plik

110

Grzegorz Malec

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży

na okręcie HMS Beagle na poglądy teologiczne

angielskiego przyrodnika

1. Wstęp

Zagadnienie teologicznych poglądów Darwina było przedmiotem wielu

publikacji. W większości wypadków twierdzi się, że angielski przyrodnik
był  ateistą  [1,  2]  lub  agnostykiem  [3,  4].  Z  całą  pewnością  był  on  teistą
w pierwszym  okresie  swojego  życia.  Przedmiotem  niniejszego  tekstu  jest
próba  wskazania  na  zmiany  w  religijnych  poglądach  Darwina,  które
dokonały  się  w  latach  1831-1836  podczas  podróży  na  pokładzie  okrętu
HMS  Beagle.  Przedmiotem  analizy  będą  głównie  wspomnienia  Darwina
z tejże wyprawy, spisane w pracy Podróż na okręcie Beagle.

2. Okres „zapatrywań ściśle ortodoksyjnychˮ

Karol Darwin urodził się 12 lutego 1809 roku w niewielkim angielskim

miasteczku  Shrewsbury.  Był  piątym  z  sześciorga  potomstwa  Roberta
Darwina  (1766-1848)  i  Susan  Wedgwood  (1765-1817).  Wczesne  poglądy
religijne  przyszłego  ewolucjonisty  najlepiej  oddaje  cytat  z  jego
Autobiografii,  w  którym  wspominał,  że  podczas  studiów  teologicznych
w Cambridge  nie  miał  żadnych  wątpliwości  co  do  prawdziwości  przekazu
Pisma Świętego [5, s. 25].

W tym samym roku, w którym nie bez trudu zdał końcowe egzaminy,

otrzymał  niespodziewanie propozycję  odbycia  podróży  dookoła  świata  na
pokładzie okrętu HMS Beagle. Wyprawa ta, która trwała niespełna pięć lat,
dała Darwinowi nie tylko ogromny bagaż doświadczeń, ale także wydatnie
przyczyniła się do powolnej zmiany jego stanowiska względem religii. Po
komplikacjach spowodowanych oporami ojca, który musiał pokryć koszty
podróży,  a  także  pewnych  uprzedzeń  kapitana  Roberta  FitzRoya  (1805-
1865), 27 grudnia 1831 roku okręt HMS Beagle opuścił port w Davenport.
Warto  zaznaczyć,  że  głównym  celem  wyprawy  nie  było  oczywiście
poszukiwanie  dowodów  transmutacji  gatunków  ani  nawet  przyrodnicza
analiza  Ameryki  Południowej,  ale  chodziło  o  sporządzenie  map  karto-

malecgrzegorz@yahoo.pl, Uniwersytet Zielonogórski, Wydział Humanistyczny, Instytut

Filozofii.

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle

na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika

111

graficznych. Darwin wziął udział w wyprawie nie jako postać centralna, ale
jako dżentelmen, mający dotrzymywać towarzystwa kapitanowi (w Anglii
obawiano się, aby FitzRoy nie popełnił samobójstwa podczas rejsu, jak to
uczynił  poprzedni  kapitan  w  roku  1828  [6,  s.  3]).  Angielski  przyrodnik
wiele  lat  później  napisał  w  Autobiografii:  „Podróż  na  Beagle  była
najdonioślejszym  zdarzeniem  mego  życia  i  zdecydowała  o  całej  mojej
dalszej karierzeˮ [5, s. 37].

Darwin rozpoczął wyprawę jako zdecydowany teista, wierzący

w niezmienność  gatunków.  Bezpodstawne  byłyby  przypuszczenia,  że  jego
poglądy teologiczne zmieniły się z powodu braku kontaktu z ludźmi silnie
wierzącymi,  podobnie  jak  twierdzenie,  że  Darwin  spotykał  na  swojej
drodze  jedynie  niereligijnych  dzikusów.  Kapitanem  statku  był  głęboko
religijny  FitzRoy,  który  w  każdą  niedzielę  odprawiał  na  pokładzie
nabożeństwa  obowiązkowe  dla  całej  załogi.  Podczas  pobytu  w  Buenos
Aires  Darwin  chodził  do  kościoła  [7,  s.  75],  skorzystał  także  z  usług
kapelana  przed  wyprawą  do  Ziemi  Ognistej  [1,  s.  322].  Na  samym
początku  podróży  zaplanował  coniedzielne  czytanie  Nowego  Testamentu
[8, s. 36]. Zdziwiło go także zakwestionowanie przez jednego z członków
załogi  historycznej  prawdziwości  globalnego  potopu  [9,  s.  70].  Można
zatem stwierdzić, że wiara Darwina na początku podróży była w zasadzie
niezachwiana:  „Wówczas  gdy  przebywałem  na  pokładzie  Beagle,
zapatrywania  moje  były  ściśle  ortodoksyjne;  pamiętam,  jak  serdecznie
śmiali  się  ze  mnie  niektórzy  oficerowie  (chociaż  sami  byli  ortodoksami),
gdy  cytowałem  Biblię  jako  nieodparty  argument  w  pewnych  kwestiach
moralnych. Sądzę, że bawiła ich naiwność mojej argumentacji‖ [5, s. 42].

Podczas studiów teologicznych w Cambridge Darwin zapoznał się

z pracami  Williama  Paleya  (1743-1805),  który  twierdził,  że  złożoność
i doskonałość organizmów żywych, a także harmonia występująca w przyrodzie
wskazują na istnienie Projektanta [10]. Darwin w Autobiografii napisał, że
był wówczas „oczarowany i przekonany o słuszności całej jego argumentacjiˮ
[5,  s.  26].  Młody  przyrodnik  dobrze  pamiętał  słowa  zawarte  na  stronach
Natural Theology, kiedy to Paley napisał: „W wiosenne południe czy letni
wieczór  w  jakąkolwiek  stronę  zwróciłbym  wzrok,  niezliczona  liczba
szczęśliwych stworzeń pojawia się przed moimi oczami‖ [11, s. 296].

Darwin nie ukrywał wzniosłości uczuć, jakich doznał na widok bujnej

puszczy w Brazylii: „Wysmukły kształt traw, nowe dla mnie pasożytnicze
rośliny, piękno kwiatów, połyskująca zieleń liści, a przede wszystkim
ogólna bujność roślinności, napełniały mnie podziwem. […] Dla człowieka
zamiłowanego w historii naturalnej dzień taki przynosi uczucie szczęścia
tak głębokiego, iż głębszego chyba doznać nie można‖ [12].

W podobnym tonie Darwin wyraził się również na stronach Autobiografii:

„[...] gdy człowiek znajdzie się w samym środku wspaniałej puszczy

Grzegorz Malec

112

brazylijskiej, nie może znaleźć właściwego wyrazu dla tych podniosłych
uczuć podziwu, uwielbienia i nabożeństwa przepełniających i uszla-
chetniających nasz umysłˮ [5, s. 46].

Pierwsze miesiące wyprawy utwierdziły Darwina w przekonaniu, że

istnieje Stwórca trzymający pieczę nad światem.

3. Zgon „szczęśliwego świataˮ Paleya

Angielski przyrodnik szybko przekonał się, że pogląd o doskonale

harmonijnym świecie, którym tak się zachwycał czytając prace Paleya, jest
złudny. Już dziewięć miesięcy po wypłynięciu z Anglii Darwin dowiedział
się  na  jaką  skalę  toczy  się  walka  o  byt  w  stanie  natury.  W  Podróży  na
okręcie Beagle napisał: „Rzezie […] które co dnia odbywają się w Afryce
Południowej,  muszą  być  rzeczywiście  potworneˮ  [12,  s.  83].  Podczas
swojego  pobytu  w  Brazylii  opisał  osobliwy  zwyczaj  pewnych  owadów,
które paraliżowały swoje ofiary (głównie pająki i gąsienice), aby zachować
świeżość mięsa dla młodych larw, a te, jak to ujął przyrodnik „żywią się tą
przeraźliwą masą bezsilnych, na wpół zabitych ofiarˮ [12, s. 35].

W roku 1832 Darwin otrzymał drugi tom Principles of Geology [Zasady

geologii]  autorstwa  Charlesa  Lyella  (1797-1875),  na  stronach  którego
przeczytał,  że  równie  zacięta  rywalizacja,  jaka  zachodzi  między
zwierzętami,  występuje  także  wśród  roślin  zajmujących  pobliskie  tereny
[13,  s.  435].  Darwin  w  jednym  ze  swoich  notatników  przyrównał  później
walkę  o byt  do  próby  osadzenia  tysięcy  ostrych  klinów  na  ograniczonym
obszarze [14, s. 375].

Angielski przyrodnik przebywając w Chile doświadczył ogromnej

potęgi natury, która napawała go zarówno zdumieniem jak i przerażeniem.
W  Podróży  na  okręcie  Beagle  opisał,  jak  wyglądały  miasta  Talcahuano
i Concepcion po wielkiem trzęsieniu Ziemi, podczas którego nie zachowała
się nawet katedra: „[...] ruiny bowiem stanowiły jeden stos gruzu i całość
tak  mało  przypominała  miejsce  zamieszkałe,  że  ledwo  można  było
wyobrazić sobie poprzedni wygląd. [...] W Concepcion każdy dom lub rząd
domów  zachował  się  osobno  jako  stos  lub  rząd  ruin,  jednakże  w
Talcahuano, które po wstrząsie zalała wielka fala, nie można było odróżnić
wiele więcej niż warstwę cegieł, dachówek i belek, z których tu i ówdzie
sterczał  kawałek  zachowanego  muru‖  [12,  s.  293].  „[...]  Setki  ludzi  stało
w obliczu ruiny, a niewielu tylko miało środki do zdobycia żywności na ten
dzień‖ [12, s. 294]. „[...] Nie próbowałem opisywać szczegółowo wyglądu
Concepcion,  gdyż  czuję,  iż  nie  podobna  oddać  tych  złożonych  uczuć,
których doznawałem. Kilku oficerów zwiedziło to miasto przede mną, lecz
najbrutalniejsze  nawet  ich  opowiadania  nie  zdołały  wzbudzić  właściwego
wyobrażenia  o  zniszczeniu.  Gorycz  napełnia  serce  i  człowiek  czuje  się

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle

na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika

113

upokorzony, gdy widzi, jak dzieła, które kosztowały tyle czasu i pracy
ludzkiej, zostają w jednej minucie zburzone [...]‖ [12, s. 298].

Darwin podczas pobytu w Ameryce Południowej był również

świadkiem  krwawych  zajść  pomiędzy  chrześcijanami  a  Indianami.
W Podróży na okręcie Beagle napisał: „Ponure to sprawy, ale o ile bardziej
wstrząsający  jest  fakt,  któremu  zaprzeczyć  nie  można,  że  z  zimną  krwią
morduje się wszystkie kobiety wyglądające na więcej niż dwadzieścia lat!
Gdy  zawołałem, że to przecież nieludzkie, odpowiedział [Darwin miał na
myśli Hiszpana, który opowiadał mu o walkach z Indianami]: „Czemu, cóż
innego można zrobić? Oni tak się mnożą!ˮ [12, s. 97]. „[...] Chrześcijanie
mordują  każdego  Indianina,  a  Indianie  czynią  to  samo  z  chrześcijanami‖
[12, s. 99].

Darwin był głęboko wstrząśnięty, kiedy zobaczył, w jaki sposób traktuje

się  niewolników  w  Brazylii:  „Dnia  19  sierpnia  opuściliśmy  ostatecznie
brzegi Brazylii. Dzięki Bogu, nigdy więcej nie będę w kraju niewolnictwa.
Po  dziś  dzień,  gdy  słyszę  z daleka  krzyki,  żywo  i  boleśnie  stają  mi
w pamięci  moje  uczucia,  gdy  przechodząc  koło  jakiegoś  domu  w  pobliżu
Pernambuco  usłyszałem  rozdzierające  jęki  i  miałem  wszelkie  dane,  by
przypuszczać,  że  torturują  tam  jakiegoś  biednego  niewolnika,  a  jednak
byłem  bezradny  jak  dziecko  i nawet  o  zaprotestowaniu  nie  było  mowy.
Przypuszczam,  że  jęki  te  wydaje  jakiś  torturowany  niewolnik,  gdyż
w pewnym  podobnym  wypadku  rzecz  tak  się  miała.  W  pobliżu  Rio  de
Janeiro  mieszkałem  naprzeciwko jakiejś  starszej pani,  która  używała  śrub
do  zaciskania  palców  swych  niewolnic.  Mieszkałem  w  pewnym  domu,
w którym młodego Mulata używanego do posług domowych bito, poniżano
i  dręczono  stale,  dzień  w  dzień  w  taki  sposób,  że  załamałoby  się  nawet
zwierzę. Widziałem, jak uderzono trzykrotnie szpicrutą po odkrytej głowie
małego chłopczyka w wieku sześciu lub siedmiu lat (zanim zdołałem temu
zapobiec)  za  to,  że  podał  mi  wodę  w  nie  całkiem  czystej  szklance;
widziałem, jak  ojciec tego  chłopca  drżał  na  samo  spojrzenie  swego  pana‖
[12, s. 484-485].

W jednym z listów do Asy Graya (1810-1888), napisanym wiele lat

później, Darwin oznajmił: „Wielki Boże! Jakbym chciał ujrzeć zniesienie
tego największego przekleństwa, jakim jest niewolnictwo!ˮ [15].

Podczas pobytu na terenach Ziemi Ognistej Darwin spotkał się

z zadziwiająco  niskim  poziomem  cywilizacji,  na  którym  może  znajdować
się  człowiek  dziki.  Darwin,  wychowany  w  przeświadczeniu,  że  człowiek
został  stworzony  na  podobieństwo  Boga,  spostrzegł,  że  przekonanie
dotyczące  obecności  wrodzonej  idei  Stwórcy  nie  występuje  wśród
rdzennych,  niecywilizowanych  mieszkańców  Ameryki  Południowej
i Australii.  Angielski  przyrodnik  zastanawiał  się  „czy  ci  dzicy,  nadzy
koczownicy  wyszli  spod  tej  samej  ręki,  która  stworzyła  wyrobionych

Grzegorz Malec

114

nauczycieli akademickich z Cambridge?ˮ [16]. Darwin dowiedział się także
o  praktykach  kanibalistycznych,  panujących  wśród  tamtejszej  ludności,
kiedy  to  podczas  głodu  zjadane  były  starsze  kobiety.  Oszczędzane  były
psy, gdyż one zawsze mogły się przydać [12, s. 205-206]. Przyrodnik nie
ukrywał zbulwersowania, kiedy opisywał matkę, tulącą do siebie dziecko,
rzucone  o skałę  przez  ojca  –  była  to  kara  za  upuszczenie  koszyka
z jeżowcami [12, s. 207].

To, że Darwin był świadkiem albo dowiedział się o zdarzeniach, które

trudno było mu pogodzić z poglądem o istnieniu dobrego i sprawiedliwego
Stwórcy,  nie  miało  decydującego  wpływu  na  zmianę  jego  przekonań
religijnych. Niemniej, przekonał się on, że paleyowski „szczęśliwy światˮ
jest  tylko  fikcją;  że  człowiek  znajduje  się  w  nim  na  takich  samych
zasadach,  jak  inne  stworzenia;  że  tak,  jak  one  jest  podatny  na  wszelkie
zjawiska  atmosferyczne  czy  geologiczne;  że  świat  go  otaczający  nie  jest
stworzony dla niego, ale jest raczej obojętny względem ludzkich potrzeb.

4. Wpływ uniformitaryzmu Lyella

Wielkie wrażenie wywarła na Darwinie książka Lyella Principles

of Geology.  Jej  autor,  choć  nie  był  ateistą,  to  odrzucał  autorytet  Biblii.
Czynił to, co prawda, tylko na płaszczyźnie geologicznej, ale wystarczyło
to, aby uznać jego dzieło za pracę kontrowersyjną teologicznie. W swojej
książce zawarł on pogląd, że zmiany geologiczne zachodzące na Ziemi są
wynikiem  działania  naturalnych  czynników,  których  oddziaływanie,
odbywające się w bardzo długim okresie czasu, doprowadza do ogromnych
przekształceń  skorupy  Ziemi,  takich  jak  powstanie  nowych  łańcuchów
górskich. Należało więc, jak twierdził Lyell, traktować geologię w sposób
naturalistyczny,  a  koncepcja  biblijnego  potopu  była,  jego  zdaniem,
całkowicie  zbędna  [17,  s.  449-462].  Lyell  przyjmował  również  pogląd
o długowieczności  Ziemi.  Twierdził,  że  w  przeszłości  zachodziły  nagłe
zmiany  w  przyrodzie,  ale  nie  miały  one  charakteru  globalnego,  jak
twierdził Georges Cuvier (1769-1832), ale lokalny [18, s. 14].

Warto podkreślić, że w I połowie XIX wieku wielu chrześcijan było

przekonanych,  że  proces stworzenia nastąpił  w  4004 r.  p.n.e. Wyliczył  to
arcybiskup James  Ussher  (1581-1656),  który  na  podstawie  liczby  pokoleń
od  Adama  do  Jezusa  Chrystusa  oznajmił  na  stronach  Sacred  Chronology
[Święta chronologia], że Ziemia nie ma więcej jak 6 tysięcy lat [19, s. 29].

Darwin w pełni zaakceptował uniformitaryzm Lyella, czemu dał wyraz

chociażby  w  roku  1834,  kiedy  to,  zastanawiając  się  nad  powstawaniem
ogromnych  pokładów  żwiru  na  terenach  Patagonii,  stwierdził,  że  trudno
nawet wyobrazić sobie, ile czasu potrzeba, aby zaszedł taki proces [12, s.
164]. W jednym  z listów do Johna S. Henslowa (1796-1861) z lipca 1834

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle

na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika

115

roku wyraził wielkie zainteresowanie powstaniem płaskowyżu o wysokości
1300  stóp,  który  powstał  za  pomocą  niewielkich  wyniesień  [20,  s.  78].
W kwietniu  tego  samego  roku  Beagle  zacumował  przy  ujściu  rzeki  Santa
Cruz.  Darwin,  badając  tam  niezwykle  bogate  pokłady  bazaltu,  znajdujące
się na dnie i po obu stronach rzeki, doszedł do wniosku, że były one kiedyś
połączone.  Angielski  przyrodnik  zastanawiał  się,  co  spowodowało  taką
wielką wyrwę w owej zwartej masie skalnej? Do rozwiązania tej zagadki
geologicznej  Darwin  wykorzystał  uniformitaryzm  Lyella.  Rzeka,  mimo
swojej  stosunkowo  niewielkiej  siły,  mogła  jednak  przez  wieki  wywołać
erozję, której skutki były olbrzymie (grubość usuniętej skały wynosiła 300
stóp, a szerokości od dwóch do czterech mil angielskich). Darwin pisał, że
uzasadnianie  powyższej  sytuacji  wielkim  potopem  jest  „całkiem
niedopuszczalneˮ  [12,  s.  174].  Niemniej,  angielski  przyrodnik  był
świadomy  pokusy  wiary  w  globalny  kataklizm.  Rozważając  powody
wymarcia dawnych zwierząt na terenach Patagonii, napisał:

„Gdy rozważymy zmiany, które zaszły na kontynencie amerykańskim,

ogarnia  nas  głębokie  zdziwienie.  Poprzednio  musiało  się  tam  roić  od
wielkich  potworów;  teraz  spotykamy  tylko  karły  w  porównaniu
z pokrewnymi  rasami,  które  je  poprzedzały.  [...]  Przeważna  część
wymarłych  czworonogów,  jeśli  nie  wszystkie,  żyła  w  niedawnym  czasie
i była współczesna dziś istniejącym morskim mięczakom. Od owego czasu
żadne  wielkie  zmiany  w  ukształtowaniu lądu  zajść  nie  mogły.  Cóż  zatem
wytępiło  całe  rodzaje  i  tyle  gatunków?  Umysł  ludzki  zrazu  nieuchronnie
skłania się do wiary w jakąś wielką katastrofę‖ [12, s. 167].

W Podróży na okręcie Beagle znajduje się więcej podobnych

fragmentów:  „Jakież  zdanie  wyrobiłby  sobie  geolog,  gdyby  ujrzał  takie
olbrzymie  zbiorowisko  kości  zwierząt  najrozmaitszego  rodzaju  i  wieku,
spoczywające  w  jednej  grubej  warstwie  ziemi?  Czyż  nie  przypisałby  on
tego zjawiska raczej jakiejś powodzi, która zalała całą powierzchnię ziemi,
niż normalnemu biegowi rzeczy?‖ [12, s. 128].

Darwin pod wpływem lektury Principles of Geology zdecydowanie

odrzucił pogląd o konieczności odwołań do przyczyn nadnaturalistycznych
przy  próbach  wyjaśnienia  zjawisk  przyrodniczych.  Wspominając  swoje
rozmowy  z  Chilijczykami,  napisał:  „Moje  geologiczne  badanie  kraju
wywołało  duże  zdumienie  wśród  Chilijczyków  i  długo  trwało,  zanim  ich
zdołałem  przekonać,  że  nie  poszukuję  złóż  mineralnych.  Czasami
kosztowało mnie to dużo trudu. Przekonałem się, że najlepszym sposobem
wyjaśnienia mego zajęcia było zadawanie im pytań tego rodzaju: dlaczego
oni sami nie są ciekawi rzeczy dotyczących trzęsień ziemi i wulkanów lub
czemu pewne źródła są gorące a inne zimne, czemu są góry w Chile, a nie
ma nawet pagórka w La Plata. Takie proste pytania zadowalały i uspokajały
większość.  Jednak  niektórzy  (tak  jak  i  w  Anglii  garstka  ludzi  zacofanych

Grzegorz Malec

116

o sto lat) uważali wszystkie takie dociekania za bezużyteczne i bezbożne,
i sądzili, że ludziom powinno w zupełności wystarczyć stwierdzenie, że Bóg
tak stworzył góry‖ [12, s. 341-342].

Książka Lyella zaimponowała Darwinowi równie mocno, jak prace

Paleya, które czytał w Cambridge. Autor Principles of Geology wszystkie
zmiany  geologiczne  rozpatrywał  naturalistycznie.  W  czasie  trwania
wyprawy  Darwin  podjął  podobną  decyzję,  z  tą  różnicą,  że  dokonał
ekstrapolacji poglądu Lyella. Darwin zrezygnował z odwołań do przyczyn
nadnaturalistycznych  nie  tylko  na  gruncie  geologii,  ale  całej  historii
naturalnej (jak wówczas określano przyrodoznawstwo).

Wpływ, jaki wywarła na Darwinie praca Lyella, określił on następująco:

„Nigdy nie zapomnę, że wszystko to, czego dokonałem w nauce
zawdzięczam lekturze tej wspaniałej książkiˮ [21, s. 417]. A najważniejsze
osiągnięcie Darwina, jak wskazał Kazimierz Jodkowski, polegało na tym,
że „skutecznie narzucił on nauce jej dzisiejsze rozumienie – jako
przedsięwzięcia naturalistycznego‖ [22, s. 160].

5. Wątpliwości dotyczące biblijnego poglądu, jak go wówczas
rozumiano, o niezmienności gatunków

W I połowie XIX wieku powszechne było przekonanie, że gatunki po

akcie stworzenia nie uległy zasadniczym zmianom. Jednakże błędnie
sądzono wówczas, że był to pogląd biblijny [1, s. 208-217].

W sierpniu 1832 roku Beagle przypłynął do niespokojnych terenów Bahia

Blanca.  W  zatoce  Punta  Alta,  Darwin  po  raz  pierwszy  trafił  na
skamieniałości,  które  go  niezwykle  zainteresowały.  Ponadto  coraz  częściej
znajdował  kości  dawnych  wielkich  zwierząt.  Szczególnie  udane  zbiory
zebrał  we  wspomnianej  zatoce,  gdzie  trafił  na  „grobowiec  potworów
wygasłych  ras  zwierzęcych‖  [23,  s.  24].  Przede  wszystkim  zainteresowało
go,  dlaczego  te  ogromne  stworzenia  wyginęły?  Jakie  warunki  mogły  temu
sprzyjać? Coś przecież musiało zahamować liczebność wymarłych zwierząt.
Darwin zdawał sobie sprawę, że takie hamulce istniały, w innym wypadku
organizmy  rozmnażałyby  się  zbyt  szybko.  Skoro  poszczególne  gatunki
stawały się coraz rzadsze, to wydawało się, że naturalną konsekwencją tego
procesu  może  być  całkowite  ich  wyginięcie.  Nie  ma  więc  nic  dziwnego
w tym,  że  bezpośrednim  stadium  przed  wyginięciem  danego  gatunku  jest
jego  rzadkość,  tak  jak  nie  dziwi  fakt,  że  bezpośrednio  przed  śmiercią
występuje choroba u człowieka – tego typu rozważania Darwin snuł podczas
swojego pobytu w Patagonii, na początku 1834 roku [12, s. 168-169].

Z perspektywy Księgi Rodzaju, tak, jak sobie to wyobrażał Darwin,

odpowiedź na nurtujące go pytania była zasadniczo prosta. W czasie
wielkiego potopu, który Bóg zesłał, aby zmyć wszelki grzech ze

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle

na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika

117

stworzenia,  przetrwały  tylko  te  gatunki,  które  Noe  zabrał  na  swoją  arkę.
Myśląc  w  takich  kategoriach,  kości,  a  także  skamieniałości,  były
pozostałościami  po  zwierzętach,  które  wyginęły  podczas  potopu.  Jeszcze
na początku podróży Darwin pewnie zgodziłby się z taką opinią. Jednakże
w  1834  roku  był  już  przekonany,  że  koncepcja  biblijnego  potopu  jest
błędna.  Angielski  przyrodnik  twierdził  wówczas,  że  zjawisko  wymierania
gatunków  jest  uwarunkowane  procesami  przyrodniczymi.  Po  lekturze
Principles  of  Geology  wiedział,  że  zmiana  warunków  środowiskowych
może  doprowadzić  do  wytrzebienia  wielu  organizmów.  Pojawianie  się
nowych gatunków było jednak, zdaniem Lyella, dziełem Stwórcy. Darwin,
odrzucając  taką  możliwość,  musiał  rozważyć  kwestię  transmutacji
gatunków.  Już  podczas  pobytu  w  Bahia  Blanca,  zastanawiając  się  nad
wężami  –  miał  to  być  podrodzaj  grzechotnika,  między  grzechotnikiem
a żmiją  –  zauważył:  „Zgodnie  z  tym  poglądem  zaobserwowałem  pewien
fakt, który wydaje mi się bardzo ciekawy i pouczający, gdyż wskazuje na
to, jak każda cecha, nawet jeśli jest niezależna od budowy, ma tendencje do
powolnego, stopniowego zmieniania się‖ [12, s. 92].

We wrześniu 1835 roku załoga Beagle przypłynęła do wyspy Chatham

w Archipelagu Galapagos. Na pierwszy rzut oka miejsce to nie wydawało
się  zbyt  atrakcyjne,  lecz  wobec  napiętej  atmosfery,  która  panowała  na
statku, Darwin postanowił opuścić na jakiś czas pokład. Choć materiału do
badań  nie  było  tam  zbyt  wiele,  to jednak  korzyści  z  analizy  zoologicznej
okazały  się  w  przyszłości  olbrzymie.  Darwin  szybko  zwrócił  uwagę  na
spore  różnice  w  tamtejszym  ptactwie.  Zastanawiał  się,  dlaczego  jedne
łuszczaki  mają  dziób  krótki  i  masywny,  inne  długi  i  bardziej  spiczasty,
a jeszcze  inne  wyglądają jak  stadia  pośrednie  [12,  s. 366-368].  W jednym
ze swoich notatników dotyczących kwestii ornitologicznych napisał:

Jeżeli istnieje najmniejsza podstawa dla tych spostrzeżeń, dotyczących

zoologii Archipelagu – warto byłoby to zbadać; gdyż takie fakty [można by
założyć] podadzą w wątpliwość stałość gatunków [24, s. 299].

Darwin nie spodziewał wówczas, że łuszczaki, które obserwował

należały do różnych gatunków, a nie, jak przypuszczał, różnych odmian −
zbiory  ornitologiczne  angielskiego  przyrodnika  zostały  prawidłowo
sklasyfikowane dopiero po jego powrocie do Anglii [25, s. 21]. W jednym
ze swoich wczesnych notatników zapisał, że obserwacje poczynione przez
niego  na  archipelagu  Galapagos  zapoczątkowały  później  wszystkie  jego
poglądy [18, s. 33]. Kiedy Darwin opuszczał gorące wyspy Galapagos, to
skłaniał  się  do  poglądu  o  zmienności  gatunków,  ale  nie  znał  wówczas
mechanizmu zmienności (doboru naturalnego).

Grzegorz Malec

118

6. Uwagi końcowe

Na początku wyprawy Darwin był przekonany, że po powrocie do

Anglii  zostanie  duchownym,  a  wolnych  chwilach  będzie  rozwijał  swoje
pasje  przyrodnicze.  Nie  miał  on  wówczas  co  do  tego  większych
wątpliwości  Im  dłużej  jednak  trwała  podróż,  tym  bardziej  zmieniało  się
jego  nastawienie  co  do  profesji,  jaką  się  zajmie  po  powrocie  do  Anglii.
Wraz  z  opuszczeniem  wschodniego  wybrzeża  Ameryki  Południowej
postanowił,  że  będzie  kontynuował  swoje  pasje  jako  przyrodnik,  a  nie
duchowny  anglikański.  Jak  sam  przyznał  w  Autobiografii,  jego  zamiar
pozostania pastorem umarł śmiercią naturalną [5, s. 25].

Darwin wyruszył w podróż dookoła świata niewątpliwie jako

chrześcijanin.  Wrócił  po  niespełna  pięciu  latach  jako  doświadczony
przyrodnik,  z  pokaźnym  bagażem  różnorakich  notatek  oraz  zakonser-
wowanych zdobyczy. W miejsce jego wiary chrześcijańskiej, którą raczył
załogę  w  pierwszym  okresie  podróży,  wkradł  się  sceptycyzm,  poparty
naturalistycznym interpretowaniem zjawisk przyrodniczych. Należy jednak
podkreślić, że w czasie podróży dookoła świata Darwin nie stał się ateistą.
Ostatecznie  stracił  on  wiarę  dopiero  po  śmierci  ukochanej  córki  Annie
(1841-1851) w kwietniu 1851 roku [26, s. 195-230].

Proces utraty wiary przebiegał u niego powoli, o czym napisał

w Autobiografii:  „Stopniowo  coraz  bardziej  owładała  mną  niewiara,  aż
wreszcie dokonało się to całkowicie. Postępowało to wszakże tak wolno, że
nie odczuwałem żadnego niepokoju i od tego czasu nie wątpiłem nigdy ani
przez  chwilę,  że  moje  wnioski  są  prawidłoweˮ  [5,  s.  43].  Można  zatem
powiedzieć,  że  podróż  Darwina  na  okręcie  HMS  Beagle  stanowiła
preludium wszystkich jego wątpliwości religijnych.

7. Zakończenie

Angielski przyrodnik na stronach Autobiografii napisał: „Podróż na

Beagle była najdonioślejszym zdarzeniem mego życia i zdecydowała
o całej mojej dalszej karierzeˮ [5, s. 37]. Kiedy Darwin opuszczał

zachodnie wybrzeże Anglii, był niewątpliwe teistą. Okres kolejnych pięciu

lat okazał się dla niego czasem narastających wątpliwości religijnych. W

czasie trwania wyprawy Darwin był świadkiem wielu zdarzeń, które trudno

mu było pogodzić z poglądem o istnieniu dobrego i sprawiedliwego

Stwórcy. Angielski przyrodnik pod wpływem lektury prac Lyella podjął

ważną decyzję metodologiczną. Postanowił mianowicie, że będzie

poszukiwał jedynie naturalistycznych wyjaśnień dla procesów zachodzących
w przyrodzie, a tym samym zakwestionował prawdziwość historii

stworzenia z Księgi Rodzaju czy koncepcji biblijnego potopu. I choć
w roku 1836 nie porzucił on swojej wiary, to erodowała w nim ona niczym
bazalt w okolicach rzeki Santa Cruz.

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle

na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika

119

Literatura

1. Por. Jodkowski K., Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm-

kreacjonizm, Lublin, Wyd. UMCS, 1998, s. 321-333

2. Por. Malec G., Teologiczne dylematy Karola Darwina, Roczniki Filozoficzne,

LX/1 (2012), s. 67-84

3. Por. Spencer N., Darwin and God, London, SPCK, 2009
4. Por. Bergman J., The Dark Side of Charles Darwin: A Critical Analysis

of an Icon of Science, Green Forest, Master Books, 2011, s. 67-69

5. Por. Darwin K., Autobiografia i wybór listów. Dzieła wybrane, Warszawa,

Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1960, s. 25

6. Por. Nicholas F. W., Nicholas J. M., Charles Darwin in Australia, Cambridge

− New York, Cambridge University Press, 2002, s. 3

7. Por. White M., Gribbin J., Darwin. Żywot uczonego, Warszawa, Prószyński

i S-ka, 1998, s. 75

8. Por. Giffin M., The God of Evolution, Quadrant 2010 (June), s. 36
9. Por. Himmelfarb G., Darwin and the Darwinian Revolution, New York,

Doubleday Anchor Books, 1959, s. 70

10. Na temat teologii naturalnej Paleya pisał szeroko Michael Ruse (por. Ruse M.,

Darwin and Design: Does Evolution Have a Purpose?, Cambridge − London,
Harvard University Press, 2003)

11.  Paley W., Natural Theology, New York, American Tract Society, 1881, s. 296
12.  Darwin K., Podróż na okręcie Beagle, Warszawa, Książka i Wiedza, 1951
13.  Por. Lyell Ch., Principles of Geology or, The Modern Changes of the Earth

and its Inhabitants Considered as Illustrative of Geology, vol. II, London,
Spottiswoode And Co., s. 435

14. Por. Darwin Ch., Notebook E, [w:] Barrett P. H., Gautrey P. J., Herbert S.,

Kohn D., and Smith S. (eds.), Charles Darwin’s Notebooks: 1836-1844, New
York, Cornell University Press, 1987, s. 375 (135e)

15. Prenant M., Darwin, Warszawa, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka‖, 1947, s
16. Por. Moore J., O tym, że przyjęcie teorii ewolucji zmusiło Karola Darwina do

porzucenia chrześcijaństwa, do którego powrócił na łożu śmierci, [w:]
Numbers R. L. (red.), Wyrok na Galileusza i inne mity o nauce i religii,
Warszawa, Centrum Myśli Jana Pawła II, 2010, s. 199

17. Por. Anderson O., Charles Lyell, Uniformitarianism, and Interpretive

Principles, Zygon: Journal of Religion & Science, 47/2 (2007), s. 449-462

18. Por. Ghiselin M. T., The Triumph of the Darwinian Method, New York, Dover

Publications, Inc., 2003, s. 14

19. Por. Bowler P. J., Evolution: The History of an Idea, Los Angeles − London,

University of California Press, 2003, s. 29

20. Por. Burkhardt F. (red.), Karol Darwin. Listy wybrane, Warszawa, Prószyński

i S-ka, 1999, s. 78

21. Browne J., Charles Darwin: The Power of Place, Princeton, Princeton

University Press, 2003, s. 417

Grzegorz Malec

120

22. Jodkowski K., Konflikt nauka-religia a teoria inteligentnego projektu,

[w:] Jodkowski K. (red), Teoria inteligentnego projektu – nowe rozumienie
naukowości?, Warszawa, Wydawnictwo MEGAS, 2007, s. 160

23. Sproule A., Karol Darwin. O tym, jak teoria ewolucji całkowicie zmieniła nasz

pogląd na historię naturalną, Warszawa, Wyd. Czytelnik, 1991, s. 24

24. Keynes R. D., The Beagle Record: Selections from the Original Pictorial

Records and Written Accounts of the Voyage of H.M.S. Beagle, Cambridge,
Cambridge University Press, 1979, s. 299

25. Por. Sulloway F. J., Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend,

Journal of the History of Biology, 15/1 (1982), s. 21

26. Por. Moore J. R., Of Love and Death: Why Darwin „Gave Up Christianity‖,

[w:] James R. Moore J. R. (ed.), History, Humanity and Evolution: Essays
for John C. Greene, Cambridge – New York, Cambridge University Press,
1989, s. 195-230

Erozja teizmu Darwina, czyli wpływ podróży na okręcie HMS Beagle
na poglądy teologiczne angielskiego przyrodnika

Streszczenie
Poglądy teologiczne Karola Darwina od momentu opublikowania O powstawaniu gatunków
wzbudzały,  wzbudzają  i  pewnie  będą  wzbudzać  wiele  kontrowersji.  Angielski  przyrodnik
z pewnością  był  teistą  w  pierwszym  okresie  swojego  życia.  Kontrowersje  wzbudza  jego
końcowe stanowisko. W  większości  opinii twierdzi  się, że Darwin w późniejszym okresie
swojego życia został ateistą lub agnostykiem. W obu przypadkach doszło zatem do zmiany
w  jego  poglądach  na  temat  religii.  Niniejszy  tekst  jest  próbą  przedstawienia  tej  zmiany,
której  istotnym  okresem  były  lata  1831-1836,  kiedy  to  angielski  przyrodnik  brał  udział
w słynnej  podróży  na  pokładzie  okrętu  HMS  Beagle.  Autor  podkreśla,  że  Darwin
opowiedział  się  za  poszukiwaniem  wyjaśnień  naturalistycznych  procesów  przyrodniczych,
a w  konsekwencji  odrzucił  historię  stworzenia  z  Księgi  Rodzaju,  jak  również  podważył
prawdziwość  biblijnego  potopu.  Ponadto  Darwin  był  świadkiem  albo  dowiadywał  się
o zdarzeniach,  które  trudno  mu  było  pogodzić  z  poglądem  o  istnieniu  dobrego
i sprawiedliwego Stwórcy. I choć kryzys, jaki przechodziła jego wiara pogłębiał się z każdą
przepłyniętą milą morską, to podczas wyprawy nie stał się jeszcze ateistą.
Słowa kluczowe: Charles Lyell, Karol Darwin, HMS Beagle, Stwórca, uniformitaryzm