Metody, formy pracy i zabawy na lekcjach muzyki

1. Śpiew i sposoby nauczania piosenki

Propozycje ćwiczeń emisyjnych

Ćwiczenia emisyjne uczą świadomego operowania głosem i przygotowują aparat wokalny do śpiewania – spełniają więc funkcję rozgrzewki przed nauką piosenki. Poniżej przedstawiamy kilka propozycji ćwiczeń. Każdą sekwencję należy powtórzyć kilka razy, zaczynając od coraz wyższego dźwięku (np. chromatycznie, pierwszy raz od c¹, następne powtórzenie – od cis¹, kolejne – od d¹, kolejne – od dis¹ itd. lub diatonicznie od c¹, potem od d¹, następnie od e¹, f¹ itd.)

mi me ma mo mu

wi we wa wo wu

i e a o u

a o e i u

bra bre bri bro bru

wra wre wri wro wru

la ― la ― la ― la ― la

wa o

a e i

i e a

r

ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma ma

mo

mi me ma mo mu

wi we wa wo wu

i e a o u

do re mi fa sol sol sol sol sol sol fa mi re do

Nauka piosenki

Śpiewania piosenek można uczyć trzema metodami:

– ze słuchu – uczniowie słuchają piosenki i powtarzają fragmentami aż do opanowania melodii i słów;

– z wykorzystaniem nut – uczniowie słuchają piosenki, a ucząc się jej, śledzą kierunek melodii i rytm;

– z nut – uczniowie śpiewają melodię z nut; metoda ta wymaga od uczniów biegłej umiejętności czytania zapisu nutowego.

W gimnazjum najczęściej wykorzystuje się metodę nauki piosenki z wykorzystaniem nut. Pozwala ona jednocześnie ćwiczyć śpiew i doskonalić umiejętność odczytywania zapisu nutowego konieczną przy twórczych działaniach uczniów.

Organizm młodego człowieka w wieku gimnazjalnym podlega gwałtownym zmianom związanym z dojrzewaniem. Głos dziecięcy zmienia się u chłopców w męski,
a u dziewczynek – w kobiecy (co wiąże się z mutacją). Wpływa to w tym okresie na obniżenie jakości barwy głosu; uczniowie mogą się wstydzić śpiewać, mają problemy
z intonacją.

2. Granie na instrumentach

Jeśli to możliwe, warto zadbać o wyposażenie pracowni w choćby minimalny zestaw instrumentów perkusyjnych i np. flety podłużne lub jeszcze łatwiejsze do opanowania flażolety. Uczniowie mogą na nich improwizować, wykonywać rozmaite ćwiczenia rytmiczne, akompaniować do piosenek. Korzystanie z instrumentów na lekcjach stymuluje rozwój inwencji twórczej, także u uczniów o słabszym słuchu czy mniejszych możliwościach wokalnych. Ćwiczenie gry na instrumencie wymaga systematyczności: lepiej ćwiczyć codziennie po kilka minut niż długo, ale tylko raz na jakiś czas. Nauczyciel powinien tak kierować procesem nauki, by uczniowie dostrzegali swoje postępy i nawet drobne sukcesy. Warto jak najszybciej przechodzić od wprawek do prostych melodii, które spodobają się uczniom bardziej niż monotonne ćwiczenia. Jeżeli uczniowie potrafią już grać, należy rozwijać i doskonalić tę umiejętność, korzystając np. z repertuaru zamieszczonego
w podręczniku „Gra muzyka!”.

3. Słuchanie aktywne, czyli percepcja słuchowa

Młodzież często narzeka, że nie rozumie muzyki poważnej. Zdarza się, że na samą propozycję wysłuchania takich czy innych fragmentów reaguje niechęcią. Można temu zapobiec, ukierunkowując słuchanie. Wskazanie elementów, na które uczniowie powinni zwrócić uwagę, po pierwsze – zamienia słuchanie w rodzaj detektywistycznej przygody, po drugie – podnosi poziom koncentracji, po trzecie – pozwala nauczycielowi sprawdzić, czy utwór został wysłuchany z należytą uwagą. Uczniowie mogą skupić się np. na policzeniu tematów, określeniu budowy utworu, zastosowanych w nim instrumentach. Zainteresowaniu młodzieży utworem służą także anegdoty, zapoznanie uczniów z treścią libretta czy
z programem literackim utworu (jeśli taki istnieje). Można polecić uczniom wykonanie pracy plastycznej lub napisanie krótkiego tekstu ilustrującego treści dzieła.

4. Działania twórcze

Działania twórcze uczniów powinny służyć rozbudzaniu muzycznej wyobraźni przy wykorzystaniu warsztatu muzycznego. Trzeba pamiętać, że o wartości twórczych działań uczniów nie świadczy ich ostateczny rezultat, lecz zaangażowanie i wkład pracy w momencie ich powstawania. Najczęściej wykorzystywane zadania twórcze to improwizacje (rytmiczne, ruchowe, wokalne i instrumentalne), tworzenie akompaniamentów, krótkich melodii, sekwencji rytmicznych, prostych utworów. Własna twórczość pozwala uczniom zrozumieć
i utrwalić wiele pojęć muzycznych, rozwija wyobraźnię, wzmacnia poczucie własnej wartości, służy kształtowaniu postawy tolerancji i szacunku wobec innych.

5. Ruch do muzyki

Niektóre zagadnienia muzyczne, np. metrum, tempo, nastrój itp., można świetnie wyjaśnić, skłaniając uczniów do ruchu przy muzyce. Aktywność ruchowa i taniec (np. pantomima), pozwolą młodzieży uzewnętrznić emocje wyzwolone dzięki muzyce. Nauka tańców rozwija koordynację ruchową, świadomość własnego ciała i daje możliwość kontroli nad nim. Nadto taniec służy integracji zespołu klasowego, przełamaniu barier między uczniami, a u osób nieśmiałych – odblokowaniu ich zahamowań.

6. Metoda projektu

Projekt to samodzielna praca uczniów nad pewnym zagadnieniem. Realizacja projektu polega na dogłębnym zbadaniu jakiegoś zagadnienia, związanego np. z muzyką. Projekt taki może trwać przez kilka tygodni lub miesięcy, prowadzony pod kierunkiem jednego lub kilku nauczycieli różnych przedmiotów. Można też proponować uczniom projekty małe, trwające kilka dni, przeznaczone dla jednego ucznia lub małej grupy. Przed przystąpieniem do projektu należy podzielić klasę na zespoły, ustalić cel pracy, określić rezultat, do którego będą dążyć wykonawcy. Warto sformułować instrukcję zawierającą: temat, cele, metody pracy, terminy oraz kryteria oceny. Temat projektu powinien nawiązywać do znanych uczniom sytuacji
i łączyć treści edukacyjne z różnych dziedzin (interdyscyplinarność). Uczestnicy projektu podczas jego realizacji równocześnie zdobywają wiedzę i umiejętności. Gwarancją płynnej pracy są jednoznacznie sformułowane oczekiwania wobec poszczególnych osób (jasny podział odpowiedzialności) oraz precyzyjne kryteria oceny. Rezultaty projektu powinny zostać zaprezentowane publicznie.

Uczniowie planują etapy działań i dzielą się nimi. Wskazują też punkty kontrolne – konsultacje z nauczycielem i momenty oceny, czy projekt przebiega zgodnie z planem. Nauczyciel powinien inspirować i nadzorować uczniów, podnosić motywację i pomagać rozwiązywać konflikty w zespole. W czasie pracy nad projektem dotyczącym muzyki mogą być przydatne metody: dramy, wywiadu z kompozytorem czy muzycznej audycji radiowej.

7. Drama

Metoda dramy może być przydatna np. do omówienia sylwetki kompozytora lub jakiejś postaci z opery czy baletu, przeżycia nastroju utworu itp. Uczeń wybiera role i wciela się
w nią, próbując zrozumieć odgrywaną przez siebie postać. Jednocześnie dba o to, aby jego rola łączyła się w całość z prezentacjami pozostałych uczniów. Dzięki dramie uczniowie dokonują przekładu intersemiotycznego, co pozwala im zgłębić omawiane zagadnienie poprzez bezpośrednie przeżycie.

8. Wywiad z kompozytorem

Elementy dramy wykorzystuje wywiad z kompozytorem. Jeden z uczniów przyjmuje na siebie rolę kompozytora – zapoznaje się z jego biografią i osiągnięciami, stara się przeniknąć klimat epoki. Pozostali uczniowie jako dziennikarze konstruują pytania, które następnie posłużą do przeprowadzenia spójnej i w miarę naturalnej rozmowy na określony temat. Obie strony unikają tworzenia fikcji i nie wykraczają poza kompetencje kompozytora
i dziennikarzy.

9. Audycja radiowa

Tworzenie audycji radiowej może służyć różnym celom, np. audycja podobna do listy przebojów w naturalny sposób skłoni „słuchaczy” do ujawnienia własnych preferencji muzycznych i ich uzasadnienia, prowadzący natomiast będzie miał okazję do skomentowania utworów. Tworzenie słuchowiska uświadomi uczniom różne funkcje warstwy dźwiękowej: przekazywanie informacji, tworzenie nastroju, przekazywanie emocji, budowanie
w wyobraźni słuchaczy obrazu świata za pomocą efektów dźwiękowych itp.

Można pracować na kilka sposobów, np.:

– kilkoro uczniów tworzy ramowy scenariusz audycji radiowej, wyznaczając miejsce na słowo mówione oraz muzykę; następnie uczniowie prezentują audycję na żywo, używając mikrofonu, aby lepiej uświadomić sobie wagę słowa i konieczność precyzyjnego scalenia elementów audycji; stanowisko prezenterów można oddzielić od klasy parawanem;

– uczniowie przygotowują słuchowisko radiowe z uwzględnieniem głosów aktorów, efektów akustycznych i muzyki. Całość nagrywają na płytę CD i odtwarzają w klasie; następnie omawiają audycję: oceniając i uzasadniając poszczególne elementy i wskazując fragmenty, które wymagają poprawek, albo wskazując funkcje wykorzystanych warstw dźwiękowych.

10. Alfabet pojęć muzycznych

Zabawa przydatna w celu utrwalania znajomości pojęć i stosowania ich w słownictwie czynnym.

Uczeń w pierwszej ławce wypowiada dwa pojęcia z dziedziny muzyki rozpoczynające się wskazaną przez nauczyciela literą alfabetu, np. „o” – opera, opus. Na wykonanie zadania ma około 10 sekund; upływ czasu pokazuje nauczyciel, prostując kolejne palce u rąk. Natychmiast po usłyszeniu litery uczeń podaje sąsiadowi z ławki piłeczkę lub maskotkę, która krąży z rąk do rąk i zatrzymuje się w momencie, gdy padnie pełna odpowiedź lub upłynie wyznaczony czas. Uczeń, u którego właśnie znajduje się piłeczka (maskotka), jest następnym odpowiadającym, który wypowiada kolejne dwa pojęcia.

11. Pomnóż pieniądze

Zabawa aktywizująca (nawet tzw. słabych uczniów).

Potrzebne rekwizyty: małe karteczki fiszki (1/2 kartki z zeszytu), długopisy.

Uczniowie dzielą się na grupy, wybierają nazwę grupy (np. Zieloni, Drużyna Pierścienia, Raperzy itp.) i zapisują ją w górnej części swojej fiszki.

Raperzy 80 zł – P

Fiszka zespołu z obstawionym pierwszym zdaniem. Raperzy postawili 80 zł na to, że zdanie jest prawdziwe.

Następnie nauczyciel przyznaje wszystkim grupom symbolicznie kwotę, którą mogą dysponować (np. po „100 zł”). Grupy mają za zadanie ocenić prawdziwość twierdzenia, które poda nauczyciel. Po podaniu pierwszego twierdzenia członkowie grupy wpisują wysokość kwoty, którą są skłonni zaryzykować, obstawiając wybraną przez siebie ocenę: prawda (P) lub fałsz (F). Obok kwoty zaznaczają P lub F. Nauczyciel rysuje na tablicy tabelę z nazwami grup. Potem odczytuje (lub zapisuje na tablicy) oceniane zdanie. Po krótkiej dyskusji
w zespołach zbiera kartki – zakłady i przepisuje kwoty zakładów do rubryk zespołów tabeli. Jeśli uczniowie obstawili trafnie, dodaje postawioną przez siebie kwotę do 100 zł, które każdy zespół otrzymał na początku. Jeśli uczniowie udzielili złej odpowiedzi, odejmuje zaryzykowaną przez nich sumę. Nowe kwoty zapisywane są po prawej stronie kwoty obstawionej. Po jednej lub kilku rundach zwycięża zespół, który zdobędzie najwyższą sumę, czyli ten, który dzięki swojej wiedzy pomnożył swoje pieniądze.

Raperzy		Zieloni		Melomani		Jazzmani
80 zł P	100 zł 180 zł	20 zł P	100 zł 120 zł	50 zł F	100 zł 50 zł	100 zł P	100 zł 200 zł

Przykładowy zapis wyników (przy założeniu, że zdanie było prawdziwe).

12. Bank pytań

Zabawa służy kształceniu umiejętności oddzielania treści ważnych od mniej istotnych
i przyporządkowania im właściwie skonstruowanych pytań.

Potrzebne materiały: kartki papieru, długopisy.

Uczniowie selekcjonują treści według ustalonych przez siebie kryteriów, oddzielając informacje najważniejsze od mniej istotnych; zapisują je na kartach, a na ich odwrocie umieszczają pytanie odpowiednie do zamieszczonej informacji. W wyznaczonym miejscu sali układają swoje karty pytaniem (pytaniami) na zewnątrz. Ustalają punktację, np. zadania najważniejsze – 3 pkt., mniej ważne – 2 pkt., a najprostsze – 1 pkt. Zespoły opracowują różne zadania, najpierw dokładnie zapoznają resztę klasy z tym, co umieściły na swoich kartach. Rozpoczyna się gra: uczniowie lub szef zespołu wybierają dla siebie po jednym zadaniu
i zdobywają punkty za prawidłowe odpowiedzi na pytania. Mogą wybierać również te pytania, które sami przygotowali. Nauczyciel ocenia pracę zespołów zgodnie z uzyskanymi punktami.

13. Dlaczego napisałeś (napisałaś)…

Zabawa ma na celu aktywne poznawanie treści np. podręcznika.

Potrzebne materiały: podręcznik (lub inne źródło wiedzy), karty pracy z figurami geometrycznymi i pytaniami, długopisy.

Uczniowie łączą się w pary, np. w ławkach. Każdy czyta inny fragment podręcznika,
a następnie krótko, jednym słowem lub zdaniem odpowiada na pytania. Odpowiedzi umieszcza we wskazanych rysunkach figur geometrycznych. Uczniowie wymieniają się dolną częścią kart pracy (aby nie pokazywać sobie pytań, na które odpowiadają). Chcąc uzyskać pełne informacje, zadają pytanie: „Dlaczego napisałeś (napisałaś) w kwadracie [i tu hasło, które jest w kwadracie]?”. Uczeń, który wypełniał kartę, udziela odpowiedzi, parafrazując pytanie, np. „Dlaczego napisałeś (napisałaś) w trójkącie kolaż?” – „Dlatego, że kolaż to technika stosowana również w muzyce, polegająca na wcześniejszym pocięciu utworu na krótkie fragmenty i sklejeniu ich ponownie w dowolny sposób”. Po zakończeniu cyklu pytań
i odpowiedzi przez obu uczniów w parach nauczyciel wyrywkowo sprawdza, czy wszyscy uczniowie dotarli do pełnych informacji. Informacje wykorzystuje się do napisania
np. notatki.

14. Mapa dźwięków

Zabawa służy koncentracji i wyciszeniu uczniów.

Potrzebne materiały: kartka papieru, długopis lub tablica i kreda (pisak).

Uczeń, wspomagając się jedynie percepcją słuchowa, koncentruje się na wyłowieniu
z otoczenia i rozpoznaniu jak największej liczby dźwięków ze wskazaniem ich źródła,
a następnie nanosi je na „mapę dźwięków”, np. na szkolnej tablicy, starając się ustalić kierunek i odległości, z jakich dźwięki dochodzą.

15. Podpowiedz mi

Zabawa pomocna w utrwalaniu pojęć muzycznych i pobudzaniu uwagi.

Potrzebne materiały: kreda (pisak), tablica.

Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy (np. chłopców i dziewczęta). Następnie wybiera dwóch reprezentantów grup i po dwóch podpowiadaczy. Reprezentanci siadają tyłem do tablicy, podpowiadacze natomiast przodem, by widzieć słowo zapisane przez nauczyciela. Zadaniem reprezentantów jest odgadnąć słowo z tablicy. Służą temu podpowiedzi, czyli definiowanie przez podpowiadaczy odgadywanego wyrazu. Reprezentant, który pierwszy poda właściwą odpowiedź, zdobywa punkty dla swojej drużyny. Do następnej rundy wybierani są kolejni reprezentanci grup oraz podpowiadacze. Przykład:

Wyraz na tablicy: POLONEZ

Podpowiedzi:

– Jest to nazwa tańca albo marka samochodu.

– Tańczy się go na studniówce.

– Nazwa tego tańca wiąże się z nazwą naszego kraju.

– To jeden z polskich tańców narodowych.

– Kończy się nim film„ Pan Tadeusz” w reżyserii A. Wajdy.

16. Zagadki

Zabawa na początek lekcji w celu pobudzenia uwagi uczniów i jako sposób na atrakcyjne przypomnienie znanego materiału.

Nauczyciel może wymyślać zagadki bez ograniczeń, posługując się zasadą skojarzeń. Zagadki nie muszą być finezyjne, mogą być proste.

17. Krzyżówki

Sposób na atrakcyjne przypomnienie znanego materiału i nawiązanie do nowej lekcji.

Potrzebne materiały: kreda (pisak), tablica.

Krzyżówkę tworzy nauczyciel według zasady: hasło powinno dotyczyć tematyki bieżącej lekcji, a wyrazy do odgadnięcia powinny nawiązywać do materiału z poprzednich lekcji. Nie warto tracić czasu na mozolne rysowanie kratek krzyżówki na tablicy. Lepiej wyrysować tylko te okienka, w których ma się pojawić hasło. Nauczyciel podaje znaczenie wyrazów, uczniowie odgadują je, a potem nauczyciel zapisuje poprawne odpowiedzi, dzięki czemu litery hasła trafiają w wyznaczone pola. Pozostałe litery jako nieprzydatne do rozwiązania hasła, nie muszą układać się równo względem siebie. Nie ma też sensu kserowanie krzyżówek dla każdego ucznia.

7