Telewizja jako medium oddziaływania
na dzieci i młodzież.
Świat współczesnego człowieka kształtowany jest w dużej mierze przez środki masowego przekazu (mass media, środki komunikowania, media elektroniczne).
Żyjemy w dobie gwałtownego rozwoju telewizji jako jednego z mass mediów. Jest ona bez wątpienia najpotężniejszym środkiem przekazu, a siła tego medium leży w natychmiastowym przekazie informacji i opinii do różnych miejsc, a także w możności wpływania na te opinie.
Istnieją różne przyczyny wzmożonego zainteresowania oddziaływaniem telewizji na dzieci i młodzież. Ma ona bezsporny wpływ na dzieci i młodzież, o wiele większy niż na dorosłych, gdyż psychika dzieci i młodzieży jest bardziej podatna na wpływy z tego względu, że mają one mniej doświadczenia społecznego i nieustabilizowany system wartości.
Rodzą się więc pytania związane z rolą i oddziaływaniem telewizji na dzieci i młodzież.
Telewizję uznać należy jako medium edukacyjne służące do kształtowania całej osobowości, a więc sfery intelektualnej, emocjonalno-motywacyjnej i motorycznej.
Wpływa ona na rozwijanie systemu wiedzy, umiejętności intelektualnych oraz na kształtowanie systemu wartości, przekonań i postaw jednostki. Walory edukacyjne tego typu kształcenia polegają na tym, że jest to uczenie się oddziaływujące na wiele zmysłów uczącego się.
Zdobywanie informacji odbywa się nie tylko za pomocą systemu znaków werbalnych, ale również obrazowych, graficznych i dźwiękowych.
Ta wielość bodźców powoduje m.in. uruchomienie aktywności spostrzeżeniowej, intelektualnej, emocjonalnej. Telewizja stała się ważnym „przedłużeniem” pracy szkoły oraz instrumentem upowszechniania wiedzy.
Obecnie większość dzieci rozpoczynających naukę w szkole dysponuje bogatym, ale niedostatecznie uporządkowanym zasobem wiadomości z różnych dziedzin, co jest niewątpliwym efektem wzrostu oddziaływania na nie środki masowego przekazu, w tym telewizji.
Mass media zawładnęły też edukacją młodzieży. To one tworzą modele życia, lansują wartości, kształtują wrażliwość na sprawy ludzi i przemiany dokonujące się w osobowości człowieka. Wzmacniają także motywację uczenia się, wzbogacają zakres spostrzeżeń, ułatwiają rozumienie świata.
Telewizja to nie tylko medium edukacyjne. Wywiera ona również znaczący, pozytywny wpływ na wychowanie dzieci i młodzieży.
Powoduje jednak pojawianie się zjawisk, które z pedagogicznego punktu widzenia oceniane są negatywnie.
Literatura światowa oparta na licznych, precyzyjnie przeprowadzanych eksperymentach dowiodła, że telewizja ma znaczący wpływ na kształtowanie postawy agresywności i przemocy. Z badań przeprowadzonych w Polsce (I. 1995r.) wynika, że na 68 programów telewizyjnych przeznaczonych dla dzieci, 57% zawierało sceny nasycone przemocą, złośliwością, a 23% było praktycznie tymi emocjami wypełnione. Analizy programów telewizyjnych wykazują, że zanim dziecko ukończy szkołę podstawową, ogląda w TV 8 tysięcy morderstw i 20 tysięcy aktów przemocy. Średnio co dwie i pół minuty ludzie się zabijają, zadają sobie straszne cierpienia.
Sceny takie występują nie tylko w filmach dla dorosłych, ale również w twórczości adresowanej do dzieci i młodzieży.
Prawdopodobnie dlatego jesteśmy coraz częściej świadkami wzajemnego zabijania się dzieci i młodzieży. Zjawiska te można wyjaśnić odwołując się do mechanizmu modelowania, czyli uczenia się zachowań poprzez obserwację, identyfikację i naśladownictwo.
Okazuje się, że dzieci do 10 roku życia nie zawsze uświadamiają sobie zjawisko śmierci jako zdarzenia nieodwracalnego. Przekonane są, że w życiu tak jak w telewizji można bawić się w zabijanie. Następuje odrealnienie zjawiska śmierci, mieszanie się procesów realnych z fikcyjnymi.
Innym negatywnym zjawiskiem jest uzależnienie medialne.
Umberto Eco w swojej pracy „Semiologia życia codziennego” stwierdza, że „mass media stanowią niekontrolowaną wielość przekazów, po których jak w labiryncie, wędruje przez nikogo nawet nie podglądany, samotny i zdany tylko na siebie odbiorca”.
O konsekwencjach takiego odbioru zwłaszcza przez młodych widzów pisze Eliot Aronson w pracy „Człowiek istota społeczna”. Podaje w niej szokujące przykłady uzależnienia się dzieci od telewizji, np. piętnastoletni chłopiec popełnia samobójstwo z powodu zaprzestania emisji ulubionego serialu telewizyjnego. Inny zabija się, gdy ojciec zabrał mu odbiornik telewizyjny.
Nie ma wątpliwości, że z uzależnieniem się dzieci i młodzieży od telewizji mamy do czynienia również w Polsce.
Wskazuje się, że stopień uzależnienia będzie się zwiększał.
Powszechność telewizji jako źródła oddziaływań wychowawczych rodzi różnorodne konsekwencje. Dla pedagogiki powstaje bardzo ważny problem przygotowania dziecka już od najmłodszych lat do aktywnego, twórczego i krytycznego odbioru oferty programowej prezentowanej przez media, zwłaszcza telewizję. Pojawienie się obok telewizji publicznej wielu stacji prywatnych nastawionych na działalność komercyjną stanowi nowe i bardzo poważne wyzwanie dla wychowania. Bezdyskusyjna jest więc teza, iż młode pokolenie powinno być edukowane w zakresie korzystania za środków masowego komunikowania się, także w zakresie krytycznego odbioru treści w nich przekazywanych.
Wobec tak postawionej tezy jawi się pytanie, kto powinien to czynić? Wydaje się, że edukację tę powinien prowadzić w pierwszym rzędzie system zinstytucjonalizowanej edukacji.
W programach kształcenia obowiązujących w polskich szkołach powinny znaleźć się treści umożliwiające kształtowanie umiejętności krytycznego odbioru informacji zawartych w mass mediach.
Edukację tę winny prowadzić także środki masowego przekazu, a w tym szczególnie sama telewizja poprzez specjalnie przygotowane programy edukacyjne.
Pojawia się jednak pytanie czy właściciele środków masowego przekazu są lub będą zainteresowani kształceniem odbiorcy krytycznego, świadomie dokonującego wyboru, a także czy względy ekonomiczne, polityczne lub inne nie stanowią czynnika decydującego o takim, a nie innym postępowaniu programowym.
Zbyt często nie dbają one o kształtowanie świata wartości, o bogatą ofertę treści wartościowych wychowawczo.
To, czy korzystanie ze środków masowego przekazu przyniesie takie czy inne rezultaty zależy od tego w jaki sposób młodzi ludzie korzystają z tych środków: czy potrafią dokonywać świadomego wyboru programu, czy posiadają umiejętność wykorzystania wiedzy zdobytej tą drogą w procesie uczenia się, czy właściwie odbierają przekazywane treści. Nie ma więc wątpliwości wśród pedagogów i psychologów co do tego, że kultury odbioru trzeba młodych widzów nauczyć, że właściwe korzystanie ze środków masowego przekazu wymaga przygotowania. Środki masowego przekazu, w tym telewizja mogą oddziaływać na jednostkę w różnoraki sposób. Trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie współczesnej demokracji bez informacyjnej roli mediów.
Telewizja w stopniu nieporównywalnym z innymi mediami może mieć na odbiorcę nie tylko wpływ kształcący ale i manipulacyjnymi. Manipulacyjny program według H. J. Schillera zawiera m.in. dyskretne propagowanie nastawień wartościujących, przekazywanie tendencyjnej informacji, kształtowanie osobowości egocentrycznej, biernej.
Natomiast Schramm uważa, że skutki odbioru programów telewizyjnych zależą w większym stopniu od właściwości dziecka, od stopnia jego rozwoju intelektualnego, moralnego i estetycznego, od jego zainteresowań i wiedzy, od postawy wobec świata i ludzi, od rozumienia wartości. Prawda leży zapewne pośrodku.
Z jednej strony treści danego programu kształtują świadomość dziecka, wywołują zmiany w jego zasobie wiedzy, wzbogacają jego życie uczuciowe, a z drugiej strony wpływ ten jest zależny od doświadczenia dzieci i młodzieży, od ich rozumienia wartości i zachowania się.
Wpływ telewizji jest szczególnie znaczący, gdy widz jest młody, mało krytyczny.
Niezależnie od tego, czy akcentuje się pozytywne czy negatywne oddziaływania telewizji trudno przecenić znaczenie tego medium. Nie jest ono jedynie środkiem przekazu „obrazu świata społecznego”, ono ten świat kształtuje.
J. Chłopecki twierdzi, że telewizja doprowadziła do sytuacji, w której można mówić o istnieniu społeczeństwa globalnego jako środowiska wychowawczego. Równocześnie zmienia się rola i maleje znaczenie tradycyjnych środowisk wychowawczych, takich jak rodzina.
Z powyższych rozważań wynika, że telewizja jako medium w ogromnej mierze oddziaływuje na dzieci i młodzież. Jest narzędziem poznawania świata i siebie, ale narzędzie to służy tylko temu, kto wie jak, w jakich okolicznościach i w jaki sposób należy się nim posługiwać.
Zachodzi więc pilna potrzeba powszechnej edukacji medialnej, której celem jest przygotowanie dzieci i młodzieży do świadomego i krytycznego odbioru mediów, w tym telewizji
1