Piotr Gorajek
KL V TK
Człowiek - twórca - dzieło , zaprezentuj sylwetkę Stefana Żeromskiego .
Stefan Żeromski - wielki pisarz realizmu krytycznego - żył w latach 1864 - 1925 . Jego twórczość towarzyszy nam jednak do dziś , gdyż bliska jest ludziom pracy , ludziom prostym . W bogatym dorobku literackim przedstawił Żeromski przede wszystkim swój kraj lat dziecinnych - okolice Gór Świętokrzyskich , gdzie w Strawczynie 14 października 1864 roku przyszedł na świat , Ciekoty - gdzie przeżył pierwsze lata dzieciństwa .
W swoich utworach pisarz wspominając krainę dzieciństwa i młodości składał hołd Górom Świętokrzyskim . Wiele momentów autobiograficznych dostarczają wydane w roku 1898 „Syzyfowe prace” , które poprzedziły „Opowiadania” z roku 1896 . Gawronki i Kleryków z „Syzyfowych prac” to Ciekoty - gdzie pisarz pobierał początkowe nauki oraz Kielce - gdzie w latach 1875 - 1886 uczył się w Gimnazjum Miejskim .
Rodzice pisarza to Wincenty Żeromski i Józefa z Koterlów . Rodzina ta przybyła w kieleckie w XVIII wieku . Miała bogate tradycje patriotyczne - brała udział w powstaniu kościuszkowskim oraz listopadowym . Ojciec Żeromskiego , zubożały szlachcic , pomagał w przygotowaniach do powstania styczniowego , które przyczyniło się do jego ruiny materialnej . Musiał odejść ze Strawczyna i szukać innych dzierżaw . Najlepszą z nich były chyba ulubione przez Stefana Ciekoty . Gdy pisarz miał 15 lat stracił matkę . Ojciec ożeniwszy się po raz drugi ciągle chorował i gdy syn skończył 19 lat umarł . Młody Żeromski został bez żadnej pomocy materialnej i nie złożywszy matury w 1886 roku zapisał się na wydział weterynaryjny Uniwersytetu Warszawskiego .
Jeszcze jako uczeń gimnazjum zaczął pisać utwory i w roku 1890 otrzymał pierwsze honorarium za swój debiut - nowelę pod tytułem „Psie prawo” . W tym czasie przeżywał pierwszą miłość do Ludwiki Borkowskiej , a następnie do Heleny Radziszewskiej .
W czasie studiów cierpiał straszną nędzę i przymierał głodem . Pisał o tym w „Dziennikach”, które za namową polonisty z gimnazjum kieleckiego - profesora Bema - prowadził od roku 1882 do 1891 . Wtedy już Żeromski zaczął chorować na gruźlicę . Z powodu trudności materialnych nie zdołał ukończyć studiów i pracował na utrzymanie jako nauczyciel domowy , czyli guwerner . Swoje życie w tych czasach opisał w „Syzyfowych pracach” - wcielając się w postać Paluszkiewicza .
W roku 1891 , w czasie świąt Bożego Narodzenia , poznał w Nałęczowie Oktawię Rodkiewiczową , córkę dyrektora szpitala . Po rocznej znajomości Żeromski zawarł z Oktawią związek małżeński . Wielką spójnię pomiędzy małżonkami stanowił syn Adam . Niestety zmarł on jako kilkunastoletni chłopiec . Poświęcił mu Żeromski dzieło pod tytułem „Wspomnienie o Adamie Żeromskim” . Śmierć syna przeżył Stefan bardzo głęboko , tym bardziej , że pięć lat wcześniej rozszedł się z Oktawią i ożenił ponownie z młodą , osiemnastoletnią Anną Zawadzką . Z nią spędził resztę swego życia , skupiając uczucia ojcowskie na córeczce z drugiego małżeństwa - Monice .
Pisarz umarł w Warszawie w roku 1925 .
Twórczość Żeromskiego to przede wszystkim nowele i powieści , choć pisał on także dramaty. Do najważniejszych należą : „ Doktor Piotr ” , „ Zmierzch ” , „ Zapomnienie” , „ Siłaczka” , „ Rozdziobią nas kruki , wrony ... ” (1895) , „ O żołnierzu tułaczu ” , „ Płomień ” , „Syzyfowe prace ” (1898) , „ Ludzie bezdomni ” (1900) , „ Popioły ” (1904) , „ Duma o hetmanie „ (1908) , „ Róża ” , „ Uroda życia ” , „ Wierna rzeka ” (1912) , „ Walka z
szatanem ” , „ Nawracanie Judasza ” , „ Zamieć ” , „ Charitas ” (1916 - 1919) , „ Biała rękawiczka ” (1921) , „ Ponad śnieg bielszy się stanę ” (1921) , „ Turoń ” (1923) , „ Uciekła mi przepióreczka ” (1924) , „ Wiatr od morza ” (1922) , „ Przedwiośnie ” (1925) , „ Puszcza jodłowa ” (1925) , „ Słowo o bandosie ” (1908) , „ Sen o szpadzie i sen o chlebie ” (1916) ,
„ Snobizm i postęp” (1923) , „ Psie prawo ” (1890) .
Wartość jego twórczości , przesyconej wielkim umiłowaniem ziemi i człowieka tkwi między innymi w silnym związku z życiem narodu i krajobrazu ojczystego , który przewija się barwną wstęgą przez wszystkie książki Żeromskiego . Tak oto pisze o „ Puszczy jodłowej ” :
„ W uszach moich trwa szum twój , lesie dzieciństwa i młodości - choć tyle już lat nie dano
mi go słyszeć na jawie. Przebiegam w marzeniu wzniosłe góry Łysicę , Strawczaną , Bukową , Klonową , Stróżnę - góry moje domowe - Radostawę i Kamień - oraz wszystkie dalekie siostrzyce ” .
Z głębokim wzruszeniem wspominał pisarz swe strony rodzinne , co dostrzec można najłatwiej w „ Dziennikach ” , gdzie pisze :
„ Widać stąd moją wioskę Wilków , Św. Katarzynę , wszystkie góry moje , wszystkie lasy . Odróżniam każdy krzak , każde jeziorko , chaty . Mały staw błyszczy jak stal , olchy na grobli
i biały dwór i drogę białą do Wilkowa ... Jestem szczęśliwy ... ”
Umiłowanie stron ojczystych miało wielki wpływ na postawę ideową pisarza . Uczuliło go na nędzę ludu , skłaniało do ustawicznej myśli o odzyskaniu niepodległości , a po roku 1918 do poprawy sytuacji politycznej i społecznej w Polsce . Żeromski żyjąc w skromnych warunkach dzierżawionego przez ojca dworku i obserwując nędzę życia ludu Kielecczyzny , gdzie nieurodzajna gleba nie pozwalała na wyżywienie mieszkańców małych , ubogich wsi , stawał się wrażliwy na ich cierpienia . Ludzie wiosną przymierali głodem , w czasie żniw wędrowali gromadami na Lubelszczyznę i Sandomierszczyznę w poszukiwaniu pracy we dworze . Nazywano ich bandosami („ Słowo o bandosie ”) . Pisarz współczuł spracowanym i ciemnym , żyjącym w nieludzkich wprost warunkach chłopom . Wzrastała jego wrażliwość na cierpienie , zło , nędzę i wyzysk warstw upośledzonych , co później odbiło się w problematyce społecznej jego dzieł .
Walka z rusyfikacją w gimnazjum kieleckim , prześladowanie uczniów za ich patriotyzm , za posługiwanie się językiem ojczystym przyczyniło się do zainteresowania Żeromskiego problematyką narodową . W okresie studenckim Żeromski chorował na gruźlicę . Czytamy o tymw „ Dzienniku ” z dnia 4 . 5 . 1887 r.:
„ Rok temu rozchorowałem się strasznie . Dziś o tyle jestem szczęśliwy , że nie choruję . Nie jem za to nic . Rano zjadłem kawałek suchego chleba i byłem o nim do wieczora . Wstaję późno , aby jak najkrótszym dzień uczynić .Wytrwały jestem bądź co bądź . Nauczyłem się śmiać tym śmiechem , w którym nie ma ani iskry wesołości , który jest milion razy smutniejszy od łez .Ostatecznie głód znieść można i dziś bym zapomniało nim , gdyby nie to , że wiąże się z nim samotność okropna , zabójcza . ”
Ciężkie warunki życiowe , nędza i głód w okresie studenckim nauczyły Żeromskiego odczuwania cierpienia i krzywdy ludzkiej , wskazały mu potrzebę szukania sposobów zmiany stosunków społecznych .
Wpływ przeżyć i obserwacji z okresu dzieciństwa i młodości pisarza uwidocznił się w cechach jego osobowości i w charakterze jego bogatej twórczości . Prawdę życia poznał również Żeromski w okresie guwernerskim tzn. w czasie pracy nauczycielskiej we dworach Lubelszczyzny i Sandomierszczyzny , gdzie zetknął się z nędzą i ciemnotą chłopów ,
z krzywdą warstw upośledzonych i niesprawiedliwością społeczną .
Wrażliwość pisarza na ból i nędzę ludzką , pasja walki o szczęście klas uciskanych i szukanie koncepcji naprawy stosunków społecznych nie pozbawiły go czujności w sprawach narodowych . Zainteresowanie sytuacją polityczną Polski pod zaborami narzuciły pisarzowi jego własne przeżycia w rosyjskiej szkole , a także obserwacje stosunków politycznych w czasie pobytu na studiach w Warszawie . Problematyka narodowa została najbardziej wyeksponowana w powieści autobiograficznej pod tytułem `Syzyfowe prace' . Na podstawie osobistych przeżyć w szkole zaborczej w Kielcach ukazał autor rusyfikację młodzieży polskiej przez rosyjskich nauczycieli . Po upadku powstania styczniowego w Królestwie Polskim wzmogły się represje aparatu carskiego w stosunku do Polaków . Przejawy ucisku narodowościowego uwidoczniły się szczególnie w szkolnictwie , które stało się instytucją rusyfikatorską .
Stefan Żeromski , gorący patriota , wrażliwy na krzywdę i ludzkie cierpienie , będąc uczniem w szkole średniej w Kielcach boleśnie przeżywał terror narodowy stosowany przez pedagogów . Należał do tych , którzy opierali się odważnie metodom rusyfikatorskim zaborczej szkoły . Przeżycia swoje i kolegów przedstawił we wspomnianych już wcześniej `Syzyfowych pracach' . Łatwo jest się domyśleć , że fikcyjny Kleryków to w rzeczywistości Kielce . Wynaradawianie młodzieży w gimnazjum odbywało się planowo i systematycznie . Wszystkie przedmioty wykładane były w języku rosyjskim , chłopcy musieli uczyć się historii zaborcy . Dochodziło do takich paradoksów , że nieobowiązkowa nauka polskiego odbywała się po rosyjsku . Większość nauczycieli stanowili Rosjanie , nieliczna zaś garstka Polaków nie odgrywała w gimnazjum żadnej roli . W czasie lekcji miały miejsce rewizje w teczkach uczniów w poszukiwaniu zakazanych książek i pism . Zapraszano uczniów na sztuki rosyjskie , faworyzowano tych , którzy ulegli rusyfikacji . Młodzież żyjąca w dobrych stosunkach z kierownictwem rosyjskim była zdemoralizowana , np. częstowano ją papierosami . Podczas wykładów profesorowie szkalowali Polskę , opowiadając o kompromitujących wydarzeniach zaczerpniętych rzekomo z historii naszego kraju .
Uczniowie gimnazjum w Klerykowie nie pozostawali bierni w stosunku do rusyfikatorskich metod Moskali . Przeciwstawiali się wynaradawianiu różnymi sposobami . Główną rolę w tej akcji odgrywali uczniowie najstarszych klas - siódmej i ósmej . Opór przeciwko rusyfikacji rozpoczął się od przybycia do klerykowskiego gimnazjum wydalonego z warszawskiej szkoły ucznia - Bernarda Zygiera . Na lekcji języka polskiego zadeklamował on wiersz Adama Mickiewicza pod tytułem `Reduta Ordona' . `Występ' ten wywarł na chłopcach ogromne wrażenie , było to jakby obudzenie z letargicznego snu . W ich pamięci odżyły chwile z dzieciństwa , opowiadania rodziców i braci . Odnaleźli w tym wierszu to , co chcieli w nich zniszczyć Moskale . Dopiero teraz uświadomili sobie swoją bierność i obojętność w stosunku do Ojczyzny . Od tej pory zaczęły się regularne spotkania grupki ośmioklasistów . Odbywały się one w mieszkaniu Gontala a przychodzili na nie m.in. Zygier , Radek i inni . Chłopcy czytali zakazane dzieła literatury , głównie poezji romantycznej . Szczególne wrażenie wywołały na nich mickiewiczowskie `Dziady' . Oprócz poezji czytano także historię rewolucji, np. powstania listopadowego M. Mochnackiego . Rozwodzono się nad błędami i przyczyną upadku tych powstań . Zebrania nie ograniczały się tylko do wspólnego czytania książek . Każdy przygotowywał sprawozdania z treści ostatnio przeczytanego dzieła . Choć były także inne formy walki z rusyfikacją , największą rolę odegrała jednak poezja romantyczna . Jak pisze sam Żeromski :
„ Poezja i literatura epoki Mickiewicza odegrała w życiu Marcina rolę niezmiernie kształcącą . Przechodził wśród tych arcydzieł jak przez chłostę , jak między szeregami osób , które na niego patrzyły ze wzgardą . Dusza jego pod wpływem tej lektury mocowała się z własnymi błędami , ulepszała w sobie , ustaliła raz na zawsze w kształt niezmienny niby do białości rozpalone żelazo rzucone w wodę . ”
Trzeba dodać , że podobnie działo się z kolegami Borowicza . Szczególnie śmiało i radykalnie przeciwstawiali się rusyfikacji uczniowie pochodzenia chłopskiego , którzy walczyli o wyzwolenie nie tylko spod ucisku narodowego ale i społecznego . Świadczy o tym śpiewana przez Radka pieśń rewolucyjna .
Jest on głównym bohaterem wątku społecznego w `Syzyfowych pracach' . Pochodził z biednej , wiejskiej rodziny z Pajęczyna Dolnego . Jego rodzice pracowali jako fornale na folwarku pana . Radkowie mieszkali w czworakach , gdzie w jednej izbie gnieździła się cała rodzina , panował głód i niedostatek . Andrzej już od najmłodszych lat musiał ciężko - jak na swój wiek - pracować . O nauce nie mogło być mowy , gdyż szkół było mało i były one płatne. Na taki wydatek rodzice Radka nie mogli sobie pozwolić . Jednak dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności chłopak zdobył wykształcenie . Otóż na dworze mieszkał nauczyciel Paluszkiewicz , który uczył syna właściciela majątku . Andrzej dla przypodobania się mieszkańcom dworu umiejętnie przedrzeźniał guwernera . Paluszkiewicz dostrzegłszy zdolności chłopca postanowił go uczyć i wychować . Doszło między nimi do bliższej znajomości i wkrótce Andrzej zaczął pobierać pierwsze bezpłatne lekcje . Paluszkiewicz przygotował chłopca do nauki w szkole i wysłał go do progimnazjum w Pyrzygłowach . Na wakacje przyjeżdżał do Pajęczyna , gdzie pomagał rodzicom w pracy w polu . Nauka trwała cztery lata , niestety przy jej końcu zmarł Paluszkiewicz . Radek został sam , ale mimo trudnych warunków szkołę ukończył z oceną bardzo dobrą , którą zdobył dzięki wytrwałej pracy . Następnie Radek udał się pieszo do Klerykowa , gdzie zaczął udzielać korepetycji . Za zdobyte pieniądze wynajął sobie mieszkanie , stać go również było na wyżywienie . Wstąpił do gimnazjum , uczył się nocami , nieraz głodny i zmęczony . Nie upadał jednak na duchu i uparcie dążył do celu . Sytuacja Andrzeja w Klerykowie była trudna nie tylko ze względów materialnych . Wiele przykrości spotykało go również z racji pochodzenia . Musiał sporo wycierpieć z powodu naigrywania się i złośliwości ze strony kolegów oraz profesorów .
Widzimy więc , jak ciężka i długa była droga Andrzej Radka do wiedzy . Tylko dzięki przypadkowi , wyjątkowej pracowitości , wytrwałości i silnemu charakterowi mógł on spełnić testament swojego pierwszego nauczyciela , który brzmiał :
„ Nauka jest jak bezmierna rzeka . Im więcej jej pijesz , tym bardziej jesteś spragniony . Kiedyś zrozumiesz , jaka to jest rozkosz ... Ucz się , co tylko sił w tobie , żeby jej zakosztować . ”
Nieugięta postawa młodzieży oraz jej patriotyzm uczyniły wysiłki rusyfikatorów prawdziwie „ Syzyfową pracą ” .
„ Opowiadania ” Żeromskiego wydane w 1895 roku zawierają realistyczny obraz kapitalistycznej rzeczywistości , obrazują nędzę i krzywdę proletariatu . Swymi utworami chciał pisarz wpłynąć na tę część społeczeństwa , w której rękach spoczywał los ludu . Kreślił więc obrazy okrutne w swej prawdziwości , męczył i drażnił sumienia czytelników , odkrywał najbardziej bolesne rany , nie pozwalał pozostawać niewzruszonym i obojętnym . Udało mu się to znakomicie . „ Opowiadania ” w swej wymowie są tak prawdziwe i tyle w nich uczucia , że pozostawiają w umyśle czytelnika trwały ślad . Pisarz wydobył z ludu jego wartości moralne , o których mówi z głębokim liryzmem , dając tym samym do zrozumienia , że stoi zawsze po stronie ciemiężonych i wyzyskiwanych .
Problematyce społecznej poświęcone jest również opowiadanie `Zmierzch' , którego treścią są dzieje bezrolnego chłopa Gibały i jego rodziny .Ustrój kapitalistyczny zamiast poprawić , pogorszył jeszcze życiowo warunki ludzi mieszkających na wsiach . Gibałowie , aby w zimie nie umrzeć z głodu , muszą zarabiać na zakup żywności latem .Pracują oboje przy wykopie stawów , które zakłada właściciel folwarku . Ponieważ siły roboczej jest pod dostatkiem , pan obniża stawkę za wykopanie jednego metra sześciennego i wówczas Gibałowie muszą pracować dłużej , aby zarobić potrzebną im sumę pieniędzy . Robota jest trudna , gdyż pracuje się stojąc w błocie a wywożony taczką torf jest ciężki . Prócz tego w domu czeka na nich małe dziecko . Troska o nie powiększa się wraz z gęstniejącym mrokiem , szczególnie matka wprost umiera z lęku . Zapadający zmierzch jest jeszcze jednym bohaterem utworu . Potęguje nastrój przejmującej grozy , nędzy i zabójczej pracy biednych wyrobników wiejskich , zmęczonych fizycznie i załamanych psychicznie lękiem o dziecko , które kilkanaście godzin zamknięte jest w izbie bez jakiegokolwiek pożywienia i opieki .
W „ Zmierzchu ” zajął się Żeromski ważnym i palącym problemem niedoli wiejskiej biedoty w okresie kapitalizmu . Autor protestuje przeciw krzywdzie społecznej , pragnie wzruszyć społeczeństwo cierpieniem matki i ukazać istotę kapitalistycznego wyzysku . Miarą krzywdy chłopskiej jest lęk Gibałów o los samotnie pozostawionego dziecka . Oprócz wartości ideowych w opowiadaniu tym zauważyć możemy inne cechy artystycznej formy : elementy impresjonizmu w opisie zmierzchu , umiejętne operowanie światłem i cieniami . Obraz przyrody jest nie tylko tłem akcji , ale jak gdyby bohaterem współdziałającym z ludem . Wywołuje on nastrój lęku i smutku . Liryzm , którym przesycony jest opis wieczornego
mroku , budzi współczucie dla nieszczęśliwych ludzi , zmęczonych ciężką pracą w polu . Im bardziej nasila się ich cierpienie , tym większe staje się oburzenie czytelnika na wyzyskiwaczy , którzy są przyczyną nieszczęścia ludzi biednych . Utwór nie ma zakończenia , co jest charakterystyczne dla literatury realizmu krytycznego .
Jednym z wczesnych opowiadań Żeromskiego jest „ Doktor Piotr ” . Treść jego stanowi konflikt ideowo - moralny pomiędzy starym Dominikiem Cedzyną - urzędnikiem w cegielni , a jego synem - Piotrem - studiującym za granicą . Ojciec w trosce o syna wykorzystywał robotników zmniejszając im dniówkę , aby za tę cenę kształcić Piotra . Stary Cedzyna , znajdujący się w trudnych warunkach materialnych , powodowany miłością do syna , nie potrafił dostrzec zła w swoim postępowaniu , tym bardziej że miał na nie zezwolenie właściciela cegielni . Piotr po skończeniu studiów wrócił do ojca , pragnąc razem z nim mieszkać i wynagrodzić mu swym przywiązaniem długie lata samotności . Przeglądając jednak księgi handlowe zorientował się , że żył i kształcił się za pieniądze odbierane robotnikom . Pomimo , że gorąco kochał starego ojca , że rozumiał jego dobre intencje - wstrząsnęła nim pogarda w stosunku do niego , był obarczony jego nieludzką postawą wobec cierpiących nędzę robotników . Przeminęła nadzieja pozostania z ojcem . Doktor Piotr postanowił go opuścić i wyjechał za granicę . Pragnął zapracować i w jak najszybszym terminie oddać pieniądze wyzyskiwanym robotnikom .
Postawa doktora Piotra jest szlachetna i uzasadniona . Chciał być uczciwy w stosunku do biednych ludzi , zrozumiał istotę wyzysku kapitalistycznego . Nie chciał żyć kosztem pracy innych . Jego decyzja , chociaż słuszna , była w gruncie rzeczy utopijna , gdyż poświęcenie jednostki dla społeczeństwa nie zmienia sytuacji klasy wyzyskiwanej . Jednostka nie może zaradzić złu wynikającemu z układu stosunków kapitalistycznych . Piotr jest szlachetnym reformatorem , jednostką przeżywającą głęboko ogrom krzywdy ludzkiej i odczuwającą własną odpowiedzialność za zło szerzące się w
świecie . Z tego też powodu zdecydował się oddać całkowicie walce z wyzyskiem , za cenę rezygnacji ze szczęścia osobistego .
Przez postawę doktora Piotra autor wyraża swój protest przeciwko krzywdzie ludzkiej , walczy o poprawę życia wyzyskiwanego przez kapitalizm proletariatu . Żeromski głosi tu nieskuteczną ideę reformatorską , nie rozumiejąc , że warunki życia robotników mogła zmienić tylko rewolucja . Oprócz szlachetnej , choć ograniczonej ideologii , w opowiadaniu „ Doktor Piotr ” na uwagę zasługują wartości artystyczne utworu , przepojonego elementami emocjonalnymi . Liryzm dostrzegamy w opisie tęsknoty ojca za synem , jego rozpaczy po wyjeździe Piotra . Uczucia starca skazanego na dalszą samotność pogłębia fakt , że może już nigdy nie ujrzy syna . Są one miarą wyzysku kapitalistycznego , budzą one współczucie dla nieszczęśliwego ojca , potępienie ustroju społecznego , który jest przyczyną tak strasznych cierpień ludzkich .
Na podkreślenie zasługują tu charakterystyki postaci i ekspresjonistyczny obraz przyrody zimowej , będącej tłem smutku i beznadziei zrozpaczonego starca .
Charakterystycznym opowiadaniem jest utwór „ Rozdziobią nas kruki , wrony ... ” . Żeromski opisuje tu tragiczną śmierć powstańca i jego konia , na tle tego wydarzenia ukazując ważne problemy ideowe . Pierwszym z nich jest kwestia walki narodowowyzwoleńczej (powstania styczniowego) , drugie zaś dotyczy niechęci chłopów w stosunku do rewolucji szlacheckiej 1863 roku .
Zacofany i ciemny wskutek niewoli feudalnej lud nie ma poczucia więzi narodowej . Nienawidząc swoich ciemiężców nie chce im pomóc w powstaniu . W opowiadaniu chłop, który obdziera trupa powstańca, jest wyrazem oskarżenia szlachty za to, że nie wciągnęła ludu do walki narodowowyzwoleńczej i zaprzepaściła szansę zwycięstwa powstania styczniowego, że doprowadziła do zdziczenia i nędzy chłopa, który ciesząc się z łupu, cieszy się ze śmierci partyzanta.
Żeromski wiązał nadzieję wyzwolenia ojczyzny z masami ludowymi i protestował przeciwko egoizmowi klasowemu warstw posiadających.
Opowiadanie „ Rozdziobią nas kruki, wrony... ” ma duże wartości ideowe i walory artystyczne. W utworze posłużył się autor metodą naturalizmu, malując straszny, wprost fotograficznie nakreślony obraz śmierci Winrycha i okropne męczarnie rannego konia. Obraz ten można uważać za symbol krwawej klęski powstania styczniowego, gdyż pisarz często posługiwał się typowym dla okresu modernizmu symbolizmem. Z treści opowiadania tchnie miłość Żeromskiego do „ prostaczego ludu ”, co jest myślą przewodnia utworu.
We wczesnych opowiadaniach w sposób kunsztowny ukazał Żeromski prawdziwy obraz rzeczywistości politycznej i społecznej w Polsce. Swą emocjonalną postawą i liryzmem strał się oddziaływać na współczesnych , aby wskazać im najwyższy cel każdego Polaka: wyzwolenie ojczyzny spod zaborów i poprawę warunków życia ludu.
Powieść Stefana Żeromskiego „ Ludzie bezdomni ” jest pierwszym w naszej literaturze dziełem, które oprócz protestu nakazywało jeszcze przeciwdziałanie , czynną postawę wobec zła społecznego. Jedną z form walki przeciw niesprawiedliwości społecznej i krzywdzie warstw uciskanych jest u Żeromskiego bezdomność , którą wiąże z ofiarnictwem i filantropią . Podkreślił to autor w tytule tej powieści . Obecnie ujemnie oceniamy tę metodę postępowania , gdyż rozumiemy , że była ona bezcelowa . Potrzebny był konkretny program walki rewolucyjnej , prowadzącej do zmiany ustroju.
Stefan Żeromski w „ Ludziach bezdomnych ” przedstawia warunki życia i pracy różnych grup społecznych , przede wszystkim proletariatu miejskiego i wiejskiego . Żyje on w dusznych , ciasnych suterenach (rodzina Judyma) , przymiera głodem , dzieci nie mogą się uczyć , cały dzień pozostając bez opieki rodziców , którzy aby utrzymać rodzinę muszą pracować od rana do nocy w fabrykach (np. Wiktor Judym w stalowni , jego żona w fabryce cygar) . W zakładach , kopalniach robotnicy pracują w strasznych warunkach , w pomieszczeniach bez wentylacji . Powoduje to , że są oni przeżarci chorobami , cierpieniem i przedwcześnie umierają . Nie lepiej jest na wsi , gdzie chłopi pracują we dworach . Są wyzyskiwani (czternastogodzinny dzień pracy , pracuje cała rodzina , nawet dzieci) , mieszkają w czworakach . Liczne rodziny wegetują w małej izbie , bez podłogi i żadnych wygód . Wodę piją z zanieczyszczonej rzeki , co sprzyja powstawaniu licznych epidemii .
Warstwy wyższe : kapitaliści i ziemianie mają luksusowe warunki życia oraz wszelkie wygody i przyjemności (np. pensjonariusze zakładu lekarskiego w Cisach) . W postaci szlachetnego człowieka i prawdziwego lekarza - doktora Judyma zamknął Żeromski swój pogląd na potrzebę i formę walki o poprawę warunków sanitarnych i materialnych ludzi pracy. Doktor Judym całe swe życie poświęcił tym dążeniom , próbował na różne sposoby walczyć z niesprawiedliwością społeczną i obojętnością . Niestety poniósł klęskę , czego symbolem jest rozdarta sosna. Stało się tak dlatego, że Żeromski obok ogromnej wrażliwości na zło i cierpienie ludzkie nie posiadał właściwej postawy ideowej i nie widział stosownej drogi do zmiany warunków życia i pracy proletariatu w konkretnym programie walki. Autor wyznawał poglądy reformatorskie i uczynił głównego bohatera powieści ich rzecznikiem. Doktor Judym jest więc człowiekiem o wielkim poczuciu odpowiedzialności i etyki lekarskiej. Nie waha się zrezygnować ze szczęścia osobistego dla dobra ogółu, w imię poprawy doli klas upośledzonych. Żeromski przez usta Judyma wyraża sens idei ofiarnictwa, filantropii i bezdomności, wypowiadając żarliwie swój gorący i humanitarny apel do społeczeństwa:
„ Nie mogę mieć ani ojca , ani matki , ani żony , ani jednej rzeczy , którą bym przycisnął do serca z miłości , dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory . Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden , żeby obok mnie nikt nie był , nikt mnie nie trzymał . ”
Bohater „ Ludzi bezdomnych ” jest typowym idealistą , który w przekonaniu o swojej wielkiej odpowiedzialności za losy społeczeństwa podjął utopijną walkę z niesprawiedliwym ustrojem kapitalistycznym . Jest on bezsilny wobec zła społecznego , gdyż nie potrafi znaleźć skutecznej metody rewolucyjnej walki w szeregach partii robotniczej , która w tym czasie (1900r. - wydanie „ Ludzi bezdomnych ”) już istniała . Błąd ideologiczny Stefana Żeromskiego polega na tym , że doktora Judyma uczynił on bohaterem walczącym za lud , ale bez ludu , bez pomocy jakiejś grupy społecznej . Autor wskutek pewnych ograniczeń ideologicznych dokonuje obrony idealisty inteligenckiego , który sam ustanawia swój program walki , program w konsekwencji nie prowadzący do niczego , bo oderwany od założeń rewolucyjnych . Aby zrealizować szlachetne i humanitarne dążenia społeczne wrażliwego na ucisk klasowy i cierpienie ludzkie pisarza , którego w powieści reprezentuje doktor Judym , potrzebna była wspólna solidarna walka klasy robotniczej i chłopów . W niej znaleźć się też powinni szlachetni inteligenci typu doktora Judyma.
Zaangażowanie społeczne i polityczne Stefana Żeromskiego znalazło artystyczny wyraz w powieści związanej z powstaniem styczniowym pod tytułem „ Wierna rzeka ” . Dzieło to powstało w Paryżu w roku 1912 w związku z obchodami pięćdziesiątej rocznicy rewolucji 1863 roku . Nosiło ono podtytuł „ Klechda domowa ” . Wyraził w niej pisarz swój stosunek do powstań narodowych , łącząc ze sobą problematykę społeczną i polityczną . Fabułę powieści stanowi romans powstańca - księcia Józefa Odrowąża i ubogiej szlachcianki - Salomei Brynickiej . Po wybuchu powstania pozostała ona we dworze krewnych - Niezdołach -sama , ze starym głuchym kucharzem , ponieważ ojciec jej wstąpił do szeregów powstańczych.
Odniósłszy ciężkie rany w bitwie pod Małogoszczem Odrowąż ostatnim wysiłkiem przedostaje się do dworu w Niezdołach . Ucieka przed grupą chłopów , którzy chcieli go schwytać i odstawić jako „ czerwonego buntownika ” do władz rosyjskich . Dzięki pomocy Salomei i starego sługi Szczepana , którzy leczą go i ukrywają z narażeniem życia przed przeciągającymi przez Niezdoły oddziałami Moskali , powstaniec dochodzi do zdrowia . Wśród zgliszcz i ruin , wśród ciągłych niebezpieczeństw rodzi się uczucie miłości . Niestety zostaje ono brutalnie zerwane przez przybyłą po syna księżnę Odrowążową . Arystokratka za uratowanie syna daje Salomei pieniądze i wmawia jej konieczność zrezygnowania z małżeństwa . Nie dopuszcza nawet do siebie myśli , aby jej syn ożenił się z biedną szlachcianką , córką oficjalisty dworskiego .
Żeromski przedstawił w tej powieści obraz antagonizmów klasowych między magnaterią a drobną szlachtą .
Ocena powstania , określenie źródeł jego klęski i upadku wypływa w „ Wiernej rzece ” z opisanych wydarzeń , socjalnego podłoża tej akcji zbrojnej . Podstawowa siła militarna powstania to drobna szlachta oddana sprawie (np. rodzina Rudeckich , która traci w walce trzech synów i cały majątek) . Autor przeciwstawił tej warstwie społecznej magnatów , którzy czynią wszystko , aby wyrwać z ognia walki i wywieźć za granicę swych synów zasilających sporadycznie obóz „ białych ” . Przykładem jest księżna Odrowążowa .
„ Gdzież go tu wywieźć z kraju? Pojadę tam - znajdą? Pojadę w inne miejsce - wszędzie go znajdą! Wezmą do więzienia! Powieszą na moich oczach, albo i za oczami! Więc co? Trzeba go wywieźć za granicę ”.
Magnateria uważa powstanie za zbędne szaleństwo , którego należy unikać . Obok tych dwóch grup społecznych autor przedstawia również i chłopów , czyniąc to zgodnie z prawdą dziejową . Postawa chłopstwa była zależna od stosunków agrarnych panujących aktualnie na danym terenie . Tam , gdzie ucisk był słabszy , chłopi sprzyjali powstaniu (np. chłop , który przybył do Salomei z wieścią o śmierci jej ojca) . Natomiast tam , gdzie lud nadal doznawał krzywdy , gdzie istniała przepaść między wsią i dworem , chłopi patrzyli wrogo na szlacheckie powstanie (np. grupa chłopów usiłowała schwytać rannego Odrowąża) . Taki sposób przedstawienia postawy chłopów względem powstania świadczy o dobrej orientacji społeczno-politycznej i wielkiej wnikliwości pisarza .
„ Tylu zginęło! Chłopi polscy zwozili rannych do urzędu po klęsce miechowskiej w ręce kata . Niezłomna niewolniczość ducha możnych i straszliwa ciemnota ubogich podały sobie dłonie .”
„ Wierna rzeka ” jest więc powieścią o klęsce powstania i miłości biednej szlachcianki skrzywdzonej przez magnata (nieświadomie przez syna i świadomie przez matkę) . Zarówno tragizm klęski powstania jak i podeptanie ludzkich uczuć przedstawia Żeromski z wielką pasją i emocją , sugerując , że w jednym i drugim wypadku u podstaw leżał wadliwy układ stosunków społecznych , który należy zmienić .
Przez twórczość wielkiego pisarza realizmu krytycznego przewija się problem krzywdy społecznej i cierpienia ludzkiego . Problematyka społeczna przeplata się z tematyką narodową i to zarówno w okresie niewoli politycznej Polski tzn. do 1918 roku jak i po odzyskaniu przez nią niepodległości czyli w okresie międzywojennym . Po wyzwoleniu pisarz jako świetny obserwator dostrzegał w swojej ojczyźnie niesprawiedliwość społeczną i błędy rządu sanacyjnego . Szybko rozczarował się do Polski burżuazyjnej , wyzwolonej spod jarzma zaborców i zrozumiał , że zadaniem pisarza jest nadal walka o poprawę stosunków społecznych i politycznych w kraju . Wyrazem tych dążeń Żeromskeigo była ostatnia powieść jego życia pt. „ Przedwiośnie ” , wydana w roku jego śmierci - 1925.
W powieści tej , składającej się z trzech części - „ Szklane domy ” , „ Nawłoć ”, „ Wiatr od wschodu ” przedstawił autor obraz międzywojennej rzeczywistości polskiej . Szukał sposobu zmiany sytuacji społecznej i politycznej w kraju burżuazyjnym , czyniąc „ Przedwiośnie ” pytaniem o przyszłe losy Polski. Dokonując przekroju społeczeństwa polskiego w latach dwudziestych nakreślił obraz życia warstw niższych : robotników i chłopów , wykorzystywanych zarówno przez ustrój kapitalistyczny jak i przez rząd sanacyjny . Przedstawiając koleje życia głównego bohatera „ Przedwiośnia ” - Cezarego Baryki , ukazał pisarz nędzę klasowego miasteczka , liche budownictwo , głód i tragiczne dzieciństwo młodego pokolenia wychowującego się na ulicy . Poznaje czytelnik tragiczny los ludzi z warszawskich przedmieść , niedostatek , straszne warunki mieszkaniowe i głód robotników , którzy buntując się przeciwko swojemu losowi maszerują na Belweder . Domagają się oni od władz lepszych warunków pracy i płacy , możliwości znośnego wegetowania. Kreśląc te wstrząsające obrazy przeciwstawia je autor wygodnemu i luksusowemu życiu ziemiaństwa , którego charakterystyce poświęca druga część powieści - „ Nawłoć ” . Pobyt Cezarego w majątku przyjaciela z okresu wojny - ziemianina Wielosławskiego pozwala dostrzec wielki kontrast między życiem proletariatu a warunkami bytowymi klas posiadających . Mieszkańcy Nawłoci i okolicznych folwarków prowadzą pasożytniczy tryb życia, nie zajmują się niczym ważnym a czas poświęcają tylko rozrywkom i życiu towarzyskiemu. Pasożytują oni na pracy chłopów - fornali.
„ Przedwiośnie ” jest oskarżeniem Polski burżuazyjnej o niesprawiedliwe stosunki społeczne i o niewłaściwe formy życia politycznego . Wymowa ideologiczna dzieła wyraża się we wskazaniu narodowi polskiemu potrzeby poprawy stosunków politycznych i społecznych w kraju . Autor „ Przedwiośnia ” szuka sposobu zmiany na lepsze w postępie technicznym (szklane domy) , w proponowanych przez ministra Gajowca reformach rolnych , w których Żeromski zawiera swoje własne poglądy społeczno-polityczne , w rewolucji , której zbliżanie się przeczuwa . Szklane domy to mit , fikcja , nierealne marzenia chorego starca stęsknionego za ojczyzną . Żeromski wysuwając tę koncepcję , sam ją obala , konfrontując utopię Seweryna Baryki z rzeczywistością Polski sanacyjnej , oglądanej przez jego syna Cezarego w kresowym miasteczku .
Pisarz chciał tylko wskazać na widmo niepotrzebnej rewolucji , której był przeciwnikiem, ostrzec przed nią , przerazić nią , postawić przed narodem pytania , co będzie dalej , co należy czynić , aby skierować rozwój Polski na tor właściwy? Powieść nie dała jednoznacznej odpowiedzi na te pytania. Autor zarysował co prawda pewne możliwości rozwiązań , ale nie opowiedział się wyraźnie za żadną z nich.
W „ Przedwiośniu ” po raz pierwszy w literaturze państwo polskie w okresie dwudziestolecia międzywojennego ukazane zostało jako aparat ucisku klasowego i narodowościowego . Autor wyraźnie nakreślił , jak przebiegała granica walki klasowej . Jako pierwszy z pisarzy polskich dostrzegł w ruchu komunistycznym przeciwnika istniejącej wówczas Polski burżuazyjnej .
„ Przedwiośnie ” pozostało w naszej literaturze jako najsilniejsze oskarżenie Polski obszarniczo-kapitalistycznej dwudziestolecia międzywojennego .
Stefan Żeromski , wybitny pisarz okresu Młodej Polski, przedstawiciel realizmu krytycznego pozostawił Ojczyźnie wielki dorobek literacki , stanowiący duży wkład w dzieje literatury polskiej . Twórczość pisarza stanowi ogromne osiągnięcie w naszej kulturze na przełomie XIX i XX wieku. Przepojona jest ona gorącym patriotyzmem , którego nauczał przy pomocy właściwego epoce stylu nadmiernie uczuciowego liryzmu , który odzwierciedlał głębokie przeżycia wewnętrzne pisarza w stosunku do spraw narodu. Umiał trzeźwo ocenić otaczającą go rzeczywistość i jako realista ukazywał prawdę , najczęściej przykrą i bolesną , ale uwypuklającą istotę ówczesnej sytuacji historycznej . Oprócz zagadnień narodowych i obywatelskich cechowało Żeromskiego zaangażowanie społeczne , dążenie do stworzenia ludzkich warunków życia robotnikom i chłopom . Ta społeczna i humanitarna postawa pisarza przejawia się we wszystkich prawie jego utworach . Jako człowiek wrażliwy na cierpienia ludzkie chciał uchronić swych rodaków od rozlewu krwi , ustrzec przed ofiarami , których wymagała walka klasowa . Dlatego między innymi przeciwstawiał się rewolucji , marząc o bezkrwawym sposobie zmiany stosunków społeczno - politycznych w Polsce.
Język i styl pisarza , cechuje najwyższe uczuciowe zabarwienie , mocne emocjonalnie określenia są wyrazem wewnętrznej postawy . Charakteryzuje go serdeczna pasja , ogrom uczucia i troska o dobro człowieka i narodu.
Utwory Żeromskiego , chociaż straciły cechę aktualności , uczą do dzisiaj oddania się sprawom najwyższej wagi , umiłowania ojczyzny i narodu , piękna ziemi ojczystej , jego języka i historii. Nawet pobieżny przegląd reprezentatywnych utworów Żeromskiego budzi w czytelniku podziw dla ogromu uczuć i pragnień pisarza , który przez całe życie walczył o szczęście ojczyzny. Słusznie podkreślał pisarz swój silny związek z narodem, w szczególności z jego najniższymi warstwami . Najważniejszą jego zaletą jest głębokie uczucie umiłowania ojczyzny i ludu oraz serdeczna troska o losy kraju . Wielkie walory postawy moralnej pisarza i ogromne wartości emocjonalne jego dzieł stały się uzasadnioną przyczyną kultu Żeromskiego . Pisarz odegrał dużą rolę w pogłębianiu świadomości narodowej i odpowiedzialności obywatelskiej . Uczył naród polski jak ma postępować , przemawiał do ludzkich serc i sumień.
W roku 1924 był kandydatem do nagrody Nobla, a w roku 1925 pierwszym laureatem państwowej nagrody literackiej.