Erazm z Rotterdamu

„Wybór pism”

oprac. Maria Cytowska BN II 231

I ERAZM Z ROTTERDAMU I JEGO TWÓRCZOŚĆ

• koniec XVw. i pocz. XVI - okres wielkich przemian i odkryć, upadek Konstantynopola (1453), dalsza agresja Turcji, upadek miast włoskich, nowe szlaki handlowe, odkrycie Ameryki (1492), upadek państwa Maurów (1482 Grenada), w Hiszpanii - absolutyzm i inkwizycja, współzawodnictwo Habsburgów i Walezjuszy w Europie - ligi i przymierza, zabiegi papieży o poszerzenie państwa kościelnego, poczta, wynalazki techniczne w zakresie górnictwie i produkcji tekstylnej

• Niderlandy - spod rządów książąt burgundzkich Filipa Dobrego i Karola Śmiałego przeszły w ręce Habsburgów (małżeństwo córki Karola, Marii burgundzkiej z przyszłym cesarzem Maksymilianem I, 10-letnia walka o dziedzictwo z Francją po śmierci Marii (1582-1493), głód, zaraza, bunty chłopskie tłumione przez wojska Albrechta Saskiego; kraj o wysokim rozwoju gospodarczym (obok północnych i środkowych Włoch); Brabancja, Flandria - tekstylia, skóry, złotnictwo; na północy (Ren, Maas) - żegluga, tkactwo, stocznie, browarnictwo; Amsterdam ośrodkiem handlu północno-europejskiego; łatwo dostępne wykształcenie - Bracia Wspólnego Życia, ”devotio moderna”, pogłębienie i wzbogacenie życia religijnego, powstał w końcu XIVw. nad rzeką Izelą, szerzył się wśród duchowieństwa w klasztorach augustiańskich związanych z Kongregacją klasztoru Windesheim, znalazł też zwolenników wśród ludzi świeckich skupionych w stowarzyszeniu Braci Wspólnego Życia (Hieronimian) - bez ślubów zakonnych mieszkali w domach bractwa; cel: unikanie wszystkiego, co zbyt pyszne i zbyt wzniosłe (nawet wiedzy niereligijnej), powrót do korzeni chrześcijaństwa złączony z medytacją, dobrowolny ascetyzm, cierpienie Chrystusa, reprezentantem Tomasz à Kempis (zm. w 1471r.), pobożność indywidualna, stroniąca od wszystkiego, co poniża i co wywyższa, chrześcijanin żarliwy, „pracowity, nie żebrający, pobożny” - nie duchowny, pokorny, miłujący bliźnich, unarodowienie liturgii i Pisma Św., działalność dobroczynna, nauczanie - szkoły, skryptoria, drukarnie.

ERAZM

• Desiderius Erasmus Roterodamus urodził się w ostatnich latach rządów burgundzkiego Karola Śmiałego w Rotterdamie w nocy z 27 na 28 IX 1469 jako drugi syn nielegalnego związku córki lekarza z Zevenbergen, Małgorzaty i księdza z Gouda, Rogera, otrzymał pospolite wówczas imię Erasmus (Erasmus Rogerii Roterodamus). Od 1506r. występował już Erazm jako Desiderius Erasmus Roterodamus (korespondent św. Hieronima?) odpowiednik greckiego Erasmios - Desiderius - pożądany.

• Edukacja: szkoła Petera Winckla w Gouda (razem z o 3 lata starszym Piotrem); przykatedralna szkoła w Utrechcie (śpiewał w chórze chłopięcym) - chyba przykra (grubiański nauczyciel, chory, stuknięty, katownia); szkoła Braci Wspólnego Życia w Dewenter (1478 - 1483) - staroświecki program, średniowieczne podręczniki, rektorem od 1483r. Aleksander Hegius, przyjaciel Rudolfa Agrykoli - znał grekę i łacinę, zajmował się poezją i wymową, Erazm tu zainteresował się starożytnością; w czasie zarazy w 1483r. traci matkę, w 1484 - ojca; opiekunowie umieścili braci w szkole Braci Wspólnego Życia w Herzogenbusch (złej) - 1484-1486

• Erazm wstąpił do klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Steynk. Gouda, w 1488r. złożył śluby zakonne, zamiłowania literackie i zainteresowanie poezją łacińską nie znajdowały zrozumienia klasztorów, Erazm przestrzegał przed pochopnym zamknięciem się w klasztorze („Rozmowy potoczne” - Kasper)

• ok. r. 1489 ułożył manifest humanistyczny „Antibardari” (wydany w 1520) - wiedza jest wsparciem dla wiary i pobożności, tylko niewykształceni i pyszni odrzucają nauki humanistyczne, powołanie na Ojców Kościoła, atak na nieuctwo władz zakonnych

• 25 IV 1492r. z rąk bp. Utrechtu przyjął święcenia kapłańskie; bp Cambrai, Hendrik van Bergen, poszukiwał wykształconego sekretarza, w 1493r. Erazm uzyskał pozwolenie na objęcie tego stanowiska, nie zerwał jednak całkiem z zakonem, dyspensę dał mu Leon X w 1517r.; był zbyt zajęty tą pracą, nie podobała mu się, w czasie wizyt w bibliotekach klasztornych poznał dzieła św. Augustyna, nie był w Rzymie, uzyskał pozwolenie wyjazdu do Paryża po doktorat z teologii (1495), poznał przedstawicieli elity intelektualnej (do podręcznika historii Francji Roberta Gauguin dołączono jego list pochwalny - druk w paryskiej oficynie Piotra Le Dru w 1495r.), był pesjonariuszem Kolegium Montaigu, ogłosił tomik swych wierszy, 26-letni porzucił Kolegium i zarabiał korepetycjami, tworzył skrypty dla nich - Formułki rozmów potocznych, O zasadach pisania listów, O zasobie słów, Polecany spis lektur

• nie zdobył doktoratu, poszerzył swe horyzonty myślowe, od lata 1499 do stycznia 1500r. przebywał w Anglii na zaproszenie swego ucznia, lorda Mountjoy (później wychowawcy Henryka VIII) - poznał Johna Coleta (wykładowca w Oksfordzie), Tomasza More i Johna Fishera (wicekanclerza uniwersytetu w Cambridge)

• Colet zwrócił uwagę Erazma na teologię, sam odrzucał średniowieczny komentarz „Biblii”, Erazm pod wpływem dysput z nim napisał pierwszą pracę teologiczną „Mała dysputa o lęku, strachu i smutku Jezusa” (wyd. w 1503r. w Antwerpii); pod wpływem wykształconych we Włoszech uczonych angielskich Williama Grocine'a i Thomasa Linacra zapałał chęcią nauki greckiego, powrócił do Paryża - wydał w 1500r. „Adagiorum Collectonea” - 800 przysłów (budżet mu podupadł - konfiskata pieniędzy na granicy angielskiej).

• 1500-1505 - Francja i Niderlandy; greckiego uczył się sam - przekład Libaniosa, Lukiana, Eurypidesa; poznał gwardiana klasztoru franciszkanów w St. Omer, Jana Vitrier (reforma życia klasztornego, życie zgodne z Ewangelią), pod wpływem którego napisał „Podręcznik żołnierza Chrystusowego” (wyd. w 1503r. w Antwerpii), odnalazł i opublikował rękopis Wawrzyńca Valli „Annotationes in Novum Testamentum”, panegiryk na cześć Filipa Pięknego („Wolimy żebyś był raczej sprawcą pokoju niż zwycięzcą”)

• k. 1505-VI 1506 - w Anglii: nowe znajomości, wyjazd do Włoch z synami lekarza Henryka VIII - Giovanniego Battisty Boerio z Genui - Bolonia; po drodze powstała „Carmen alpestre” nad starością, sensem życia i śmierci; w Turynie uzyskał stopień doktora teologii (1506r.), w Bolonii 11 XI 1506r. oglądał wjazd Juliusza II po zwycięstwie, które odniósł z wojskami francuskimi („jak Juliusz Cezar”)

• grekę doskonalił w weneckiej drukarni Manucjusza (X 1507-XII 1508) - wydał 2 tragedie Eurypidesa i „Adagiorum chiliades” (1508), pracował nad Plautem, Terencjuszem, Platonem, Plutarchem,

• w 1508r. został wychowawcą Aleksandra Stuarta, nat. syna króla Szkocji, w Padwie uciekł do Sieny, potem do Rzymu (środ. Jana de Medici - Leon X)

• w VII 1509r. - opuścił Włochy i znów ruszył do Anglii (Mountjoy) - po drodze szkic „Pochwały głupoty”

• w Anglii do VII 1514r., z wyjazdami do Francji

• przekłady Nowego Testamentu, św. Hieronima, wykłady greki i teologii w Cambridge (mierne), przeredagowane skrypty szkolne - drukarnia Badiusa we Francji i Pynosa w Anglii („O składni”)

• wojna Anglii z Francją: zginął uczeń Aleksander Stuart; antywojenne adagium: „Sparta przypadła ci w udziale, rządź nią”; w 1514r. list do Bergena, potępiający wojnę, szkic „Miła wojna dla tych, co jej nie znają”

• satyra na papieża Juliusza II - „Julius exclusus e caelis” - po wojnach z Bolonią i Wenecją; pracował nad przekładem „Moraliów” Plutarcha - 8, „O zachowaniu zdrowia” (1513), w 1514r. opuścił Anglię

• Niderlandy, Szwajcaria - zmienił drukarzy (Badiusa, Martensa) - Strasburg Maciej Schürer i Jan Froben - Birckmann wręczył „Adagia” (1508) nie Badiusowi, lecz firmie Amerbach-Froben i tak pozostało; nie wiązał się z dworem ani uniwersytetem

• Lowanium (1517-1521)

• Bazylea (1521-1529), Fryburg (1529-1535)

• zmarł w Bazylei 11/12 VII 1536r.; ostatnie 20 lat życia okazało się czasem niezmiernie burzliwym (luteranizm); Erazm był przeciwny wszelkiemu dogmatyzmowi i nietolerancji, tego wymagał od Kościoła: „Im więcej dogmatów, tym więcej herezji”, „Nigdy nie będę ani nauczycielem błędów, ani przywódcą zamieszek”; Collegium Trilingue - prototyp Collége Royal (hebrajski, grecki, łacina) w Lowanium, opuścił Bazyleę (bezprawie reformacji)

• „O wolności woli” 1524, Luter: „De servo arbitro” 1525, Erazm: „Hyperspistes” (w ciągu 12 dni), traktaty o naprawie Kościoła, pisma Ojców Kościoła, „O sztuce wygłaszania kazań” (1535), „O małżeństwie chrześcijańskim”, „Wdowa chrześcijańska” (1529), „O poprawnej wymowie łaciny i greki” (1528), „Ciceronianus” (1528), „Co najlepsze” słaby charakter? (luteranie)

• „O wielkim Rotterdamczyku nie zostało jeszcze wypowiedziane ostatnie słowo” - M. Mann Philips

II „POCHWAŁA GŁUPOTY” - „MORIAE ENCOMIUM”

• pomysł podczas drogi powrotnej z Włoch do Anglii w 1509r. w Alpach; w postaci druki w 1511r. w dwóch drukarniach paryskich

• „Chciałem napominać, a nie gryźć, być użytecznym, a nie urażać, dbać o ludzkie obyczaje, a nie szkodzić im” (z listu do Marcina van Dorpa)

• w starożytności „Pochwała Buzurysa” Izokratesa, „Pochwała łysiny” Synezjusza, „Pochwała muchy” Lukiana - pochwały paradoksalne w formie mów pochwalnychl; deklamacja (wg Erazma) - mowa fikcyjna dla ćwiczenia stylu, zabawa intelektualna, mądrość przywdziała maski, satyryczny obraz epoki, apokryficzna bogini Głupota, córka boga bogactwa Plutosa i nimfy Neotety (Młodości), grunt psycholog. wywodów - miłość własna i upodobanie do pochlebstwa, Głupota - uczucia, Pallada - ponura bogini mądrości, głupota zakonników, książąt, dworaków, dygnitarzy; cytaty z „Biblii” - parodia scholastycznej dysputy „uczta”; wpływy Platona, Arystofanesa, Lukiana, Horacego: Głupota - Agaton, pochwała Erosa; ironizm przeniesiony z „Uczty”, pozorna drwina Morii z wszelkiego typu mędrców i uczonych zbliża utwór Erazma do komedii Arystofanesa „Chmury”

• wyrażenia zapożyczone z „Pokoju”, „Plutosa”, „Żab”, a także z Lukiana z Samosat Lukiana przekł. na łac. More i Erazm zastosował inkrustacje ze swego tłumaczenia Lukiana: epitet „głupiomądrzy” - morosophai - dla filozofów, uczonych i mędrców, atak na dewocję, zabobonność, przesądy religijne, złych kapłanów, skłóconych zakonników; poczucie humoru, dowcip, talent satyryczny, kryptocytaty

• w antyku personifikacje częste w komediach, mowach, także w „Biblii” przemawia Mądrość (Job, Przypowieści), w XVIw. pojawiały się widowiska błazeńskie, maskarady z okazji świąt, dworskich uroczystości, pochodów karnawałowych, był tzw. okręt błaznów a. głupców (Sebastian Brandt napisał poemat moralizatorsko-satyryczny, ogromnie poczytny na przełomie XV/XVIw., przełożony na łacinę przez J. Lochera (1497) i J. Baoliusa (1505), na podstawie tego powstał zbiór kazań Johannesa Geilera von Keiserberg „Okręcik głupców” ogłoszony w 1496r. w wersji niemieckiej i przełożony na łacinę i francuski (1497) oraz obraz H. Boscha w Luwrze; ludowe widowiska (comoediae vulgares) oraz utwory błazeńskie, podkreślające kontrast między wiedzą a ignorancją, pyszałkowatą pewnością siebie - docta ignorantia pozornych uczonych a zdrowym rozsądkiem i sprytem prostaczków (Ezop, Marchołt, Sowizrzał) - przykłady prawdziwej vis comica średniowiecza (tendencje humorystyczno-saturyczne), Moria jest bohaterką filozof burleski pod pozorem intelektualnej zabawy sięgającej do najbardziej ukrytych cech psychiki człowieka

• kompozycja, styl, język „Pochwały Głupoty”: parodia mowy pochwalnej, schemat retoryczny, wstęp, opowiadanie, argumentowanie, obalenie tez ewentualnego przeciwnika, zakończenie: przemawia Glupota, więc dopuszczalne są różne odchylenia w konstrukcji

• wstęp podający temat wystąpienia pochodzenie Głupoty i jej dwór, cechy duchowe bohaterów (virtues animi)

• pozorna mowa ze słuchaczami, dużo przysłów, zmienność wyrażeń (od wulgarnych do wytwornych), od potocznych, synonimy głupoty i głupstw a krytyka „Pochwały”,

• oburzenie duchowieństwa i teologów Lowanium i Sorbony (fanatyzm, zabobonność, formalizm religijny, zepsucie kleru), list Marcina van Dorpa i inne ataki; w 1527r. potępili ją profesorowie Sorbony, od 1524r. w Paryżu na liście ksiąg zakazanych, w papieskim indeksie od 1559r. do XIXw.

• w Paryżu wydana w 1511r., w Strasburgu u Schürera (1511); za życia Erazma wydawana ponad 42 razy, najstarszy przekład - w 1512na j. czeski, w 1520 - francuski, 1534 - niemiecki itd.: w l. 1936-1987 - 170 przekładów

• córka Plutosa i Smarkuleńki (Neoteta), nimfy Pijańczynka i Prostaczka, towarzyski Filautia (miłość własna), Kolakia (schlebianie), Lete (zapominalska), Mizoponia (gardząca pracą), Hedone (radość), Anoja (pozbawiona rozumu), Tryfa (rozwązłość)

• „(...) dać się prowadzić rozumowi, głupota - na powodowaniu się uczuciami, to o ileż bardzie uposażył nas Jowisz w uczucia niż w rozum, nie chcąc, by życie ludzkie było całkiem smutne i posępne?

• „Niczym mężczyznom niewiasty takiej uciechy nie sprawiają, jak swą głupotą”

• „Jeden obłąkaniec wyśmiewa drugiego”

• „Człowiek jest tym szczęśliwszy, im więcej mu klepek nie dostaje”

• „czasem i głupiec powie coś do rzeczy”

• „Jeżeli ktoś ma serdecznie szpetną żonę, która jednak w jego oczach z samą Wenus mogłaby iść w zawody, ty czy to nie jest to samo, jak gdyby była naprawdę piękna?”

• „(...) tak ukształtowana jest ludzka dusza, że raczej do łudzenia się jest skłonna, niż do zobaczenia prawdy”

• „(...) gdzie czegoś brak, tam lepiej udawać, że coś jest”

• „Cały świat pełen jest głupców!” - Cycero

• wiedza trucizną dla szczęśliwości - z „Biblii”

---