O oddziaływaniu telewizji
Telewizja jest jednym z wielu komponentów środowiska wychowawczego dziecka, na które składa się wiele mniej lub bardziej znaczących składników. Relacja między telewizją jako nośnikiem określonych treści a odbiorcą nie polega na prostym przyswajaniu przez odbiorcę tego, co proponuje mu przekaz. O tym, czy tak się stanie, decyduje wiele zróżnicowanych i indywidualnych czynników i uwarunkowań.
Czynniki warunkujące wpływ telewizji na dzieci i młodzież
A. Czynniki indywidualne:
Wiek dziecka - warunkuje odbieranie określonych treści. Te same treści odbierane są różnie przez dzieci w różnym wieku. Różnice te dotyczą stopnia zapamiętania i rozumienia treści, sposobu reakcji emocjonalnej, motywacji skłaniających do oglądania telewizji. Zakłada się, że istnieją związane z wiekiem i poziomem rozwoju psychicznego "okresy krytyczne dla odbioru określonych treści". I tak w fazie rozwojowej od 7 do 9 lat trudności sprawiają dzieciom takie elementy programów telewizyjnych, jak: identyfikacja osób i przedmiotów (dzieci nie poznają różnych rzeczy trochę łatwiej natomiast identyfikują postaci), rozumienie czasu (który podobnie jak przestrzeń jest złożony i dlatego trudność dzieciom sprawia orientowanie się we wszystkich skrótach i konwencjach), zmiana warunków, w jakich dzieci widzą daną postać (np. ubiór) powoduje trudności w rozpoznawaniu tych osób. Dziecko w tym wieku rozwojowym przyjmuje za prawdziwe wszystkie ukazywane na ekranie sytuacje społeczne, kontakty międzyludzkie, relacje jednostki z rodziną i kręgiem rówieśniczym. Dziewięciolatki więcej uczą się z programów, w których nie występują elementy przemocy i agresji, ale patrząc na wiele różnych elementów pokazywanych na ekranie zwracają zwykle uwagę na najmocniej zaakcentowany szczegół. Natomiast w wieku 11 lat dzieci uczą się tak samo z programów pozbawionych elementów przemocy jak i z programów zawierających te elementy. Dzieci 15-letnie uczą się więcej z programów zawierających elementy przemocy.
Płeć dziecka - również warunkuje odbieranie treści telewizyjnych. Chłopcy bardziej od dziewczynek lubią oglądać telewizję i również więcej się z niej uczą. Są oni bardziej podatni na wpływ prezentowanych w niej scen przemocy. Ma to również związek z oczekiwaniami środowiska wobec ich zachowania. Manifestowanie agresji to element roli "prawdziwego mężczyzny".
Poziom inteligencji - niższy poziom inteligencji dziecka powoduje, że mniej rozumie ono zachowanie telewizyjnych bohaterów. Jednocześnie dzieci te są skłonne do częstszego i intensywniejszego odtwarzania tego zachowania we własnym sposobie bycia.
B. Czynniki środowiskowe:
Poziom rozwoju moralnego - warunkuje on zdolność dziecka do oceniania oglądanego w telewizji zachowania, do społecznego zaaprobowania go lub odrzucenia, usprawiedliwiania go lub nie. Im bardziej to zachowanie wydaje się widzowi usprawiedliwione i dopuszczalne, tym większe jest prawdopodobieństwo, że zostanie ono przez dziecko przyjęte do własnych wzorów zachowania.
Stopień popularności w grupie rówieśniczej - na dzieci o niższym statusie ekonomiczno-społecznym telewizja ma większy wpływ tylko w początkowym okresie kontaktu z nią. Dotyczy to przede wszystkim wpływu na zachowanie i wiedzę tych dzieci. W przypadku dzieci o wyższym statusie ekonomiczno-społecznym uczenie się zachowań z programów telewizyjnych przynosi wyraźne efekty w sytuacji dłuższego kontaktu dziecka z telewizją.
Indywidualny wzorzec identyfikacji z bohaterami telewizyjnymi.
Stopień realizmu przypisywanego zachowaniu bohaterów telewizyjnych - im bardziej w oczach dziecka bohaterowie ci są realistyczni, tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko przyjmie ich zachowanie. Dodać należy, że dziewczynki lepiej potrafią odróżnić rzeczywistość od fikcji, dlatego też pod większym wpływem telewizyjnych wzorców zachowań zostają chłopcy.
Sposób oglądania telewizji przez rodziców (wpływ środowiska rodzinnego) - dzieci ulegną wzorcom telewizyjnym w większym stopniu, gdy rodzice nie ustalą reguł korzystania z telewizji, gdy nie oglądają jej razem z dziećmi i nie rozmawiają z nimi o oglądanych programach. Jeśli dodatkowo rodzice sami nie mają alternatywnych zainteresowań, przyczyniają się do pogłębienia u dzieci nawyku oglądania telewizji, a prawdopodobieństwo, że ulegną one jej wpływowi, wzrasta jeszcze bardziej.
Uznawane wzory osobowe i pełnione role społeczne.
Zmysł krytyczny odbiorcy.
Mechanizmy tkwiące w telewizji
Czas - podczas oglądania telewizji dziecko nie wykonuje innych znaczących czynności (np. uprawianie sportu, nauka, zabawy z kolegami). Warto zastanowić się, czy korzystanie z programów telewizyjnych równoważy straty związane z rezygnacją z innych zajęć.
Przekaz telewizyjny nie wymaga najmniejszej aktywności ruchowej i jest bardzo łatwym sposobem spędzania czasu. Ponieważ obraz ruchomy przyciąga uwagę, dziecko nie musi sobie nic wyobrażać i do niczego myślowo dochodzić, bo wszystko jest podane wprost. Obraz może mieć jeszcze znaczenie symboliczne, jeżeli jednak dojście do niego sprawia dziecku trudności, pozostaje ono przy warstwie pierwszej, bezpośrednio podanej na płaszczyźnie spostrzeżeń.
Treści przekazywane odbiorcom (informacje, dokument, bajka, film fabularny itp.) wywołują określone reakcje i emocje. Niektóre z programów, mimo iż są przeznaczone dla dzieci, pokazują elementy przemocy. Również często zdarza się, że dzieci stają się odbiorcami treści, które nie są dla nich przeznaczone. Są za to odpowiedzialni nie tylko rodzice, którzy powinni kontrolować programy oglądane przez dzieci, ale także sami twórcy programów przeznaczonych dla młodego widza. Dzieci nie potrafią zachować dystansu do przedstawianych treści i dokonać ich obiektywnej oceny.
Podawanie wzorów - przedstawianie dziecku różnych modeli postępowania - wywołuje u niego chęć naśladowania, czyli zbliżenia się do modelu pod względem wyglądu, sposobu wyrażania się, przekonań, zachowania. Ta klasa wpływów jest szczególnie znacząca, gdyż dzieci mają tendencję do naśladowania modelu ukazywanego w telewizji.
Nadawanie znaczeń polega na wiązaniu określonych emocji z określonymi zachowaniami (np. współczucia z widokiem cierpienia lub też przeciwnie - obojętności z obrazami często ukazywanego smutku). Zasadniczym mechanizmem wpływu telewizji jest w tym przypadku budzenie silnych przeżyć emocjonalnych u odbiorców. Oglądanie telewizji może więc z jednej strony wywołać silne emocje lub nie wywołać żadnych reakcji, ani pozytywnych ani negatywnych. Istnieje jeszcze możliwość oszołomienia widza, w przypadku, kiedy emocje wywołane programem występują szybko jedna po drugiej. To ogólne pobudzenie charakteryzuje się tym, że żadna z emocji nie jest przeżyta.
Trening - powtarzanie czynności, które powoduje wyuczenie się ich a także przyzwyczajenie się do ich wykonywania. W przypadku wpływu telewizji "trening" polega na powtarzaniu przeżywania emocji, wywoływanych przez programy. Emocje często przeżywane przez widza stają się dominujące. Częste przeżywanie emocji "dramatycznych" doprowadzić może do desensytyzacji, czyli zobojętnienia emocjonalnego na podobne, analogiczne bodźce.
Prowokacja sytuacyjna polega na stwarzaniu sytuacji wymagającej od wychowanka samodzielnego rozwiązania problemu i własnej aktywności. Telewizja rzadko zachęca do aktywności, najczęściej działa w przeciwnym kierunku, tzn. przyzwyczaja do braku aktywności.
Wpływ telewizji na młodego widza
Pozytywne oddziaływanie telewizji na widza przejawia się przez:
kształtowanie zainteresowań,
dostarczanie i poszerzanie wiedzy i umiejętności z różnych dziedzin,
kształtowanie postaw społecznych,
organizowanie rozrywki,
inicjację kulturalną,
masowe dokształcanie,
możliwości kathartyczne.
Do negatywnych skutków oddziaływania telewizji na widza należą:
zakłócenie organizacji dnia,
chaos informacyjny,
obciążenie systemu nerwowego,
zagrożenie dla zdrowia psychicznego,
zagrożenie dla zdrowia fizycznego,
uczenie się aspołecznych form zachowania,
zaburzenie życia rodzinnego.
Nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, czy samo oglądanie telewizji wpływa na dziecko negatywnie bądź pozytywnie. Jak podaje Lucyna Kirwil, negatywne skutki mogą bowiem występować nie w wyniku kontaktu z samym medium, ale w wyniku specyficznej selekcji programów o określonej treści i ich cech formalnych. Sposób tej selekcji jest w dużym stopniu zdeterminowany indywidualnymi właściwościami dziecka i zachowaniami jego najbliższego otoczenia. Dlatego też sprawą wielkiej wagi wydaje się podjęcie przez owo bliższe jak i dalsze otoczenie mądrych i znaczących działań wychowawczych.
Oddziaływania wychowawcze zapobiegające negatywnym skutkom wpływu telewizji
Jakie działania należy podjąć, aby zredukować lub złagodzić negatywny wpływ telewizji oraz uczynić z niej sprzymierzeńca w procesie rozwoju osobowości, uczuć, myśli i świata wartości?
Do takich najważniejszych działań należą:
Ograniczanie dostępu do telewizji - dziecko do 18. miesiąca życia z łatwością obejdzie się bez telewizora, a kiedy skończy 1,5 roku, wystarczający dla niego będzie 15-minutowy seans. W wieku przedszkolnym czas ten nie powinien przekraczać 1 godziny dziennie. Z wiekiem można go stopniowo wydłużać, ale tylko wtedy, kiedy nie wchodzi w rachubę np. spacer lub inne zajęcie.
Kontrola tego, co dzieci oglądają - bardzo istotną sprawą jest właściwy wybór audycji, przy którym należy uwzględniać możliwości percepcyjne, rozwojowe, zainteresowania, potrzeby psychiczne i wiek dziecka.
Oglądanie telewizji wraz z dziećmi.
Rozmowy, dyskusje, wyjaśnienia powinny nastąpić możliwie jak najszybciej po wspólnym oglądnięciu programu. Dzięki temu można pomóc dziecku właściwie wyciągnąć pewne wnioski i spostrzeżenia, podkreślić pozytywne zachowania i wartości, przedstawić własny punkt widzenia. Dziecko ma możliwość podzielenia się na gorąco swoimi emocjami, wrażeniami i odczuciami.
Przestrzeganie swoistego "regulaminu oglądania telewizji", który można złamać tylko w wyjątkowych sytuacjach, przy czym należy poinformować dziecko, że robimy to wyjątkowo. Do takich podstawowych zasad powinno należeć wyłączanie telewizora na czas posiłków, podczas zabawy dziecka, podczas rodzinnych uroczystości itp.
Wykształcenie u młodego widza krytycznej postawy wobec prezentowanych treści oraz właściwego sposobu korzystania z telewizji, wybierania wartościowych programów.
Starsze dzieci i młodzież należy prowokować do dyskusji na temat prezentowanych konkretnych postaw ekranowych bohaterów, przedstawianych spraw, wydarzeń, problemów i sposobu ich rozwiązywania. Ważna jest tu rola nie tylko najbliższej rodziny, ale i szkoły, organizacji społecznych, Kościoła.
Telewizja wkroczyła w codzienne życie milionów ludzi i zajmuje w nim ważne miejsce. Stała się ważnym źródłem informacji, narzędziem kształtowania postaw i zainteresowań. Dlatego coraz silniej ujawnia się potrzeba szerokiej i stałej dyskusji publicznej dotyczącej tej problematyki. O zakwalifikowaniu programu dla dzieci powinien decydować jego poziom estetyczny i zawartość treściowa, a nie jego przypuszczalna popularność. Nie wystarczy bowiem, aby telewizja ograniczała obrazy negatywne - potrzeba, aby prezentowała treści pozytywne.
Małgorzata Janota-Palusińska