SZKOŁA ANIMATORÓW

SPOŁECZNYCH

SZKOŁA ANIMATORÓW SPOŁECZNYCH

KIM JEST

ANIMATOR SPOŁECZNY?

Paweł Jordan

Bohdan Skrzypczak

ROK 2003

Animator jako rola

Pojęcie „animacja” wywodzi się z fali kontestacji i buntu młodzieży francuskiej końca lat 60-
tych.

1

Swoista rewolucja społeczna, jaka dotknęła kraje Europy Zachodniej i USA była reakcją

na kumulujące się od dłuższego czasu nowe zjawiska, związane z niedopasowaniem systemów
społecznych (edukacji, polityki, opieki społecznej) do dynamiki życia społecznego.

Refleksja nad wartościami podstawowymi jak: wolność, miłość, solidarność, sprawiedliwość,
odpowiedzialność ukazała daleko posunięty dogmatyzm i schematyzm, dominujące w życiu
instytucji publicznych, których symbolem była przede wszystkim szkoła.

Animacja była próbą odrzucenia formalizacji, hierarchizacji i biurokratyzacji w relacjach
między ludźmi. Uzmysłowiono sobie, że prawdziwe życie społeczne nie istnieje bez grup, że to
właśnie one są szkołą, w której zdobywamy umiejętności indywidualnego i zbiorowego
działania. Animacja miała odrodzić tę naturalną, autentyczną komunikację społeczną i
umożliwić organizowanie stosunków między grupami ludzi w oparciu o ich twórczą
aktywność.
Animacja jako metoda pracy, szybko wykroczyła poza problematykę analizy wewnętrznej
dynamiki procesu grupowego. Dostrzegła kontekst środowiskowy i instytucjonalny, w jakim
funkcjonują grupy. Dzięki temu stała się metodą pobudzania obywateli do działania na rzecz
społeczności lokalnej, a więc grupy zamieszkującej określone terytorium, gdzie pomiędzy jej
członkami występuje poczucie wspólnotowej identyfikacji i więzi. Odnajdywanie i
uruchamianie sił tkwiących w środowisku, dla jego rozwoju, to wspólny cel animatorów
kultury, pedagogów społecznych, pracowników socjalnych, liderów lokalnych instytucji,
samorządowców, a nawet przedsiębiorców. Drugorzędne są więc specyficzne obszary działań
(kultura, edukacja, pomoc społeczna, przedsiębiorczość), ponieważ najważniejsza staje się w
tym podejściu metoda pracy w środowisku.

Takie koncepcje animacji zgodne są zarówno z tradycją polskiej szkoły pedagogiki społecznej
Heleny Radlińskiej, jak i amerykańskimi doświadczeniami „community development’
(aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnej) lub „community organizing” (organizacja
społeczności lokalnej).

Pojęcie „animacja” i „animator” zadomowiło się na dobre w naszym słowniku w latach
osiemdziesiątych. Obecnie zaś staje się uniwersalną etykietą, używaną dość dowolnie w sferze
kultury, turystyki, samorządności, religii, pomocy społecznej, a nawet gospodarki. Cóż więc
rzeczywiście oznacza to słowo wytrych? W podstawowym słownikowym wymiarze jest to:
„ożywienie (od łacin. anima), zachęcanie, skłanianie do działania”.
W Polsce występuje przede wszystkim w ujęciu animacji kultury lub szerszej animacji
społeczno-kulturalnej. W obu wyraża tzw. kulturę czynną (działania), mającą wypełnić lukę
(lub stanowić alternatywę) pomiędzy obszarami kultury elitarnej i kultury masowej.

Animacja pojmowana jest najczęściej w dwóch zakresach. W węższym oznacza kierunek
działań podejmowanych przez grupy lub instytucje, który ma na celu pobudzanie aktywności
kulturalnej lokalnych społeczności, a w drugim – węższym, ukierunkowana jest na wspieranie
podmiotowej aktywności, twórczości i rozwoju poszczególnych osób i grup.
W rzeczywistości kulturalnej dominuje jednak typ animacji nastawiony do wewnątrz - na to co

1 Szerzej o historii animacji i jej tradycji francuskiej w publikacji: M. Kopczyńska, Animacja społeczno-
kulturalna, Warszawa 1993

dzieje się w grupie, na jej wpływ na poszczególnych jej członków. Nawet wspólnotowe
kompanie teatralne (teatr alternatywny, offu) podążają głównie w kierunku autokreacji i
samorozwoju, pragnąc wydobyć mechanizmy i wartości, które powodują, że człowiek wyzwala
się i uniezależnia, czyli odnajduje swój własny sens istnienia.
Daje się zauważyć także tendencja, zgodnie z którą pojęciu animacji przypisuje się zarówno
teorie (z wielu dyscyplin naukowych), jak i praktyki socjotechniczne, profilaktyktyczne,
psychoterapie, działalność wychowawczą, pracę wolontarystyczną lub edukację pozaszkolną.
W tym znaczeniu animacja jest wszystkim: celem, procesem, metodą i formą działań w sferze
kultury oraz społeczno-edukacyjnej.
W literaturze przedmiotu niezwykle uniwersalna, w praktyce, animacja ogranicza się raczej do
sfery artystycznej, organizacji imprez, prowadzenia różnego typu grup i zespołów – a więc
obejmuje głównie problematykę zagospodarowania czasu wolnego.
Pomimo, że przywołując animację społeczno-kulturalną, wspomina się o jej powiązaniach z
ideą rozwoju społeczności lokalnych (community development), to jednak w powszechnym
odbiorze animator nadal pozostaje związany z pracą w kulturze artystycznej, pracy
katechetycznej, turystyce i wypoczynku.
U autorów Szkoły Animatorów Społecznych pojawia się inne rozumienie animacji, określone
jako animacja społeczna. Nie odżegnuje się ona oczywiście ani od omawianej tradycji,
wyraźnie podkreśla jednak wymiar społeczny, a więc fakt, że animacja jest metodą budowania
świata związków, autentycznych relacji i więzi łączących ludzi w grupy, w społeczności. Jest
więc metodą odnalezienia się we współczesnej przestrzeni społecznej, którą określa się jako
rynek kontaktów (interakcji), na którym negocjujemy swe relacje z innymi. Od ustanowionych
powiązań i ich jakości zależy jakość naszego życia. Środowisko lokalne jest najbardziej
naturalną przestrzenią publiczną, w której sprawdzamy i weryfikujemy nasze postrzeganie
świata, umiejętności radzenia sobie z problemami życia codziennego, a także kształtujemy
postawę wobec innych. Animator pobudza aktywność i uruchamia związki międzyludzkie,
międzygrupowe i instytucjonalne w przestrzeni publicznej. Dzięki temu umożliwia włączanie
się ludzi do partycypowania (uczestniczenia) w konsumowaniu, a także wytwarzaniu dobra
publicznego. Przejmując kontrolę nad własnym życiem zdobywa wpływ na sprawy publiczne,
realizuje demokrację uczestniczącą.

2

„Serce społeczności lokalnej” - tak zdefiniował zadania animatora jeden z uczestników
warsztatów Centrów Aktywności Lokalnej. Określenie to podkreśla wielowymiarowość oraz
skalę emocjonalnego zaangażowania, ulokowaną w tym pojęciu. Łączy ono profesjonalizm z
emocjonalnym zaangażowaniem, jakie cechuje społecznika. Można wyróżnić następujące
funkcje animatora społecznego:

 Zaangażowanie (enganging)
 Ułatwianie (enabling)
 Edukowanie (educating)
 Zachęcanie (encouraging)
 Wzmacnianie (empowering)
 Wyrównywanie szans (equalising)
 Ocenianie (evaluating)

2 Szerzej o ewolucji pojęcia animacja w publikacjach: Dylematy animacji kulturalnej, red. J. Gajda, W. Żardecki,
Lublin 2001, i J. Kargul, Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Warszawa 1997

Wyraźniej podkreślane są więc spełniane funkcje niż zawód, bowiem animatorem społecznym
może być pracownik wielu dziedzin życia, zarówno instruktor kulturalno-oświatowy,
nauczyciel, pracownik socjalny, lider organizacji pozarządowej, jak i burmistrz, dziennikarz
lub biznesmen. Takie ujęcie animatora nie wyklucza jednak uformowania odrębnego zawodu.
Z pewnością ukształtowanie się nowego zawodu powinno być poprzedzone doskonaleniem i
dookreśleniem funkcji oraz umiejętności, jakimi powinien cechować się animator społeczny.
Do najważniejszych już dziś zaliczyć należy:



rozwój partnerskich relacji w środowisku poprzez budowanie koalicji,



komunikację pomiędzy potencjalnymi partnerami społecznymi poprzez wypracowywanie
kontaktów i relacji zarówno z, jak i pomiędzy kluczowymi postaciami,



nakreślenie profilu społeczności – poznawanie lokalnych mieszkańców, udogodnień,
historii, problemów itp.,



procesy podejmowania wspólnych decyzji poprzez dochodzenie do consensusu i określanie
wspólnego celu,



pracowanie w oparciu o dynamikę grup,



podtrzymywanie zaangażowania i motywowanie innych,



tworzenie sieci – praca ponad granicami, pielęgnowanie kontaktów,



zarządzanie informacją i zasobami.

Posiadając takie kompetencje, animator umożliwia zmianę wzorów kulturowych (od biernej
postawy po aktywną), w kierunku postawy obywatelskiej ukierunkowanej na kooperację.
Ułatwia włączenia się w życie grup i społeczności, dzięki czemu mieszkańcy odkrywają
wartości wspólnoty, solidarności, satysfakcji z pomocy innym, a więc następuje zmiana
hierarchii wartości w kierunku współpracy na rzecz wspólnego dobra.

Animator społeczny nie pracuje z jedną grupa, lecz inspiruje ich zawiązanie. Następnie
usamodzielnia funkcjonowanie grupy (znajduje lidera), a sam koncentruje się na relacjach
międzygrupowych, na tworzeniu związków, sieci i kontaktów w środowisku, które powinny
sprzyjać wytworzeniu mechanizmu synergii, a więc osiągnięcia większej efektywności, niż
wynikałoby z prostego sumowania potencjału, jaki mają poszczególne grupy czy ogólnie
mieszkańcy. Uruchamia w ten sposób wewnętrzną energię, która tkwi w środowisku.
Rozpoczyna proces rozwoju (zaspokajanie potrzeb, rozwiązywanie problemów), w oparciu o
własne zasoby, a nie poprzez zewnętrzną interwencję czy nadzwyczajne wsparcie finansowe
(choć mogą być one przydatne w późniejszym okresie).

Dlatego tak ważną rolę w działaniach animatora społecznego odgrywa rozpoznanie i
nawiązanie współpracy z instytucjami już istniejącymi w społeczności, które mają zasoby i
posiadają realne siedziby, mogące stać się miejscami społecznymi. Efekt ten można osiągnąć w
każdej sferze życia społecznego: oświacie, pomocy społecznej, kulturze, samorządności,
przedsiębiorczości, pracy z bezrobotnymi, niepełnosprawnymi czy młodzieżą. Liczy się metoda
– czyli budowanie współpracy opartej na wspólnocie wartości.

Animator społeczny jest praktykiem umiejętnie wykorzystującym techniki, narzędzia, które
wychodząc od problemów i potrzeb mieszkańców określonej społeczności, poprzez motywację
i edukację umożliwiają samoorganizację mieszkańców w celu samodzielnego ich
zaspokajania.Nieco inaczej niż w przypadku aktywizacji, animator społeczny nie opiera się
tylko na poziomie obecnych aspiracji i potrzeb mieszkańców, ale stara się poprzez proces
tworzenia (np. sztukę, tu korzystanie z doświadczeń animacji kultury) „ożywić dusze”,
poszerzyć sferę wrażliwości, otwarcia na zmianę.

. Gotowość społeczności do zmiany możemy podzielić na takie trzy poziomy.

Etapy aktywności

Społeczność

Która ŚPI

Społeczność

Która MARZY

Społeczność

Która DZIAŁA

Rola animatora

Obudzić ją

Pomóc się

zorganizować

Wzmacniać, ale uważać

z ingerencją

Jak widać wchodząc do różnych społeczności rola animatora również musi ulegać zmianie. W
pierwszej animator musi być jak wiatr wiosenny przynoszący podmuch zmiany i budzący do
życia. W drugiej musi umieć rzucić hasło i pomóc ułożyć strukturę działania. W trzeciej
najważniejszą jego funkcja będzie po pierwsze nie przeszkadzać, a po drugie wzmacniać to co
niepewne i chwiejne.

Animacja w tym rozumieniu, to zarówno metoda działania w społecznościach, jak i

postawa oraz sposób patrzenia na rzeczywistość. To sposób transformacji społecznej daleko
wykraczający poza kształtowanie aktywnej postawy, zwracający uwagę na twórczy rozwój
osobowości. Przy tak zdefiniowanych zadaniach szczególna rola przypada osobie kierującej
tym procesem, czyli animatorowi. Jest równocześnie nauczycielem, wychowawcą, inicjatorem i
organizatorem. Liczy się nie tylko stanowisko, lecz bardzo określone kompetencje zawodowe i
osobiste. Pewne niezbędne cechy charakteru jak: dynamizm, otwartość, pasja i tolerancja
uzupełnione muszą być metodyką pracy z grupą, wiedza z zakresu planowania, kształtowania
stosunków międzyludzkich, zarządzania projektami czy zarządzania zespołem. Animator jest
zarówno mediatorem ułatwiającym kontakty, jak i nosicielem zmiany.

Fazy procesu rozwoju prowadzonego w społeczności przez
animatora społecznego

Poniżej przedstawiamy etapy działania realizowane w społeczności lokalnej i inicjowane przez

animatora, najpierw w skrócie, a następnie są one rozwinięte.

Uproszczona prezentacja etapów działania

realizowanych w pracy w społecznościach lokalnych

3

Zbieranie informacji

ß

Ocena sytuacji

ß

Zachęcanie ludzi do spotkania się w celu

podjęcia decyzji, jakim problemem chcą się zająć

ß

Tworzenie i wspieranie grupy/kampanii/koalicji

ß

Pomaganie grupie/kampanii/koalicji w planowaniu jej

strategii i taktyk oraz określaniu priorytetów działań

ß

Umacnianie i podtrzymywanie grup/kampanii/koalicji, gdy zaczynają realizować działania

ß

Dokonanie przeglądu postępów i działań grupy/kampanii/koalicji

ß

Pomaganie grupie/kampanii/koalicji w zakończeniu działań lub w podjęciu decyzji, co dalej

ß

(cały proces zaczyna się od początku)

Faza pierwsza: zbieranie informacji
Trzeba zacząć od sfotografowania danego terenu, ukazanie sytuacji. Tę fazę nazywamy

diagnozą społeczno – gospodarczą. Diagnoza ta spoczywa na kilku podstawowych filarach:
ludności, gospodarce, systemie edukacji oraz usług. Kiedy zrobimy bilans (mapę zasobów),
musimy też znaleźć związki pomiędzy danymi komponentami. Poszczególne elementy
diagnozy mają wpływ na siebie nawzajem. Można śmiało założyć, że w przypadku
zidentyfikowania danych: gdzie starzejąca się, w większości nieprzygotowana zawodowo
ludność, stopniowo zwalniający tempo przemysł i niezbyt elastyczny system nauczania
doprowadzi, że w tej miejscowości za pięć lat nastąpi kryzys socjalno – gospodarczy. Przy
zbieraniu informacji i obserwacji danej wspólnoty w pierwszym rzędzie kładziemy akcent na
źródła sił tkwiące w lokalnych mieszkańcach. Poznanie ludzkich źródeł siły (wiedzy,
umiejętności, energii) ułatwi nam określenie możliwości intelektualnych danej społeczności, ich
postaw i przekonań, predyspozycji, gotowości do działania. Być może zidentyfikujemy w danym
momencie „ochotę” czy tez zniechęcenie lub rezygnację. Do humanistycznych źródeł siły należą
działania już podjęte i istniejące w społeczności jak i potencjał do działania. To wszystko jest
podstawą planów i wyobrażeń, które każdy nosi w sobie a związanych z osiedlem, wsią,
regionem, krajem i z samym sobą. Zadaniem animatora społecznego jest zdobycie możliwie
kompletnych niezbędnych informacji, które mogą być wykorzystane dla dobra i rozwoju tej

3 Val Harris

ACW SKILLS MANUAL 2001

społeczności.

4

Faza druga: badania potrzeb
W centrum pracy naszego animatora stoi określenie miejscowych wspólnych potrzeb. Poznanie
tych potrzeb odbywa się na drodze komunikacji, która daje możliwość na przedstawienie się,
poznanie co w efekcie prowadzi do wzajemnego zrozumienia i wspólnego działania. Animator
w społeczności pomaga chętnym do działania zdobyć się na odwagę, by stali się partnerami w
procesie zmiany, a także wypracowuje sieci kontaktów.

Najbardziej ogólnie biorąc, proces rozwoju społeczności na jednym osiedlu, wsi zaczyna się
spotkaniem społeczności i wciągnięciem jej – aktywizacją – w ten proces, później rozpoznaniem
problemów i przedstawieniem ich publicznie, w skutek czego jeszcze więcej ludzi włącza się do
procesu. Razem osiągną to, że społeczność rozpozna formułujące się w niej zadania, poprzez
rozwój ich wiedzy, umiejętności i wiary w siebie.

Faza trzecia: planowania działań
Rozwój realizowany jest właściwie w środowisku pełnym ruchów, napięć, zależności. W

pierwszym rzędzie należy stworzyć ruch, poruszenie wokół planowanej zmiany – żeby dać sygnał,
że coś się zaczyna dziać. Powinniśmy zebrać podmioty działające na danym terenie, instytucje
publiczne i prywatne, miejscowe społeczności, stowarzyszenia, przedstawicieli administracji,
osoby prywatne, itd. i zadać fundamentalne pytanie: Wszyscy zebrani, którzy żyją na tym osiedlu,
w tym rejonie - czy nie uważacie Państwo, że warto zmienić coś, poprawić, rozpocząć działania
służące rozwojowi lokalnemu, co my sami możemy zrobić? Opinię społeczności poznają nie tylko
animatorzy, ale szczególnie aktywizowani przez nich miejscowi liderzy. Staramy się
zainteresować coraz więcej mieszkańców w określeniu ich własnych problemów, poznaniu
osiedla i sąsiadów.

4 Wszystkie ilustracje pochodzą ze trony internetowej http://www.scn.org/ip/cds/cmp/modules/mob-ill.htm

Kolejnym celem jest, aby powstał taki wspólny, plan działania, który nie tylko zawiera

problemy i wyobrażenia mieszkających na osiedlu/wsi, ale także zobowiązania miejscowych
obywateli i społeczności do udziału w rozwiązywaniu tych problemów. W takim działaniu
współpraca staje się praktyką, wytwarza się AUTENTYCZNY DIALOG pomiędzy ludnością,
lokalnymi instytucjami i organizacjami, biznesem, miejscową administracją i władzą
samorządową. Taki DIALOG środowiskowy, daje szansę przejścia od poziomu otrzymywania
informacji do poziomu współdecydowania w podejmowanych decyzjach.

Faza czwarta: podział obowiązków i rozdzielenie odpowiedzialności
Przygotujmy tabelę z „ teraz”, „ w następnym miesiącu”, „za pół roku” w celu określenia

kolejności realizacji zadań i odpowiedzialnych za zadania osób. W tabeli powinno znaleźć się
miejsce dla wszystkich podmiotów społecznych, według ich kompetencji, wiedzy i możliwości,
np. lokalny samorząd, mieszkańcy, organizacje, instytucje publiczne, eksperci, związki
zawodowe, itd. Tabela powinna uwzględniać rubrykę opisującą w jaki sposób planujemy
zrealizować zadania, np.:

1. krok: szkolenie, 2. krok: utworzenie organizacji (np. spółdzielni), itd.

Faza piąta: promocja wspólnego programu
Przygotowany w ten sposób plan, który będzie prawdopodobnie planem rozwoju społecznego
osiedla, należy opracować pisemnie i zaprezentować:
– miejscowej administracji i władzy samorządowej;
– społecznościom i samorządom osiedli wykonującym podobną pracę w danym regionie;

– władzom województwa;
– prawdopodobnych partnerów; instytucji i organizacji
Grupa inicjatywna i nowo powstające partnerstwo powinny wspierać i promować przygotowany
plan. Niech podzielą kto z kim będzie utrzymywać kontakt i kto z kim omówi później osobiście
wcześniej przesłany pisemnie plan. Plan powinien zawierać uwagi i ustalenia powstałe w ten
sposób. Ta praca służyć będzie promocji, upowszechnieniu i wykorzystaniu określonej w planie
zewnętrznej pomocy, jej aktywizacji, – wsparcie fachowców, tworzenie nowych miejsc pracy itd.

Faza szósta: powstanie współpracującej społeczności, rozpoczęcie różnych miejscowych szkoleń
działalności, projektów.

Społeczność lokalna, inicjatorzy, redaktorzy, ankieterzy, wolontariusze analizujący itd., którzy

poznają społeczność już sami tworzą pewną grupę inicjatywną. Oprócz tej grupy podczas
realizacji planów może powstać jeszcze wiele takich grup-koalicji, które zajmą się różnymi
innymi palącymi problemami. I te grupy już same ze sobą we własnym gronie muszą na nowo
omówić tożsamość, zadania, strategie, w ramach spotkań lub szkoleń.

Przy kształtowaniu nowych grup może pomóc współpraca miejscowych autorytetów i talentów

pomocnych we wspólnych projektach: np. wydanie miejscowej gazety, stworzenie miejscowego
muzeum, nauka języków itd. Wszędzie szukamy wspólnych rozwiązań!

Najbardziej skuteczną drogą znalezienia rozwiązań jest wspieranie różnych projektów

samopomocy. Naturalnie społeczność lokalna nie będzie zdolna spełnić wszystkich oczekiwań z
własnych lub stworzonych przez siebie źródeł, ale bardzo dużo można i trzeba zrobić na własnym
miejscowym poziomie. Zewnętrzne źródła pomocy w postaci wiedzy, a nawet środków
materialnych mogą być do dyspozycji, ale odpowiedzialność za wykonanie pracy bierze na siebie
osiedle lub wieś.

Przy planowaniu projektów trzeba wziąć pod uwagę, które z ludzkich inwestycji są potrzebne

do realizacji: wspólne organizacje, potrzeba nauki, zdobywania informacji, inwestycje materialne,
szukanie spółdzielni, przedsiębiorstw, możliwości konkursów finansowych; i do tego wszystkiego
jakie fachowe, informacyjne, organizacyjne, w tym etatowe zaplecze jest niezbędne. Realizacja
wielu uważanych za potrzebne zadań może być wykonana tylko podczas spotkań lub szkoleń.
Sam proces odkrywania i poznawania się społeczności jest także jednocześnie pewnym
szkoleniem.. Wykonawcy miejscowych projektów – czyli liderzy muszą nauczyć się realizować
projekty i pozyskiwać na nie zasoby zarówno wewnątrz jak na zewnątrz danej społeczności. Np.
przyszli przedsiębiorcy wezmą udział w kursie przeznaczonym dla nich, poznają przedsiębiorców
którym się powiodło, odwiedzą udane firmy; ci którzy włączą się do turystyki wezmą udział w
kursach językowych i gastronomicznych, zorganizują podróże naukowe, bo przykład jest
najbardziej motywującym sposobem itd. Znalezienie pieniędzy potrzebnych do zrealizowania
działań jest też po części zadaniem społeczności.

Faza siódma; wzmacniania i monitorowania bardzo wielowątkowej pracy, posunięcie wprzód
utykających realizacji, dodawanie odwagi, zwrócenie uwagi, informowanie, organizacja itd.
Koniecznym elementem w pracy animatora jest stałe monitorowanie swoich działań. Monitoring
ściśle wiąże się z systematycznym zbieraniem i analizowaniem informacji. Pozwala nam
regularnie kontrolować to, czym się zajmujemy.

5

Monitoring pozwala nam również zastanowić się nad zmianami zachodzącymi w naszej

pracy. Jeśli informacje są systematycznie zbierane i analizowane, mamy możliwość
porównania danych z różnych okresów działalności. Na przykład warto wiedzieć, czy liczba
aktywnych liderów wzrosła?, czy powstały nowe grupy inicjatywne lub organizacje
pozarządowe?; czy i jakie mamy sukcesy w działaniu?, jakie ponieśliśmy porażki i z czego
wynikają?. Stała autorefleksja animatora jest potrzebna, aby pomóc sobie i ludziom w ocenie
skuteczności podjętych do realizacji projektów

Nim rozpoczniemy monitorować własne

działania należy zastanowić się, czego tak naprawdę chcemy. Powinniśmy rozpocząć od
określenia celów i zadań stawianych sobie przez grupę, koalicję. Następnie napiszemy plan
działań. Możemy zrobić to w prostej, skrótowej formie bądź bardzo szczegółowo - w
zależności od tego, w jakiej strukturze działamy i czym się zajmujemy. Najważniejsze jest to,
by:

n

wiedzieć, co chcemy osiągnąć (cele),

n

w ogólnych zarysach określić sposoby osiągnięcia naszych celów (zamierzenia),

n

zastanowić się, jak zamierzenia wprowadzimy w życie i określić przybliżony czas ich
realizacji (plany / strategie),

n

pomyśleć, dzięki czemu dowiemy się, że osiągnęliśmy to, co zamierzaliśmy (zadania).

Mówi się o trzech złotych zasadach monitoringu:

n

Informuj ludzi o tym, co robisz. Wszyscy powinni wiedzieć, co do nich należy i dlaczego się
tego od nich oczekuje.

n

Dąż do prostoty.

n

Spraw, by monitoring był częścią codziennej pracy a nie czymś dodatkowym, odrębnym.

Gdybyśmy mieli w skrócie przedstawić na czym polega udział animatorów

społecznych? To można by to tak uogólnić:

5 Anne Connor Monitorując samych siebie

 Analizowaniu potrzeb, określaniu problemów

 Wypracowywaniu wspólnych rozwiązań

 Planowaniu i zarządzanie strategią

 Rekrutowaniu i wspieraniu uczestników

 Pomaganiu ludziom we wzajemnej współpracy

 Zajmowaniu się konfliktami i niepowodzeniami

 Zakładaniu i wspieraniu organizacji społecznościowych

 Promowaniu interesów i orędowanie w sprawach społeczności

 Zachęcaniu do nauki i osobistego rozwoju

 Kontaktowaniu ze sobą różnych grup i agencji

 Kwestionowaniu nierówności i uprzedzeń

Animator jako osoba

Kluczowym aspektem w działaniu animatora jest fakt, że to on jako człowiek jest źródłem
zmiany. Dlatego szalenie istotne jest przyjrzenie się jakie umiejętności, wiedzę, wartości
powinien posiadać animator. W dalszej części będzie przytoczonych szereg obszarów, które są
szczególnie ważne w charakterystyce animatora jako osoby.

Wśród przymiotów osobistych animatora najczęściej wymienia się

6

:

1. Jasność co do własnych możliwości i ograniczeń, zarówno fizycznych (np. odporność na
zmęczenie), jak i dotyczących cech charakteru, motywacji, uzdolnień. Animator musi być
„dojrzały”, odpowiedzialny i stabilny uczuciowo, mieć rozwiązane problemy osobiste.
Obiektywizm powinien iść w parze z realistyczną wizją wydarzeń, zachowań i osób.
Autonomia pozwala mu stawić opór presjom i warunkowaniu, a jednocześnie działać
koncentrując się na potrzebach i celach grupy, bez stronniczości i manipulacji.

Jako animatorzy musimy najpierw sami odpowiedzieć sobie na pytanie dlaczego „Ja” chcę
pomóc innym - bo bycie animatorem to jest również jakaś forma pomocy innym. Jakie są
główne powody, motywy które mną kierują że odpowiada mi rola „katalizatora” społecznego.
W odpowiedzi na te pytanie pomocne może być zapoznanie się z podstawowymi teoriami
„dlaczego ludzie pomagają innym”

Podejście socjobiologii

7

(Wilson, Dawkins) opiera się na podstawowym założeniu: wiele

społecznych zachowań ma swoje podłoże w wyposażeniu genetycznym. Z tej przesłanki
wynika też pogląd, że ludzie będą kierować się selekcją rodową oraz wypracowaną w ciągu
wieków normą wzajemności- która uprawdopodobni ich przetrwanie w świecie społecznym
(człowiek sam ma mniejsze szanse). W teorii wymiany społecznej (Homans, Thibaut, Kelley)
twierdzi się, że podstawową właściwością człowieka jest troska o własny interes. Ważny jest
motyw maksymalizacji swoich zysków i minimalizacji strat. Zgodnie z ta teorią ludzie
udzielają innym pomocy, jeśli zyski przeważają nad stratami. Zasada tu wykorzystana to „jeśli
ja pomogę komuś to ktoś pomoże mi, redukcja swojego złego samopoczucia poprzez pomoc
drugiemu człowiekowi. Natomiast C. Daniel Batson (19991) zdecydowanie promuje pogląd ,
że ludzie udzielają pomocy innym z dobroci swoich serc. To co nas do tego nakłania to
zjawisko empatii wobec osoby potrzebującej pomocy, czyli doświadczenia części jej bólu i
cierpienia.

2. Akceptację siebie i innych. Animator akceptuje siebie próbując poznać swoje wady i braki,
aby je stopniowo pokonywać. Jeśli opiera się na niezbędnej motywacji, ale jednocześnie nie
obwinia się, rozpoznaje dystans dzielący go od tego, kim chciałby być, co chciałby mieć i
umieć. Samoakceptacja sprzyja bezwarunkowej akceptacji innych, która jest podstawą każdego
działania animacyjnego.

3. Zdolność do życia w zbiorowości. Jest to umiejętność ewoluowania w zbiorowości i wraz z
nią, przestrzegania ustalonych reguł i norm. Konieczne są odporność na zmęczenie fizyczne i
psychiczne, panowanie nad sobą w trudnych okolicznościach, nawiązywanie kontaktów ze
wszystkimi uczestnikami, umiejętność pogodzenia wymogów życia grupowego z
oczekiwaniami osobistymi. Skłonność do izolowania się, pozostawania na marginesie,

6 Za M. Kopczyńska „Animacja Społeczno- kulturalna”; Limbos E: „La Formation.....”
7 Aronson, Wilson, Akert „Psychologia społeczna”

niezdolność do obserwowania nieuchronnych sprzeczności w życiu zbiorowym i dokonywania
analizy ich przyczyn stanowi poważne utrudnienie i przeciwwskazanie podejmowania pracy
animacyjnej.

4. Umiejętność dostosowywania się. Nie oznacza przyzwyczajeń i nawyków, ale refleksję nad
uwarunkowaniami i środkami adaptacji w różnych okolicznościach i w specyficznych
sytuacjach. Elastyczność myślenia i zachowania pozwala odpowiedzieć na to, co
nieprzewidziane i dokonywać ponownej oceny tego, co się planowało.

5. Postawa twórcza i inwencja. Umożliwia ona unikanie stereotypów, reagowanie na
nieprzewidziane sytuacje i nagłe wymagania, ciągłe, nastawione ku przyszłości odnawianie
wizji problemów i sytuacji.

Szczególnie ważna w pracy animatora jest wiedza o tworzeniu się stereotypów. Musi on sobie
zdawać sprawę z głęboko zakorzenionych lęków i uprzedzeń istniejących w każdej
społeczności lokalnej. Dzieli się ona często na różnego typu grupy, które w różny sposób
nawzajem się postrzegają, czasem pozytywnie, a czasem negatywnie. Animator krąży w
świecie stereotypów kontaktując się z dużą ilością osób w danym środowisku. Musi umieć je
zauważyć i świadomie sprawować nad nimi kontrolę zarówno u siebie jako osoby, a także u
innych w danej społeczności. Często właśnie główną funkcją czy rolą animatora jest walka z
przyzwyczajeniami, głęboko zakorzenionymi nawykami w danej wspólnocie. Przykładem jest
praca prowadzona przez pracowników socjalnych na jednym z osiedli na warszawskim
Żoliborzu. W jednym osiedlu mieszkali tzw. „normalni mieszkańcy” oraz ci biedniejsi – trudne
rodziny korzystające z pomocy społecznej. W czasie wspólnego zebrania obie strony które
bardzo szybko zidentyfikowały się po dwóch stronach barykady poświęciły dużo czasu na
znajdowanie różnic i win po drugiej stronie niż podobieństw, które umożliwiłyby podjęcie
wspólnego działania. Wtedy rola animatora ma charakter funkcji mediacji, która ma
rozładować napięcie między różnymi stronami. Aby doprowadzić do działania na rzecz
wspólnego dobra. Stereotyp jest to generalizacja tego, co dotyczy grupy ludzi, gdzie
identyczna charakterystyka jest przypisana zasadniczo wszystkim jej członkom, niezależnie od
rzeczywistych różnic między nimi. Raz sformułowane stereotypy są odporne na zmianę pod
wpływem nowej informacji. Konsekwencją stereotypu czyli naszego konstruktu w umyśle jest
zjawisko „etykietowania” czyli naznaczania określonych osób przez postrzeganie ich poprzez
sposób ubierania, zachowania, wyglądu, zawodu itp. Bardzo sprzyjające w tworzeniu
stereotypów jest wytworzenia tzw. własnej grupy odniesienia, która umożliwia ustawienie się
na pozycji MY-ONI – na grupę własną i grupę obcą.

Animator społeczny działa w określonym środowisku lokalnym. Staje się w ten sposób
swoistym katalizatorem zmiany lokalnej, zwłaszcza w sytuacji permanentnej transformacji,
jaką doświadczamy we wszystkich dziedzinach życia, w tym także w naszym najbliższym
otoczeniu. Poniżej prezentujemy najczęściej pojawiające się trudności, zagrożenia w pracy
animatora:

-

trudności z uzyskaniem szybkich i łatwo mierzalnych efektów swych działań,

-

niełatwe chwile związane z usamodzielnianiem grup z którymi był związany („zdrajca”),

-

pozostawanie w cieniu liderów, którzy czują się autorami wszystkich mierzalnych
sukcesów (rzadko w krótkiej perspektywie dostrzega się rolę animatora),

-

uciążliwą zwykle konieczność mediowania i negocjowania współpracy pomiędzy grupami i
partnerami społecznymi i instytucjonalnymi,

-

konieczność łączenia działań organizatora, edukatora i działacza,

-

bardzo szerokie pole działalności, co powoduje, że trudno czuć się kompetentnym w każdej
dziedzinie, z którą się ma do czynienia,

-

niebezpieczeństwo przekroczenia granicy pomiędzy animacją a manipulacją,

-

trudności z rozgraniczeniem życia prywatnego i zawodowego (pożądana jest zgodność
wyznawanych ideałów z życiem osobistym),

-

możliwość konfliktu pomiędzy własnymi poglądami, a opinią grupy z którą pracuje (nie
powinien narzucać swoich poglądów grupie nawet, gdy to przyspieszyłoby proces
rozwiązywania problemu).
Przed takimi zagrożeniami chronić powinna animatora świadomość roli i metody, jaką

wykorzystuje w swoich działaniach, obowiązku codziennego ułatwiania i pobudzania grup do
uczestnictwa w życiu społecznym.

Dopiero połączenie tych elementów umożliwia całościową animację środowiska,

przybliżającą nas do idei społeczeństwa obywatelskiego. Przeciwdziała też wytwarzaniu
praktyki demokracji specjalistów, w której społeczeństwo reprezentowane jest przez
urzędników, polityków i specjalistów.

Próba szczegółowego opisu kompetencji i zadań stojących przed animatorem

społecznym pokazuje, że pojęcie to wykracza poza wszelkie definicje. Życie społeczne określa
wciąż nowe wyzwania i metody działania. Rolą animatora jest podążanie za procesem
społecznym, tak by jego nowy kształt współtworzyli już sami aktywni obywatele.
Oto jaką jedną z misji animatora

społecznego wypracowali uczestnicy programu centrów

aktywności lokalnej:

Wierząc, że ludzie potrafią sami sobie pomóc – jako animatorzy

społeczni aktywizujemy ich poprzez edukowanie, inspirowanie,

wspieranie, motywowanie w celu rozwiązywania lokalnych

problemów i rozwoju społeczności, w oparciu o zasady

poszanowania odmienności, partnerstwa i tolerancji

Animator w środowisku zmiany

Oczywistością będzie stwierdzenie, że ludzie boją się zmian. To co znamy, jest nam bliskie i
oswojone, a to co nowe - dalekie i ryzykowne. Jednak społeczność, która się nie rozwija - cofa się,
zastyga w marazmie, kostnieje

Zmiana dla wielu ludzi brzmi przerażająco, a zmiana w pracy animatora jest elementem ciągłym.
W zasadzie cała jego praca jest wywoływaniem zmiany, tworzeniem zmiany, byciem w zmianie.
Ale co jeszcze ważniejsze to fakt, że katalizatorem zmiany jest sama osoba animatora. To on
jako „uruchamiacz”, „mobilizator” tworzy środowisko zmiany, a co za tym nieuchronnie idzie
środowisko konfliktu. Bo zmiana to ścieranie się poglądów, osobowości, podejść no i oczywiście
interesów. Wyobraźmy sobie taką sytuację: władze samorządowe bez pytania mieszkańców
urządzają w gminie wysypisko śmieci z różnymi trującymi substancjami niewiadomego
pochodzenia. Animator, który wchodzi w to środowisko (bądź w nim jest) napotyka właśnie w
pierwszym rzędzie na problem wysypiska. Wtedy jego rolą jest pomóc zorganizować się ludziom
w grupę protestu wobec polityki władz gminy. Interesy władzy i mieszkańców zdecydowanie się
różnią. Władza chce mieć dodatkowe źródło dochodów, ale mieszkańcy obawiają się zatrucia
środowiska. W tym konflikcie animator może pełnić rolę mediatora, ale również mobilizatora
protestu. Od początku znajduje się w oku konfliktu. Władze szybko się zorientują, kto stoi za
całą akcją i swoimi metodami będą przeciwdziałać. Animator w takiej roli raczej nie wystąpi, jeśli
jego życiowy los będzie zależeć od decyzji urzędników np. jest nauczycielem w szkole lub
urzędnikiem gminnym.
Dlatego jedną z ważniejszych umiejętności animatora jest widzieć i poruszać się w środowisku
zmiany. Umieć zauważyć jakie czynniki wpływają na możliwość uruchomienia procesu rozwoju
lub jakie czynniki go blokują. Zawsze są jakieś siły po obu stronach – wspierania zmiany lub jej
utrudniania. Oczywiście najważniejszym elementem będą sami ludzi, których część będzie za
zmianą, cześć przeciw a zdecydowana większość będzie obojętna.

Najczęściej spotykane postawy wobec zmian

8

.

Jeśli myślimy dlaczego w wielu sytuacjach w społecznościach lokalnych rodzi opór wobec
zmiany musimy zdać sobie sprawę, że ten opór tworzą nie jakieś obiektywne zewnętrzne warunki,
ale żywi ludzie, którzy tam mieszkają. Dlatego tak ważne jest uświadomienie sobie dlaczego
ludzie w ogóle boją się zmiany.

Ludzie boją się zmiany z wielu powodów

9

:

UTRATA KONTROLI – Kiedy zmiana jest nam narzucona, a nie wprowadzana przez
nas, pojawia się uczucie bezsilności. Wynikiem bezsilności może być małostkowość,
obrona własnego terytorium, nadmierne przestrzeganie przepisów oraz nadmierna
kontrola.
ZBYTNIA NIEPEWNOŚĆ – Zwykły brak wystarczających informacji na temat
kolejnego kroku uniemożliwia dobre samopoczucie. „Łatwiej jest pozostać z diabłem,
którego się zna, niż oddać duszę diabłu, którego się nie zna”
NIESPODZIANKA, NIESPODZIANKA ! Ludzi szokują decyzje lub żądania, o
których są informowani nagle, bez uprzedniego przygotowania. Brak ostrzeżenia może

8E Sołtys i R. Tedera Myśli i sugestie dla pozarządowego trenera

9

Rosebeth Moss Kanter, „Managing the Human Side of Change”a

być postrzegany jako fakt, że organizacja/ instytucja nie ufa swoim członkom lub ich nie
ceni.
EFEKT „RÓŻNICY”. Radykalna zmiana sprawia, że ludzie stają się świadomi
znajomej rutyny oraz nawyków i zaczynają je kwestionować. Potrzeba zmiany nawyków
dodatkowo zwiększa stres. Proszenie ludzi, by całkowicie „ wyrzekli się przeszłości”
może wywołać zbyt wielki stres.
UTRATA TWARZY. Jeżeli akceptacja zmiany będzie oznaczać przyznanie, że przeszłe
postępowanie było niewłaściwe, ludzie oczywiście przeciwstawiają się zmianie. Należy
zminimalizować „utratę twarzy” lub uczucie zakłopotania.
EFEKT FALOWANIA. Zmiana często przerywa realizację planów, projektów i zajęć
rodzinnych poszczególnych osób. Mimowolne „fale” wywołane przez zmianę mogą być
źródłem poważnego sprzeciwu wobec niej.
WIĘCEJ PRACY. Zmiana prawie zawsze oznacza, że wymagany będzie dodatkowy
wysiłek.
ZAGROŻENIE JEST REALNE. Czasami zagrożenie, jakie stanowi zmiana
(szczególnie dla niektórych osób) jest realne.

Elementy, które pomagają ludziom przeżyć zmianę

 Aktywne zaangażowanie w proces.
 Uznawanie, wspieranie i wynagradzanie dodatkowego wysiłku.
 Pełna informacja.
 Możliwe najwcześniejsze podzielenie się informacjami na temat „wizji” i konkretnych

kroków prowadzących do zmiany

 Elastyczność
 Zminimalizowanie liczby wprowadzanych „różnic”, przedstawienie obecnej zmiany

jako kontynuację tradycji, rozbicie dużych złożonych zmian na „łatwiejsze do
przełknięcia kawałki”.

 Przedstawienie przyszłych działań w pozytywnym świetle; uczczenie działań w

przyszłości, a następnie stworzenie atmosfery podniecenia przyszłymi zmianami.

 Unikanie kreowania „przegranych” (jeżeli jednak niektóre osoby będą musiały przegrać

w wyniku zmiany, powinny się o tym dowiedzieć jak najwcześniej), podejmowanie
działań mających na celu zmniejszenie poniesionych przez ludzi straty w sposób
sprawiedliwy i z wyczuciem. Stawianie czoła ludzkim obawą i zajęcie się nimi jest
często bardziej skuteczne niż ich pomniejszanie

W świetle przedstawionych lęków i pewnych sposobów radzenia sobie z nimi - kluczowa w
przeżywaniu zmiany jest postawa animatora. Musi on być jednocześnie na zewnątrz bo
potrzebuje zachować dystans i refleksję, ale również wewnątrz, kiedy pomaga ludziom
przezwyciężyć ich lęki. Czasem wystarczy powiedzieć „przecież świetnie sobie dajecie radę”,
wywołać dyskusję, dostarczyć informacji i wówczas ludzie przełamują impas, idą dalej.

Czas potrzebny na zmianę

Animator musi ich umieć wzmacniać, motywować, a także wiedzieć, że „gdzie drwa rąbią tam
wióry lecą”. Jeśli dotyka się wspólnie z ludźmi ich problemów to nieuchronnie wkracza się w
sferę ich osobowości, postaw, wartości i w końcu emocji. A dodatkowo w tym wszystkim wiele
poglądów nie będzie zgodnych z poglądami animatora, ale on musi zachować postawę „być
ekspertem w nie byciu ekspertem”, czyli zachowywać pozycję neutralnego towarzysza-
wspieracza. To co szczególnie komplikuje sprawę to fakt, że czasami czynniki, które na początku

w analizie były traktowane jako sprzyjające okazują się blokujące i na odwrót. Dlatego tak ważna
jest umiejętność śledzenia procesu zmiany i nie zakładania niczego z góry i na zawsze. Bo w
społecznościach lokalnych nie ma niczego ani na zawsze i ani na nigdy i animator musi to
wiedzieć i czuć. Proces zmiany ma swoją dynamikę, przez którą trzeba przejść. Czasem działanie
które pozornie nie przyniosło natychmiastowego rezultatu za jakiś czas okaże się zaczynem
jakiegoś lokalnego „buntu”, ruchu, rozwoju czy działania. Bo zmiana często nie odbywa się
nagle, ludzie muszą do niej dojrzeć, muszą ją poczuć i się z nią oswoić. Animator jawi się w
takich sytuacjach jako katalizator zmiany czyli katalizator konfliktu. To właśnie jest wielka
tajemnica sukcesu lub porażki animatora tzn. że jego główną rolą jest wywoływanie sporów i
konfliktów i pomoc ludziom w radzeniu sobie z nimi, w przechodzeniu przez nie czasem
boleśnie, ale nieuchronnie.

Na zakończenie chciałbym przytoczyć swoje refleksje które w czasie jednego ze szkoleń o
animatorze stworzyłem jako pewne memento.

Ja jako animator: memento Pawła Jordana

1. Jednostka potrafi zmienić świat. 1,2 – 100 jednostek może tworzyć

wyspy podobnie myślących osób, które następnie tworzą wspólne lądy.
Mówimy, że to nasze osiedle, a te nowe bloki to nie nasze, że ta wieś jest
nasza, a tamta już obca. Mówimy tak bo ich nie znamy, bo ich nie
czujemy, bo są nam obcy i nie mamy z nimi więzi. Tworzyć więzi
między ludźmi to jest sedno pracy animatora

2. W każdym z nas tkwi pozytywna energia. Można ją uruchomić. Nasza

pozytywna energia uruchamia pozytywną energię innych. To właśnie „ja
jako animator” mogę uruchomić dobrą energię zmiany społecznej i
pobudzić innych do wspólnego działania.

3. W pracy animatora konieczny jest szacunek dla odmienności i zgoda

na inność. Zgoda na inność, ale bez przemocy i agresji, przejawiająca się
w twórczym rozwiązywaniu konfliktów i staniu w obronie społecznie
słabszych i upośledzonych.

4. Autentyczne problemy i potrzeby w danej społeczności

wyartykułowane przez ludzi są motorem pracy animatora.

5. Animator potrafi uruchomić wokół problemów ludzi. Potrafi ich

zgromadzić, pomóc się zorganizować i wzmocnić w działaniu, tak aby
odnieśli sukces. W pracy animatora człowiek jest podmiotem a nie
przedmiotem jego działań

6. Radość i Smutek animatora. Animator musi się pogodzić z tym, że

mimo faktu iż to on zainspirował działanie, ludzie jeśli odniosą sukces
będą mówić, że oni to zaczęli i sami to zrobili. To jest ostateczne
zwycięstwo animatora – osiągnął to co zaplanował. Teraz mimo, że czuje
się związany emocjonalnie z grupą i zadaniem, musi szukać nowych
wyzwań !

Bibligrafia:

 „Postępowanie metodyczne w pracy socjalnej z grupami i społecznościami” – Cristina

de Robertis, Henri Pascal

 „Animacja społeczno – kulturalna” Małgorzata Kopczyńska

 „Psychologia konfliktów” Stanisław Chełpa, Tomasz Witkowski

 „Psychologia społeczna” Elliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert

 „Inteligencja emocjonalna” Daniel Goleman

 „Centrum Aktywności Lokalnej jako metoda rozwoju społeczności lokalnych” wyd .

CAL/BORIS