Henryk Wojtulewicz, Obieg szelągów Jana Kazimierza w świetle znalezisk

1

Henryk Wojtulewicz, Obieg szelągów Jana Kazimierza w świetle znalezisk, [w:]

Moneta miedziana w Polsce. VII Sesja Numizmatyczna w Nowej Soli,

3-4.X.1980, s. 79-84.

Jak powszechnie wiadomo, szelągi miedziane Jana Kazimierza emitowane przez Tytusa Liwiusza

Boratyniego w latach 1659-1668, są najbardziej znanymi i najbardziej pospolitymi monetami w
historii polskiego pieniądza metalowego Wiadomo również, że monety te znajdowały się w obiegu na,
naszych ziemiach jako tzw. moneta currenta, łącznie z tynfami i inną drobnicą do reformy pieniężnej
Stanisława Augusta Poniatowskiego przeprowadzonej w okresie od 1764 do 1766 roku.

Od szeregu lat zajmowałem się zbieraniem materiałów do inwentaryzacji znalezisk oraz

dokumentacji odnośnie genezy i emisji monet zwanych pospolicie od imienia ich inicjatora i emitenta
boratynkami. Punktem wyjścia do powyższych badań była duża kolekcja boratynek zgromadzona w
Gabinecie Numizmatycznym Muzeum Okręgowego w Lublinie w liczbie ponad 155 000 egzemplarzy.

Ze względu na ograniczone ramy czasowe, w niniejszym komunikacie zasygnalizuję Państwu

szereg zebranych informacji odnośnie tych znalezisk oraz stanu posiadania polskiej monety miedziane
z czasów Jana Kazimierza w muzeach na terenie PRL.

Źródłem zebranego materiału były znane czasopisma numizmatyczne, a przede wszystkim

Wiadomości

Numizmatyczno-Archeologiczne",

„Zapiski

Numizmatyczne"

,,Wiadomości

Numizmatyczne" ,,Biuletyn Numizmatyczny' „Łódzki Numizmatyk" i inne. Przejrzano również liczne
wydawnictwa muzealne w których sygnalizowane były nieraz wiadomości o znaleziskach monet i
nowych nabytkach muzealnych.

Dużo ciekawego i nieznanego materiału dostarczyła ankieta, którą wysłano do 138 placówek

muzealnych na terenie kraju, gdzie mogły znajdować się monety i boratynki. Były to muzea
posiadające gabinety lub działy numizmatyczne działy historyczne i archeologiczne.

Na wysłany kwestionariusz odpowiedziały 104 muzea, zaś 34

79

nie raczyły nawet podać informacji negatywnej W liczbie tej są przeważnie mniejsze placówki

muzealne które prawdopodobnie nie posiadały monet, albo nie były w stanie określić interesujących
mnie obiektów tłumacząc się, „brakiem specjalistów”.

W liczbie muzeów, które odpowiedziały na ankietę, boratynki znajdowały się w 59 placówkach.

Globalna liczba ich wynosi łącznie 83 202 egzemplarze monet. Można, przypuszczać, że co najmniej
kilka tysięcy monet miedzianych Jana Kazimierza znajduje się w zbiorach prywatnych lub w
kolekcjach pozamuzealnych.

Oprócz informacji, o stanie posiadania boratynek w muzeach, drogą ankiety ujawniono

stosunkowo wiele nieznanych znalezisk i skarbów nie publikowanych w żadnych wydawnictwach
numizmatycznych, ani muzealnych.

Zebrany materiał posłużył do opracowania kartoteki znalezionych boratynek Obejmuje ona 439

pozycji. Znajdują się w niej znaleziska w postaci dużych skarbów liczących po kilkanaście tysięcy
egzemplarzy do bardzo licznych znalezisk tzw. luźnych złożonych z jednej lub z kilku monet. Liczba
blisko 440 znalezisk boratynek jest .stosunkowo duża, jeśli zważymy tylko że liczba miejscowości,
podanych w bibliografii numizmatyki polskiej do 1970 roku odnośnie skarbów i znalezisk z różnych
okresów historycznych obejmuje dokładnie 1136 stanowisk. Podana wyżej liczba znalezisk boratynek
ujętych w opracowanej kartotece obejmuje mniej więcej okres do połowy 1980 roku.

Oczywiście zestawienie blisko 440 znalezisk nie pretenduje do miana kompletu. Brak jest pełnych

danych z muzeów i zbiorów prywatnych. Poza tym trzeba pamiętać, że chodzi tutaj o najbardziej
pospolite monety historyczne bite w olbrzymich ilościach w miedzi, a więc w metalu nieszlachetnym,
ulegającym łatwej korozji. Znalazca miedzianych boratynek, w momencie stwierdzenia tworzywa, a
tym bardziej w czasie odkrycia niedużej ilości monet, bardzo często rozprasza pieniądze i. lekceważy
odkryte znalezisko. Wiadomym jest, że nawet nie wszystkie znaleziska monet złotych i srebrnych
posiadają informację o miejscu znalezienia lub pochodzenia. Fakt ten dotyczy tym bardziej
pospolitych boratynek.

Henryk Wojtulewicz, Obieg szelągów Jana Kazimierza w świetle znalezisk

2

Niemniej jednak z materiału jakim dysponujemy można pokusić się o podjęcie kwestii i omówić

chociaż pokrótce probierń obiegu szelągów miedzianych Jana Kazimierza w świetle ujawnionych
znalezisk.

Znaleziska boratynek zebrane w kartotece naukowej obejmują łącznie ponad 126 700 monet. Nie

jest to cyfra pełna. W grupie skarbów 47 znalezisk, opisanych w publikacjach oraz zasygnali-

80

zowanych w ankiecie mianem „skarby", większość z nich tj. 28 znalezisk, nie posiada żadnych danych
cyfrowych, reszta tj. 19 skarbów posiada lapidarne informacje w formie „...zachowało się z tego
skarbu kilka lub kilkanaście monet, reszta uległa rozproszeniu...” lub ”...los dalszych monet nie jest
znany”.

W liczbie 439 znalezisk wyodrębniono 138 większych lub mniejszych, skarbów oraz 301

depozytów luźnych, złożonych z jednej lub z kilku monet. W 112 skarbach znajdowały się przeważnie
wyłącznie boratynki, czasami w skład tych zespołów wchodziły monety srebrne głównie z XVII
wieku po kilka egzemplarzy oraz domieszka szelągów szwedzkich, pruskich itp. W 26 depozytach
stwierdzono monety srebrne i miedziane w różnych proporcjach, przy czym srebro pochodziło
przeważnie z XVII i początku XVIII, stulecia obejmowało różne jednostki pieniężne, najczęściej
grosze, szóstaki i orty polskie i obce. Czasami pojawiało się też w zespołach tych również srebro z
XVI wieku ale zaledwie w jednym lub w kilku egzemplarzach. Przytoczę kilka, największych
skarbów:

Przasnysz, woj. ostrołęckie

– 17.456 monet

Okolice Lublina

– 13.400 monet

Jędrzejów, woj. kieleckie

– około 13.200 monet (zabezpieczono 11.213)

Romanowo, woj. bydgoskie

– około 12.400 monet, w tym około 10.000 boratynek

Terespol, woj. białopodlaskie

– 9.560 monet

Małogoszcz, woj. kieleckie

– 7.028 monet

Idźki, woj. białostockie

– 5.811 monet

Rawicz, woj. leszczyńskie

– 5.303 monety

Ćmielów, woj. tarnobrzeskie

- 5.075 monet

Stan liczbowy skarbów zestawia poniższa tabela:

Liczba monet

15000-
20000

10000-
15000

5000-
10000

1000-
5000

500-
1000

100-
500

50-
100

10-50 Brak

szczegółowych
danych

1

3

5

10

14

23

16

16

47

W niniejszym komunikacie czas nie pozwala na szczegółowe omówienie składów i struktury

skarbów oraz na przeprowadzenie ich analizy.

81

Ogólnie trzeba tylko powiedzieć, że chronologia mieszanych skarbów obejmuje granice od XVI do

połowy XVIII stulecia Nie spotyka się w nich monet emitowanych po reformie pieniężnej Stanisława
Augusta. Jak wiemy reforma ta utrzymała miedź, jako trzecie tworzywo pieniądza metalowego
produkowanego łącznie z monetami emitowanymi ze złota i ze srebra. Licznie obiegające boratynki
były z pewnością wykupywane przez mennicę warszawską i przebijane na nowe monety miedziane
pod stemplem Stanisława Augusta.

Stwierdzono ponadto że najwięcej procentowo fałszywych szelągów miedzianych Jana Kazimierza

pojawia się w skarbach mieszanych lub w zespołach ukrytych w pierwszej połowie XVIII wieku. Fakt
ten nasuwa przypuszczenie, że największa ich produkcja powstała na przełomie XVII i XVIII stulecia.
Monety te puszczano w obieg łącznie z kursującymi masowo boratynkami emitowanymi przez
Boratyniego w latach 60-tych XVII wieku.

Henryk Wojtulewicz, Obieg szelągów Jana Kazimierza w świetle znalezisk

3

Znaleziska szelągów miedzianych Jana Kazimierza koncentrują się przede wszystkim na terenie

Małopolski łącznie z Lubelszczyzną, na terenie Mazowsza, Wielkopolski na Podlasiu. Bardzo rzadko
zaś pojawiają się na Pomorzu, na Śląsku oraz na terenach Warmii i Mazur W tych trzech ostatnich
dzielnicach Polski zanotowano zaledwie po kilka znalezisk.

Mapa prezentuje rozmieszczenie skarbów w granicach PRL, Nie uwzględniono w niej znalezisk i

skarbów odkrytych na byłych terenach Rzeczypospolitej Koncentrują się one głównie na terenie
Wileńszczyzny Wołynia i Podola.

Zestawienie skarbów i znalezisk luźnych omawianych monet w obecnych granicach Polski

przedstawia się następująco

Liczba

znalezisk

luźnych (od

1 do 10

egz.)

Dzielnica

Liczba
skarbów

Razem.

Pomorze

-

6

6

Wielkopolska

21

66

87

Mazowsze

24

62

86

Śląsk

2

3

5

Małopolska

68

123

191

Podlasie

18

38

57

Warmia i Mazury

-

1

1

miejsc. nieznana (?)

5

1

6

Razem

138

301

439

82

W celu uzupełnienia chciałem dodać, że obszar Pomorza traktowałem od Bałtyku do linii Warta-

Noteć łącznie z ziemią chełmińską obszar Wielkopolski z Ziemią Lubuską i Kujawy Mazowsze
łącznie z ziemią łęczycką i sieradzką Śląsk w granicach historycznych, Małopolskę wraz z południową
Lubelszczyzną do linii Wieprza, Podlasie od linii Wieprza na północ, Warmię i Mazury obecne ziemie
województwa elbląskiego i olsztyńskiego oraz zachodnią część województwa suwalskiego

Z tego co Państwu w niniejszym zarysie przedstawiłem, nasuwają się następujące uwagi i

spostrzeżenia

1)

zestawienie znalezisk zawierających szelągi miedziane Jana Kazimierza w omówionej przed

chwilą tabeli oraz rozrzut skarbów tych monet ria prezentowanej mapie świadczą ,że obieg boratynek
obejmował w zasadzie cały obszar ówczesnej Rzeczpospolitej ze szczególnym nasileniem na terenie
Małopolski i Mazowsza

2)

Brak znalezisk boratynek na Pomorzu, na Śląsku oraz na terenie Warmii i Mazur świadczy że

szelągi miedziane Jana Kazimierza nie

Henryk Wojtulewicz, Obieg szelągów Jana Kazimierza w świetle znalezisk

4

83

obiegały poza granicami Rzeczypospolite.), ponieważ większa część tych ziem znajdowała się
wówczas poza granicami Państwa Polskiego.

3) Znamienny jest fakt, że po reformie pieniężnej Stanisława Augusta, boratynki całkowicie /ostały

wyeliminowane z obiegu (brak też jest ich w znaleziskach odkrytych po 1765 roku), zaś miedź jako
tworzywo pieniądza metalowego (mimo poprzednich narzekań społeczeństwa i ówczesnych
specjalistów od spraw finansowych) zostaje utrzymana przez cały XVIII i XIX wiek aż do
całkowitego upadku odrębnego pieniądza polskiego emitowanego na terenach; Królestwa Polskiego
pod okupacją rosyjską

84