Anna Kwak

RODZINA W DOBIE PRZEMIAN

MAŁŻEŃSTWO I KOHABITACJA

Wprowadzenie

Niemal wszystkich interesuje odpowiedź na pytanie, co dzieje się współcześnie z rodziną? Odpowiedzi

są różne. Można spotkać poglądy mówiące o zmierzchu czy o kryzysie rodziny, ale można też szukać

odpowiedzi, wskazując na konkretne przemiany, jakim ona podlega. F.F. Furstenberg (1996), odnajduje w

narzekaniach na temat sytuacji rodziny w latach 90. ubiegłego wieku wyraźne echo głosów z lat 50., które

brzmiały prawie tak samo. A przecież był to czas wspominany obecnie z nostalgią, uznany za dobry dla

rodziny. Zapomina się jednak, że w tamtym okresie kształtowała się obecna rodzina nuklearna, będąca

„zdemontowaną" wersją dużej rodziny z poprzednich dekad. Układ rodzinny został zredukowany do swego

najmniejszego wariantu - pary małżonków i ich dzieci. Wówczas również mówiono o kryzysie rodziny. Czy

zatem nie za swobodnie używa się tego określenia w stosunku do rodziny?

M. Poster w pracy Critical theory of the family, opublikowanej pod koniec lat 70. napisał we

wprowadzeniu, że „rodzina jest zarówno atakowana, jak i broniona. Jest oskarżana o ucisk kobiet,

wykorzystywanie dzieci, szerzenie nerwic. Rodzina jest chwalona za podnoszenie moralności, zapobieganie

przestępstwom, utrzymywanie porządku i umacnianie cywilizacji. Małżeństwa częściej niż przedtem się

rozpadają, ale też i są zawierane. Rodzina jest miejscem, z którego jedni desperacko szukają ucieczki, ale też

jest miejscem, w którym szuka się schronienia. Dla jednych jest pełna nudy, duszna i niepożądana, dla innych

jest miejscem pełnym miłości, intymności, związkiem przyjacielskim". Czyż nie są to uwagi bliskie

współczesnym poglądom na rodzinę?

Rodzina podlega przemianom. Nigdy nie była, nie jest i nie będzie statyczną organizacją. A. Thornton

(2001) mówi o dużej innowacyjności w tworzeniu wielu różnych struktur i związków rodzinnych jeszcze przed

XIX wiekiem. Spore różnice występowały między systemami rodzinnymi w północno-zachodniej Europie, a jak

to określa, resztą świata. Poza Europą Północno-Zachodnia istniały społeczeństwa kolektywne,

charakteryzujące się ogólnym zorientowaniem na rodzinę i naznaczone przez intensywną solidarność rodzinną.

Związki zawierano wcześnie, autorytet rodzicielski był silny, małżeństwa były aranżowane. W wielu

społeczeństwach mężczyźni mieli silny autorytet, małżeństwo było sposobem na przekaz ekonomiczny, istniały

dziecięce małżeństwa, poliginia, zwyczaj krępowania stóp. Kolejne cechy charakterystyczne to zależność

kobiety od mężczyzny, w niektórych społecznościach większe uwikłanie kobiety niż mężczyzny w ciężką pracę -

co było oznaką niskiego statusu kobiet. Przeciwieństwem były społeczeństwa w Europie Północno-Zachodniej,

mniej zorientowane na rodzinę, a bardziej indywidualistyczne. Gospodarstwa domowe przypominały tu bardziej

rodziny nuklearne, małżeństwa zawierano w starszym wieku, młodzi posiadali więcej autonomii, w procesie

wyboru małżonka częściej brano pod uwagę uczucia i niezależność decyzji pary. W odniesieniu do Europy

Północno-Zachodniej zwraca się wprawdzie również uwagę na różnice wynikające z płci, gdy chodzi o

posiadanie autorytetu, statusu i zakresu aktywności, ale występuje rzadsze wykonywanie ciężkiej pracy przez

kobiety i nieobecność takich zwyczajów, jak dziecięce małżeństwa, czy kupowanie żon (od rodziny). To

powodowało, że status kobiety był wyższy w krajach Europy Północno-Zachodniej niż gdziekolwiek indziej.

Różnie tłumaczono przesuwanie się od tradycyjnej do nowoczesnej rodziny. Najczęściej wykorzystywanymi

tłumaczeniami jest odwoływanie do industrializacji, urbanizacji, wzrostu edukacji i rozwoju nauki, wzrostu

konsumpcji i mobilności. Wymieniano także inne przyczyny tkwiące w demokratyzacji, pluralizmie religijnym,

sekularyzacji życia. Europa Północno-Zachodnia stała się bardziej podatna na rozwój nierodzinnych instytucji i

nietradycyjnych stylów życia.

Przez wieki przyjmowano, że rodziny są odpowiedzialne za produkcję, dystrybucję i konsumpcję dóbr

oraz za reprodukcję i socjalizację następnych pokoleń. Uważano, że rodziny przekazują nie tylko własność, ale

i dobra kulturowe, zapewniają ciągłość biologiczną, społeczną i kulturową. L.J. Waite (2000) podkreśla, że

sposób organizacji społecznej rodziny zmienia się razem z innymi zachodzącymi zmianami społecznymi, wśród

których należy uwzględnić wzrost znaczenia gospodarki rynkowej, zwiększanie się zarobków, przyrost

produkcji, urbanizację, zmiany w strukturze edukacji, zmiany w ideologii ukierunkowanej na większą

indywidualizację. Wszystkie te zmiany odsuwają od rodziny podejmowanie decyzji oraz kontrolę społeczną i

przenoszą je na jednostki i inne instytucje społeczne. Jednostki spędzają obecnie więcej czasu poza rodziną -

w instytucjach edukacyjnych, opiekuńczych i kulturalnych, w zakładach pracy. Ograniczenie kontroli rodziny

nad czasem i środkami pieniężnymi młodych ludzi zmniejsza możliwości wpływania na wybory związane z

małżeństwem - gdzie, kiedy i z kim. Są to decyzje samych zainteresowanych, z limitowanym udziałem rodzin.

A jednak rodzina nadal pozostaje odpowiedzialna za reprodukcję, socjalizację, zapewnienie wspólnego

mieszkania i przekazywanie majątku. Rodzina nadal otacza opieką i wsparciem, zarówno młode, jak i starsze

pokolenia, jest odpowiedzialna za realizację zadań ekonomicznych, emocjonalnych i instrumentalnych.

Rodzina jest jedną z podstawowych instytucji społecznych we wszystkich społeczeństwach, chociaż

zmienia się jej definicja. A. Thornton i T.E. Fricke (1989, za L.J. Waite 2000, s. 464) określają rodzinę jako

„społeczne środowisko, niekoniecznie umiejscowione, które opiera się na kulturowo rozpoznanym biologicznie i

małżeńskim związku" F.P. Rice (1996, s. 4) uważa, że „rodzina jest grupą osób połączonych przez więź

małżeńską, więzy krwi, adopcję albo przez jakiekolwiek seksualnie wyznaczające się relacje, w której po

pierwsze - dorośli współpracują finansowo na rzecz utrzymania i opieki nad dziećmi, po drugie - jednostki są

powiązane ze sobą intymnymi, interpersonalnymi stosunkami, po trzecie - członkowie identyfikują się z grupą,

która posiada własną tożsamość". Tym samym dopuszcza się istnienie rodzin o różnorodnej strukturze, zalicza

się do rodziny osoby nie tylko powiązane w sensie prawnym czy biologicznym, podkreśla się wagę identyfikacji

członków z grupą rodzinną. Tak szeroka definicja uprawnia do uznania związków kohabitacyjnych za rodzinę,

ponieważ są one oparte na stosunkach seksualnych, stwarzających układ intymnego zaangażowania i

interpersonalnych relacji. Niemniej, definicja wprowadza pewne ograniczenia. Rice podkreśla, że pary

kohabitujące, które mieszkają razem z praktycznych powodów, bez zaangażowania w związek, a także pary

będące razem przypadkowo, mimo współżycia seksualnego nie stanowią rodziny. Warunkiem bowiem uznania

za układ rodzinny jest konieczność pełnego zaangażowania się członków oraz konieczność oparcia związku na

intymnej, interpersonalnej wymianie. Powyższa analiza spełnia dwie funkcje. Z jednej strony wskazuje na

konieczność szerokiego definiowania rodziny, co pozwala na umiejscowienie niezamężnej, heteroseksualnej

kohabitacji w ramach rodziny. Z drugiej strony wskazuje na konieczność wprowadzania pewnych kryteriów

przy uznawaniu układu za kohabitację. Ograniczenia mają nie dopuścić do zbyt łatwego przyznawania statusu

kohabitacji takim związkom, które nie spełniają jej warunków i tym samym prowadziłyby do zagubienia idei

oraz specyfiki całego zjawiska kohabitacji.

Przedstawiana praca stanowi próbę zwrócenia uwagi na przebieg podstawowych kierunków przemian

zachodzących w życiu rodzinnym. Jest próbą pokazania uwarunkowań samego zjawiska przemian, zarówno

starych (wcześniejszych), jak i współczesnych aspektów dokonującego się procesu. Wraz z przemianami

rodziny współwystępuje zjawisko alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego, form które częściowo

wyrosły z krytyki burżuazyjnej rodziny. Ich rozwój przebiegał różnie, obejmował zmienny zasięg, budził

większe lub mniejsze zainteresowanie. Fenomenem stała się niezamężna, heteroseksualna kohabitacja -

zjawisko, które zaczęło gwałtownie narastać na całym świecie w latach 70. dwudziestego wieku, budząc

niepokój oraz ogromne zainteresowanie badaczy. Przy rozważaniu procesu przemian dokonujących się w życiu

rodzinnym nie można prowadzić oderwanych analiz. Zmiany współ wy stępują bowiem ze sobą, jedne

pociągają za sobą kolejne. Na przykład, rozwody obniżają wskaźniki małżeństw, kohabitacja opóźnia

zawieranie małżeństw, a także obniża wskaźniki ich zawierania. Zjawisko kohabitacji musi być rozpatrywane z

uwzględnieniem sytuacji małżeństwa. Niektórzy socjologowie przyjmują, że razem ze zmianami rozumienia

zjawiska kohabitacji, występują zmiany w rozumieniu małżeństwa. Dla kobiet osłabiło się znaczenie

małżeństwa, jako źródła bezpieczeństwa ekonomicznego i niezależności od rodziców. Małżeństwo straciło także

swoją uprzywilejowaną pozycję dla realizacji życia seksualnego, rodzenia i wychowywania dzieci, pozostawania

w związku z partnerem płci przeciwnej (D. Manting 1996). Kohabitacja i małżeństwo - podobieństwa czy

odmienność związków; kohabitacja - alternatywa dla małżeństwa, czy tylko wstęp do niego; kohabitacja i jej

wpływ na późniejsze małżeństwo - to częste tematy podejmowane przez socjologów za granicą. W Polsce

zjawisko kohabitacji dopiero w ostatnich latach zaczyna budzić zainteresowanie badaczy z dziedziny nauk

społecznych. Ma ono inny wymiar niż w innych krajach, ale też inne dziedzictwo kulturowe kształtowało życie

rodzinne w Polsce. Kohabitacja, która była i często nadal jest określana pojęciem „konkubinat", istniała

wcześniej również w Polsce, ale temat ten nie był przedmiotem badań. Było coś wstydliwego w pozostawaniu w

związku nieformalnym. Taki fakt się ukrywało. Obecnie jednak nadaje się kohabitacji inne znaczenie.

Obserwuje się częstsze pojawianie związków nieformalnych, milczącą zgodę na nie, o ile nie pełną akceptację.

Czy można w związku z tym mówić o zmianie pokoleniowej? Coraz wyraźniej odchodzi się od moralnej oceny

kohabitacji, a ocenia się jej powiązanie z innymi wskaźnikami życia rodzinnego - rozwodami, płodnością,

małżeństwami. Zwraca się uwagę na ekonomiczne i społeczne podłoże tych zmian. Czy można przypuszczać,

że i w Polsce zjawisko kohabitacji przybierze na sile i będzie spełniało podobne funkcje, jak w innych krajach?