokroi O duszy świata i naturze (Peri psychas kosmo kai fysios)

Archytas donosi Platonowi o znalezieniu w Lukanii pism Okellosa: O prawie, O królestwie, O pobożności, O naturze wszechrzeczy (wg Thesleffa IV w.).

Diogenes Laertios za Satyrosem i Hermipposem podaje, że Platon zdobywa dzieła pitagorejskie.

Arystoteles powołuje się na Timajosa z Lokroi (wg Mullarcha bezpośredni uczeń Pitagorasa) - dusza, wrażenia zmysłowe, koncepcja świata i jego początków - możliwe streszczenie Platona

Stobajos przekazuje O prawie Okellosa (związki między strukturą świata - kosmosu, a sprawami życia ludzkiego) - archaizacja języka (wydaje się być wczesnopitagorejskie)

stosunek części do całości, wszechświat-całość wieczny, jego części rodzą się i giną, miara i symetria natury, wszechświat obejmuje prawem wszystkie swe części, życie wg miary i prawa natury, wypełnianie ubytków w części wszechświata, człowiek-rodzina-państwo-kosmos, (nie)zachowanie miary wpływa na wyższy poziom, uleganie żądzy niewłaściwe

Archytas, autentyczne fragm. O matematyce oraz Diatryb; poza tym wiele dzieł:

• pisma moralno-etyczne i polityczne

• pisma o naturze rzeczywistości i poznaniu

matematyk, muzyk, mechanik, polityk, wódz (siedmiokrotnie strateg w Tarencie)

związki natury i prawa państwowego oczywiste

O zasadach (archai: peras - liczba, miara i proporcja, apeiron - nieokreślona względem ilości, jakości i formy, nie mogą istnieć ani łączyć się samoczynnie - czyni to Bóg)

O mądrości, O matematyce, O poznaniu zmysłowym (poznanie struktury kosmosu umożliwia poznawanie jego części, zrozumienie mechanizmów, logismos - umysł ukształtowany przez wiedzę, pokrewny peras, z natury człowiek może poznawać rzeczywistość i zdobywać wiedzę, system języka, z natury narzędzie dźwięków i badacz mądrości ukrytej w rzeczach, mądrością wiedza ogólna i wspólna wszystkiemu, a nie wiedza o poszczególnych rzeczach, poznanie „rozumnych prawidłowości natury” wpływa na ocenę państwa i prawa)

O prawie i sprawiedliwości (prawo winno być wzorowane na boskim, harmonia praw jak słuch i głos, prawo żywe - władca i nieożywione - pisane, społeczność jak dusza - część rozumna podporządkowana bezrozumnej; podział duszy - umysł (nous), rozum (frenes) i pragnienia (thymos), prawo zgodne z naturą, sprawne, pożyteczne; dobro społeczności, a nie tylko jednostki; hierarchia wartości - najpierw godne czci, potem pożyteczne; prawo w sercu, sankcje moralne; „władca prawdziwy” - zgodny z naturą, mądry, silny, miłujący poddanych, „na mocy prawa” - nominos, charyzmat władzy, rozum władcy odpowiada rozumności wszechświata; zależność praw stanowionych od warunków; prawo doskonałe jednością przeciwieństw)

Filolaos, pary przeciwieństw (10): peras i apeiron, parzyste i nieparzyste, jedność i wielość...

arche - wg Artystotelesa liczba, fragm. Filolaosa z Krotonu peras i apeiron

przekaz Arystotelesa

arche - liczba, „język fizyki”, oderwanie od postrzeżeń zmysłowych, matematyka

widzi niekonsekwencję - różnicę między arche fizyków a zasadą liczbą (nie postrzega jej jako bytu, ale jako normę i regułę)

jego zdaniem liczba nie może być przyczyną rzeczy i zjawisk natury, dobra i piękna w rzeczach

uczeń Teofrast Poglądy filozofów natury (Fysikon doksai) również krytykuje

Alkmajon z Krotony VI/V w. O naturze

„stary” związek pitagorejski - matematyka, muzyka, medycyna

matematycy (uczeni) i akusmatycy (przekaziciele nauk)

inspiracją medycyna, lekarze-praktycy, filozoficzno-naukowy punkt widzenia (podporządkowanie medycyny filozofii)

diagnostyka, ustalenie norm, poznanie natury, indukcyjne wnioskowanie ze znaków (tekmairesthai)

szeregi przeciwieństw, równowaga świadczy o zdrowiu

monarchia - przewaga jednego elementu nad innymi

postrzeganie za pomocą przeciwieństw

symetria, właściwa miara, proporcja - wyrażona liczbą

model wnioskowania indukcyjnego

w odróżnieniu od zwierząt człowiek myśli (ksyniesi), mózg siedzibą duszy, przez kanaliki nerwowe (poroi) docierają wrażenia zmysłowe

w teorii poznania rzeczy jawne (ta thneta) dostepne zmysłom i sfera niejawna (ta afanea) poznawana poprzez wnioskowanie ze znaków (tekmairesthai) - wiedza pewna dostępna jest jedynie bogom

koncepcja człowieka - śmiertelne ciało, nieśmiertelna dusza

substancja duszy podobna do bytów boskich dowodem jej nieśmiertelności

Filolaos z Krotony

Teby, nauczyciel Epanimodasa

O naturze: O świecie (Peri kosmu), O naturze (Peri fysios), O duszy (Peri psyches)

nauka o przeciwieństwach

Arystoteles nazywa 10 zasadami (archai)

przeciwieństwa (t'enantia) zasadami tego, co jest (ton ontion), stanowią materię rzeczy, są zawarte w rzeczach

10 przeciwieństw:

• peras i apeiron - te archai są tworzywem świata, mają status ontyczny

• parzyste (peritton) i nieparzyste (artion)

• jedno (hen) i mnogość (plethos)

• prawe (deksion) i lewe (aristeron)

• męskie (allen) i żeńskie (thely)

• to, co w spoczynku (eremoun) i to, co w ruchu (kinoumenon)

• proste (euthy) i krzywe (kampylon)

• światło (fos) i ciemność (skotos)

• dobro (agathon) i zło (kakon)

• kwadratowe (tetragonon) i prostokątne (heteromekes)

zestrojenie (harmochthe), działanie zewnętrznej siły

manifestacją peras - ład, zdrowie, dobry ustrój polityczny, liczba

harmonia rządząca zasadami urasta do rangi Boga

Bóg władający, jeden, istniejący od zawsze, nieruchomy, odmienny od wszystkich

kosmos wieczny i niezniszczalny - nie ma siły zdolnej go zniszczyć; zmienne jedynie jego poszczególne elementy

cykliczna zagłada (księżycowa woda lub ogień z górnego nieba)

kosmos i to, co w nim jest, dostępne poznaniu

uporządkowanie wyrażone w liczbie (manifestacji harmonii w rzeczach)

harmonia, arcyliczba, jest podstawą istnienia

święta liczba dziesięć (dekas) - tetraktys

we wczesnym pitagoreizmie arcyczwórka symbolem struktury świata

kosmos jeden, powstaje od środka - ogień, dookoła ciała niebieskie: najwyżej Olimp - sfera gwiazd stałych, potem kosmos - sfera Słońca i księżyca, Niebo (Ouranos) - Ziemia, „Przeciwziemia” (Antichtchon); świat ma postać kuli - najdoskonalszej bryły

Archytas I poł. IV w.

Cycero przytacza, że potępia rozkosz cielesną jako szkodliwą

matematyka, mechanika

fragmenty dzieł Traktat o harmonii (Harmonikos logos), Diatryby (Diatribai), O liczbie dziesięć (Peri dekados)

harmonia bytem pierwszym i samoistnym

dwie postacie bytu - pierwotna i wtórna, czynna i bierna, kształtująca i kształtowana

pierwotna harmonia - jednoczy liczbę i wielkość

postać wtórna jest tym, w czym się jawi (fainesthai) liczba i wielkość oraz relacje między nimi

należy zbadać liczbę i wielkość

matematyka (nauka o liczbach), geometria (o płaszczyznach i bryłach), muzyka (o relacjach)

nauki te badają postać wtórną bytu, nie docierają do jego prapostaci (ograniczone do sfery zjawisk)

zmysły postrzegają jedynie liczby, bryły i relacje

do prapostaci bytu dociera jedynie dialektyka (być może dedukcyjny model wnioskowania - wstępne hipotezy, dowody, bez odwołań do zmysłów)

---