L. N. Tołstoj a współczesny ruch robotniczy

Włodzimierz I. Lenin – L. N. Tołstoj a współczesny ruch robotniczy (1910 rok)

Robotnicy rosyjscy we wszystkich prawie większych miastach Rosji zareagowali już na śmierć L.

N. Tołstoja. Wyrazili oni w ten lub inny sposób swój stosunek do pisarza, który stworzył szereg

najwspanialszych utworów artystycznych, stawiających go w rzędzie wielkich pisarzy świata; wyrazili

stosunek do myśliciela, który z ogromną mocą, przekonaniem, szczerością postawił szereg zagadnień

dotyczących podstawowych cech współczesnego ustroju politycznego i społecznego. Stosunek ten znalazł

najogólniejszy wyraz w depeszy opublikowanej w gazetach, wysłanej przez posłów robotniczych III

Dumy

Lew Tołstoj rozpoczął swoją działalność literacką w okresie istnienia poddaństwa, ale już w takich

czasach, gdy wyraźnie dożywało ono ostatnich swych dni. Główna działalność Tołstoja przypada na ten

okres historii Rosji, który zawiera się między dwoma jej zwrotnymi punktami: rokiem 1861 i 1905. W tym

okresie ślady poddaństwa, jego bezpośrednie przeżytki na wskroś przenikały całe gospodarcze (zwłaszcza

wiejskie) i polityczne życie kraju. Jednocześnie ten właśnie okres był okresem wzmożonego rozwoju

kapitalizmu od dołu i zaszczepiania go od góry.

W czym przejawiały się przeżytki poddaństwa? Najsilniej i najwyraźniej w tym, że w Rosji, kraju

głównie rolniczym, rolnictwo znajdowało się wówczas w rękach zrujnowanych, zubożałych chłopów,

którzy prowadzili przestarzałą, prymitywną gospodarkę na dawnych pańszczyźnianych nadziałach,

okrojonych w 1861 roku na rzecz obszarników. Z drugiej zaś strony rolnictwo było w rękach obszarników,

którzy w Rosji centralnej uprawiali ziemię korzystając z pracy chłopów, chłopską sochą, chłopskim koniem

– za „odcięte grunty”, za pokosy, za wodopoje itp. W gruncie rzeczy był to stary, pańszczyźniany system

gospodarki. Ustrój polityczny Rosji w tym czasie również był na wskroś przesiąknięty poddaństwem.

Widać to zarówno w porządku państwowym aż do roku 1905, gdy przystąpiono do wprowadzania w niej

pierwszych zmian, jak i w przemożnym wpływie szlachty-właścicieli ziemskich na sprawy państwowe oraz

we wszechwładzy urzędników, którzy również – zwłaszcza wyżsi urzędnicy – przeważnie rekrutowali się

spośród szlachty-właścicieli ziemskich.

Ta stara patriarchalna Rosja po roku 1861 zaczęła się szybko rozpadać pod wpływem światowego

kapitalizmu. Chłopi głodowali, wymierali, ubożeli jak nigdy dotąd i uciekali do miast porzucając ziemię.

Dzięki „taniej pracy” zrujnowanych chłopów intensywnie rozbudowywano linie kolejowe, fabryki i zakłady

przemysłowe. W Rosji rozwijał się wielki kapitał finansowy, wielki handel i przemysł.

To właśnie szybkie, bolesne, gwałtowne burzenie wszystkich dawnych „podwalin” starej Rosji

odzwierciedliło się w utworach Tołstoja artysty, w poglądach Tołstoja myśliciela.

Tołstoj znał doskonale Rosję wiejską, życie obszarnika i chłopa. Przedstawił on w swoich utworach

artystycznych takie obrazy owego życia, które należą do najlepszych w literaturze światowej. Gwałtowne

burzenie wszystkich „dawnych podwalin” wiejskiej Rosji zaostrzyło jego uwagę, pogłębiło jego

zainteresowanie tym, co działo się wokół niego, doprowadziło do przełomu w całym jego światopoglądzie.

Z urodzenia i wychowania Tołstoj należał do najwyższej arystokracji obszarniczej w Rosji, zerwał on ze

wszystkimi utartymi poglądami tego środowiska i w swoich ostatnich utworach wystąpił z namiętną

krytyką całego współczesnego państwowego, kościelnego, społecznego, ekonomicznego porządku,

opartego na ciemiężeniu mas, na ich nędzy, na ruinie chłopów i w ogóle drobnych posiadaczy, na przemocy

i obłudzie, które przenikają od góry do dołu całe życie współczesne.

Krytyka Tołstoja nie jest zjawiskiem nowym. Nie powiedział nic takiego, czego by na długo przed

nim nie powiedzieli zarówno w europejskiej, jak i w rosyjskiej literaturze ci, którzy stali po stronie ludzi

pracy. Jednak swoistość krytyki Tołstoja i jej znaczenie historyczne polega na tym, że wyraża ona z siłą,

która właściwa jest tylko genialnym artystom, załamywanie się dawnych poglądów najszerszych mas

ludowych Rosji wymienionego okresu, i to właśnie Rosji wiejskiej, chłopskiej. Krytyka współczesnego

Chodzi o depeszę wysłaną przez socjaldemokratycznych posłów III Dumy do miejscowości Astapowo na nazwisko W.

Czertkowa – przyjaciela i wyznawcy poglądów L. Tołstoja. Depesza głosiła: „Frakcja socjaldemokratyczna Dumy Państwowej,

wyrażając uczucia całego proletariatu rosyjskiego i międzynarodowego, boleje głęboko nad utratą genialnego artysty,

nieprzejednanego i niepokonanego bojownika z urzędowym klerykalizmem, wroga samowoli i niewoli, człowieka, który

podniósł swój gromki głos przeciwko karze śmierci, przyjaciela prześladowanych”. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Włodzimierz I. Lenin – L. N. Tołstoj a współczesny ruch robotniczy (1910 rok)

porządku w dziełach Tołstoja różni się od krytyki tego porządku wyrażonej przez przedstawicieli

współczesnego ruchu robotniczego właśnie tym, że Tołstoj stoi na stanowisku patriarchalnego, naiwnego

chłopa, że przenosi do swojej krytyki, do swojej nauki jego psychikę. Krytyka Tołstoja dlatego odznacza się

taką potęgą uczucia, taką pasją, dlatego jest tak przekonywająca, świeża, szczera, nieustraszona w

usiłowaniu „dotarcia do źródła” nieszczęść mas i odnalezienia ich rzeczywistej przyczyny, że istotnie

odzwierciedla przełom w poglądach milionów chłopów, którzy dopiero co wyzwolili się z poddaństwa i

przekonali się, że wolność ta oznacza nowe okropności ruiny, śmierci głodowej, bezdomnego życia wśród

miejskich „chitrowców”

itd. Tołstoj odtwarza ich nastrój tak wiernie, że sam wnosi do swej doktryny ich

naiwność, ich stronienie od polityki, ich mistycyzm, pragnienie ucieczki od świata, „niesprzeciwianie się

złu”, bezsilne przekleństwa pod adresem kapitalizmu i „władzy pieniądza”. Protest milionów chłopów i ich

rozpacz – oto co stopiło się w jedno w doktrynie Tołstoja.

Przedstawiciele współczesnego ruchu robotniczego wiedzą, że jest przeciw czemu protestować, ale

nie ma co wpadać w rozpacz. Rozpacz właściwa jest klasom, które giną, a klasa robotników najemnych

nieuchronnie rośnie, rozwija się i krzepnie w każdym społeczeństwie kapitalistycznym, a więc również i w

Rosji. Rozpacz właściwa jest tym, którzy nie rozumieją przyczyn zła, nie widzą wyjścia, nie są zdolni do

walki. Współczesny proletariat przemysłowy do takich klas nie należy.

Nazwa „chitrowcy” pochodzi od Chitrowskiego Rynku w Moskwie, gdzie znajdowały się domy noclegowe. Tołstoj opisał

straszne warunki życia ich mieszkańców w pamflecie „Więc co mamy robić?” – Red.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl