Pierwsza wojna światowa (1914 - 1918) - przebieg, skutki, znaczenie. Oprac. RM
„Inicjatywa wojny wyszła ze strony państw centralnych, ale państwa ententy
podjęły ją z taką ochotą i w takim tempie, że zaskoczyło to nawet przeciwników”,
Grażyna Szelągowska, Historia 1871 - 1939, s. 165
„Jeżeli opuścicie Verdun, będziecie tchórzami”
1. Pierwsza wojna światowa jako konflikt dwóch bloków wojskowo - politycznych: państw ententy
(do 24 państw pod koniec wojny) i państw centralnych (do 4 państw w 1915 r.) - czyli państw
czwórprzymierza
2. Zamach w Sarajewie (28 VI 1914) oraz ultimatum Austro - Węgier wobec Serbii jako bezpośrednie
przyczyny wybuchu pierwszej wojny światowej
- przebieg zamachu (Gawriło Princip),s.221
- treść ultimatum: m.in. żądanie udziału austriackich urzędników w śledztwie przeciw osobom
zamieszanym w zamach na Franciszka Ferdynanda, Serbia ma zrezygnować z roszczeń do Bośni i
Hercegowiny, rząd serbski ma rozwiązać wszystkie organizacje nastawione wrogo wobec Austro - Węgier
(nadzorować mają to austriaccy urzędnicy), podr. s. 221
- odrzucenie przez Serbię niektórych punktów ultimatum i wypowiedzenie jej przez Austro - Węgry wojny
(28 VII 1914)
3. Wybuch wojny
wypowiedzenie przez Austro - Węgry wojny Serbii - 28 VII
wypowiedzenie przez Niemcy wojny Rosji - 1 VIII
wypowiedzenie przez Niemcy wojny Francji - 3 VIII
wypowiedzenie przez Wielką Brytanię wojny Niemcom - 4 VIII
wypowiedzenie przez Austro - Węgry wojny Rosji - 6 VIII
4. Stosunek sił państw centralnych i ententy
w przededniu I wojny światowej, podr., s. 220
jesienią 1916 r., podr. ,s. 227
liczebność armii w 1914 i w 1918 r. (podr., s. 231)
5. Plan Schlieffena (naczelnego dowództwa wojsk niemieckich) w początkach wojny i jego
załamanie w wyniku bitwy pod Marną (IX 1914) - zakładał „wojnę błyskawiczną” na froncie
zachodnim - szybkie pokonanie Francji (w ciągu 6 - 8 tygodni) a następnie przerzucenie wojsk na front
wschodni - przeciwko Rosji
Przyczyny niepowodzenia planu Schlieffena, i tym samym załamania się niemieckiej koncepcji „wojny błyskawicznej” z Francją:
▪ został opracowany kilka lat przed wybuchem wojny (w 1905), w momencie rozpoczęcia wojny był
zatem już częściowo przestarzały
• krótki ale silny opór armii belgijskiej spowalniający ofensywę wojsk niemieckich przeciw Francji
• wsparcie wojsk francuskich przez brytyjski korpus ekspedycyjny od samego początku wojny
• gotowość armii rosyjskiej już w pierwszych tygodniach wojny do działań ofensywnych przeciw
Niemcom (spowodowało to konieczność przerzucenia przez szefa sztabu Helmuta von Motke
Młodszego części sił na front wschodni)
6. Wojna na froncie zachodnim (niemiecko - francuskim) w latach 1914 - 1918
- wojna na froncie niemiecko - francuskim (od momentu załamania niemieckiej ofensywy nad Marną
we wrześniu 1914 r.) ma charakter wojny pozycyjnej
- powstrzymanie niemieckiej ofensywy nad Marną (IX 1914, gen. Joseph Joffre)
- cechy wojny pozycyjnej (pojawia się linia frontu, której towarzyszą okopy, zasieki z drutu kolczastego i
pola minowe, utrzymuje się przez cztery lata wojny równowaga sił, obie strony długo nie potrafią przełamać
linii frontu - dlatego też niemieckie komunikaty z linii frontu brzmiały” „na Zachodzie bez zmian”), podr., s
227
- nowe rodzaje broni (np. gazy bojowe- od bitwy pod Ypres w 1915 r., czołgi od bitwy nad Sommą w
1916 r.), podr., s. 225, 228
- zmiany w umundurowaniu żołnierzy francuskich i niemieckich, podr. ,s. 222, 223
- strategia niemieckiego naczelnego dowództwa wobec frontu zachodniego (zwłaszcza szefa sztabu Erich von
Falkenhayn): zabić jak najwięcej żołnierzy francuskiej „armii jedynaków”, w celu zmuszenia Francji do
kapitulacji
- największe i najkrwawsze bitwy na froncie zachodnim (każda z oby bitew trwała po kilka miesięcy)
▪ próba niemieckiej kontrofensywy pod Verdun w 1916 r.- zginęło ok. 700 tys. żołnierzy
▪ próba kontrofensywy wojsk ententy nad Sommą w 1916 r. - zginęło ok. 1 mln żołnierzy
- francuscy dowódcy, np. gen. Joseph Joffre, marszałek Filip Petain, marszałek Ferdynand Foch
(naczelny dowódca sprzymierzonych sił ententy na froncie zachodnim)
- przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny (6 IV 1917) i udział ich wojsk na froncie zachodnim
(gen. John Pershing)
- ostatnia ofensywa niemiecka na froncie zachodnim i jej załamanie się w bitwie nad Marną w lipcu
1918 r. (tzw. druga bitwa nad Marną)
- bitwa pod Amiens nad Sommą (VIII 1918): przełamanie niemieckiej obrony
- wyczerpywanie się niemieckich zasobów (np. „zima brukwiowa” 1916 - 1917)
7. Wojna na froncie wschodnim (niemiecko - rosyjskim i austriacko - rosyjskim)
zatrzymanie przez wojska niemieckie rosyjskiej ofensywy w Prusach Wschodnich w bitwie pod Tannenbergiem w sierpniu 1914 r. (niemieccy dowódcy: Paul von Hindenburg, Erich Ludendorff)
zajęcie przez wojska rosyjskie do końca 1914 r. większości obszaru Galicji (linia frontu zatrzymała się m. in. na Karpatach)
bitwa pod Gorlicami (początek maja 1915 r.)i jej następstwa - przełamanie przez wojska niemieckie i austriackie linii frontu, a następnie zajęcie obszaru Kongresówki oraz ziem na wschód od niej (po Dźwinę i Dniestr), pod koniec 1915 r. front wschodni sięgnął linii od Rygi do granicy rumuńsko - rosyjskiej
ostatnia zwycięska ofensywa wojsk rosyjskich (gen. Aleksieja Brusiłowa) w maju 1916 r.
kolejne klęski wojsk rosyjskich (od II połowy 1916 r.) i zajęcie (do początków 1918 r.)
przez wojska niemieckie i austro - węgierskie rozległych obszarów Ukrainy, Białorusi, Litwy
Łotwy i Estonii
- rewolucje w Rosji w 1917 r. jako czynnik ułatwiający państwo centralnym (Niemcom i Austro -
Węgrom) sukcesy na froncie wschodnim (finansowe wsparcie udzielone przez Niemców Leninowi w
celu wywołania rewolucji: „Płodzenie rewolucji jest bardzo starą forma sztuki wojennej”)
- niemiecka koncepcja „Mitteleuropy” w okresie I wojny światowej: zakładała polityczne i
ekonomiczne podporządkowanie Niemcom krajów Europy Środkowo - Wschodniej, które wchodziły w
skład Rosji przed wybuchem pierwszej wojny światowej: Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, obszaru dawnej
Kongresówki, Białorusi, Ukrainy; politycy niemieccy zakładali powstanie na tym obszarze odrębnych
państw, uzależnionych od Niemiec
pokój brzeski („traktat brzeski”) z 3 III 1918 r. - traktat pokojowy zawarty między państwami centralnymi (Niemcami i Austro - Węgrami) a Rosją Radziecką
postanowienia - Rosja Radziecka (bolszewicka) zrzekła się Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Kongresówki,
Białorusi, Ukrainy
znaczenie - pokój brzeski był próbą realizacji przez Niemcy politycznej koncepcji „Mitteleuropy”
(politycznego i ekonomicznego podporządkowania Niemcom krajów Europy Środkowo - Wschodniej, wchodzących
w skład Rosji przed wybuchem pierwszej wojny światowej: Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, obszaru dawnej
Kongresówki, Białorusi, Ukrainy)
8. Przystąpienie Włoch do wojny w 1915 r.
neutralność Włoch w początkach wojny
brytyjsko - włoski tajny traktat londyński z 1915 r.- obietnica koncesji terytorialnych dla Włoch po zakończonej wojnie: południowego Tyrolu, Triestu, Dalmacji, Albanii oraz udziału w podziale kolonii niemieckich
9. Wojna na Bałkanach
- powstanie czwórprzymierza, czyli ukształtowanie się sojuszu tzw. państw centralnych (po
przystąpieniu do wojny Turcji w 1914 r. oraz Bułgarii w 1915 r. - po stronie Niemiec i Austro-
Węgier)
- klęka brytyjskiego desantu na Półwyspie Gallipoli , w rejonie C. Dardanele (IV - XII 1915), zginęło
ponad 190 tys. Brytyjczyków
- przystąpienie Rumunii (1916) i Grecji do wojny (1917), po stronie ententy
10. Wojna na morzach
- zablokowanie przez Brytyjczyków floty niemieckiej w jej portach w początkach wojny
utrata przez Niemcy większości kolonii w początkach wojny (w Afryce, w Azji, na Pacyfiku)
rola okrętów podwodnych (np. niemieckich „ubotów”) w I wojnie światowej, s. 225
zatopienie przez niemiecki okręt brytyjskiego statku pasażerskiego „Lusitania (V 1915)
bitwa jutlandzka (u wybrzeży Jutlandii) w maju 1916 r. - największa bitwa morska pierwszej wojny światowej (zginęło po obu stronach po ponad 100 tys. marynarzy), bitwa jutlandzka była nieudaną próbą przełamania przez niemiecką flotę brytyjskiej blokady
- rozpoczęcie przez Niemcy wojny totalnej, zwł. tzw. nieograniczonej wojny podwodnej na
Atlantyku od 1 II 1917 r. (oznaczała ona zatapianie przez niemieckie „U - Booty” bez ostrzeżenia
wszystkich statków), podr, s. 228
11. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny (6 IV 1917), przyczyny:
- zabiegi Wielkiej Brytanii i Francji o pomoc Stanów Zjednoczonych
- ekonomiczne powiązania Stanów Zjednoczonych z europejskimi państwami ententy (np. eksport
amerykańskich towarów do europejskich państw ententy, rosnące ich zadłużenie wobec Stanów
Zjednoczonych
- rozpoczęcie przez Niemcy wojny totalnej, zwł. tzw. nieograniczonej wojny podwodnej na
Atlantyku od 1 II 1917 r. (oznaczała ona zatapianie przez niemieckie „U - Booty” bez ostrzeżenia
wszystkich statków), podr, s. 228
- podejmowane przez Niemcy próby nakłonienia Meksyku do wojny przeciw USA
12. Deklaracja Balfoura (1917) - minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lord Balfour
zadeklarował, że ludność żydowska po zakończeniu wojny ma prawo osiedlać się w Palestynie -
ojczyźnie przodków
13. Orędzie prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona (8 I 1918 r.) - pokojowy plan
Wilsona składający się z 14 punktów, przedstawiony w dorocznym orędziu prezydenta przed
Kongresem 8 I 1918 r.
najistotniejsze punkty orędzia: zniesienie tajnej dyplomacji, swoboda żeglugi, swoboda handlu
światowego, powszechne rozbrojenie, zwrot Francji Alzacji i Lotaryngii, przekształcenie Austro -
Węgier w federację, utworzenie państwa polskiego z dostępem do morza (punkt 13), utworzenie po
wojnie międzynarodowej organizacji stojącej na straży zachowania pokoju w świecie (punkt 14)
14. Zakończenie wojny - rozejm w Compiegne (Rethondes) 11 XI 1918 r.
wyczerpywanie w państwach centralnych środków na prowadzenie wojny
rewolucja republikańska w Niemczech (od buntu marynarzy w Kilonii 3 XI do abdykacji cesarza Wilhelma II 9 XI)
rozpad Austro - Węgier (powstanie niepodległej Czechosłowacji 28 X, oderwanie się Węgier od Austrii, abdykacja Karola I w Austrii 11 XI i na Węgrzech, , ogłoszenie w Austrii republiki 12 XI, powstanie Królestwa SHS)
rozejm w Compiegne (Rethondes) 11 XI 1918 r. jak zakończenie I wojny światowej: zawarty
między Niemcami a państwami ententy, nałożono na wojska niemieckie obowiązek wycofania się nie
tylko z obszarów wschodniej Francji, Belgii i Luksemburga, ale także wycofanie się z okupowanych
krajów Europy Środkowo - Wschodniej)
15. Nowe rodzaje broni, nowe sposoby prowadzenia wojny
czołgi, gazy bojowe, okręty podwodne samoloty, sterowce, podr. s. 225, 227, 228,229,,230, 231
wojna pozycyjna
ogromne straty w ludziach i zniszczenia wojenne
16. Skutki pierwszej wojny światowej (podr. s. 231)
Demograficzne skutki pierwszej wojny światowej
▪ śmierć ok. 10 mln. osób w działaniach wojennych, głód, choroby zakaźne, epidemia grypy
„hiszpanki” tuż po I wojnie światowej (przyniosła więcej ofiar niż działania wojenne),
▪ przewaga liczebna w społeczeństwach powojennej Europy kobiet, dzieci, ludzi w podeszłym wieku
(zajmowanie w czasie wojny przez kobity miejsc pracy powoływanych do armii mężczyzn, a w konsekwencji
równouprawnienie kobiet w zakresie praw politycznych, uzyskały np. prawa wyborcze po I wojnie
światowej w niektórych państwach, podr. s. 194)
Ekonomiczne skutki pierwszej wojny światowej ▪ straty szacuje się na ok. 270 mld dolarów, dziennie wydaje się na wojnę 175 mln dolarów,
zniszczenia wojenne (podr. ,s. 231): „jeżeli uwzględnić ówczesną siłę nabywczą waluty, to wojna
pochłonęła środki, które zapewniłyby wybudowanie willi z basenem dla każdej rodziny z państw toczących
wojnę”, podr.,s. 231
▪ inflacja i hiperinflacja w niektórych państwach Europy po pierwszej wojnie światowej (w początkach
lat 20 - tych)
▪ zadłużenie europejskich państw ententy wobec Stanów Zjednoczonych
▪ wysoka koniunktura gospodarcza w Stanach Zjednoczonych po pierwszej wojnie światowej - ok. 20
tys. nowych milionerów (do rozpoczęcia wielkiego światowego kryzysu w 1929 r.)
▪ nałożenie na Niemcy reparacji wojennych (ok. 31,5 mld dol.)
▪ ukształtowane się po pierwszej wojnie światowej wadliwego światowego systemu zależności
finansowych, co będzie jedną z przyczyn wybuchu w 1929 r. wielkiego światowego kryzysu
gospodarczego
Psychospołeczne skutki pierwszej wojny światowej
wzrost tendencji nacjonalistycznych w poszczególnych państwach europejskich oraz radykalnych postaw społecznych i politycznych (np. nacjonalizm, szowinizm, antysemityzm, faszyzm, nazizm)
zachwianie wiary w wartości właściwe dla demokracji (np. godność człowieka, prawa i swobody obywatelskie)
zachwianie wiary w postęp i humanistyczny racjonalizm (były to cechy fine de siecle'u początków XX w. - okresu poprzedzającego wybuch pierwszej wojny światowej)
pesymistyczne wizje schyłku cywilizacji (np. Oswald Spengler, Upadek zachodu)
wzrost tendencji pacyfistycznych (np. powieści E. M. Remarque'a, Na zachodzie bez zmian, Łuk triumfalny, E. Hemingway, Pożegnanie z bronią)
Polityczne skutki pierwszej wojny światowej (synteza - nie wyczerpuje tematu, jedynie nakreśla
najistotniejsze kwestie, zob. tematy: Narodziny łady wersalskiego, Rewolucje w Rosji w 1917 r. i powstanie Rosji
Radzieckiej, Faszyzm we Włoszech, Nazizm w Niemczech, Kształtowanie się granic II RP)
klęska państw centralnych (Niemiec, Austro - Węgier, Turcji, Bułgarii)
rewolucje w Rosji w 1917 r. (rewolucja lutowa - obalenie cara, rewolucja październikowa - przejęcie władzy przez bolszewików i powstanie pierwszego socjalistycznego a zarazem totalitarnego państwa w świecie - Rosji Radzieckiej)
rozpad Austro - Węgier oraz abdykacja Karola Habsburga (zarówno jako cesarza Austrii jak i króla Węgier)
powstanie w Europie nowych państw w wyniku pierwszej wojny światowej: : Finlandia,
Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechosłowacja, Królestwo SHS (Jugosławia), Austria i Węgry stały się odrębnymi
państwami, Austria republiką
rewolucja republikańska w Niemczech i powstanie Republiki Weimarskiej
• rewolucja republikańska w Niemczech - od buntu marynarzy w Kilonii 3 XI do abdykacji
cesarza Wilhelma II 9 XI oraz innych władców niemieckich krajów związkowych, a tym
samym koniec istnienia cesarstwa
• ogłoszenie powstania republiki przez kanclerza Fryderyka Eberta 10 XI (pierwszy kanclerz z
SPD)
• nieudana próba przewrotu komunistycznego (przejęcia władzy przez komunistów - KPD) w
Berlinie w styczniu 1919 r.
• powstanie Republiki Weimarskiej w początkach 1919 r.
narodziny tzw. ładu wersalskiego w wyniku postanowień konferencji pokojowej w Paryżu (1919 r.) oraz traktatów pokojowych: ▪ z Niemcami (traktat wersalski z 28 VI 1919), ▪ z Austrią (Saint Germain, 1919), ▪ z Bułgarią (Neuilly, 1919), ▪ z Węgrami (Trianon, 1920), ▪ z Turcją (Sevres w 1920, w Lozannie w 1923) (ład wersalski - nowy układ stosunków międzypaństwowych w świecie po pierwszej wojnie światowej, ład wersalski załamał się ostatecznie wraz z wybuchem drugiej wojny światowej)
utrata przez Niemcy kolonii oraz w Europie m.in. Alzacji, Lotaryngii, Kłajpedy, większości Pomorza Gdańskiego, Wielkopolski, części Górnego Śląska (w wyniku plebiscytu i III powstania śląskiego)
redukcja armii niemieckiej (zakaz posiadania przez armię niemiecką czołgów, samolotów, okrętów podwodnych, większości okrętów wojennych, wprowadzenie zakazu powszechnego obowiązku służby wojskowej, redukcja liczebności armii do 100 tysięcznej zawodowej Reichswehry)
demilitaryzacja Nadrenii
nałożenie na Niemcy reparacji wojennych
- utworzenie Ligi Narodów (28 VI 1919)
- zmiana sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie (utrata przez Turcję terytoriów Arabii, Iraku,
Syrii, Transjordanii, Palestyny; przejęcie kontroli nad B. W. przez Wielką Brytanię i Francję)
- rewolucja republikańska w Turcji po I wojnie światowej (Mustafa Kemal Ataturk)
- wzrost znaczenia Japonii w strefie Pacyfiku i Dalekiego Wschodu po pierwszej wojnie światowej
(Japonia przejęła większość kolonii niemieckich w strefie Pacyfiku, wzrostem potęgi Japonii będą coraz
bardziej zaniepokojone Stany Zjednoczone, będą próbowały ją powstrzymać, czego wyrazem będzie
konferencja waszyngtońska 1921 - 1922)
- narodziny po pierwszej wojnie światowej skrajnych, radykalnych ruchów politycznych
(faszyzm włoski, nazizm niemiecki)
5