W. IV.

WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania

Przez dłuższy czas w integrującej się Europie przeważały cele ekonomiczne. Początkowo

nie podejmowano działań integracyjnych w dziedzinie polityki społecznej i polityki rynku

pracy. Znajduje to odzwierciedlenie w Traktacie Rzymskim.

TRAKTATY RZYMSKIE

Unia Europejska zrodziła się ze WSPÓLNOTY WĘGLA I STALI. Najważniejsze były zatem:

Kwestie gospodarcze

Jednolity wspólny rynek

Swoboda przepływu kapitału, pracowników, towarów i usług.

Pojawiły się co prawda także skromne postulaty dotyczące między innymi swobodnego

przepływu pracowników, równej płacy dla mężczyzn i kobiet oraz wzmianki na temat

poprawy warunków życia i pracy pracowników, jednak nie były one na tyle silnie wyrażone,

aby mogły przyczynić się do jakiejś radykalnej zmiany w obszarze społecznym. (Dopiero w

latach 80. ubiegłego wieku zaczęto dostrzegać problemy społeczne, ale do dziś pozostają one

zdecydowanie daleko za celami gospodarczymi).

JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI (1986)

Zasadne będzie stwierdzenie, że pewnego rodzaju pierwszą ważną cezurą w dziejach

integracji europejskiej jest rok 1986, w którym – wraz z podpisaniem zmian wprowadzonych

do Traktatu rzymskiego w postaci Jednolitego aktu europejskiego – następuje zmiana w

podejściu Wspólnoty do problemu polityki społecznej. Do Traktatu włączono bowiem

dodatkowe dokumenty, które podejmowały zagadnienia socjalne, wynikające z

przyspieszenia w tworzeniu się wspólnego rynku. Można zatem zgodzić się z opinią, że

dzięki zapisom zawartym w JAE polityka społeczna nabierze w końcu większego znaczenia.

Trzeba jednak zauważyć, że zmiany te nie wprowadzały jakichś nadmiernie rozbudowanych

praw w dziedzinie polityki społecznej – raczej minimalne reguły, które na dodatek nie

powinny były zakłócać działalności małych i średnich przedsiębiorstw.

• Były to więc przede wszystkim zapisy dotyczące między innymi minimalnych

standardów, tzn.:

- bezpiecznego i nieszkodzącego zdrowiu środowiska pracy

- przezwyciężania barier technicznych w produkcji i przepływie towarów w celu

ochrony zdrowia

WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania

- tworzenia bezpiecznej pracy

- wyrównywania standardów w dziedzinie warunków i stosunków pracy

- harmonizacji uprawnień pracowniczych

• Dlaczego ograniczono się do tylko minimalnych standardów? Odpowiadając na to

pytanie, warto przypomnieć powód zmiany stanowiska w dziedzinie polityki

społecznej

Wspólnoty.

Kilka

czynników

tym

zadecydowało,

jednak

najpoważniejszym katalizatorem przemian była obawa państw bogatszych przed

stratami na handlu z krajami biedniejszymi. Stanowisko to wynikało z przekonania

tych pierwszych, że ci drudzy mogą taniej produkować ze względu na niższe zarówno

płacowe, jak i pozapłacowe koszty pracy. Innymi słowy, mając gorsze warunki pracy i

niższe standardy higieny oraz bezpieczeństwa na miejscu pracy, „oszczędzają”. Ten

problem – wyrównywanie warunków pracy oraz ujednolicenia standardów BHP – był

przedmiotem pierwszej wspólnej regulacji na obszarze polityki społecznej (grudzień

1987). Formą tego ujednolicenia miało być ustalenie standardów minimalnych.

Określaniu standardów minimalnych towarzyszyła szeroka debata na temat kosztów

ich wprowadzenia dla takich krajów jak Portugalia, Hiszpania i Grecja. Krajem

inicjującym te zapisy była Dania, która zaproponowała zmiany traktatowe, ułatwiające

taką harmonizację w ramach JAE.

TRAKTAT Z MAASTRICHT (1992)

Traktat o UE

• Unia Gospodarcza i Walutowa zapowiedziana w Jednolitym Akcie Europejskim

została wzmocniona przez TzM. Miał to być dalszy ciąg wspólnych działań krajów

członkowskich w dziedzinie polityki społecznej, tymczasem stworzono system

polityczny i gospodarczy, który przyczynił się „delegitymizacji ogółu zdobyczy w

sferze prawa społecznego i demokracji społecznej osiągniętych w ramach państw

narodowych Europy Zachodniej”. Traktat z Maastricht, w którym wyraźnie uznano

politykę społeczną za drugoplanową wobec konkurencyjności przedsiębiorstw,

„ukoronował wspólny rynek umową o wprowadzeniu wspólnej waluty” (R. Skidelsky, s.

192). Po podpisaniu Traktatu następuje etap standaryzacji, regulacji i homogenizacji w

dziedzinie standardów socjalnych.

WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania

TRAKTAT AMSTERDAMSKI (1997)

• W połowie lat 90. zaczęto w Europie dyskusję na temat zmiany podejścia do pracy i

podziału wytworzonego produktu. Wobec wzrostu bezrobocia oraz coraz bardziej

intensywnego procesu starzenia się społeczeństw zachodniej Europy koszty

utrzymania grup poza rynkiem pracy wydawały się coraz bardziej nie do

udźwignięcia.

• Traktatem Amsterdamskim w 1997 r. przypieczętowano zmianę polityki w sprawie

pracy.

W TA przedmiotem wspólnej troski krajów Wspólnoty stał się jeden z najtrudniejszych

problemów społecznych, jakim stało się bezrobocie. Traktat zawierał standardy socjalne,

jakie powinny być brane pod uwagę przy regulacjach dotyczących integracji gospodarczej

państw członkowskich. Warto wskazać tu na swobodę przemieszczania się pracowników i

zapewnienie im świadczeń socjalnych, brak dyskryminacji w traktowaniu zarówno kobiet,

jak i mężczyzn w miejscu pracy oraz warunki pracy i zabezpieczenia społecznego,

kształcenia zawodowego etc. Próbowano określić potrzebne instrumenty stymulujące

tworzenie miejsc pracy. Francja i Niemcy forsowały rozwiązania wspólne i na relatywnie

wysokim poziomie standardów socjalnych. Ponadto te dwa państwa uważały, że

integracja gospodarcza nie może się dokonać bez jakiejś integracji w zakresie polityki

społecznej. Wielka Brytania dystansowała się od inicjatyw w zakresie wspólnej polityki

społecznej. Kraje biedniejsze natomiast podpisywały wprawdzie uchwalone dyrektywy,

ale przeciągały terminy ich realizacji, korzystając z możliwości stosowania rozwiązań

przejściowych.

STRATEGIA LIZBOŃSKA (2000)

• Najważniejszy i najszerszy tematycznie długookresowy program społeczno-polityczny

zawierała SL, ogłoszona w marcu 2000 roku. Strategia miała stanowić próbę

pogodzenia przeciwstawnych wydawałoby się celów: z jednej strony gospodarczych, a

z drugiej społecznych i ekologicznych. Tymczasem takie wymiary sfery społecznej –

jak na przykład szkolnictwo, zabezpieczenia społeczne – podporządkowano dążeniu

do większej konkurencyjności, postrzegając je jako czynnik produkcji i drugoplanowo

jako narzędzia włączenia społecznego.

WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania

Pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. do dyskursu unijnego wszedł termin europejski

model społeczny, który stanowił normatywny wyraz stanowiska Unii Europejskiej.

Programy społeczno-gospodarcze miały zostać podporządkowane realizacji pewnych

wspólnych priorytetów, które summa summarum oddawałyby charakter europejskiego modelu

socjalnego ( Por. W. IV – Europejski model socjalny) .

Za EMS optował Jacques Delors (w latach 1985-1994 przewodniczący Komisji

Europejskiej), który zaproponował projekt rynku wewnętrznego wokół „platformy

gwarantującej prawa socjalne” jako wspólne minimum dla narodowych systemów i jako

zalecenie dla przyszłego europejskiego ustawodawstwa (w przemówieniu na kongresie Europejskiego

Związku Zawodowego w 1988. Źródło: Jürgen Boeck, s. 425).

Zgodnie z przyjętą przez Radę Europejską na szczycie w Barcelonie w marcu 2002 r.

definicją: „europejski model społeczny oparty jest na wydajnej gospodarce, wysokim

poziomie ochrony socjalnej i na edukacji i dialogu społecznym”.

Wyzwania, przed jakimi stoi UE, jeśli chodzi o problematykę społeczną:

1. Sytuacja na rynku pracy. Wiąże się z problemem bezrobocia, szczególnie w

młodym pokoleniu, odejścia od pełnego zatrudnia, spadkiem poczucia bezpieczeństwa

socjalnego i społecznego. UE nie bierze na siebie odpowiedzialności za politykę

zatrudnia na poziomie poszczególnych krajów, to pozostaje w kompetencji państw

narodowych. Uzgodniono jednak, że kraje członkowskie UE uznały przyjęte na

szczeblu Unii priorytety (wzrost zatrudnialności, rozwój przedsiębiorczości, rozwój

zdolności przystosowawczych i równych szans oraz równego dostępu do rynku pracy

kobiet i mężczyzn) i zobowiązały się do ich realizacji na poziomach krajowych.

2. Edukacja. Dwa zagadnienia dominują: 1. gospodarka oparta na wiedzy (nowa

gospodarka i rynek wymagają co raz to nowych kwalifikacji. Wysoki poziom

kwalifikacji zawodowych pracowników ma być atutem w globalnej konkurencji) oraz

2. problem osób o niskiej zatrudnialności (chodzi o osoby mniej zdolne, sprawne,

starsze). To implikuję potrzebę kształcenia wysokiej jakości dla nowej gospodarki

oraz konieczność uzupełniania i dostosowywania kształcenia osób, które mają

trudności na rynku pracy.

3. Wykluczenie społeczne. Rozumiane w kontekście deficytów statusowych uprawnień,

które przysługują jednostkom lub całym grupom społecznym. Przejawia się to w

ograniczeniu uczestnictwa w określonym porządku społecznym i braku dostępu do

jego instytucji (rynek pracy, konsumpcja, edukacja). W przypadku WS chodzi o

WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania

uznanie także innych czynników niż tylko ubóstwo. W UE nie da się tego tak prosto

zdefiniować, tzn. że WS = ubóstwo. Np. w Wielkiej Brytanii tylko 1% podlega

wykluczeniu społecznemu z 4 powodów, jednocześnie występujących: a.

niepodejmowanie pracy oraz / albo nauki lub nieuczestniczenie w kursach; b.

ograniczoność kontaktów społecznych; c. niskie dochody; d. zamieszkiwanie w

obszarze wysokiej przestępczości, zaniedbania itp.

4. Rodzina. Dotychczasowa polityka wspierania rodzin opierała się na tradycyjnym

modelu rodziny. Zmiany modelu rodziny wymagają innego podejścia, gdyż potrzeby

rodziny uległy zmianie. Należy uwzględnić aktywizację zawodową (kobiet),

wspieranie rodziny w jej funkcjach rodzicielskich (rozwój usług społecznych wobec

rodziny), godzenie aktywności zawodowej i rodzicielskiej, rodzina jako miejsce

kształtowania kapitału ludzkiego: bieda rodzin ogranicza szanse rozwojowe dzieci.

5. Równy status. Chodzi o m.in. równy udział mężczyzn w realizacji funkcji

wychowawczych i opiekuńczych; pełne równouprawnienie w sferze pracy;

uczestnictwo w życiu politycznym. Aspiracje kobiet znalazły się wśród celów

społecznych realizowanych przez UE (mowa o „kobiecym priorytecie UE”, „nowym

kontrakcie płci”).

6. Starzenie się społeczeństwa. Powód: z jednej strony wydłuża się życie ludzkie, z

drugiej niski przyrost naturalny. Implikuje to określone problemy i pytania, np. jak

zabezpieczyć dochody oraz usługi zdrowotne starszego pokolenia przy jednocześnie

mniej licznym pokoleniu ludzi młodych. Propozycje nowego kontraktu społecznego:

wydłużenie czasu aktywności zawodowej (podniesienie wieku emerytalnego),

permanentne kształcenie, wzrost nakładów na ochronę zdrowia. Pojawia się też

problem relacji między generacjami: na poziomach krajowych może pojawić się np.

pytanie, czy przedłużać wiek emerytalny, czy wspierać zatrudnienie młodych; czy

pokolenie dzisiaj opłacających system emerytalny uzyska w przyszłości tę samą

relatywną pozycję dochodową itp.

_______________________________________

Opracowane na podstawie:

Anioł W., Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski, IPS UW, Warszawa 2003.

BOECK J. (i inni) Sozialpolitik in Deutschland. Eine systematische Einführung, Wiesbaden 2006

MOŁDAWA Tadeusz i in., Wymiar społeczny członkostwa w Unii europejskiej, Wyd. „Aspra-JR”’

Warszawa 2003.

SKIDELSKY R., Świat po komunizmie, Znak, Kraków 1999.