1
Paweł Hut => Warunki życia i proces adaptacji repatriantów w Polsce
w latach 1992-2000
Powojenne repatriacje do Polski
Repatriacja (powrót do ojczyzny) – powrót obywateli jakiegoś kraju do ojczyzny, np. Jeńców
wojennych, uchodźców, przesiedleńców. Odnosi się ono do dwóch istotnych przesłanek:
a) Posiadanego obywatelstwa ( kraju, do którego się wraca)
b) Przyczyn pobytu za granicą ( konflikty zbrojne, przesiedlenia)
Pojęcie "repatriacja" mimo wieloletniego zakorzenienia w języku polskim nie jest
jednoznaczne, bowiem pod wpływem okoliczności historycznych i politycznych jego
wydźwięk zmieniał się. Używany w okresie międzywojennym diametralnie zmienił swoje
znaczenie w związku z charakterem masowych przemieszczeń ludności w latach 40. =>
wychodźcy po powrocie do kraju - wracał do Polski mając koszty swojej podróży z
wychodźstwa do kraju opłacone przez czynniki rządowe lub społeczne. => Utożsamianie
repatriacji z reemigracją i wychodźstwem zarobkowym; koncentrując się na przyczynach
pobytu poza ojczyzną – pomijano aspekt posiadania obywatelstwa. ( wśród repatriantów z
ZSRR Polaków było 469 tys – co stanowiło 39% powracających)
według GUS (1993) – od 1919 do 1925 repatriowało się do Polski z ZSRR 1181,8 tys
osób. Jednocześnie do kraju wracali emigranci ekonomiczni, którzy również byli
uznawani za repatriantów
W latach 1919 – 1938 z całego świata powróciło 1032,8 tys, osób.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego do Polski repatriowało się aż 2214,6 tys.
Osób różnej narodowości, które RP uznawały za swoją ojczyznę.
W powojennych opracowaniach naukowych repatriacją określane są wszystkie ruchy
migracyjne, w których uczestniczyły osoby powracające do ojczyzny, choć autorzy
próbowali podkreślić ich zróżnicowanie wprowadzając dodatkowe terminy :
przesiedlenie, transfer ludności, wysiedlenie, wypędzenie. - przyjęło się traktować
wszelkie powojenne migracje międzynarodowe, jako ruchy repatriacyjne.
Repatriacje powojenne można ująć jako trzy zasadnicze fale :
1. 1944 - 1948 ( Wraz ze zmiana granic konieczne było przeprowadzenie masowych
przesiedleń ludności. Polska najwyższe straty potencjału demograficznego w Europie.
2. 1955 – 1959 ( możliwość przyjazdu ludności polskiej i żydowskiej do Polski )
3. 1989 – 1991 (zapoczątkowana demokratycznymi przemianami a rozwiązaniem
ZSRR)
2
1. Pierwsza fala powojennych repatriacji
W czasie akcji przesiedleńczej w 1945 r do ZSRR wyjechało 342 tysiące osób, natomiast
przez pierwsze 6 m-cy 1946 r Polskę opuściło 173 tys. Ukraińców i Białorusinów. Od 1946 –
1949 obejmuje wysiedlenie 2275 tys. Osób narodowości niemieckiej. Opuszczenie przez
ludność niemiecką ziem zach. I pół. Spowodowało znaczne wyludnienie tych obszarów – w
ten sposób uzyskano możliwości osiedlenia osób przebywających w ramach repatriacji. Z
obszaru Polski wyjechało ok. 3 mln. Osób niepolskiej narodowości. Całość akcji
przesiedleńczej koordynowało Biuro Generalnego Pełnomocnika Rządu ds. Ewakuacji oraz
specjalnie do tego stworzony aparat urzędniczy. W 1945 r. Biuro zostało przekształcone w
dwa urzędy : Urząd do Spraw Repatriacji Obywateli Polskich z ZSRR oraz Urząd ds.
Repatriacji Polskich z Zachodu.
7 października 1944 roku został powołany Państwowy Urząd Repatriacyjny, który zajmował
się sprawami repatriantów na terenie Polski ( który był podzielony na : wlotowe, przelotowe,
przeładunkowe i docelowe placówki). Repatriacja tys. Polaków wymagała przygotowania
nowych warunków do osiedlenia się. Ci, którzy dostali nowe miejsca do zamieszkania często
nie mogli się odnaleźć w nowych miejscach. (np. Ci, którzy zostali przesiedleni z
czarnoziemów na ziemie górskie nie mogli sobie dać rady z uprawą)
Druga fala powojennych repatriacji
Nie istniały żadne prawne ograniczenia mogące uniemożliwić indywidualne
przesiedlenie się do Polski osobom, które tego pragnęły, dlatego zamknięcie
procedury wyjazdowej następowało po uzyskaniu potwierdzenia przez
ambasadę PRL zaświadczenia z Prezydium Stołecznej Rady Narodowej w
Warszawie o posiadaniu w Polsce najbliższej rodziny oraz zdeklarowaniu
przez krewnych środków na utrzymanie gościa.
1955 – władze polskie oficjalnie wystąpiły do władz radzieckich o
umożliwienie repatriacji Polaków. W tym samym czasie Rada Ministrów
Związku Radzieckiego przyjęła uchwałę " O repatriacji z ZSRR do Polski,
Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, i NRD, Korei i Chin obywateli tych
krajów, którzy znajdują się w miejscach zesłania. Osiedlenia repatriantów
stwarzało coraz więcej problemów materialnych (brak pracy i mieszkań)
Druga fala repatriacji charakteryzowała się zmienną dynamiką. Apogeum
powrotów nastąpiło po zawarciu w 1957 "Umowy między Rządem PRL a
Rządem ZSRR w sprawie terminu i trybu dalszej repatriacji z ZSRR osób
narodowości polskiej – co uruchomiło masową repatriację.
Liczba
repatriantów
1955
1956
1957
1958
1959
1955-1960
Z ZSRR
6429
30786
93875
85865
32292
249247
3
ogółem
8523
33240
95275
86883
33087
257008
1959/1960 - Zakończenie drugiej fali repatriacji – Po zakończeniu repatriacji w ZSRR
pozostało jeszcze 1167 tys. Polaków. Dane obejmują niewielka liczbę Polaków z Azji,
z Ameryki Północnej i Południowej Afryki oraz z Australii i Oceanii. Na powrót z
zachodu zdecydowało się niespełna 8 tys. Osób.
Repatrianci z ZSRR w 1955 roku
Republika Radziecka
1955
Liczba osób
%
Białoruś
100630
40,5
Ukraina
76059
30,6
Litwa
46552
18,9
Rosja
20461
8,2
Inne
1799
1,9
Ogółem
245501
100
Badaniami repatriantów z lat 50. zajął się również Instytut Gospodarstwa Społecznego
Największy wpływ na adaptacje repatriantów w Polsce miały wpływ czynniki :
- kulturowo-językowe
- kulturalno-instytucjonalne ( tworzenie nowych grup interesów)
- małżeńskie
- osobowościowe ( zanikanie stereotypów – integracja z resztą)
- identyfikacyjno-obywatelskie ( poczucie odpowiedzialności za państwo)
2. Podstawy prawne napływu cudzoziemców polskiego pochodzenia do Polski
Warunki przesiedlenia się cudzoziemców polskiego pochodzenia do naszego kraju po 1962 r.
Regulowała "Ustawa o obywatelstwie polskim".
4
Repatriant – cudzoziemiec narodowości lub pochodzenia polskiego, przybywający do
Polski z zamiarem osiedlenia się na stałe i posiadający na to zgodę właściwego organu
polskiego – Ministra Spraw Wewnętrznych Repatriacji. Repatrianci uzyskiwali
obywatelstwo polskie z mocy prawa w momencie przekroczenia granicy.
Do połowy lat 90. Repatriacja następowała jedynie w pojedynczych przypadkach w
trybie określonym wewnętrznymi przepisami MSW i MSZ. Na ich podstawie do
Polski przesiedlali się głównie członkowie rodzin repatriantów z lat 1944 – 1957 w
ramach akcji łączenia rodzin.
1989/1990 – traktowanie repatriacji, jako problem drugoplanowy.
10 października 1989 – powołany został Zespół Rządowy ds. Wychodźstwa, który
miał zajmować się sprawami Polaków z zagranicy. W latach 90. Celem przedsięwzięć
organizacji pozarządowych stało się umacnianie mniejszości polskiej i Polonii w
krajach pochodzenia, identyfikacja kontaktów Polaków ze Wschodu z ojczyzną oraz
akcje związane ze wspieraniem Polaków za granicą.
Zmiany, które zaszły na początku lat 90., Spowodowały większe zainteresowanie
społeczeństwa polskiego sprawami związanymi z losem mniejszości Polskiej i Polonii
w ZSRR. W tym czasie w mediach zaczęły pojawiać się wypowiedzi na temat polskiej
przeszłości ziem wsch. Likwidacja cenzury spowodowała, iż na rynku księgarskim
znalazły się liczne książki oparte na wspomnieniach osób, które wojnę przeżyły w
ZSRR i wróciły z obozów GUŁagu.
Zła sytuacja w Kazachstanie – bezgraniczna determinacja Polaków do osiedlenia się w
Polsce – kilka osób, które nie mogły w żaden sposób zalegalizować swego pobytu na
terytorium Polski, zwróciło się o nadanie im statusu uchodźcy. Po uzyskaniu
obywatelstwa i osiedleniu się w Polsce osoby starsze występowały do ZUSu o
przyznanie świadczeń emerytalnych – co było bardzo skomplikowane – ponieważ nie
było ustawy, która by to obejmowała.
1996 rok =.> Podjęcie przez Radę Ministrów => Decyzji o ustanowieniu zasad
polityki państwa w sprawach repatriacji. Zgodnie z propozycją Rady Ministrów
zasadniczym warunkiem wszczęcia procedury repatriacyjnej miało być uzyskanie
przez cudzoziemca polskiego pochodzenia zaproszenia z kraju ( obejmująca
mieszkanie, zasiłki, pomoc itp.) . Osoba, która dostała takie zaproszenie musiała:
1. Uzyskać pozwolenie na pobyt stały w Polsce
2. W placówce dyplomatycznej właściwej do swojego miejsca składała wniosek o
wydanie tego zezwolenia i zaproszenie, a także kwestionariusz repatriacyjny,
oświadczenie o zamiarze osiedlenia się na pobyt stały w Polsce,, dokumenty
potwierdzające polskie pochodzenie.
3. Pracownik urzędu konsularnego po analizie dokumentów i rozmowie z kandydatem
oceniał czy ta osoba jest rzeczywiście polskiego pochodzenia.
4. Urząd wojewódzki ustalał czy zaproszenie jest nadal aktualne, a UOP sprawdzał,
czy osoba stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa.
5. Procedura kończyła się udzieleniem zgody przez Ministra Spraw Wewnętrznych i
Administracji na osiedlenie się na stałe w charakterze repatrianta na terytorium RP.
5
6. Cudzoziemiec otrzymywał wizę repatriacyjną – posiadacz tego rodzaju wizy w
chwili przekroczenia granicy RP z mocy prawa nabywał obywatelstwo polskie.
2 kwietnia 1997 – przyjęta przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucja RP
gwarantowała Polakom mieszkającym za granicą możliwość osiedlenia się na stałe w
Polsce. - Po wejściu w życie ustawy o cudzoziemcach zniesiono konieczność
posiadania zaproszenia, jako wymogu wszczęcia procedury repatriacyjnej. Zgłoszenia
nadal były konieczne, ale mogły być uzyskiwane np. Po kilku miesiącach od
wszczęcia procedury. => Dopuszczenie do wystawienia zaproszeń przez osoby
fizyczne ( np. krewnych, znajomych) oraz prawne. Na podstawie opinii wojewody
oraz wyników postępowania w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego
Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji podejmował decyzję o wydaniu lub
odmowie wydania wnioskodawcy wizy repatriacyjnej. Po pozytywnym zakończeniu
procedury osoba polskiego pochodzenia deklarująca wolę zamieszkania na stałe w
Polsce otrzymywała od urzędnika konsulatu wizę repatriacyjną.
Ustawa o cudzoziemcach z 1997 spowodowała zmianę definicji "repatriant" =>
Repatriantem jest cudzoziemiec, który przybył do Polski na podstawie wizy
repatriacyjnej. A wiza repatriacyjne może być udzielona wyłącznie osobie
pochodzenia polskiego.
5 stycznia 1998 roku – Rozporządzenie Ministra Minister Spraw Wewnętrznych i
Administracji w sprawie szczególnych zasad trybu postępowania oraz wzoru
dokumentów w sprawach cudzoziemców.
9 listopada 2000 – przyjęcie ustawy o repatriacji => zmieniono zasady nabywania
obywatelstwa polskiego w drodze repatriacji, prawa repatriantów po osiedleniu się w
naszym kraju i ewentualna pomoc. Nowa definicja pojęcia "repatriant" =>
repatriantem jest osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do RP na podstawie
wizy repatriacyjnej i z zamiarem osiedlenia się na stałe.
Warunki :
1. posiadanie, co najmniej jednego z rodziców lub dziadków albo dwojga pradziadków
narodowości polskiej.
2. możliwość udowodnienia swojego związku z polskością ( mowa, tradycje,
zwyczaje)
3. posiadanie w przeszłości obywatelstwa polskiego lub posiadanie obywatelstwa
polskiego przez przodków cudzoziemca.
4. Za najbardziej wiarygodne dowody potwierdzające polskie pochodzenie uznawane
są polskie dokumenty tożsamości, akty stanu cywilnego lub metryki kościelne wydane
przed 17 września 1939 roku.
3 grupy osób polskiego pochodzenia :
1. osoby, które przed 1 stycznia 2001 roku mieszkały na stałe na terytorium
azjatyckiej części byłego ZSRR, a w Polsce przebywały na podstawie zezwolenia na
zamieszkanie na czas określony, udzielonego ze względu na naukę w polskich
szkołach wyższych.
6
2. W dniu uzyskania zgody na osiedlenie się w Polsce byli obywatelami państw
należących do byłego ZSRR., zaś później na mocy Ustawy o obywatelstwie polskim
otrzymali obywatelstwo RP od Prezydenta.
3. Przebywający na terenie RP na podstawie zezwolenia na osiedlenie się (karta
stałego pobytu), a do 1991 roku zamieszkiwali, co najmniej 5 lat na obszarze
azjatyckich republik byłego ZSRR.
1 maja 2001 roku uruchomiono system obsługi repatriantów ?RODAK" =>
rejestrowane s a w nim zgłoszenia, które oferują pracę i mieszkanie dla repatriantów.
Repatriantom przysługują :
- świadczenia emerytalne lub rentowe
- bezpłatnej opieki medycznej gdy są ubezpieczone
- świadczeń z pomocy społecznej
- bezpłatną naukę w szkołach publicznych
W Kazachstanie mieszka około 60 tys. Polaków można założyć, iż w tempie
repatriacji lat 1998-2000 wszystkim tym osobom uda się przesiedlić do Polski dopiero
w 2060 r.
3. Trzecia fala repatriacji
Powyższy wykres pokazuje zainteresowanie przesiedleniem sie do naszego kraju, a nie
napływ repatriantów.
Kraj pochodzenia – oznacza państwo, w którym poprzednio dana osoba zamieszkiwała na
stałe, choć niekoniecznie musiała posiadać jego obywatelstwo, to jednak określenie obszarów,
z których przybywa do Polski najwięcej osób objętych repatriacją jest niezwykle ważne.
Najwięcej osób pragnęło w tym okresie przyjechać z Kazachstanu i Ukrainy do Polski.
Największe dysproporcje pomiędzy liczba osób, które już do Polski się przesiedliły występują
wśród obywateli Białorusi. Wynika to z faktu, iż w ostatniej chwili przed wejściem w życie
Ustawy o repatriacji z 2000 r., wielu tamtejszych Polaków zdecydowało się złożyć wniosek o
repatriację. W państwie tym jest bardzo liczna mniejszość polska. Mniejsze zainteresowanie
repatriacją u Polaków z Litwy i Łotwy. Na Łotwie jest mniej więcej tyle samo osób, co w
Kazachstanie, a na Litwie – ponad czterokrotnie więcej. Wynika to prawdopodobnie z dobrej
kondycji ekonomicznej obu państw.
Największa liczba osób objętych repatriacją (1/3) osiedliła się w województwach:
dolnośląskim i mazowieckim. Do Polski przybyło więcej kobiet niż mężczyzn. Przybywający
do Polski repatrianci są relatywnie bardzo dobrze wykształceni (przeważająca liczba kobiet ).
7
Dyplomy uniwersytetów oraz szkół wyższych posiadają najczęściej przesiedleńcy z
Kazachstanu i Ukrainy.
Wśród cudzoziemców mieszkających w naszym kraju jest wielu studentów polskiego
pochodzenia. Wśród przesiedlających się do Polski osób dominowali specjaliści o wysokich
klasyfikacjach zawodowych: nauczyciele, lekarze, inżynierowie. Najmniej liczni wśród
przesiedleńców byli rolnicy i przedstawiciele służb mundurowych. Wśród osób objętych
repatriacją było 1301 osób niepracujących, w tym studentów, emerytów i bezrobotnych.
Najszybciej podejmowały zatrudnienie osoby na stanowiskach robotniczych.
Trzecią falę repatriacji pobudziły przemiany ustrojowe, które nastąpiły w Polsce i całej
Europie( Środ. i Wsch) po 1989 roku. Liczebność Polaków na Wschodzie szacuje się na 1-3
mln. Osób. Tylko w dwóch krajach Europy, w Polsce i w Niemczech, polityka repatriacyjna
ma wieloletnią tradycję.
Na decyzje o powrocie do kraju ojczystego mają wpływ czynniki związane z tożsamością,
obejmująca kwestie etniczne, religijne, kulturowe, lingwistyczne itp.