OSOBOWOWOŚĆ W ŚWIETLE

TEORII UCZENIA SIĘ

 

Krytyka kategorii "osobowość"

(a także:

"cecha", "obraz samego siebie",

"samoświadomość", "ja podmiotowe", "ego",

"nieświadoma motywacja" itp.):

 
-        odnoszą się do bytów

nie podlegających

obserwacji

(bądź trudnych do operacjonalizacji)

 
-        zakładają istnienie znacznej stabilności i
międzysytuacyjnej

spójności zachowania

.

 

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA TEORII UCZENIA

SIĘ:

 
1. Znaczenie

uczenia się

: (wszelkie bardziej

złożone formy zachowania człowieka są
produktem uczenia się).

 
2. Znaczenie

uwarunkowań środowiskowych

(zachowanie znajduje się pod kontrolą
konfiguracji bodźców środowiskowych i
antycypowanych wzmocnień).

 

OGÓLNE IMPLIKACJE DLA PSYCHOLOGII

OSOBOWOŚCI:

 
- geneza względnie

stałych tendencji w

zachowaniu

(np. nawyków) - tkwi w

doświadczeniu człowieka, a nie w genach;

 
- w sporze między sytuacjonizmem a

personalizmem - zdecydowane podkreślanie

roli

sytuacji

jako determinanty zachowania;

 
- każde zachowanie podlega

modyfikacji

poprzez

(umiejętną) zmianę w środowisku;

 
- wyjaśnianie stałości zachowania - wynika ze

stałości środowiska

oraz

nabywania

nawyków

(poprzez uczenie się), a nie z

istnienia ogólnych dyspozycji;

- zaburzenia psychiczne - rezultat

uczenia się

zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu

uczenia się zachowań adaptacyjnych;

 
- terapia opiera się na zastosowaniu do zmiany

zachowania

reguł teorii uczenia się

(a nie na

próbach reorganizacji osobowości);

 
- socjalizacja człowieka:

(a) rola

emocjonalnych odruchów

warunkowych

w uczeniu się norm

społecznych;

(b) znaczenie

wzmocnień wtórnych

dla rozwoju

systemów motywacyjnych (np.: w jaki sposób

nabywa wartości pieniądz, wysoka pozycja

społeczna, osiągnięcia na polu intelektualnym?)

Na jakich koncepcjach teoretycznych opiera

się ten nurt?

1.

UCZENIE SIĘ PRZEZ STYCZNOŚĆ:

WARUNKOWANIE KLASYCZNE

(I. Pawłow).

(Pojęcia: bodziec bezwarunkowy; bodziec warunkowy;

generalizacja bodźca; generalizacja reakcji;

generalizacja semantyczna; różnicowanie; wygaszanie;

przewarunkowanie).

 

Implikacje dla psychologii osobowości

:

 
- nerwica jako następstwo

niemożności różnicowania

;

 
-

warunkowanie i generalizacja lęku

jako proces

prowadzący do fobii i innych zaburzeń neurotycznych;

 
-

systematyczne odwrażliwianie

(J. Wolpe) - Etapy: (a)

uczenie sztuki relaksu, (b) rekonstrukcja hierarchii

bodźców lękotwórczych; (c) trening odwrażliwiający

(Jego istota - wygaszaniu reakcji lęku z równoczesnym

nabywaniem reakcji relaksu na bodźce lękotwórcze).

2.

UCZENIE SIĘ PRZEZ WZMOCNIENIE:

WARUNKOWANIE SPRAWCZE

(B. Skinner).

 

Zachowania

reaktywne

(respondent behavior) i

zachowania

sprawcze

(operant behavior). Pojęcie

wzmocnienia - pozytywnego i negatywnego. Pojęcie

nagrody i kary.

 

Implikacje dla psychologii osobowości

:

(a) Rozwój. Znaczenie

schematów wzmocnienia

(w

nabywaniu różnych elementarnych umiejętności, ale

także złożonych kompetencji społecznych i osobistych).

 
(b) Psychopatologia.

"Symptomy" są równoznaczne

z "chorobą".

Usuniecie "symptomów" jest

równoznaczne z wyleczeniem.

Istota zaburzeń: ludzie nie "produkują" reakcji pożądanej

(deficyt behavioralny), bądź nabyli, drogą uczenie się,

reakcje niepożądane. Deficyt wzmocnień (obiektywny i

subiektywny) a symptomy depresji.

(c) Terapia - wymaga oceny zachowania (behavioral

assessment). Ocena ABC (

Antecedent conditions,

Behavior, Consequences of the behavior

).

Np. modyfikacja napadów złości u dziecka (temper
tantrum) wymaga;

(1) dokładnego opisu tego zachowania,

(2) rozpoznania specyficznych bodźców

środowiskowych które wywołują,

ukierunkowują,lub

wzmacniają to zachowanie,

(3)rozpoznanie czynników środowiskowych

(okoliczności, wzmocnień), dzięki którym

możliwe byłoby modyfikowanie tego
zachowania.

3. UCZENIESIĘ POPRZEZ REDUKCJĘ

POPĘDÓW

(C. Hull; J. Dollard i N. Miller).

 
 Teoria uczenia się C. Hulla: główne pojęcia
 

siła nawyku

(siła związku S i R);

s

E

r

=

s

H

r

x D

 

popęd

(każdy silny bodziec, zdolny do

pobudzenia organizmu do działania).

 

Popędy

pierwotne

i popędy

wtórne

(nabywane

dzięki uczeniu się).

 

Uczenie się zachowań instrumentalnych - dzięki

redukcji popędu

.

Koncepcja J. Dollarda i N. Millera

(„Osobowość i psychoterapia”, 1950).

Próba

integracji teorii uczenia się z

psychoanalizą.

 

Reakcje instrumentalne vs. reakcje

sygnałotwórcze

(związane z systemem językowym -

procesy myślenia, przewidywania skutków swoich

działań, planowania, analizy własnego zachowania itp).

 

Natura konfliktu typu „+ -„.

(model N. Millera).

Zaburzenia zachowania związane z wyuczonym

sposobem radzenia sobie z konfliktami

motywacyjnymi. Rola konfliktów z okresu wczesnego

dzieciństwa. Na czym polega

uczenie się wyparcia

?

 
Psychoterapia jako proces

przywracania reakcji

sygnałotwórczych

(zdolności do werbalizacji

własnych problemów).

NOWSZE UJĘCIA - Od społecznej teorii uczenia się - do

społeczno-poznawczej teorii osobowości

 

4.

TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI

jako

model depresji - (M.E. P. Seligman).

 

Postulat

nowego rodzaju uczenia się

(uczenie się

braku kontroli)

 

PRZYCZYNA

: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń – sytuacja

treningu bezradności.

 

PROCES POŚREDNICZĄCY

: uczenie się, że

nie ma

związku

między działaniem a jego następstwami +

formowanie zgeneralizowanego

oczekiwania braku kontroli

w przyszłości.

NASTĘPSTWA

: syndrom wyuczonej bezradności.

deficyty

:

• poznawczy (asocjacyjny)

• motywacyjny (aktywności)

• emocjonalny (pogorszenie nastroju)

 

Model przeformułowany wyuczonej

bezradności i depresji

(L. Abramson, M. Seligman, i J.

Teasdale, 1979):

 

Rola

ATRYBUCJI PRZYCZYNOWYCH

w wyznaczaniu

charakteru, trwałości, i zakresu deficytów

„bezradnościowych” i podatności na depresję.

 
atrybucje utraty kontroli (porażki) do

czynników

• wewnętrznych – zewnętrznych

• stałych – zmiennych

• globalnych – specyficznych.

 

Pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny

(eksplanacyjny)

jako czynnik ryzyka w depresji

reaktywnej

.

5.

TEORIA SPOŁECZNEGO

UCZENIA SIĘ ALBERTA BANDURY

• Rozstanie się z ideą środowiskowej

kontroli zachowania –

fundamentalne

znaczenie procesów samoregulacji

• Wzmocnienia osobiste vs. wzmocnienia

zastępcze

(vicarious – obserwacyjne

uczenie się)

• Wzmocnienia osobiste: źródła

zewnętrzne i wewnętrzne

(samo-

nagradzanie, samo-karanie)

dwa podstawowe procesy, dzięki którym

nabywamy nowe zachowania:

•uczenie się poprzez

konsekwencje

własnego zachowania (outcomes)

, oraz

•uczenie się przez

modelowanie

społeczne

(obserwacyjne).

 

O ile uczenie poprzez następstwa własnego

działania zachodzi zawsze drogą

prób i błędów

(jest to w końcu uczenie się „na własnej

skórze”),

uczenie się obserwacyjne (modelowanie) jest

bardziej ekonomiczne, może przebiegać bez

takich kosztów

(rola antycypacji).

Modelowanie społeczne -

podstawowa forma uczenia się u

człowieka.

Dzięki modelowaniu nabywamy

•wiedzę o świecie społecznym

, np. o

normach i wartościach przyjętych w

zbiorowości, do której należymy (w tym o

zasadach regulujących nasze interakcje),

oraz

• różne, niezbędne sprawności –m.in.

sprawności komunikacyjne

,

umożliwiające rozumienie tego, co mówią

do nas inni i konwersację, a także

dostosowanie się do oczekiwań innych oraz

wywieranie wpływu na ich postępowanie.

Procesy, które warunkują

zachodzenie uczenia się przez

obserwację i jego ekspresję w

zachowaniu:

•

procesy

uwagowe

,

•

procesy

przechowywania informacji w

pamięci

(w systemie wyobrażeniowym i

werbalnym),

•

procesy

przekształcania symbolicznych

reprezentacji

zapamiętanego zachowania w

programy własnych działań, oraz

•

procesy

motywacyjne

(człowiek może nabyć

nowe zachowanie przez modelowanie, ale

może go nie wykonywać, gdyż np. obawia

się kary)

Jedynie wczesne postaci modelowania to

imitacja

– wierne, bezwiedne naśladowanie

gotowych wzorców obserwowanego

zachowania.

Późniejsze rozwojowo modelowanie - angażuje

znaczną niekiedy aktywność własną podmiotu.

Modelowanie abstrakcyjne

: obserwator

wydobywa wspólne atrybuty z różnych

przykładów zachowania się => wykrywa

reguły

,

którymi będzie się w przyszłości kierował przy

generowaniu własnych zachowań.

odgrywa podstawową rolę w uczeniu się

pojęć, reguł językowych, strategii

przetwarzania informacji, operacji

poznawczych, a także w nabywaniu

standardów moralnych.

Sam proces modelowania ma
charakter

zindywidualizowany i

elastyczny

:

poddani tym samym wpływom
modelującym, różni ludzie (na skutek
różnic w ukierunkowaniu uwagi, poziomie
sprawności poznawczych, wadze
obserwowanych wzmocnień itp)

będą wydobywali

różne elementy zachowań

modeli i przekształcali je na swoje własne,
indywidualne programy zachowań.

Istota obserwacyjnego uczenia się –

to wykrywanie

kontyngencji

,

czyli

związków

między określonymi

okolicznościami a wzmocnieniami,
mającymi często charakter

konfiguracyjny (warunkowy).

PRZYKŁAD:

to samo zachowanie (np. okazywanie

zainteresowania erotycznego inna osobą) jest w
pewnych kontekstach społecznych naturalne a
nawet pozytywne, a w innych naganne.
Modelowanie abstrakcyjne umożliwia wykrycie
takich ważnych społecznie kontyngencji (reguł) i
kierowanie się nimi we własnym zachowaniu.

Wzmocnienia zastępcze

Następstwa zachowania (outcomes) to nie

tylko to, co przydarza się nam samym, ale

również i to, co przydarza się innym ludziom.

dla regulowania własnych działań

istotna wiedza o

następstwach działań

innych ludzi

(tzw. wzmocnienia

zastępcze) –

umożliwiają

wykrycie reguł obowiązujących w

świecie społecznym i stosowanie się do nich

(bądź świadome ich łamanie, jeżeli taka jest
nasza ideologia).

Znaczenie zastępczych wzmocnień

w regulacji zachowania jednostki

• funkcja

informacyjna

,

• funkcję

motywacyjna

,

• funkcja

emocjonalnego uczenia się

,

• funkcja

nadawania wartości

(valuation),

oraz

• funkcja

wpływu społecznego

(wzmocnienie

zastępcze informuje o tym, jakie
zachowania mają dużą, a jakie niewielką
szansę wywarcia wpływu na innych).

System samoregulacji

To wewnętrzny system monitorowania i oceny

własnego zachowania

(znaczenie systemu sankcji społecznych i modelowania

zachowania, jak i osobiste korzyści, jakie płyną ze sprawowania

samokontroli).

PRZESŁANKI SAMOOCENIANIA:

m.in. standardy osobiste, porównania osobiste i

społeczne, atrybucja wykonania (wewnętrzna vs.

zewnętrzna)

OCENA WŁASNEGO ZACHOWANIA

na wymiarach:

jakości, tempa, ilości, oryginalności, autentyczności,

ważności, dewiacyjności, etyczności

REAKCJE NA SAMEGO SIEBIE:

reakcje samo-oceniające (pozytywne, negatywne)
konkretne konsekwencje wobec samego siebie (samo-

nagradzanie, samo-karanie), brak reakcji

(„przyzwolenie”)

system samoregulacji –

może być w

pewnych warunkach ulec
wyłączeniu.

np., w przypadku kiedy to my sami
jesteśmy źródłem cierpienia innej osoby:

spychanie odpowiedzialności

na innych

czy też

dehumanizowanie ofiary

może

być skutecznym sposobem
„neutralizowania” własnych standardów
moralnych.

system samoregulacji może
obracać się przeciwko samej
jednostce,

stając się źródłem jej

cierpień i prowadząc do poważnych
niekiedy zaburzeń przystosowania
psychologicznego.

Dzieje się tak na przykład w przypadku
depresji, której towarzyszy często
nadmierny

samokrytycyzm

, skłonność do

samooskarżania się

, i dojmujące niekiedy

poczucie winy

.