Barbara Weigl, „Psychologia rozwojowa i osobowosci”, 2005/2006
Wyklad IX
Mozliwosci modyfikacji postaw spolecznych. Psychologiczne determinanty zmiany o Zmiany tozsamosci grupowej
o Kontakt
o Poszerzanie wiedzy
o Zasada podobienstwa
o Regula wzajemnosci
o Regula zobowiazania
o Indywiduacja
Literatura:
• Macrae C.N.; Stangor Ch.; Hewstone M. (1999) Stereotypy i uprzedzenia. Gdansk, GWP
• Weigl. B (1999) Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i mlodziezy. Warszawa, IP
PAN
• Weigl. B. Maliszkiewicz. B. (1997) Inni to takze my. Program edukacji wielokulturowej w szkole podstawowej. Gdansk, GWP
...Mamy dwie mozliwosci: albo podjac jakiekolwiek, chocby ograniczone dzialanie, albo czekac, az uprzedzenia i dyskryminacja jakims cudem same znikna z zycia spolecznego”
(Henry Tajfel, Social Stereotypes and Social Groups, 1981)
Spoleczny kontekst zjawiska
Zyjemy w swiecie, gdzie obecnosc brzemiennych w skutki konfliktów miedzygrupowych jest powszechna. Obserwowac mozna kilka sposobów reagowania na takie konflikty: jedni demonstruja bezradnosc, inni poczucie zagrozenia, inni obojetnosc, a jeszcze inni aktywnie odrzucaja wszelka odpowiedzialnosc.
Wspólczesna polska szkola (pedagodzy, programy wychowawcze, reforma oswiatowa) deklaruje gotowosc do prospolecznych dzialan ukierunkowanych na podzielane europejskie wartosci: tolerancje, demokracje, brak uprzedzen wobec mniejszosci, poszanowanie praw czlowieka itp. Jednoczesnie szkola nieodmiennie wskazuje na brak metod i narzedzi oddzialywania. Powiada sie: „chetnie cos zrobilibysmy, ale nie wiemy jak!”. Albo:
„zmniejszenie uprzedzen i konfliktów nie jest mozliwe”. Albo tez: ”nie ma procedur ani podreczników w tym obszarze”.
Dzialania edukacyjne realizowane w szkole moga byc przykladem takiego sposobu zmiany stereotypów, w którym dokonuje sie integracja podejscia indywidualnego i zbiorowego.
Interwencje edukacyjne moga przybierac wiele form, miedzy innymi:
o dostarczanie informacji niezgodnych ze stereotypami spolecznymi,
o uwypuklanie róznorodnosci grup spolecznych,
o argumentacje (perswazje) odwolujace sie do spolecznie podzielanych wartosci,
Barbara Weigl, „Psychologia rozwojowa i osobowosci”, 2005/2006
o organizowanie kontaktu i wspólpracy miedzy czlonkami róznych grup.
Klasyczna wiedza o zmianie postaw odwoluje sie do procedur satysfakcjonujacego kontaktu, dostarczania róznego typu argumentacji, aktywizowania zachowan
niedostatecznie uzasadnionych, wplywania na spostrzeganie (lub demonstrowanie) wiarygodnosci zródel informacji, nadawania nowych znaczen emocjonalnych bodzcom spolecznym itp.
Uprzedzenia sa jednak szczególnym rodzajem postaw, wyjatkowo odpornym na zmiany, z kilku istotnych powodów:
o sa to postawy wobec calych grup (kategorii) ludzi
o sa to postawy najczesciej oparte na stereotypowej (uproszczonej, jednowymiarowej, naduogólnionej) percepcji i na niepelnych informacjach
o sa to postawy silnie nasycone wartosciowaniem i emocjami
o sa to postawy sklaniajace do unikania kontaktu z wyodrebnionymi kategoriami obiektów, a wiec trudne do zmiany na podstawie osobistego doswiadczenia
o sa to postawy pozornie funkcjonalne, ochraniajace “ja” (fizycznie, poprzez unikanie zagrozenia; psychicznie, utrzymujace dobra samoocene; i spolecznie poprzez wyodrebnienie i faworyzacje grupy wlasnej, do której sie przynalezy)
o sa to postawy czesto uformowane we wczesnym dziecinstwie i przejete
bezrefleksyjnie od osób znaczacych
Swiadomosc takich wlasciwosci uprzedzen jest najczesciej przeslanka pesymizmu zawierajacego sie w przekonaniu, ze uprzedzen spolecznych zmienic nie mozna.
Nalezy raczej postawic inne pytania:
• Jakie elementy wiedzy psychologicznej sa najlepszymi przeslankami efektywnej zmiany?
• Jakie sa najlepsze warunki dla przeprowadzenia zmiany?
• Jakie okolicznosci i procesy sa niezbedne dla utrzymania (podtrzymania) zaistnialej zmiany?
Wybrane propozycje
1. Problemy tozsamosci spolecznej. Teoria tozsamosci spolecznej Henry’ego Tajfla (1978) sugeruje, ze skuteczne interwencje modyfikacyjne musza dotyczyc zmiany sposobu spostrzegania grup - wlasnej i cudzej, oraz zmiany spostrzegania relacji pomiedzy tymi grupami. Zmiana taka moze nastapic pod wplywem informacji pochodzacych z zewnatrz, lub pod wplywem osobistego doswiadczenia, np. kontaktu z przedstawicielami grup obcych. Badacze reprezentujacy poznawcze podejscie w psychologii spolecznej zakladaja, ze dla zmiany postaw grupowych konieczne sa zmiany w poznawczych reprezentacjach grup
Barbara Weigl, „Psychologia rozwojowa i osobowosci”, 2005/2006
“my” i “oni”, a dokladniej - proces rekategoryzacji spolecznej, zmieniajacy poznawcza relacje miedzy grupa wlasna i obca.
Skoro bowiem przyjmuje sie, ze podstawowa przyczyna dyskryminacji jest wynik procesu spolecznej kategoryzacji, poprawe relacji miedzygrupowych mozna osiagnac zmieniajac wyrazistosc funkcjonujacych kategorii spolecznych.
Kazdy czlonek spoleczenstwa nalezy do wielu kategorii spolecznych, róznie wyrazistych.
Kategorie te i grupy sa (lub moga byc) ze soba porównywane. Teoria tozsamosci spolecznej Henry’ego Tajfla (1978) i teoria autokategoryzacji Johna Turnera (1987) proponuja dwa typy zmian w strukturze reprezentacji “my”- “oni”, prowadzace do redukcji wzajemnej niecheci.
Pierwsza jest doprowadzenie do skrzyzowania kategorii spolecznych tzn. uzywania w opisie i ocenianiu grup wlasnej i obcej nie jednego, lecz szeregu kryteriów wymuszajacych zmienne przyporzadkowanie obiektów spolecznych (innych ludzi) czasem do grupy wlasnej, czasem do obcej (np. skrzyzowanie kategorii narodowej i plci). Efektem takiego zabiegu poznawczego jest zmniejszenie wyrazistosci róznic miedzygrupowych i zmniejszenie uzytecznosci pojedynczych aspektów oceny. Kolejna, poznawcza procedura zmiany kategoryzacji spolecznych jest doprowadzenie do poczucia wspólnej tozsamosci grupowej przez przedstawicieli niechetnych sobie grup. Jak pokazaly badania, cel ten moze byc osiagany poprzez podkreslanie podobienstw interpersonalnych, wspólne ponadgrupowe zadania, uwypuklanie przynaleznosci do wspólnej grupy nadrzednej.
2. Znaczenie nowych informacji (poszerzanie zasobu wiedzy). Uprzedzenia dotyczace wyodrebnionej grupy spolecznej sa zwiazane ze stereotypowym, czesto nieprawdziwym zbiorem twierdzen na temat tej grupy. Uzupelniajac niepelna wiedze przypisana nieakceptowanej grupie i dostarczajac informacji niezgodnych ze stereotypem mozna, choc bynajmniej nie zawsze sie to udaje, osiagnac stopniowa zmiane niechetnej postawy spolecznej (modyfikacja opisana jako “model kumulacyjny - ksiegowanie”). Dostarczajac jednostce niepodwazalnych dowodów pokazujacych skrajna nietrafnosc stereotypu grupowego (doswiadczenie znacznej rozbieznosci) mozna, wywolac zmiane radykalna (opisana jako “model konwersji”). Uwypuklajac informacje istotne poznawczo, a neutralne ewaluatywnie mozna doprowadzic do wzbogacenia i zróznicowania obrazu grupy dotychczas stereotypizowanej lub tez (w przypadku dostarczania wielu informacji peryferyjnych) rozmycia stereotypu grupy spolecznej (procedura nazwana “modelem rozcienczenia”).
3. Znaczenie pozytywnego kontaktu. Rola wzajemnego kontaktu w przelamywaniu konfliktów miedzygrupowych analizowana byla w psychologii równie czesto, co niesystematycznie i powierzchownie. Klasyczny juz naturalny eksperyment Muzafera i
Barbara Weigl, „Psychologia rozwojowa i osobowosci”, 2005/2006
Carolyn Sherifów (1956 ) z mlodzieza pokazal, ze nie kazdy kontakt pomiedzy zwasnionymi stronami moze miec pozytywne znaczenie dla grup.
Pózniejsze opracowania pokazaly, ze powinien to byc kontakt odwolujacy sie do nadrzednego celu lub zadania, przynoszacy pozytywne konsekwencje emocjonalne wszystkim zaangazowanym stronom, najlepiej dobrowolny. Kolejne dane szczególowe pokazaly, ze inne - z perspektywy redukcji uprzedzen - sa konsekwencje kontaktu
“personalizujacego”, inne zas kontaktu spostrzeganego jako miedzygrupowy. Podobnie, odmienne rezultaty przynosi kontakt z typowym przedstawicielem grupy obcej, w porównaniu ze spotkaniem delegata grupy spostrzeganym jako wyjatek. Kontakt interpersonalny, pomiedzy jednostkami bedacymi przedstawicielami odrebnych grup powoduje dostrzezenie podobienstwa do „ja” i oslabienie dzialania kategorii Pozytywne efekty takiego kontaktu rzadziej jednak przenoszone sa na grupe spostrzegana jako calosc.
Kontakt miedzygrupowy pozwala na wewnetrzne zróznicowanie grupy obcej, co powinno byc waznym elementem redukcji uprzedzen. Z drugiej strony kontakt miedzygrupowy, czesciej niz kontakty interpersonalne, wzbudza lek).
Praktyka spoleczna pokazuje, ze w przypadkach bardzo silnego, zadawnionego antagonizmu miedzygrupowego, obarczonego realnym konfliktem interesów i wzajemnymi uprzedzeniami - to wlasnie czasowy brak realnego kontaktu - moze byc skuteczna droga redukcji wrogosci. Moje wlasne doswiadczenia sugeruja, ze korzystny moze byc wtedy kontakt symboliczny, mniej obciazajacego emocjonalnie zaangazowane strony.
4. Problemy zwiazane z procesami rozwojowymi. Poznawczo-spoleczna teoria rozwoju uprzedzen Frances Aboud (1988) podkresla naturalna koniecznosc przebycia przez dziecko stopniowych przeobrazen w ustosunkowaniu do swiata spolecznego: (1) od afektywnych poprzez percepcyjne az do poznawczych sposobów rozumienia innych ludzi, oraz (2) dokonania zwrotu rozwojowego w zainteresowaniach spolecznych od „ja” do grupy wlasnej i nastepnie do indywidualnych osób w obrebie tej i innych grup. Tu wykorzystac mozna uwypuklanie uniwersalnego podobienstwa, regule wzajemnosci, procedury indywiduacyjne.
Podsumowanie
• Da sie przygotowac zróznicowane programy edukacyjne polepszajace stosunek dzieci do grup obcych
• Oddzialywania takie moga odbywac sie w warunkach normalnej dzialalnosci szkolnej
• Efektywne oddzialywania modyfikacyjne musza odwolywac sie do spójnych przeslanek teoretycznych. Poszerzanie wiedzy, torowanie dostepnosci poznawczej, uwypuklanie wzajemnego podobienstwa, tworzenie warunków satysfakcjonujacego kontaktu (takze symbolicznego), doprowadzenie do umiejetnosci rekategoryzacji reprezentacji „my” –
„oni” wydaja sie najbardziej obiecujacymi tropami oddzialywan w pracy z dziecmi i mlodzieza.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Barbara Weigl, „Psychologia rozwojowa i osobowosci”, 2005/2006
II. Pulapki i zagrozenia ewaluacji oddzialywan modyfikacyjnych wobec dzieci i mlodziezy
Gdy myslimy o psychologicznych oddzialywaniach modyfikacyjnych, to zakladamy koniecznosc wplywu spolecznego i zmiany aktualnego stanu rzeczy. Czasem wyrazamy to bardziej otwarcie, najczesciej jednak jest to zalozenie ukryte. Psychologiczna modyfikacja zachowan, postaw, przekonan prowadzic powinna do bardziej satysfakcjonujacego funkcjonowania jednostek i grup, do dzialan bardziej efektywnych tak w skali jednostkowej jak i w skali spolecznej. Tak rozumiana modyfikacja zachowania (postaw, pogladów) dzieci i mlodziezy jest waznym elementem procedur socjalizacyjnych. Przypomniec jednak nalezy, ze choc socjalizacja w swoim zalozeniu sluzyc powinna rozwojowi jednostek, to moze prowadzic do ograniczenia swobody wyboru i ograniczenia osobistego wplywu na rzeczywistosc tych, którzy socjalizacji sa poddawani.
Planujac ewaluacje wplywu spolecznego mysli sie zazwyczaj o ocenie efektu koncowego.
Ocena ta jest dokonywana na dwa sposoby. Sposób pierwszy polega na oszacowaniu róznicy pomiedzy wynikiem zalozonym i osiagnietym. Sposób drugi polega na oszacowaniu róznicy pomiedzy stanem sprzed oddzialywania i po oddzialywaniu. Im róznica jest mniejsza (w pierwszym przypadku) lub wieksza (w drugim przypadku), tym wplyw wydaje sie bardziej skuteczny. Podstawowym kryterium oceny poprawnosci czy skutecznosci programu jest stwierdzenie, ze – w nastepstwie podjetego dzialania – oczekiwany wynik zostal osiagniety, a co najmniej, ze jest on blizej niz byl przed podjeciem modyfikacji. Ten sposób myslenia nie wydaje sie zadowalajacy.
Sluszniejsze wydaje sie zalozenie , ze proces ewaluacji powinien dotyczyc kolejno wszystkich waznych elementów oddzialywania, nie tylko wyniku koncowego.