• prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, szczególnie w
  sytuacji ograniczenia wolności poruszania się, np. internowa­
  nia;

• prawo do rzetelnego procesu, ze szczególnie chronionym pra­
  wem do odwołania się od wyroku;

• prawo do prywatności i poszanowania życia rodzinnego, zwłasz-

cza w stosunkach pomiędzy matką a dzieckiem. Chronione jest też:

- prawo własności, szczególnie silnie w aspekcie korzystania z wła-

snego mienia;

- wolność przemieszczania się i osiedlania. W ramach tego prawa

niederogowalne jest: prawo wyjazdu cudzoziemców z obszaru działań wojennych i prawo obywateli powrotu do własnego kra­ju, bardzo silną ochronę uzyskuje wolność od przymusowych deportacji i przesiedleń;

• prawo do ochrony optymalnego stanu zdrowia;

• prawo do godnego poziomu życia;

• prawo do pracy (wraz z prawem do słusznego wynagrodzenia);

• prawo do nauki;

• prawa kulturalne¹⁷.

W części norm szczegółowych prawo humanitarne przewiduje szczególną ochronę dla osób należących do grup narażonych z jakie­goś powodu na silniejsze niż inni niebezpieczeństwo. Należą do nich: osoby internowane, osoby przebywające na terenach okupowanych, cudzoziemcy przebywający na terenie stron konfliktu¹⁸ oraz osoby wymagające szczególnej opieki: kobiety, dzieci, uchodźcy i bezpań­stwowcy oraz dziennikarze¹⁹.

Pomiędzy konstrukcjami prawa praw człowieka a prawem hu­manitarnym istnieją różnice. Wydaje się jednak, że są one uzasad­nione praktycznie i faktycznie zwiększają ochronę ludności podczas konfliktów zbrojnych.

• Prawa ogólnie formułowane „w czasie pokoju" zostają w dużej
  części prawa wojennego uszczegółowione wręcz kazuistycznymi
  uregulowaniami, co ma zapobiec różnym interpretacjom zapi­
  sanych w konwencjach norm, niemożliwym do poddania sądo­
  wej interpretacji podczas wojny.

• Konsekwencją uszczegółowienia norm prawa humanitarnego jest

inne określenie podmiotu praw. Typowe dla prawa czasu poko-

ju ogólne określenie „każdy" zastąpione jest określeniami: od osoby cywilne, aż po bardzo dokładne: kobiety ciężarne, dzieci do lat 15. Dalej jednak obowiązuje zasada niedyskryminacji - z praw przewidzianych dla danej grupy może korzystać każda osoba do niej należąca;

- Klasyczne w prawie praw człowieka wolności (prawa negatywne,

opierające się na zakazie ingerencji państwa w swobodę korzy­stania z nich) w prawie humanitarnym ujęte są w formie praw (praw pozytywnych, nakładających obowiązek czynnych dzia­łań umożliwiających realizację prawa i korzystanie z niego).²⁰ Jednocześnie podmiot zobowiązań jest określony bardziej kon­kretnie. Jest nim nie tylko - jak w prawie praw człowieka -państwo, ale także m.in. władze wojskowe i dowódcy lokalni;

- Podczas konfliktu zbrojnego, mimo że prawo humanitarne prze­
widuje pewne prawa proceduralne, domaganie się na drodze
prawnej przestrzegania praw jest praktycznie nieskuteczne. Stąd
w prawie wojennym istnieje duża liczba norm negatywnych, okre­
ślających ciężkie naruszenia praw jako zbrodnie wojenne i na­
kazujących ich ściganie przez państwa najpóźniej po zakończe­
niu działań wojennych.²¹

Prawo humanitarne w całej swej konstrukcji ma służyć ochro­nie ludności i ograniczeniu niepotrzebnych cierpień. Oprócz przepi­sów dotyczących ochrony praw osób bezbronnych w czasie konflik­tu, wprowadza też podstawowe zasady prowadzenia działań wojen­nych. Naczelną spośród nich jest zasada humanitaryzmu. Duch hu­manitaryzmu przenika wszystkie traktaty z zakresu tego prawa, wy­wierając piętno na ich treści. Jego efektem jest też sformułowana przez Fiodora Martensa i zwana od jego nazwiska klauzula określa­jąca, że w trakcie działań zbrojnych we wszystkich sytuacjach nie unormowanych przepisami ludność

[...] pozostaje pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego, wypły­wających z ustalonych zwyczajów, z zasad ludzkości i wymagań społecznego

sumienia

Bezpośrednim skutkiem zasady humanitaryzmu jest prawne ograniczenie lub zakaz stosowania niektórych rodzajów broni i me­tod prowadzenia działań wojennych. Należy rozdzielić jednak umo­wy, które mają zniwelować zbędne cierpienia żołnierzy (członków sił zbrojnych) i konwencje mające chronić także ludność cywilną, czyli

148

149