RZECZYPOSPOLITA SZLACHECKA

DEMOKRACJA SZLACHECKA (1454-1764) - USTRÓJ:

PODSTAWY PRAWNE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ:

1) Przywileje cerkwicko-nieszawskie - 1454 rok:

- król nie będzie nakładał nowych podatków ani nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich

- szlachta ma prawo do wydawania instrukcji sejmowi i do jednomyślności

2) Konstytucja Nihil Novi - 1505 rok:

- była ustawą sejmu radomskiego, wszelkie uchwały króla wymagały zgody izby poselskiej i senatu

- nic o nas bez nas (szlachta)

3) Akt unii polsko-litewskiej - 1569 rok:

- wprowadzenie federacji: złożone państwo z dwóch równorzędnych części: Korony i Litwy pod nazwą Rzeczpospolita Obojga Narodów ze wspólnie obieralnym królem, wspólnym sejmem i polityką zagraniczną

- system republikański, a nie monarchia, państwo w którym władzy monarszej nie ma, a wybierają ludzie

- król jest dożywotnią głową państwa wybieraną wspólnie dla Korony i Litwy, ale szlachta może go odwołać

- wspólna moneta (o tej samej wartości), swobodny przepływ ludzi i kapitału, ludzie mogli swobodnie nabywać nieruchom.

4) Artykuły henrykowskie - 1573 rok:

- nazywane I konstytucją Rzeczpospolite, zawierała prawo fundamentalne, obowiązujące ogólnie

- ustawa ta nie powinna być zmieniana ani ograniczana w teorii (nieudana próba zmiany przez Jana Zamoyskiego)

- określała zasady obejmowania tronu: elekcyjność, wybierać mógł każdy szlachcic, zawsze był 1 kandydat, nie wolno było wybierać nowego króla za życia obecnego, obowiązywała wolna elekcja

- określała zasady zwoływania sejmu: król nie może rządzić bez sejmu, co najmniej raz na 2 lata musi zwołać sejm

- przywrócono prawo oporu - możliwość obalenia króla jeśli nie przestrzega praw i zwyczajów: konfederacja - związek przeciwników króla chcących go obalić, król uważa to za bunt; sejm pacyfikacyjny - król i ludzie idą na ustepstwa: król zostaje na tronie ale przysięga poprawę

- przesłanki tolerancji religijnej - nie można ograniczać ludzi w prawach ze względu na wyznanie

- potwierdzono przywileje szlacheckie

5) Akt Konfederacji Warszawskiej - 1573 rok - włączona została do artykułów henrykowskich

6) Ustawa o Trybunale Koronnym - 1578 rok:

- ograniczeni władzy królewskiej w sądownictwie, król zrzekł się uprawnień sądowych,

- powstały sądy II instancji, na które wpływ miała szlachta, a nie król

Instytucje ustrojowe Demokracji Szlacheckiej: 1) Sejmiki; 2) Sejm; 3) Król; 4) Sądy

1) SEJMIKI

- szlachta realizowała poprzez nie swoje prawa, były narzędziami demokracji bezpośredniej

- były to zebrania ogółu szlachty z danego terytorium, decydującą rolę odgrywała szlachta-posesjonaci

- decyzje podejmowane są zgodą powszechną - nie ma głosowania, przewodniczy MARSZAŁEK

- udział w sejmiku był prawem a nie obowiązkiem

- sejmiki odbywały się w stałych miejscach i tych samych miejscowościach - kościół / cmentarz przykościelny

- zwoływane były przez króla, a część z mocy prawa; limitacja obrad - odraczanie obrad na następny rok

- miały kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych - rządzili nimi magnaci

- w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, iż sejmiki nie mogą decydować w sprawach podatków i wojska (tylko król może)

sejmiki przedsejmowe - opiniowanie propozycji królewskich zgłoszonych na najbliższy sejm, wyrażał wiążącą opinię o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posłom i sejmiki uzurpowały sobie inicjatywę ustawodawczą

sejmiki relacyjne - posłowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu

sejmiki gospodarcze - wykształciły się z sejmików relacyjnych, decydowały w sprawach podatków

sejmiki deputacyjne - wybierały sędziów do trybunału

sejmiki kapturowe - przejmowały zarząd jednostką admin., upoważniały miejscowe sądy do działalności

sejmiki generalne - były prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym, odbywały się pomiędzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrwały najdłużej

sejmiki elekcyjne - wybierały kandydatów na urzędy

2) SEJM

SENAT:

- powstał z dawnej Rady Królewskiej, obradom przewodniczył król, jeden z marszałków lub kanclerz

- w jego skład wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanów,

- senatorowie pełnili funkcję dożywotnio i pochodzili z nominacji króla, było ich około 130-140

- senat nie miał samodzielnych uprawnień, uczestniczył w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Król miał ostatnie słowo

- działał jako izba parlamentu i jako Rada Króla

IZBA POSELSKA:

- składała się tylko z posłów wybranych na sejmikach, posłowie mieli ograniczony mandat, postępowali zgodnie z instrukcją swoich wyborców i byli ich pełnomocnikami; liczba posłów od około 50 (początek) do ponad 200 (XVIII wiek)

- poseł mógł modyfikować, przyjmować i odrzucać propozycje rządowe

- Izbie Poselskiej przewodniczył marszałek wybierany spośród posłów

KOMPETENCJE PARLAMENTU:

- pełnia władzy ustawodawczej (z zastrzeżeniem niektórych jej dziedzin dla monarchy); uchwały podatkowe

- decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykłych

- obciążenia finansowe dla wszystkich stanów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola władzy wykonawczej

- po śmierci Batorego mógł nadawać prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom

PROCES USTAWODAWCZY:

- na początku sejmu wspólne posiedzenie 3 sejmujących, na którym przedstawiano projekty ustaw

- prowadzono potem oddzielne dyskusje - sejm debatował nad ustawami, król+senatorowie = sąd sejmowy

- dyskusji przewodniczył marszałek - był ciągle czynny i nie miał zastępców, mógł też wprowadzać modyfikacje projektu

- nie było quorum - o tym, czy jest wystarczająca liczba posłów decydował marszałek

- marszałek musiał pozostawać w stałym kontakcie z królem, bo musiał uzyskać zgodę na unifikację

- 2 części dyskusji: 1 - marszałek przedstawiał projekt, a posłowie mówią czy się zgadzają na jego przyjęcie; 2 - w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie „za” i „przeciw”, marszałek decydował kiedy przerwać dyskusję, od Batorego wystarczył sprzeciw 1 posła, aby projekt odłożyć

- marszałka wybierano w głosowaniu na początku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Małopolski, zawsze musiał być bogatym ziemianinem

- marszałek wydawał przyjęcia i reagował na porządek w izbie, insygniem władzy była drewniana laska marszałkowska

- obrady izby poselskiej były jawne

- potem marszałek przekazywał projekt do senatu i króla, król nadawał sankcję ustawie podpisując ją

- ustawa wchodziła w życie w momencie publikacji, ogłaszana była przez heroldów miejskich

3) KRÓL

- traci część swoich uprawnień - zmieniona zostaje zasada wyboru króla, przywrócone prawo oporu

władza ustawodawcza - uprawnienia w stanowieniu prawa dotyczące miast królewskich, dóbr państwowych (własność króla), spraw wyznaniowych (wydawanie edyktów), systemu celnego

władza wykonawcza - był głową państwa, powoływał urzędników publicznych, nadawał godności, kontrolował administrację, kierował polityką zagraniczną, dysponował majątkiem państwowym

władza sądownicza - był sędzią najwyższym, do niego należała wykładnia prawa, rozpatrywał problemy odsyłane do niego przez sądy, Zygmunt Stary zrzekł się na rzecz włościan sądownictwa nad chłopami, Batory zrzekł się większości praw sądowych a swoje uprawnienia apelacyjne przekazał trybunałom, Sąd Królewski rozbił się na mniejsze sądy bez udziału króla

WYBÓR KRÓLA:

- zmienił się sposób wyboru króla po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów

- król był wybierany przez ogół członków stanu szlacheckiego

- nie można było wybierać następcy króla za jego życia

- interrex - w okresie bezkrólewia był nim prymas - nie miał wszystkich uprawnień króla, zwoływał sejm, prowadził negocjacje z chętnymi do objęcia tronu

ETAPY PROCESU WYBIERANIA:

1. Sejm Konwokacyjny - negocjacje z kandydatami na tron w celu wyłonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji - naruszeń systemu prawa przez poprzedniego króla,

2. Sejm Elekcyjny - zbierał się wraz ze zjazdem elekcyjnym całej szlachty, decydowali który z kandydatów zostanie przedstawiony Sejmowi Koronacyjnemu, układał pacta conventa (umowy pomiędzy szlachtą a nowym królem, stawiające mu określone warunki)

3. Sejm Koronacyjny - najpierw przysięga koronacyjna (artykuły henrykowskie, przywileje szlacheckie i pacta conventa), w momencie koronacji przestawały działać sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji król decydował czy przyjmuje ustawy uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederację gener.

4) SĄDOWNICTWO

Sądownictwo stanowe: Sąd Monarszy, Sądy Centralne (powszechne), Sąd Sejmowy, pozostałe sądy stanowe

Sądy Kościelne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie - bez zmian

Sądy Dominialne - umocnienie ich pozycji

apelacje - rezygnacja króla ze zwierzchnich praw sądowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczność orzeczeń dla Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadziła instytucję apelacji od orzeczeń sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich

SĄD KRÓLEWSKI - był instancją najwyższą

TRYBUNAŁ KORONNY:

- powołany w 1578 roku, zbierał się w Lublinie wiosną i latem, w Piotrkowie jesienią i zimą

- sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych)

- w sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy, sąd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w których jedną ze stron był duchowny i chodziło o dobra duchowne

- na czele Trybunału stał Marszałek, duchowni wybierali prezydenta

- rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich,

- wyroki wymagały jednomyślności, większość dopiero w 3 głosowaniu, jeśli brak większości - sprawa kierowana do sądu królewskiego

- w 1581 roku powołano Trybunał Litewski dla Wielkiego Księstwa

SĄDY CENTRALNE (za S. Batorego):

SĄD ASESORSKI - sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych i prywatnych, o nadużycia i przestępstwa wysokich urzędników, sądy w miastach królewskich, spory pomiędzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opierał się na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chełm.)

SĄD REFERENDARSKI - sądzą referendarze, sprawy o dobrach państwowych, o powinności i obciążenia chłopskie, odwołania chłopów i w sprawach karnych, posługiwał się językiem poslkim, uproszczona była procedura, mogły dać stronom zastępstwo procesowe z urzędu i same egzekwowały swoje wyroki

SĄD MARSZAŁKOWSKI - sprawy o najem lokali w Wawie między szlachtą a mieszczaństwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porządku i bezpieczeństwa na dworze królewskim, Sąd Najwyższy w państwie, sądził sprawy w I i II instancji

SĄD SEJMOWY - sąd kasacyjny od wszystkich sądów i trybunałów, może sam wydać nowy wyrok, decydował o wznowieniu postępowania, miał prawo przyjmowania remisji, funkcjonował tylko podczas sejmu, przewodniczył mu król, a jeśli król był stroną, to przewodniczył marszałek koronny

- orzekał w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, nadużyciach skarbowych wyższych urzędników, gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagrożone karą śmierci, banicji, konfiskaty dóbr, ważne dla skarbu państwa sprawy cywilne

SĄD RELACYJNY - rozpatrywał odwołania od wyroków książąt lennych i prawosławnych biskupów, bo zlikwidowano patriarchat

SĄDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE - w okresie bezkrólewia jako sąd apelacyjny i najwyższy, rozwiązywały się w momencie koronacji nowego króla

SĄDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) - orzekali desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, oni z kolei powoływali superarbitra - przewodniczącego

1. Model ustrojowy szlacheckiej Rzeczpospolitej

1. Odmiana monarchii stanowej (obok monarchy udział w rządzeniu państwem podporządkował sobie inne stany).

2. W innych państwach ewolucja monarchii stanowej przekształciła się w monarchię absolutną, w RP zabrakło sił społecznych, na których monarchia mogła by się oprzeć.

3. Zabrakło też po zakończeniu wojny trzynastoletniej(1454-1466) zagrożenia z zewnątrz, które zmuszałoby szlachtę do troszczenia się o utrzymanie stałej armii i przekazywanie królowi pełnomocnictw związanych z obroną kraju.

4. Ewolucja modelu monarchii stanowej-Uczestniczącym we władzy obok monarchy- „narodem politycznym” była zarówno średnia szlachta, jak i magnaci.

5. Czasy Rzeczpospolitej szlacheckiej, obejmujące blisko trzy i pół wieku, przedstawiają się w sposób zróżnicowany.

6. Wyróżniamy dwa podokresy Rzeczpospolitej szlacheckiej a) demokracja szlachecka, b) oligarchia magnacka.

2. Demokracja szlachecka (1454-1652)

1. Wzrost aktywności politycznej średniej szlachty

2. Eliminacja mieszczaństwa z życia politycznego oraz umocnienie poddaństwa chłopów- wyraz we wzroście znaczenia sejmików ziemskich które w połowie XVw. Wkraczały coraz bardziej w sferę rządzenia.

3. W pierwszej połowie XVI w szlachta prowadziła uporczywą walkę przeciw silnej magnaterii i związanej z nią Zygmuntowi I Staremu; rokosz lwowski(wojna kokosza)-1537r.

4. Sukcesy demokracji szlacheckiej (polowa XVI w do połowy XVII)

1. Program szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego sformułował Jakub Przyłuski ,a postulaty egzekucjonistów na sejmie reprezentował Mikołaj Sienicki.

2. Postulaty egzekucjonistów:

1. Egzekucja dóbr

2. Inkorporacja Prus Królewskich

3. Unia z Litwą

3. Szlachta ugruntowała wolność religijną (A.F. Modrzewski-O naprawie Rzeczypospolitej);( S. Orzechowski - apologety „złotej wolności” szlacheckiej)

4. Uniezależnienie się szlachty od króla w zakresie władzy sądowniczej- Trybunał Koronny (1578r)

5. Ukształtowanie się w myśli politycznej doktryny państwa prawnego:

1. Król podlega jak każdy prawom ustanawianym przez sejm jako reprezentacje „narodu politycznego”-szlachty

6. Od schyłku XVI- początku XVII w. zaczynało się stopniowe umacnianie pozycji magnatów.

7. Po inkorporacji ziem południowo ruskich w 1569r. do Korony zintensyfikował się proces zróżnicowania tej ludności na późniejszych Ukraińców i Białorusinów; - wpływowy sojusznik litewsko-ruski.

8. Wzmacniał się kościół katolicki- unia brzeska (1596r.)- obrócił się przeciw tej części wyznawców kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej, która broniła religijnej, a przez to i narodowej tożsamości.-Kontrreformacja

3. Oligarchia magnacka(1652-1764)

1. Zmiany w układzie sił wewnątrz „narodu politycznego”

2. Model ustrojowy państwa nie uległ zmianie

3. Umocnienie pozycji magnatów w aparacie władzy wpłynął na charakter ustroju społeczno-politycznego

4. Kryzys demokracji szlacheckiej przejawił się w latach 1606-1607 kiedy w tzw. rokoszu sandomierskim (rokosz Zebrzydowskiego)- szlachta średnia podjęła walkę z kontrreformacją - pod hasłem walki z „absolutum dominium”- klęska rokoszan umocniła pozycje magnatów, ale osłabiła króla

5. Dominacja magnatów zwłaszcza po rokoszu Lubomirskiego(1666-1667), kiedy pogłębił się kryzys władzy monarszej, szła w parze z utrzymywaniem się doktryny równości szlacheckiej („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”)

6. Rywalizujące ugrupowania (fakcje) magnackie

7. Terytorium państwa w rezultacie utraty lewobrzeżnej Ukrainy wraz z Kijowem na prawym brzegu Dniepru, część Podola i ziem północno-wschodnich zmniejszyło się w końcu XVII w. do 773 tys. km- tak do I rozbioru (1772)

8. Wspólne cele szlachty i magnaterii wynikające ze istniejących stosunków społecznych i ustrojowych:

1. Utrzymanie monopolu władzy politycznej i dziedziczenia uprzywilejowania, przy ograniczeniu do minimum czy wręcz uniemożliwienia awansu jednostek i grup wywodzących się z innych stanów

2. Doprowadziło to do ograniczenia uprawnień króla, decentralizacji władzy, dezorganizacji aparatu państwowego, zastępowanego czasem prywatnym aparatem „państw magnackich”

3. Wzrost zjawisk które niekiedy określa się jako „wtórne rozdrobnienie feudalne”

4. Wzrost instytucji wywodzących się ze średniowiecza, które później się zdeformowały;

1. Prawo oporu panującemu- przekształciło się w rokosze- w artykułach henrykowskich

2. Konfederacje- przekształciło się w rokosze

3. Zasada jednomyślności- przekształciło się w liberum veto i praktykę zrywania sejmów i sejmików

5. Prowadziło to do anarchii, a w konsekwencji do ograniczenia suwerenności państwowej Polski, widocznego już w czasach saskich

9. W dobie oligarchii magnackiej rozwinęły się kontr reformacja oraz ideologia „złotej wolności”- wyraz tego w tzw. Sarmatyzmie -bezkrytycznej apologi szlachecko magnackiej

10. W Anglii rewolucja burżuazyjna w połowie XVII w utorowała drogę monarchii konstytucyjnej, w sąsiadujących z Rzeczpospolitą państwach ustalał się absolutyzm realizujący liczne reformy w zakresie unowocześnienia aparatu władzy, systemu zarządu krajem oraz organizacji wojska. Na tym tle Rzeczpospolita drugiej połowy XVII i pierwszej XVIII stanowiła wyraźny anachronizm.

2. Władza królewska

1. Pozycja króla i jego kompetencje

1. Król w RP uważany był za dzierżyciela najwyższej władzy-suwerena

2. W drugiej połowie XV w zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał; Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492)i Jan Olbracht stosowali system rządów osobistych (1492-1501)-koncepcja król jest jedynym podmiotem suwerenności w panstwie(symbol korona zamknięta z małym jabłkiem i krzyżykiem u góry-na wzór cesarski- rex est imperator in regno suo)

3. Zygmunt I Stary opierając się na magnatach starał się zahamować ruch szlachecki, który dzięki konstytucji Nihli Novi (1505) uzyskał współudział we władzy dla swoich reprezentantów- Zygmunt I- król senatorski

4. Koncepcja średniej szlachty ograniczająca władzę królewską to koncepcja suwerenności prawa, któremu podporządkowany jest także król. Suwerenność prawa miał realizować król wespół ze stanem szlacheckim w sejmie

5. Niezależnie od rosnącego znaczenia sejmu , ostatni Jagiellonowie Zygmunt I Stary(1506-1548) i Zygmunt II August (1548-1572) potrafili utrzymać szeroki zakres władzy królewskiej-dzięki władzy rozdawniczej króla tj. rozdawanie urzędów, starostw, nominacje biskupów i niektórych opactw

6. Osłabienie władzy królewskiej rozpoczęły elekcje po 1572r- król ograniczony przez pacta conventa i artykuły henrykowskie

7. Stefan Batory (1576-1586) szukając oparcia w szlachcie przeciw buntującym się magnatom , król uczynił ustępstwa na jej rzecz, powołując Trybunał Koronny (1578)

8. Rokosz sandomierski (1606-1609) głosił walkę z absolutum dominium głosząc hasło; „ w Rzeczpospolitej ciało jej szlachta, jest ważniejsze od głowy, króla” -art. o wypowiedzeniu posłuszeństwa królowi po trzykrotnym napomnieniu: po raz pierwszy przez prymasa lub senatora, następnie sejmik, wreszcie sejm- gdy nie spełnił można go było złożyć siłą z tronu

9. Próby Władysława IV Wazy (1632-1648) umocnienia władzy monarszej nie przyniosły pożądanych przez regalistów(zwolenników króla) rezultatów

10. Niepowodzenie po latach potopu umocnienia władzy przez Jana II Kazimierza Wazę (1648-1668), również nie powiodły się-rokosz Lubomirskiego (1665-1666)

11. Władzę ustawodawczą sprawował król wespół z sejmem, miał prawo: inicjatywy ustawodawczej i sankcji uchwał sejmowych, „moderowania” ich przez ostateczną redakcję przed publikacji oraz ich interpretacji

12. Konstytucje sejmowe wydawane były przez króla za zgodą sejmu

13. Samodzielnym ustawodawcą pozostał król w stosunku do miast królewskich, Żydów, chłopów z królewszczyzn

14. Królowi przysługiwało zwierzchnictwo nad krajami lennymi (Prusami Książęcymi, Kurlandią)

15. Miał wyłączne prawo mianowania urzędników (urzędy ziemskie- kandydatów przedstawiały sejmiki )

16. Królewskie prawo nominacji i urzędy senatorskie, co pozwalało kształtować skład senatu

17. Król wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami, ale mógł karać tylko grzywną

18. Król był naczelnym wodzem, w praktyce silnie ograniczonym przez hetmanów

19. Król kierował polityką zagraniczną

20. Najbardziej ograniczona była władza sądowa króla od utworzenia w 1578r Trybunału Koronnego

21. Król uczestniczył tylko w sądach sejmowych, nie miał już prawa amnestii ani prawa łaski

22. Podstawą gospodarczą pozycji króla były królewszczyzny, zajmujące ok.1/6 obszaru państwa, oraz żupy solne.

2. Bezkrólewie i elekcje

1. Aż do bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta (1572) korona utrzymywała się-mimo elekcji- w dynastii Jagiellonów- „panów przyrodzonych”

2. Sejm zawarował ,że nie wolno za życia króla obierać jego następcy- po przypadku Z. Augusta który mając 10 lat został koronowany

3. W czasie bezkrólewia w 1572r przyjęto zasadę elekcji viritim, tj. że cała szlachta ma prawo wyboru króla bezpośrednio

4. Udział w elekcji był dobrowolny

5. Podczas bezkrólewia władzę w państwie obejmowała konfederacja kapturowa szlachty zwana „kapturem”

6. Na czele państwa podczas bezkrólewia jako interrex stał prymas; reprezentował on państwo na zewnątrz i kierował administracją. Do niego należało przygotowanie elekcji

7. Fazy elekcji:

1. Sejm konwokacyjny- posłowie ziem zawiązywali kaptur i zatwierdzali skład sądów kapturowych

2. Sejm elekcyjny- wysłuchiwał obcych posłów przedstawiających kandydatów i ustalał pacta conventa - błonia Woli pod Warszawą- wybór króla miał być w zasadzie jednomyślny

3. Sejm koronacyjny w Krakowie (tylko 2 razy był w Wa-wie koronacja Augusta II i Staniaława Leszczyńskiego), koronacji dokonywał prymas

4. Największy wpływ na wybór króla miały tzw. Koterie magnackie

3. Pakta konwenta i artykuły henrykowskie.

1. Pacta conventa układane przez sejm elekcyjny były umową o charakterze publiczno-prawnym pomiędzy szlachtą i nowo obranym królem- zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron.

1. Pacta conventa dotyczyły one wytycznych polityki zagranicznej , spraw wojska, zobowiązań finansowych i innych.

2. Artykuły henrykowskie stanowiły sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych państwa. Jeśli pakta były umową konkretną , której treść zmieniała się zależnie od osoby elekta, to artykuły miały charakter podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczpospolitej o charakterze praw fundamentalnych.

1. W Artykułach henrykowskich król uznawał wolną elekcję; zrzekał się tytułu dziedzica; zobowiązywał się; spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu; pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu i nie wyprowadzać go za granicę, chyba że za opłatą 5 grzywien od kopii, i nie dzielić na obce hufce; utrzymywać wojsko kwarciane; u boku mieć stałą radę złożoną z senatorów-rezydentów; co 2 lata zwoływać sejm

2. Artykuły przewidywały możność wypowiedzenia królowi posłuszeństwa przez szlachcę- przepis ten zwany articulus de non praestanda oboedientia, był nowożytną formą znanego w średniowieczu prawa oporu- od 1576r. wszedł on do przysięgi koronacyjnej królów polskich. W praktyce wypowiedzenie oporu przybierało formę rokoszu. Zakończeniem bezkrólewia była koronacja

3. Główne kierunki przemian ustroju

1. Polityczny „naród szlachecki”

1. Przywileje nieszawskie (1454r.) stworzyły podstawy rozwoju demokracji szlacheckiej, zapewniając sejmikom ziemskim współudział we władzy zwierzchniej.

2. Szlachta do ukształtowania takiego modelu państwa, który zapewniałby jej udział we władzy, a czasem i przewagę w stosunku zarówno do możnowładztwa jak i monarchy

3. Zwycięstwem średniej szlachty w dążeniu do udziału we władzy była konstytucja sejmu piotrkowskiego (1504r); ograniczająca króla w dyspozycji królewszczyznami. Odtąd mógł to czynić jedynie na sejmie walnym

4. Sukces ten został rozszerzony i ugruntowany w roku następnym przez uchwalenie konstytucji Nihil Novi- stwarzała przesłanki rozwoju modelu ustrojowego demokracji szlacheckiej

5. Przełomem w organizacji państwowej szlacheckiej Rzeczpospolitej stała się unia polsko-litewska. Wynikiem unii lubelskiej z 1569r było utworzenie wielonarodowościowego państwa federacyjnego

6. Rolę integracyjną odgrywał sam model demokracji szlacheckiej

7. Stworzyło to podstawy do powstania „narodu szlacheckiego” łączącego całość szlachty, niezależnie od jej pochodzenia etnicznego, z jednoczesnym wyłączeniem poza jego obręb mieszczan i chłopów

8. Jedną z zasad proklamowanych przez „naród szlachecki” w dobie reformacji była wolność wyznania. Objęła również i miasta

9. Tolerancja religijna nie stanowiła novum dla polski gdzie od dawna współistniały Kościoły katolicki i prawosławny, nie mówiąc o mniejszych grupach etniczno-religijnych, jak Ormianie, Żydzi, Karaimi, Tatarzy

10. „Złoty wiek” kultury polskiej- XVI stulecie, charakteryzowała wysoka kultura polityczna szlachty

11. Pozwalało to na sprawne funkcjonowanie zarówno sejmu szlacheckiego, jak i sejmików, uzgadnianie sprzecznych opinii, przewaga rozwiązań kompromisowych, zgodność podstawowych interesów

12. W mentalności szlacheckiej zawsze był obecny element konserwatyzmu

13. Program egzekucji praw żądał przestrzegania praw istniejących, ich ścisłego wykonywania, rzadziej korektur, wyjątkowo poważniejszych zmian

14. Na XVI w. przypadło zaostrzenie poddaństwa chłopskiego- „wtórne poddaństwo chłopów”

2. Hamulce rozwoju

1. Przełom XVI-XVII;

1. Słaby rozwój produkcji przetwórczej w miastach (niewykształcenie się manufaktur

2. Oparcie całego handlu zagranicznego na wywozie zboża i produktów leśnych (drewno okrętowe, potasz)

3. Nadmierna rozległość terytorium (utrudniało zorganizowanie i zarządzanie); zwłaszcza kresy południowo-wschodnie

4. Wzrost pozycji magnatów w oparciu o potężne latyfundia (Ukraina)

5. Sojusz z magnatami Wielkiego Księstwa Litewskiego

6. Osłabienie pozycji mieszczaństwa

7. Wpływ kontrreformacji

8. Postawa bezruchu podniesiona w XVII w. do rangi przewodniej zasady, prowadziła w konsekwencji do kryzysu i upadku

9. Postawa autosatysfakcji i megalomani narodowej połączone z płytką pobożnością charakteryzowały Sarmatów

10. Inne państwa europy w tym czasie budowały fundamenty nowożytnej administracji i stałej armii.

3. Kryzys ustrojowy.

1. W XVII w. utrwaliło się przekonanie o doskonałości ustroju szlacheckiego Rzeczpospolitej- świadczy o tym konstytucja z roku 1669

2. Główną rolą sejmu który, który stanowił zwierzchni i naczelny organ Rzeczpospolitej, było dopilnowanie, aby nic nie uległo zmianie w istniejącym modelu ustrojowym. Służyła temu:

1. Zasada jednomyślności, jak i później liberum veto- źrenica „złotej wolności” szlacheckiej

3. W tych warunkach (od połowy XVII w. do połowy XVIII w.) życie polityczne skupiało się na sejmikach

4. Ta „decentralizacja suwerenności” była tak sprzeczna z tendencjami panującymi w ówczesnej europie , że dla ambasadora absolutystycznej Francji polskie były „sieniami piekieł”

5. Trybunał Koronny stał się w rezultacie nie tylko naczelnym organem sądowym, ale również forum politycznych rozgrywek, co odbiło się w sposób negatywny na jego funkcjonowaniu. Podobnie było na Litwie.

6. Widmo absolutyzmu skutecznie torpedował starania o wzmocnienie władzy monarszej

7. Sytuacja uległa zmianie od końca lat sześćdziesiątych XVII w. Odtąd kilkakrotnie kilka krotnie wybierano na tron polski przedstawicieli magnaterii:

1. Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673)

2. Jana III Sobieskiego (1674-1696)

3. Stanisława Leszczyńskiego(1704-1709;1733-1736)

8. Elekcje Piastów jak nazywano królów-rodaków, prowadziły do zacierania się różnic między magnatami , a monarchami

9. Król stawał się jak gdyby dożywotnim prezydentem szlachecko-magnackiej Rzeczpospolitej, która pozostawała państwem zdecentralizowanym, niemal pozbawionym administracji, o słabej armii- popularna wśród szlachty zasada „nierządem Polska stoi”

10. Decentralizacja suwerenności- rozwój magnackich latyfundiów. „Państwa” magnackie rozsadzały zawartość Rzeczpospolitej i stwarzały jak gdyby „ stan wtórnego politycznego rozdrobnienia”

11. Najpotężniejszych magnatów nazywano ówcześnie „królewiętami”. W swych rozległych włościach rządzili poddanymi chłopami i mieszczanami w sposób absolutny. Posiadali własne wojska, dwory pełne szlachty, utrzymywali stosunki z obcymi dworami, organizowali wyprawy poza granice państwa, toczyli wojny prywatne z innymi magnatami

12. Prawdziwi dysponenci władzy w Rzeczpospolitej- koterie (fakcje) magnackie ukrywały się za fasadą ustroju demokracji szlacheckiej

13. Wynaturzenia działalności instytucji politycznych wynikających z braku poszanowania prawa, prowadzących do anarchizacji życia publicznego i świadczących o upadku kultury politycznej społeczności szlacheckiej drugiej połowy XVII i pierwszej XVIII w.

2. Sejm walny i sejmiki ziemskie

a) Sejmiki ziemskie:

• Wyodrębniły się na przełomie XIV i XV w

• Dobrowolne zgromadzenie członków stanu uprzywilejowanego - szlachty danej ziemi, województwa czy prowincji.

• Obradom sejmików w Wielkopolsce przewodniczył starosta a w Małopolsce wojewoda

• Uchwały sejmików (lauda) dotyczyły podatków na potrzeby ziemi lub województwa

• Przedstawiały kandydatów na urzędy sądowe.

• Kodyfikowały prawo zwyczajowe i pełniły funkcje sądowe

• Ich pozycja wzmocniła się na skutek przywilejów nieszawskich w 1454r.

• Od XIV w istniały w Polsce, działające równolegle i alternatywnie trzy rodzaje zgromadzeń: sejm walny, sejmy prowincjonalne i sejmiki ziemskie. Nie były one sobie podporządkowane co oznaczało ich równorzędność. Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. alternatywność

• Konfederacje zawiązywane przez członków jednego lub kilku stanów do realizacji określonych celów, były to związki czasowe.

• Najistotniejszą rolę w konfederacjach odegrały te po śmierci Ludwika Węgierskiego, podczas bezkrólewia, ich celem było zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego kraju.

4. Sejmiki i sejmy

1. Sejmiki i ukształtowanie się dwuizbowego sejmu.

1. W drugiej połowie XV w. Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492) odwoływał się do sejmików ziemskich, pragnąc oprzeć się w swej polityce na średniej szlachcie- nie na sejmie

2. Król mógł zwołać również dygnitarzy i szlachtę danej prowincji na sejm prowincjonalny, albo zwołać sejm walny

3. Od 1493r. wyodrębniło się na stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich w postaci posłów ziemskich- utworzyli oni izbę poselską, natomiast rada królewska przeistoczyła się w senat.

4. Sejm walny XVI w. stał się dwuizbowy

5. W całej RP po 1569r było ok. 70 sejmików, z tego 24 sejmiki powiatowe(tak nazywały się sejmiki na Litwie)

6. Obradą sejmiku od XVII w przewodniczył marszałek sejmiku obierany spośród szlachty.

7. Na sejmiku uczestniczył ogół szlachty ziemi (województwa)

8. Ze względu na cel zgromadzenia sejmik zmieniał nomenklaturę. Z tego względu wyróżniamy:

1. Sejmiki przedsejmowe (schyłek XV w)- zwoływał je król, wysyłając legata z pismem królewskim (legacją-powody zwołania sejmu). Sejmik ten wybierał posłów na sejm i ustalał dla nich instrukcję poselską.

1. Instrukcję dawały posłom albo swobodę działania, zwaną „zupełną mocą”(plena potestas) albo pełnomocnictwo ograniczone (limitatia potestas).Istniały także instrukcje warunkowe uzależnione były spełnieniem przez króla postulatów szlachty

2. W opinii szlachty sejmiki stanowiły rozproszoną izbę poselską

2. Sejmiki generalne (generały) (wyodrębniła się od pocz. XVII w.) - zbierali się na nich posłowie i senatorowie z każdej prowincji (Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza ,Litwy) - uzgadniano stanowisko każdej prowincji na sejmach walnych- później na sejmie odbywały się tzw. Sesje narodów spełniające podobne funkcje

1. W XVII w. sejmiki generalne zanikły z wyjątkiem generała pruskiego

3. Sejmiki elekcyjne - zwoływane przez wojewodów, na których wysuwano kandydatów na urzędy sądowe ziemskie, odbywały się rzadko przez dożywotniość urzędów. Król dokonywał nominacji

4. Sejmiki kapturowe- od 1572r. funkcjonowały podczas bezkrólewi, zorganizowane na zasadzie konfederacji i sąd kapturowy dla województwa (ziemi)

5. Sejmiki deputackie- dla wyboru deputatów do Trybunału (odbywały się corocznie)

6. Sejmiki relacyjne (XVI w)- na których posłowie zdawali relację z poselstwa, podejmował uchwały związane z redakcją i realizacją konstytucji sejmowych

9. Lauda uchwalone przez sejmiki gdy dotyczyły (podatków, wojska, bezpieczeństwa ziemi), przedstawiono nieraz do zatwierdzenia sejmowi.

10. Zdarzało się, że sejm kasował lauda, mimo protestów szlachty

11. W XVII stuleciu odwoływanie się króla do sejmików w sprawach przyzwalających na podatek wpłynęło na wzrost znaczenia sejmików.

2. Powstanie izby poselskiej; jej skład

1. Izba poselska ukształtowała się jako reprezentacja sejmików ziemskich- stąd w obradach uczestniczyli także dygnitarze ziemscy- senatorowie

2. Szlachta w latach 30-stych żądała usunięcia „posłów senatorskich” z izby

3. Od połowy XVI w. posłów wybierała sama szlachta , nie oglądając się na magnatów.

4. Liczba posłów była ustalona zwyczajowo (większe województwa wysyłały na sejm walny po 6 posłów, mniejsze oraz ziemi po 2, a drobne ziemie po 1)

5. Posłowie jednego sejmiku początkowo występowali i głosowali łącznie. Dopiero od połowy XVI w. zaczęli występować indywidualnie.

6. Posłowie otrzymywali strawne (diety), które początkowo płacił skarb królewski, od XVI w koszty przejęły sejmiki

7. Po unii lubelskiej w skład izby poselskiej wychodziło 170 posłów, w tym 48 z Litwy (nie znaleźli się przedstawiciele kapituł)

8. Duchowieństwo było reprezentowane jedynie przez biskupów w senacie- za zgodą na nałożenie podatków głosowali na synodach prowincjonalnych

9. Do izby poselskiej nie wychodzili przedstawiciele miast. Wyjątkami byli posłowie Krakowa i Wilna zwani ablegatami, później też Lwowa, Kamieńca Podolskiego i Lublina.

10. Izba poselska reprezentacją jedynie stanu szlacheckiego

3. Organizacja sejmu walnego

1. Od połowy XVI w panująca doktryna konstytucyjna przyjmowała, że na sejm składały się trzy „stany sejmujące” : Król, Senat i Izba poselska.

2. Wzrost roli sejmu który stał się naczelnym organem władzy- pozycja króla zrównana

3. Początkowo brak stałych terminów i miejsca obrad

4. Sejm zwoływał król, przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie położonym w centrum Królestwa.

5. System sejmowania uregulowały artykuły henrykowskie, które nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co 2 lata, przewidując ponadto możność zwołania sejmu w pilnych sprawach.

6. Odtąd sejmy dzieliły się na:

1. Sejmy zwyczajne (ordynaryjne)- miał trwać nie dłużej niż 6 tygodni

2. Sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne) - zwoływane w razie potrzeby, miał trwać nie dłużej niż 2 tygodnie

7. Przedłużenie obrad w razie potrzeby, zwane prolongacją, wymagało zgody wszystkich posłów

8. Miejscem polsko-litewskich sejmów po unii lubelskiej stała się Warszawa

9. Od roku 1673r co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie (Litwa)

10. Sejmy koronacyjne odbywały się nadal w Krakowie

11. Za Zygmunta I Starego (1506-1548) ustalił się i został zamknięty składa senatu.

1. Wchodzili doń:

1. Arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy,

2. Wojewodowie i kasztelanowie

3. Z dostojników nadwornych i koronnych, zwanych też ministrami ci tylko którzy zasiadali w radzie królewskiej, a więc;

1. Marszałek wielki i marszałek nadworny

2. Kanclerz i podkanclerzy

3. Podskarbi

2. Po unii lubelskiej do senatu weszli analogiczni dostojnicy litewscy

3. Senat liczył łącznie z Korony i Litwy 140 senatowów

4. Na sejm walny senat zwoływany równocześnie z izbą poselską-wielu senatorów (zwłaszcza kasztelanów mniejszych nie przybywało na obrady)

4. Obrady i uchwały sejmowe

1. Do podjęcia uchwały sejmowej i wydania konstytucji sejmowej potrzebna była zgoda powszechna, której wyrazem był brak sprzeciwu (nemine contradicente)

2. Poseł danej ziemi powinien postępować zgodnie z daną mu instrukcją chyba że miał „zupełną moc”. Jeśli przekroczył instrukcję, oświadczenie jego wiązało sejmik, ale rzadko mógł liczyć na ponowny wybór

3. Większość głosów decydowała przy wyborze marszałka izby poselskiej i sprawdzaniu ważności mandatów (tzw. Rugach poselskich)

4. W senacie - dawnej radzie królewskiej- senatorowie nie głosowali, ale wypowiadali swoje opinie zdanie (votum).

5. Największą wagę miały opinie senatorów zajmujących najwyższe stanowiska w państwie- inni najczęściej przyłączali się do opinii pierwszych panów Królestwa, po Unii , panów Rzeczpospolitej

6. Na tej podstawie król (lub w jego imieniu marszałek) formułował opinię generalną, co określano jako Konkluzję. Więc nie musiało być jednomyślności a ogół poglądów przeważających do których król się przychylał.

7. Konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla

8. Król także dokonywał ostatecznej redakcji zwanej „ucieraniem konstytucji”- umożliwiało to do retuszy zgodnie z praktyką „moderowania” konstytucji przez dwór

9. Druk konstytucji- co było, jak wiemy, regułą- a potem ich zbiorów przyczyniał się do upowszechniania znajomości prawa wśród szlachty

10. Od schyłku XVI w rozwój szlacheckiego parlamentaryzmu uległ załamaniu, równolegle rosło znaczenie sejmików przedsejmowych

11. Od czasu do czasu wysuwano postulat tzw. Sejmów rokoszowych (mógł brać udział każdy szlachcic) w Polsce pierwszy taki zwany rokoszem lwowskim (wojna kokosza) 1537r

12. Potem kryzys sejmowania ożywił idę demokracji bezpośredniej- jej modelem było pospolite ruszenie szlachty (obowiązkowe stawiennictwo) przekształcone w sejm. Później dla takiego sejmu utarła się nazwa sejmu koronnego

13. Za taki sejm uważano obrady pospolitego ruszenia, które w 1673r zawiązało konfederację gołąbską

14. Znajdując oparcie w wolnej elekcji, która w istocie była rodzajem sejmu viritim powołanego do obioru króla, postulat ten wyrażał tendencje szlacheckie i stanowiła środek nacisku na monarchię i rządzące fakcje magnackie.

15. Nazwę „sejm konny” przyjęto, aby odróżnić go od terminu „rokosz” , którym w XVII-XVIII w określano konfederację skierowane przeciw królowi

5. Kompetencje sejmu

1. Zostały one ogólnie ustalona w konstytucji Nihil Novi (1505r)

1. Określała ona kompetencje ustawodawcze sejmu stwierdzając, że:

1. „odtąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma bez nas króla i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było ujmą i ku uciążeniu Rzeczpospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąś prywatną tudzież zmierzało ku zmianie prawa pospolitego i wolności publicznej”

2. Król mógł ustanawiać normy ogólne w formie edyktów w sprawach;

1. Miast królewskich

2. Żydów

3. W sprawach lenn

4. Chłopów w królewszczyznach

5. W sprawach górniczych

3. Reszta należała do sejmu. Sejm uchwalał;

1. Podatki

2. Zgody na zwołania pospolitego ruszenia

3. Nobilitacje (od 1578)

4. Wysłuchiwał posłów innych państw i nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej

5. Sprawował kontrole nad rządem (podskarbiowie składali rachunki , a działalność króla kontrolowali senatorowie-rezydenci)

6. Na sejmie odbywał się sąd sejmowy pod przewodnictwem króla- w sprawach szczególnej wagi

7. Prawo łaski i amnestii

8. Zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy

4. Od schyłku XVI w punkt ciężkości rządów w państwie skupiał się na sejmie.

6. Senatorowie-rezydenci.

1. Powołani przez sejm do współdziałania z królem w rządzeniu państwem

2. Instytucja powołana przez artykuły henrykowskie, miała działać w okresie między sejmami

3. Powoływani na 2 lata, w liczbie 16 (później 28);(biskupi, wojewodowie i kasztelanowie)

4. Czterech z nich miało przebywać stale u boku króla, zmieniając się co pół roku

5. Instytucja ta została wyparta przez istniejącą równolegle redę senatu (senatus Consilia) złożoną z obecnych na dworze senatorów-rezydentów, senatorów ministrów, a także senatorów zaproszonych imiennie przez króla.

6. Rady udzielały królowi zaleceń (charakter uchwał- senatus consulta)- zwiększenie kontroli nad królem

7. Zrywanie sejmów.

1. Działalność sejmu zaczęła ulegać pogorszeniu już w pierwszej połowie XVII stulecia.

2. Działalność jego krępowały, czasem paraliżowały; zasada jednomyślności oraz obowiązek ścisłego trzymania się instrukcji sejmowych przez posłów

3. W 1652r. poseł upicki Władysław Siciński nie pozwolił sam ostatniego dnia na prolongatę obrad sejmowych, przez co sejm nie doszedł do skutku.

4. Należy to odróżnić od zerwania sejmu przez liberum veto przed upływem tego terminu; tak zerwano pierwszy sejm w roku 1669r.

5. Powodowało to że konstytucje danego sejmu nie wchodziły w życie- ponieważ uznawano je za jedną całość

6. Od posła zrywającego nie żądano uzasadnienia-ubolewano nad tym ale uznano legalność liberum veto - „nienaruszalną źrenicę wolności”

7. W latach 1573-1763 na 150 sejmów 1/3 nie doszła do skutku. Kliki magnackie, pojedynczy magnaci, agenci obcych mocarstw poprzez przekupność posłów bronili swoich interesów

8. Rozwój sejmików w XVII w.

1. W miarę jak ulegała osłabieniu działalność sejmu walnego wraz z zanikiem sejmów generalnych, wzrastało znaczenie sejmików ziemskich, które w drugiej połowie XVII w przerosły sejm

2. Przejęły funkcje skarbowe -wybieranie członków do Trybunału Skarbowego

3. Pobór wojskowy ?

4. Pełniły funkcje samorządu lokalnego

5. Najczęściej przy sejmikach deputackich przedłużano obrady, a następnie na sesji zajmowano się sprawami ziem; takie sejmiki nosiły miano sejmiku gospodarczego- Sejmiki zwoływał król

6. Sejmiki zaczęły stosować odraczanie- limitację obrad i w ten sposób uniezależniły się od władzy centralnej. Limitowany sejmik mógł sam wznowić formalnie odroczone obrady. Wystarczyło jego zwołanie przez marszałka sejmiku

7. Na sejmikach założeniem była zasada jednomyślności

8. Wprowadzono zasadę większości przy wyborach posłów i deputatów trybunalskich

9. By skutecznie funkcjonować wiele sejmików wprowadziło system większościowy przy głosowaniach- były też sejmiki które do końca zachowały zasadę jednomyślności

9. Rządy sejmikowe.

1. Rozwinęły się w warunkach upadku znaczenia urzędów centralnych, które nie były w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.

2. Sejmiki uchwalały i ściągały podatki państwowe z czego nadwyżki gromadziły jak podatki wojewódzkie gromadziły w skarbie wojewódzkim

3. Od początku XVIII w sejmiki same zaczęły zaciągać tzw. Żołnierza powiatowego

4. W południowych województwach powoływały także oddziały harników do zwalczania zbójników

5. Po wejściu do hierarchii urzędników ziemskich sejmiki przejęły w znacznym stopniu zarząd lokalny.

6. Rządy sejmikowe zniosła konstytucja z 1717r, odbierając sejmikom kompetencje w sprawach;

1. Wojskowych i większości skarbowych

7. Poważniejsze zmiany miały dopiero przynieść reformy II połowy XVIII stulecia.

b) Sejm Walny ( Piotrkowski) (1493r)

• Dał początek dwuizbowego parlamentu w Polsce, okres kończący formowanie się sejmu- konstytucja nihil novi z 1505r mówiąca, że:

• Trzy stany sejmujące: król, Senat i Izba Poselska

1. Dwuizbowy sejm:

• Senat- izba wyższa

• Izba Poselska- izba niższa

• Posłów wybierano na sejmikach

• Posłowie byli reprezentantami sejmu a nie Kraju

• W sejmikach przedsejmowych uczestniczyła szlachta zamieszkała w województwach i ziemiach ( wraz z senatorami).

• Sejmiki województw górnych ( wielkopolska, małopolska) wybierali po 6 posłów, pozostałe po 2 posłów

• Kompetencje: ustalanie podatków, spraw monetarnych, ceł, kontrola podskarbich, kontrola nad rządem, kontrola króla, uchwalanie ustaw, uchwał, zgoda na wojnę/pokój, amnestia itp.

2.Instrukcje Poselskie

• Sejmiki układały instrukcje poselskie w formie pisanej, do której posłowie musieli się stosować.

• Posłowie uzyskiwali też „ zupełną moc” przez co mieli swobodę w postępowaniu, co z czasem ograniczono.

• Stosowano też instrukcje warunkowe: uzależniały one przyjęcie propozycji królewskich po spełnieniu odpowiednich żądań.

• Nie było kar za niedotrzymanie zasad z instrukcji, poza takimi jak utrata poparcia przy kolejnych wyborach

• Sejmy prowincjonalne odbywały się w Kole, Korczynie, Warszawie, Grudziądzu lub Malborku a także Wołkowysku i Słominki

• Posłowie otrzymywali diety wypłacane przez skarb państwa potem skarb wojewódzki.

3.Izba Poselska :

• Składała się tylko ze szlachty

• Stopniowo zmieniała się liczba posłów w IP (45)-(75)-(170) +48 posłów z Litwy razem od 180-190 członków

• Zwyczajowo król zwoływał sejm do Piotrkowa

• W 1569r ustalono Warszawę za miejsce obrad sejmu

• Od 1673r, co trzeci się odbywał się w Grodnie

4.Skład Senatu

• Wywodził się z dawnej Rady Królewskiej, jeżyk obrad łacina, potem polski

• Skład: dożywotnio powołani senatorowie świeccy: wojewodowie i kasztelanowie oraz duchowni : arcybiskup i biskupi rzymskokatoliccy

• Za panowanie Zygmunta I zamknięto skład senatu: senatowi przewodniczył król, skład senatu: dostojnicy koronni i nadworni : marszałek wielki koronny, marszałek nadworny, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny i podskarbi koronny nazywani ministrami

• Im ważniejszy senator tym siedział bliżej króla

• Referendarze mieli głos doradczy w senacie

• Wzrastała liczebność senatu:87,92,140

• W senacie nie głosowano lecz wygłaszano swoje zdanie 9 wotum) na podstawie których król dokonywał konkluzji.

5.Obrady Sejmowe:

• Wg artykułów henrykowskich sejm zwykły(ordynaryjny) miał się zbierać co dwa lata na 6 tygodni z możliwością przedłużenia obrad

• Sejm nadzwyczajny ( ekstraordynaryjny) zbierał się w wyjątkowych sytuacjach na dwa tygodnie.

6.Sejm nadzwyczajny:

• Otwarcie obraz odbywało się po przybyciu większości sejmujących

• Po uroczystym nabożeństwie wracano do miejsca obrad

• Potem wybierano marszałka Izby Poselskiej który miał ograniczone uprawnienia ( wybór większością zwykłą głosów). Laska- atrybut marszałka

• Potem przeprowadzano rogi poselskie

• Po przedstawieniu przez kanclerza w imieniu króla propozycji od tronu obie izby obradowały osobno.

• Projekty aktów przygotowanych przez Izbę Poselską przedstawiano na wspólnym posiedzeniu Senatu.

• Po ich przyjęciu i uzyskaniu sanki króla akty zaczynały obowiązywać.

• Po pożegnaniu poselskim odprawiano nabożeństwo kończące obrady

7.Liberum Weto

• Coraz częściej zrywano sejmy

• 1652 Władysław Siciński nie zgodził się na przedłużenie obraz sejmu .

3. Konfederacje i rokosze

KONFEDERACJE - służyły szlachcie do realizacji zamierzeń jakich nie mogła lub nie chciała dokonać władza królewska ( xvii -xviii w.). Po osiągnięciu celu rozpadały się, były przejawem szlacheckiej demokracji bezpośredniej , ich żywotność wykazywała słabość władzy. Ich skuteczność zalezała od aktywności i liczby uczestnikow.

Konfederacje miały władze w czasie bezkrólewia - wypełniały luki ustorjowe

Przyjmowały formy konstruktywne lub destruktywne w zależności od celow.

( ciezkie oręża frakcji magnackich )

Dzieliły się na konfederacje:

- przeciwko krolowi - ich podst był akt o wypowiedzeniu posłuszeństwa prowadzacy do rokoszu - konfederacji nielegalnej i ni uznanej przez krola lub do uzyskania postulatu by krol do niej przystapił i tka stawała się legalna

- przy krolu - dla poparcia przez szlachte jego zamierzen

Konfederacje nakładały podatki i ustalały sądy konfederackie

Istniały:

Konfederacje Kapturowe- pilnowały porzadku na obszarze kraju, powoływały sady kapturowe dla bezpieczeństwa, Konfederacje miały władze w czasie bezkrólewia - wypełniały luki ustrojowe.

Konfederacje Generalne- przystepowały do nich wszystkie województwa, były osobne dla Korony i dla Litwy

Generalność - wł konfederacji , to organ wykonawczy

Skłąd:

Konsyliarze

Marszałe

Powołano REGIMENTARZY - dowodcy wojsk konfederackich

Marszałek przewodniczył WALNEJ RADZIE - organ naczelny konfederacji, ustawodawczy, był nim tez sejmik ziemski, głosowano większością na jej czł wyboru dok sejmik konfederacki

ROKOSZ-- pierwotnie zajazd szlachty, później bunt, zbrojne powstanie szlachty (polskiej, bądź węgierskiej) przeciw królowi elektowi w celach politycznych. Rokoszem nazywana jest także konfederacja, skierowana przeciwko królowi.

Słynne historyczne rokosze to m.in. wojna kokosza, rokosz Zebrzydowskiego, rokosz Lubomirskiego i rokosz łowicki.

1537 r. - Rokosz zwany wojną kokoszą nazwa od tego że na tym rokoszu żarli kury o.O a sam rokosz był dlatego że Zygmunt Stary za swojego życia dokonał elekcji syna Zygmunta Augusta ( elekcja Vivente rege) było to bez prawne .

Królowi przedstawiono 36 postulatów związanych z ruchem egzekucyjnym, dotyczących:

• kodyfikacji prawa

• poniechania skupu dóbr przez Bonę

• zwolnienia z ciężarów na rzecz kościoła

• wprowadzenia zakazu łączenia niektórych urzędów (incompatibilitas)

• ustanowienia stałych doradców królewskich

Rokosz Zebrzydowskiego, rokosz sandomierski - bunt szlachty przeciwko Zygmuntowi III Wazie trwający w latach 1606-1609. Wybuchł po śmierci głównego opozycjonisty wobec polityki króla - Jana Zamoyskiego - który był przeciwnikiem zbrojnych wystąpień przeciwko władzy monarszej. Wystąpienie zostało stłumione zbrojnie powodując spadek zaufania do władzy królewskiej.

Królowi zarzucano faworyzowanie jezuitów oraz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzenia władzy absolutnej. Z pewnością zaś wiadomo, że dążył on do ustanowienia dziedziczności tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów i pozostawienia izbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowiącego.

Spór zaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przez różnowierców oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim.

W latach 1606-1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego, zwanego również sandomierskim, w którym katolicy, jak i protestanci,magnateria, jak i szlachta walczyli o zabranie monarsze prawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów i zmuszenia go do wygnania jezuitów i cudzoziemców. Na potrzeby rokoszan wymyślony został także rokosz gliniański, który usprawiedliwiał ideę zbrojnego wystąpienia przeciw monarsze.

Przywódcami buntu zostali: marszałek wielki koronny Mikołaj Zebrzydowski, Jan Szczęsny Herburt, Stanisław Stadnicki i podczaszy litewskiJanusz Radziwiłł. Pragnęli zdetronizować Zygmunta III Wazę, też wprowadzić obieralność urzędników ziemskich na sejmikach oraz zmusić posłów do ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych.

Rokosz zakończył się zwycięstwem króla w bitwie pod Guzowem w 1607 roku, lecz wzmocnienie władzy królewskiej zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy przepis o prawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa oraz nakazano senatorom rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku monarchy. Król zgodnie z wolą magnatów (niechcących wzmocnienia jego władzy) odstąpił od wymierzenia kar buntownikom.

Rokosz Lubomirskiego - konfederacja wojskowa zawiązana w roku 1665 przeciw Janowi II Kazimierzowi przez hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego.

Narastający od 1661 roku spór opozycji przeciwnej wzmocnieniu władzy królewskiej ze stronnictwem dworskim Jana Kazimierza doprowadził do oskarżenia przywódcy opozycji Jerzego Lubomirskiego o związki z obcymi państwami i podżeganie wojska do buntu. W grudniu 1664 roku sąd sejmowy skazał hetmana za zdradę stanu na utratę urzędów, banicję i infamię.

Jerzy Lubomirski jeszcze przed wyrokiem schronił się na Śląsku gdzie nawiązał kontakty z cesarzem Leopoldem I, elektorem Brandenburgii Fryderykiem Wilhelmem i królem Szwecji Karolem XIuzyskując od nich pomoc materialną na zaciąg wojska. Wydał manifest, w którym wystąpił jako obrońca wolności przed absolutyzmem dworu Jana Kazimierza.

W latach 1665-1666 jego zwolennicy, zrywając sejmy, paraliżowali działalność ustawodawczą, a sam Lubomirski, poparty przez część wojska koronnego i szlachtę, pobił oddziały królewskie pod Częstochową (1665) i Mątwami (1666). 31 lipca 1666 roku strony zawarły ugodę w Łęgonicach: Lubomirski ukorzył się przed królem, a Jan Kazimierz zrezygnował z planów elekcji vivente rege.

Rokosz łowicki - Rokosz zawiązany we wrześniu 1697 pod przewodnictwem prymasa Michała Radziejowskiego. Jednoczył przeciwników Augusta Mocnego popierających kandydaturę księcia Conti na króla Polski.

4. Urzędy centralne i lokalne

URZĘDY CENTRALNE:

• Marszałek wielki koronny

• - o jego wielkości swiadczy to ze jest druga osoba swiecka po krolu a 3 osoba w kolejności bo prymas ma wazniejsza role w kraju

• wraz z prymasem ogłaszał kto jest obrany na krola

- zastepca był marszałek nadworny

-zajmował się zarzadzaniem dworem

- mistrz ceremonii

- okreslał ceny żywności w miejscach pobytu krola

- zajmował się sadownictwem na terenie gdzie przebywał król

- miał STRAŻ MARSZAŁKOWSKĄ by utrzymac porządek

- Artykuły Marszałkowskie - określone przez marszałka przepisy karne dot bezpieczeństwa w miejscu sejmowania

* Kanclerz:

- Wielki Koronny zajmował się wywiazywaniem krola z zobowiązań z pacta conventa

- sprawy zagraniczne

- 2 osoby bo był wielki koronny( w koronie) i wielki litewski ( na litwie)

-kompetencje sadowe

-szerokie kompetencje w spr zagranicznych i wewn / z ros kanclerz litewski/ kanclerz koronny spr z Europa Zach

- przewodnictwo na sadach asesorskich

- sprawdza czy akty z kancelarii krola sa zgodne z prawem

- od xvi sa 2 kanclerze os. Swiecka i os. Duchowna

-Metryka Koronna - ksiegi kanclerskie i podkanclerskie w kancelarii koronnej / litewska miała swoja oddzielną - Metryke Litewską

*Podkanclerze

* Hetman:

- godnośc dozywotnia

- wydaje przepisy sadowo wojskowe

- to godność magnatow

- to dowodca wojsk zacieznych z ramienia krola

-Hetman Wielki Koronny był ministrem wojny, miał funkcje wodza naczelnego, był wspołpracownikeim w zakresie polityki zagranicznej dot wschodu

-hetman zasiadał w senacie

-może mieć rezydentow

- wpływ na polityke zagraniczna dzieki nim np. Krym. Turcja, Stambuł

- zastepca Wielkiego Koronnego był Hetman Polny

- gdy był brak hetmana w ich zastestwie byli REGIMENTARZE tymczasowi lub zastępczy, mianował ich krol

* Podskarbi Koronny / Nadworny:

- kontrola sejmu

- zarzadzanie skarbem królewskim

-administracja wydatkow na potrzeby krola i dworu

* Ministrowie:

-dygnitarze koronni i nadworni jacy weszli do sejmu

-koronni : kanclerz podkanclerz podskarbi

-marszałek wielki koronny i nadworny

* Referendarz

- prowadzenie spr w sadach krolewskich

- 4 osoby w składzie osoby duchowne - zakonnicy i sieccy jedna para na Polske druga na Litwe

-referendowanie prozb i skarg obywateli krolowi ( zbierali je od nich potem przedstawiali)

-maja uczestnictwo w senacie z głosem doradczym od 1569 r

-sa tymczasowi lub zastępczy

- zastępują hetmana gdy go brak

- w xvi skonczył się proces formowania urzedu

Urzędy lokalne:

- tytuł urzednika był prezstizem

- dochodziło do sprzedazy urzędów w xvi - xvii wieku , także stanowisk oficerskich

za pieniadze urz odstępował swoje stanowisko za zgoda monarchy transakcja ( niczym renta czy emerytura) ( kupowanie sT oficerskich np. dla syna nieletniego czy niemowlat)

- panowie - forma administracji państwowej dla ludności poddańczej

- NIZSZE URZEDY ZIEMSKIE :

województwa

powaity ziemie

- wojewodowie i kasztelanowie byli senatorami

- starosta - funkcja administracyjna policyja i sądowa, był nim dożywotnio i mianował

* podstaroste

* burgrabie

* sedzie grodzkiego - surogatora

PORZĄDEK STARSZEŃSTWA URZEDÓW:

a) urz senatorskie

b) podkomorzy

c) starosta

d) chorąży

e) sedzia ziemski

f) stolnik

g) podczaszy

h) podsędek

i) podstolni

j) cześnik

k) łowczy

l) wojskowy

ł) pisarz

m) miecznik

awans na urzedach wg tej hierarchii

zakaz łaczenia urz: kanclerz nie może być wojewodą, starosta czy kasztelanem/

to był sposób szlachty na osłabienie magnatow;>

-

5. Źródła prawa w okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej

Porównując ten okres ze średniowieczem źródła prawa ziemskiego nie uległy zasadniczej zmianie i w dużej części zwł. statuty nadal obowiązywały. Podstawą sytemu prawa pozostawało prawo zwyczajowe, choć większa rola prawa stanowionego - rola Sejmu, sejmików, Króla, oraz niektórych nielicznych, urzędów państwowych. W wieku XVI apogeum, później osłabienie. Efektem działalności sejmu były konstytucje - constitutiones. Najstarsze z 1493 r. nie wszystkie ogłaszano jako konstytucje: konkluzje, lauda, dekrety, statuty. Od XV/XVI wieku w uwagi na czas obowiązywania konstytucji wytworzył się podział na: constitutiones perpetua (wieczyste) i temporales (czasowe).

1) wieczyste- nie były limitowane czasem, miały obowiązywać do ich zmiany bądź uchylenia

2) czasowe - to określonego terminu (uchwalano je doraźnie)

Z punktu widzenia formalnego, obie konstytucje miały tę samą moc prawną. W hierarchii zajmowały równorzędne miejsce. Podział ten datuje się o 1505 r., kiedy sejm radomski podzielił uchwały na statuta perpetua i constitutiones temporales.

Materię podatkową regulowano w formie uniwersałów. Były to tzw. Uniwersały podatkowe. Konstytucje wydawano w imieniu króla. Od 1543 w j. polskim, od 1576 drukowano. Teksty był opatrzone pieczęcią króla, podpisami kanclerza rozsyłano do ziem i województw. Tam wszywano je do ksiąg grodzkich.

Po Unii Lubelskiej, kiedy sejmowi walnemu władza ustawodawcza, konstytucje mają charakter trojaki:

1) obu krajów dotyczące - sprawy wspólne (np. elekcja, osoba króla)

2) stricte koronne -

3) stricte litewskie - konstytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego

Pierwszą próbą uporządkowania był zbiór Łaskiego z 1506. Po nim konstytucje z początków XVI wieku, wydawane w 1524 w Krakowie; z lat 1550-1569; z 1637 r. (do roku 1635 r.).

W połowie XVIII wieku Stanisław Konarski (zakon pijarów, twórca Collegium Nobilium, autor „O urządzeniu ”), Józef Załuski i krąg ich przyjaciół podjęli się wyzwania wydania wszystkich polskich konstytucji - Volumina Legum. Była kontynuowana przez wiek XIX (w Petersburgu rozpoczął się druk polskiego dziennika „Słowo” - po zamknięciu wysyłano Volumina Legum do subskrybentów) i XX - w 1952 r. ostatni numer: konstytucje grodzieńskie.

Senatus consulta - w artykułach henrykowskich przewidziano instytucję senatorów rezydentów (16). Z konstytucji z 1607 r wynikało, iż uchwały podjęte na ich naradach (+ ministrowie) były spisywane i podpisywane. Od 1641 należało wyszczególniać nazwiska obecnych. Mogli zasiadać także inne osoby - przekształciły się w plenarne obrady. Inne kompetencje - nie sejmowe, nie traktaty i wyroki sądowe. Obejmowały postanowienia o wysyłaniu posłów i gońców, instrukcje dla nich, zwołanie ekstraordynaryjnych sejmów, odwołanie zapowiedzianych, postanowienia w sprawach wojskowych. Składano uchwały do archiwum metryki koronnej. Ale mianem senatus consulta również uchwały pełnego składu senatu - od lat 1668 do Rady Nieustającej.

Sejmiki - władza o charakterze lokalnym. Uchwalano i wydawano lauda, instrukcje dla posłów na sejm walny, manifestacje i protestacje. Laudum sejmikowe - zbiór uchwał podjętych na sejmiku, któremu nadano formę dokumentu. Wystawiano w imieniu senatorów i ogółu szlachty na sejmiku - „my, Rady Koronne i Rycerstwo”. Pierwsze lauda po zgonie Zygmunta Augusta, w czasie bezkrólewia. Początkowo podpisywane przez uczestników sejmiku, później wyłącznie przez marszałka. Czasem oprócz podpisu marszałka także specjalnych deputatów wyznaczonych do spisania laudum. Wyjątkowo później podpisywane przez wszystkich, jeżeli sejm odbywał się pod węzłem konfederacji. Treść była różna. Specyficznym rodzajem były lauda wydawane w okresie pospolitego ruszenia - lauda obozowe.

Instrukcje poselskie - dyrektywy przekazywane posłom na sejm w sprawach stanowiących punkt obrad sejmu. W ostatnich latach Augusta spisywano je. Taka instrukcja nie miała ścisłej formy dokumentu. Podpisywali pieczęciami je deputaci, którzy spisywali instrukcje. Oryginalny dokument oddawano do rąk posłów na obrady sejmu. Od początku XVII wieku lauda i instrukcje wpisywano do ksiąg grodzkich. Sejmiki wystawiały protestacje przeciwko konstytucjom, uniwersały.

W tym okresie ustawodawstwo królewskie się rozwijało - edykty, dekrety, ordynacje, uniwersały. Również akty normatywne urzędników ministerialnych: marszałków, hetmanów, podskarbich; również urzędników ziemskich.

Służba wojskowa - przywileje ziemskie, konstytucje

Najważniejsze:

1) artykuły marszałkowskie: marszałek odpowiedzialny za porządek na dworze króla, oraz za zapewnienie spokoju, bezpieczeństwa w miejscu pobytu króla, zwł. W czasie obrad sejmu. Również ogłaszał przepisy porządkowe - odczytywano je na początku obrad sejmowych. Kiedy w 1678 marszałek Wielki Litewski Aleksander H. Połubiński wydał artykuły składające się z 20 przepisów (ułożone na sejm grodzieński) przyjęte na stałe jako artykuły sądów marszałkowskich.

2) hetmani - sprawy sądownictwa wojskowego i organizacja wojskowa; artykuły hetmańskie; po raz pierwszy Hetman Florian Zebrzydowski z 1561 w obozie pod Celborgiem w Inflantach. Składają się z 30 jednostek redakcyjnych - utrzymanie porządku, posłuszeństwo, szyku, obozu, haseł, straży, wykroczeń.

3) ordynacje podskarbich - uzupełniały teksty konstytucji w sprawach skarbowych, pierwsza z 1539 r. jako Ordinacio Oficiali Regno Poloniae

4) taksy wojewodzińskie - cenniki towarów, ich wydawanie nakazywał statut warcki; dotyczyły ściśle określonych towarów, od 1565 obejmowały wszystkie towary oprócz zboża dowożonego do miasta;

5) ordynacje starościńskie - starostowie od końca XVI w. Ich treść dotyczyła urzędu grodzkiego, wpisywane do ksiąg sądowych

6) ordynacje sądowe - przez sądy wydawane, zawierały postanowienia dotyczące ustroju wewnętrznego sądu i zasad jego funkcjonowania. Pierwsze w sądach kapturowych (w czasie bezkrólewia). Krakowskie i ruskie z 1632 r. Sądy konfederacyjne (także targowickie)

Drukowane wydania ustaw polskich

Syntagmata - dwa pierwsze wydania ustaw polskich, drukowanych w Lipsku; pierwsze z 1488, data drugiego nie jest dokładnie ustalona. Nie miały charakteru druku urzędowego, chociaż wyszły z inspiracji króla. Materiał na 4 księgi:

1) statuty Kazimierza Wielkiego

2) statut warcki

3) przywilej nieszawski

4) statut małopolski korczyński z 1465

Nie było komplementarne. Obejmowało dużo mniej aktów prawnych niż niektóre rękopisy średniowieczne.

Statut Jana Łaskiego z 1506 r. W 1505 r. Jagiellończyk na prośbę sądu radomskiego polecił kanclerzowi koronnemu Łaskiemu polecał uporządkowanie prawa. W następnym roku wydał drukiem z łacińskim języku zbiór prawa koronnego, potocznie zwany statutem łaskiego. W odróżnieniu od Syntagmatów, był to zbiór o charakterze urzędowym. Składał się z 2 ksiąg:

1) prawo polskie - przywileje szlacheckie, edykty monarsze, konstytucje 1496-1505, teksty zawartych unii i traktatów, założenia wyższego sądu niemieckiego w Krakowie, zwyczaje ziemi krakowskiej, spis prawa procesowego i inne drobne źródła.

2) prawo niemieckie - w odróżnieniu od 1 księgi nie było objęte konfirmacją królewską. A zatem miała charakter wybitnie informacyjny. Zwierciadło saskie, prawo lubeckie, Weichbild, traktat o prawie rzymskim Rajmunda Pantenopejczyka z XIV wieku, prawo Liturga oraz traktat De iusto vel iustobello

Nie wyczerpywał całości źródeł prawa, ale podjął się próby systematyzacji. Wysłany do wszystkich grodów i kapituł. Podstawowe źródło do 1795 r.

Kodyfikacje prawa

Po raz pierwszy poważnie zaczęto myśleć o kodyfikacji dopiero po wydaniu zbioru Łaskiego. Stał się on inspiracją dla stworzenia kodyfikacji. Celem nie była reforma prawa, lecz ustalenie prawa obowiązującego na podstawie zwyczajów i działalności ustawodawczej oraz ujednolicenia prawa. Za próbę pierwszej kodyfikacji uznaje się Formula processus z 1523 r. dostrzegano bowiem wady braku kodyfikacji. Dlatego sejm z 1511 ostanowił o potrzebie kompilacji zwyczajów procesowych w jednolitą formułą. Dopiero jednak w 1520 na sejmie bydgoskim powołano komisję, która miała dokonać kodyfikacji. Owocem tej pracy stał się kodeks obejmujący nie całość prawa, lecz wyłącznie procedurę sądową. Projekt aktu normatywnego wszedł pod obrady sejmu w 1523, jednak polityczne różnice poglądów spowodowały, że początkowo w 1523 przyjęła kodeks tylko Małopolska. Dopiero w 1528 r. przyjęły je kolejne województwa: inowrocławskie i brzesko-kujawskie. Aż w 1553 przyjęła ją wielkopolska. W 1557 obowiązywać zaczęła na Mazowszu (zrezygnowała z prawa partykularnego).

Formula processus zawierała 111 artykułów:

1) od 1 do 75 - zbiór norm prawnych, przepisy dotyczyły postępowania przed sądem grodzkim, ziemskim, a także proces graniczny

2) od 76 do 111 - zbiór formuł procesowych

Regulacja postępowania w procesie o wykup dóbr posadowych z rąk wdowy oraz normowała taksy kancelaryjne pisarzy sądowych.

Zabrakło miejsca na postępowania dowodowe, a w zamian za to szeroko ujęto problemy egzekucji.

W porównaniu z procesem krakowskim, znacznie upraszczała i skracała proces, oraz czyniła proces przed sądem dużo mniej formalistycznym. Obowiązywała do końca istnienia Rzeczpospolitej. Było to jedyny dział prawa sądowego, który doczekał się kodyfikacji. Dopiero pod koniec XVIII wieku uchwalono prawo wekslowe.

Correctura iurium (poprawa prawa) - nie weszła w życie. Geneza w postanowieniach sejmu bydgoskiego z 1520. Powołał on komisję, w skład której wchodzili przedstawiciele szlachty poszczególnych ziem, doktorzy prawa rzymskiego bądź kanonicznego oraz osoby wyznaczone przez króla. Zadaniem miała być poprawa prawa polskiego. W zamierzeniach miała to być kompleksowa kodyfikacja obejmująca prawo sądowe oraz polityczne. Nie doszło do tego, a winą obarczono zbyt dużą liczbę osób zaangażowanych w prace. W 1532 zmniejszono ilość do 6 - 2 duchownych, 2 osoby reprezentujące Małopolskę i 2 Wielkopolskę. W 1532 mieli się spotkać w Krakowie, by przeprowadzić korekturę praw. Jednym z członków był Mikołaj Taszycki, jego nazwisko figurowało jako pierwsze na liście, z czasem zbiór nazywano korekturą Taszyckiego. Komisja pracowało 4 miesiące i projekt został z 1532 ogłoszony drukiem. Całość materiału 929 artykułów, opatrzonych nagłówkami i podzielonych na 5 ksiąg. Podział był właściwy dekretom prawa kanonicznego.

1) przepisy dotyczące źródeł prawa i ustroju państwa, zwł. funkcjonowanie sądów.

2) proces

3) prawo rodzinne i spadkowe

4) zobowiązania i prawo karne

5) zbiór formuł procesowych i prawa materialnego (czynności prawne), zwł. dot. prawa rzeczowego

Praca poprzedzona była dedykacją dla króla, otwierał spis rozdziałów i Bogurodzica. Podstawą dla stworzenia był statut Łaskiego z 1506, a także wydania konstytucji z 1524, 1527, 1532 oraz dwa niepublikowane edykty króla, w tym przeciwko luteranom z 1523 r.

Korektura nie opierała się na prawie rzymskim, ale tylko i wyłącznie na prawie polskim.

W 1534 na sejmie piotrkowskim pomimo poparcia królewskiego, szlachta odrzuciła ten projekt (Kmita i Zborowski). Do dzisiaj nie wiadomo dlaczego tak się stało. Zapewne nie spełniał oczekiwań szlachty. Odrzucenie korektury Taszyckiego spowodowało zahamowanie prądów kodyfikacyjnych aż do czasów oświecenia. Nie dotyczy to jednak Księstwa Litewskiego - udało się tam doprowadzić do 3 kodyfikacji prawa.

TEMAT 2

1) PRAWA KARDYNALNE

Reformy sejmu konwokacyjnego 1764

Na wieść o śmierci Augusta III ( 1763 ) prorosyjska familia Czartoryskich wezwała do Polski wojska rosyjskie. Caryca Katarzyna II zdecydowała się wesprzeć zamach stanu Familii, by utrzymać wpływy rosyjskie w Rzeczpospolitej. Kosztowało ją to 0,5 mln rubli i wysłanie kilku tysięcy wojska. Pod osłoną oddziałów rosyjskich odbywały się w Warszawie sejmiki przedkonwokacyjne oraz zwołany do Warszawy sejm konwokacyjny. Obrady zostały zorganizowane przez Familię pod laską konfederacji, której marszałkiem został jeden z przywódców- August Czartoryski ( wg. tradycji konfederacja szlachecka decydowała dotychczas większością głosów ). W okresie od maja do końca czerwca 1764 sejm uchwalił sto kilkadziesiąt konstytucji, przełamując tym samym długoletni paraliż władzy ustawodawczej w Rzeczpospolitej.

• zniesienie jurydyk, jeśli nie miały wystarczającej podstawy prawnej oraz serwitoriatów rozbijających jedność miasta.

• w 1765 utworzono komisje dobrego porządku ( pierwszą dla miasta Warszawy, następnie w innych większych miastach królewskich, ), miały uprawnienia nadzorcze i uchwałodawcze, wyłącznie jednak szlachecki skład komisji powoływanych przez sejmy, przy udziale z urzędu miejscowego starosty, a pod przewodnictwem jednego z senatorów, reprezentował dbałość nie tylko o miasta, lecz o interesy stanu szlacheckiego. W Wielkopolsce odegrały jednak rolę pozytywną, pozostawiając obszerne ustawodawstwo.

• reforma sądu apelacyjnego dla miast królewskich ( ordynacja 1764, zmieniona 1768 ), powołano 2 senatorów i 4 posłów obranych przez izby na okres do następnego sejmu, uznano Asesorię za sąd najwyższy dla miast, znosząc możliwość odwołania do sądu relacyjnego, a jako stałą siedzibę wyznaczono Pałac Rzeczpospolitej ( Krasińskich ). Wyroki Asesorii miały egzekwować urzędy grodzkie, co zapewniało im skuteczność.

• regulamin obrad sejmowych, przyjęto iż niektóre mniej ważne sprawy nazywane materiami ekonomicznymi będą przyjmowane większością głosów. Do innych zwanych materiami status o większym znaczeniu państwowym i wymagających jednomyślności, zaliczono również podatki,

• z obrad sejmików wyłączono szlachtę- gołotę ( masową klientelę magnacką )

• zakaz zaprzysięgania przez posłów instrukcji sejmikowych ( zwiększenie samodzielności parlamentu ).

• reformy administracyjne: utworzono dwa centralne urzędy zorganizowane kolegialnie, osobne dla Korony i dla Litwy, ( Komisję Skarbową, Komisję Wojskową ). Komisja Skarbowa Koronna odegrała istotną rolę, gorzej pracowała Komisja Wojskowa. Członków jednej i drugiej komisji, poza przewodniczącymi- ministrami, którzy wchodzili do nich z urzędu- wybierał sejm na 2 lata z poczwórnej liczby kandydatów przedstawionej przez króla.

• jako miary obowiązujące przyjęto te, które obowiązywały w dziedzinach Komisji Skarbowej: łokieć krakowsko- warszawskim funt krakowsko- warszawski, zniesiono stare miary oraz podwójne sposoby mierzenia.

• w 1766 przeprowadzono reformę monetarną, za podstawę ustroju pieniężnego przyjęto grzywnę kolońską ( 233,8 g srebra ).

• cło generalne obejmujące wszystkich ( szlachtę i duchowieństwo ),

We wrześniu 1764 odbył się zjazd elekcyjny, o przebiegu wydarzeń również decydowała obecność wojsk rosyjskich. Na króla Polski jednogłośnie obrano stolnika litewskiego, kochanka Katarzyny II, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozpoczął on brzemienne w skutkach panowanie 1764- 1795.

Datę 1764 można przyjąć za początkowe stadium tworzenia się monarchii konstytucyjnej ze względu na pierwsze podjęte na konwokacji i na sejmie elekcyjnym reformy ustrojowe, a także ze względu na fakt, iż po raz pierwszy uznano, że do ważności konstytucji przyjętych przez sejm konwokacyjny czy elekcyjny nie potrzeba zgody nowego monarchy do koronacji. Podkreślało to przewagę sejmu w reformowanych państwie.

Fundamentem polityki Stanisława Augusta byłą współpraca z Rosją. Protektorat rosyjski miał w jego planach spełnić podwójne zadanie- umożliwić przeprowadzenie reform ustrojowych oraz osłonić Polskę przed zakusami Prus, bowiem Fryderyk II dążył po zajęciu Śląska ( 1740 ) do zdobycia Pomorza Gdańskiego, oddzielającego dwie części Królestwa Prus. W związku z tym formułował kilkakrotnie pod adresem Rosji propozycje rozbioru Rzeczpospolitej. Jednak Katarzyna II obawiała się zbytniego wzmocnienia pozycji Prus, oba mocarstwa były jednak zgodne, iż pozbawienie praw politycznych dysydentów w związku z kontrreformacją stanowi dla nich znakomity pretekst do wystąpienia w obronie swych współwyznawców i ingerencji w wewnętrzne sprawy RP.

W 1766 ambasador cesarzowej Mikołaj Repnin przedstawił projekt rozciągnięcia rosyjskich gwarancji na system ustrojowy RP. Utrzymane byłyby liberum veto, a różnowiercy otrzymaliby z powrotem prawa polityczne. Król sprzeciwił się projektowi ,bo dążył do zniesienia liberum veto, natomiast Czartoryscy chcąc zjednać sobie rzesze katolickiej szlachty nie wyrazili zgody na prawa dla dysydentów. W rezultacie sejm przyznał oficjalnie dysydentów swobodę uprawiania kultu religijnego, ale nie prawa polityczne. Nie odpowiadało to jednak żądaniom Rosji. Na Litwie i w Koronie zawiązały się dysydenckie konfederacje ( marzec 1767 ), wykorzystali to przeciwnicy Stanisława Augusta (m.in. hetmani, których władzę ograniczył dotkliwie sejm konwokacyjny ) i zaczęli organizować konfederacje szlachty katolickiej w obronie „wiary i wolności”. Czartoryscy wykorzystując sytuację zwrócili się do carycy o pomoc, chcąc obalić króla. Pod przywództwem Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”, hetmana Wacława Rzewuskiego i biskupa Kajetan Sołtyka zawiązano konfederację radomską. Konfederacji złożyli na żądanie Repnina prośbę do cesarzowej Katarzyny prośbę o przywrócenie „starego porządku”. Przez dawny rząd konfederacji rozumieli ustrój Polski sprzed reform sejmu konwokacyjnego 1764. Repnin wykorzystał konfederację do swoich celów, a sterroryzowane przez wojska rosyjskie sejmiki wybrały na sejm posłów posłusznych planom Rosji.

5. Prawa kardynalne 1768.

Podstawę ustroju stanowiły prawa kardynalne „wieczyście trwały i odmienne nigdy być nie mające” w czym nawiązywano do artykułów henrykowskich Wyodrębniono drugi rodzaj spraw- materia status, które mogły być zmieniane per unanimitatem ( jednomyślnie ) na Sejmach wolnych.

PRAWA KARDYNALNE

• ( 1 ) [ Stany sejmujące ] Istnieją trzy stany sejmujące: Izba Poselska ( Rycerskie ) , Senat ( Senatorowie ), Król. Wszystkie one muszą wyrazić zgodę na alienację, zastaw, sprzedaż lub zamianę posiadłości Rzeczpospolitej, królewszczyzn, dóbr duchownych i świeckich. Jednakże w wypadku bezkrólewia istnieją dwa stany sejmujące: Izba Poselska, Senat. Jednomyślnością głosów stanowią one in materia status ( w materiach stanu ) a zasadą większości głosów w materiach ekonomicznych i regulowaniu kwestii dotyczących elekcji.

• ( 2) [ Religia ] Religią panującą jest religia rzymskokatolicka.

• ( 3 ) [ Konsekwencje zmiany wiary ] Przejście z wiary katolickiej na jakąkolwiek inną ( apostazja ) jest uważane za czyn kryminalny, zagrożony karą wygnania. Jednakże wszystkie osoby, które dotychczas wyznawały inną religię niż katolicka, nie ponoszą żadnych konsekwencji.

• ( 4 ) [ Król ] Król Polski musi być katolikiem z urodzenia albo powołania. Kto promuje innowierczego kandydata na tron polski, uznany jest za wroga ojczyzny i podlega karze banicji. Królowa Polski musi być katoliczką, a jeśli nią nie jest, nie może być koronowana.

• ( 5 ) [ Wolna elekcja ] Króla wybiera szlachta na zasadzie wolnej elekcji, jednomyślnie. Sukcesja do tronu polskiego jest niedopuszczalna pod żadnym pretekstem i w żadnym czasie.

• ( 6 ) [ Nieminem captivabimus nisi iure victim ] Żaden osiadły szlachcic nie może być aresztowany bez wyroku sądowego, tak jak stanowił to przywilej jedlneńsko- krakowski 1413. Jednakże nie dotyczy to szlachcica złapanego na zabójstwie na gorącym uczynku, pojmanego, którego czyn nie miał miejsce wcześniej niż rok i 6 niedziel, rozbójników, złapanych na kradzieży, złodziei na drogach i domów. Kto takiego szlachcica zabije w obronie koniecznej, nie będzie karany.

• { 7 ) [ Urzędy ] Urzędy, godności duchowe oraz świeckie nadane legalnie przez Króla są dożywotnie. Jeżeli jednak napłynie usprawiedliwiona skarga, to sejm walny rozstrzygnie o pozbawieniu funkcji.

• ( 8 ) [ Prawa i przywileje ] Prawa i przywileje nadane prowincjom Rzeczpospolitej i służące ich mieszkańcom są nienaruszalne. Zgodność aktów prawnych z prawem kontroluje Kanclerz pod obowiązkiem przysięgi. Wszystkie przywileje, które nie znajdują się w aktach, mają zostać w ciągu roku opublikowane do Metryk Koronnych w Koronie Litewskiej w Wielkim Księstwie Litewskim w Wilnie pod rygorem nieważności. W przypadku zaginięcia oryginału przywileju, dopuszcza się możliwość wydania duplikatu.

• ( 9 ) [ Unia ] Terytorium Rzeczpospolitej jest integralne i niepodzielne.

• ( 10 ) [ Lenna ] Rzeczpospolita posada na zawsze prawa do lenn, które do niej należą.

• ( 11 ) [ Równość ] Każdy szlachcic posiada równe prawo do dziedzictwa dóbr ziemskich, honorów, godności senatorskich, marszałkowskich i urzędów duchownych, świeckich, przywilejów na Starostwa Grodowe i nie Grodowe. Równości tej nie umniejszają żadne tytuły.

• ( 12 ) [ Dysydenci ] Protestanci i prawosławni w Rzeczpospolitej stanu szlacheckiego posiadają prawa polityczne zgodnie z aktem pierwszym osobnym. W wypadku zawarcia małżeństwa pomiędzy różnowiercami, gdy nie ma umowy co do religii dziecka, religią syna jest religia ojca, a religią córki religia matki. Do rozstrzygania sporów pomiędzy różnowiercami powołany jest sąd apelacyjny mieszany. W jego skład wchodzi połowa katolików i połowa innowierców. Mianuje ich Król.

• ( 13, 14, 15, 16 ) [ Lenna ] Województwa i miasta ziem pruskich, województwo inflanckie , Księstwo Kurlandii i Semigalii oraz Powiat Piltyński są nierozerwalnie związane stosunkiem lennym z Rzeczpospolitą.

• ( 17 ) [ Liberum veto ] Liberum veto na sejmach wolnych w sprawach stany jest zachowane. Kontradycja może być składana ustnie albo pisemnie.

• ( 18 ) [ Ius emphyteusis ] Każdy szlachcic ma prawo wieczystej dzierżawy na dobrach królewskich za konfirmacją królewską oraz na dobrach duchownych za zgodą duchowieństwa oraz na dobrach szlacheckich za wolą dziedzica. Prawo to może być przyznane także cudzoziemcom, mieszczanom i rolnikom. Propinacja po miejscach oddanych w dzierżawę wieczystą należy do panów zwierzchnich gruntów

• ( 19 ) [ Władza nad chłopstwem ] Szlachcic ma zwierzchnictwo gruntowe i własności nad dobrami ziemskimi, dziedzicznymi i poddanymi. Jednakże szlachcic nie może bezkarnie zabić poddanego. W takim wypadku zostanie oddany pod Sąd Ziemski lub Sąd Grodzki.

• ( 20 ) [ Zabójstwo chłopa ] Nikt nie może swawolnie, zuchwale, rozmyślnie i dobrowolnie dla okupu pieniężnego dopuszczać się zabójstwa. Jeżeli szlachcic złośliwie i nieprzypadkowo, ale dobrowolnie zabije, nie płaci główszczyzny jego panu, lecz podlega karze śmierci.

• ( 21 ) [ Prawo oporu ] W przypadku złamania przez króla Praw Kardynalnych lub Paktów Conventów, szlachcie przysługuje prawo oporu wobec niego. Będzie on sądzony i karany zgodnie z konstytucją 1609.

• ( 22 ) [ Własność ] Dobra i posesje szlacheckie są nienaruszalne, chyba że konieczności ich naruszenia dowiedzie płynne prawo królewskie.

• ( 23 ) [ Prawo kaduka ] Jeżeli cudzoziemiec pozostawi po sobie majątek bezdzietnie, bez testamentu należące do praw królewskich to dobro to jest nienaruszalne. Jednakże sukcesorowie mogą dochodzić z niego dziesiątej części w naturze lub pieniądzach. Jeżeli ktoś w ciągu 3 lat od śmierci cudzoziemca zgłosi się jako dziedzic i udowodni pokrewieństwo, to będzie miał prawo do dziedziczenia. Konieczne jest przeprowadzenie spisu inwentarza. Jeśli w ciągu trzech lat nikt się nie zgłosi, majątek przejdzie na skarb królewski.

• ( 24 ) [ Zwoływanie sejmów ] Sejm ordynaryjny może obradować co najwyżej 6 tygodnie, a ekstraordynaryjny 2 tygodnie. Nie może być on przedłużony ani limitowany bez jednomyślnej uchwały sejmu.

MATERIA STATUS

• ( 1 ) [ Podatki ] Nie wolno na sejmie walnym bez jednomyślnego zezwolenia stanów sejmujących nakładać nowych podatków.

• ( 2 ) [ Wojsko ] Ani zwiększać liczby wojska,

• ( 3 ) [ Sojusze ] Ani zawierać sojuszy, konwencji, umów handlowych,

• ( 4 ) [ Wojna, Pokój ] Ani wypowiadać wojny i zawierać pokoju,

• ( 5 ) [ Indygenat ] Ani nadawać indygenatu, kto go otrzyma, musi udowodnić szlachectwo od dziadka.

• ( 6 ) [ Skarb ] Ani zmieniać kursu waluty, jej ilości w obiegu, uznawać monet zagranicznych

• ( 7 ) [ Administracja ] Ani zmieniać władzy i prerogatyw Ministrów, nadawać urzędów sądowych, kreować nowych urzędów koronnych, litewskich, wojewódzkich, powiatowych,

• ( 8 ) [ Obrady Sejmu ] Ani zmieniać porządku obrad.

• ( 9 ) [ Kompetencje sądów ] Ani zmieniać kompetencji jurysdykcji, ważności dekretów, prerogatyw Trybunałów i mocy dekretów w Trybunale Wielkiego Księstwa Litewskiego,

• ( 10 ) [ Senatus consilium ] Ani zmieniać mocy i prerogatyw Senatus Consilium

• ( 11 ) [ Ziemie dla następców ] Ani kupować Królowi dóbr i posesji w Rzeczpospolitej dla swych sukcesorów

• ( 12 ) [ Pospolite ruszenie ] Ani zwoływać pospolitego ruszenia,

• ( 13 ) [ Egzekucja ] Ani bezprawnie zajeżdżać jakiejkolwiek natury dobra pod rygorem upadnięcia pretensji, w której ten zajazd był uczyniony. O sprawach nieruchomości decyduje sąd.

1.Polska była częściowo suwerenna podczas konferencji barskiej . Pełną suwerenność odzyskała w czasie obrad sejmu czteroletniego (1788-1792).

Sejm:

• Uchwały przegłosowywane większością głosów

• Powoływanie następcy tronu za życia panującego króla (vivente rege)

Sejm Zwyczajny (4 lipca1661r.) mowa Jana Kazimierza o konieczności reform nie przekonała opozycji, napraw RP nie przeprowadzono.

Reformy ustrojowe Familii:

• Sejm zwiększono do 581 członków który zbierał się co 2 lata w Warszawie.

• Wprowadzono równorzędność izb

• Uchwały większością głosów

• Przygotowano regulaminy sejmu i sejmików

• Przewidziano powołanie kolegialnych organów władzy wykonawczej

Cele reform:

• Wzmocnienie pozycji sejmu i sejmików.

2.Sejm delegacyjny (rapninowski) (1767-1768): ( str.132,133)

• Powołano delegację posłów (70) zobowiązanych do uchwalenia

• Do przegłosowania potrzebna była większość zwykła

• Uchwalenie praw kardynalnych ( praw fundamentalnych) z 1768r które miały charakter ustawy zasadniczej RP.

• Nie była to pełna konstytucja

• Prawa kardynalne stanowiły podstawę ustroju

3.Prawa Kardynalne (Wszelkie przyjęte uchwały miały gwarancję carycy Katarzyny II)

Z 1768r:

• Prawo liberum veto Na sejmach wolnych w sprawach stanu

• Podstawowe sprawy ekonomiczne rozstrzygano większością głosów ( zasada ta została też wprowadzona do obrad tych sejmów na których obowiązywała jednomyślność.

• Różnowiercy dostali uprawnienia do pełnienia urzędów publicznych ( ograniczono w 1775)

• Poręczono niepodzielność terytorium RP ( naruszyła ją Rosja w 1772r.)

• Dożywotniość urzędów

Z 1775r:

• Zbierali się co 2 lata na 6 tygodni

• Ponowiono prawa kardynalne

• Postanowiono że: na tron polski wybrany może być tylko” piast rodowity szlachcic i posesjonat” z wykluczeniem jego następstwa po ojcu i dziadku .

• Wolna elekcja viritim

• Prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa

• Jednomyślność ( poza sprawami mniejszej wagi)

• Konstrukcja trzech stanów sejmujących

• Charakter praw kardynalnych otrzymały przywileje szlacheckie ( nietykalność osobista, równość przy obsadzie urzędów i ich dożywotność, zwierność dominalna nad chłopami.

4. Konfederacja Barska: ( 27 luty 1768r)

• Zawiązano ja pod hasłem obrony wiary katolickiej.

• Uzyskała poparcie Turcji i Francji

• Kierowana przeciwko królowi i Rosji.

• W październiku 170r. ogłoszono detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego

• Konfederację popierała większość szlachty

• Klęska konfederatów przyczyniła się do I rozbioru Polski ( 1772r)

• W 1773r. zebrał się w Warszawie sejm nadzwyczajny.

5. Rada Nieustająca (1775r.)

• Nie miała kompetencji prawodawczych i sądowych.

• Posiadała uprawnienia rządowo-administracyjne

• „Król w Radzie nieustającej' - przewodniczący.

• Skład rady : 36 konsyliarzy ( powoływani przez sejm ba 2 lata w tajnym głosowaniu.), 18 konsyliarzy pochodziło z ministrów i senatorów , z izby poselskiej z pośród których wybierano marszałka Rady( mogli być pozwani przez sąd sejmowy). Skład: głównie Rosyjscy, 3 członków z Prus

• Wydawała rezolucje wiążące ogr. państwowe.

• Dzieliła się na pięć departamentów: Interesów cudzoziemskich, Policji, czy Dobrego Porządku , wojskowy, sprawiedliwości i skarbowy.( od 4 do 8 członków

• Król miał duży wpływ na funkcjonowanie Rady

• Powstaje komisja edukacji narodowej

• Przejęła kompetencje monarchy

• Wykonawcze: dysponowała królewszczyznami, powoływali sensorów, ministrów , wydawała polecenia organom państwowym

• (Departament sprawiedliwości) Była ostatnią instancją w sprawie korupcji

• Zwoływała sąd sejmowy

• Płacono im

• 15 głosów na tak żeby przegłosować decyzję

6.Sejm Wielki: (1788-1792) W Warszawie

Katarzyna II była na tak, ponieważ:

• Potrzebowała polskich żołnierzy ( na wojnę z Turcją)

• Jan Suchorzewski „ po moim trupie” nie konstytucji, wziął 6 latka i chciał go zabić

• Zaprzysiężenie konstytucji „ akt asekuracji konstytucji”

• Król nie musiał podpisywać konstytucji

• Pierwsza pisana konstytucja w Europie

• Preambuła o Religi, apostrofa sakralna

• Zwołany przez Stan sława Augusta Poniatowskiego za zgodą Katarzyny II, dla uchwalenia sojuszu wojskowego z Rosją.

• Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji pod przewodnictwem marszałków Stanisława Małachowskiego z Korony i Kazimierza Nestora Sapiehy z Litwy. W 1788 roku pod wpływem złożonej przez H. Buchholtza propozycji sojuszu polsko-pruskiego, sejm zażądał od Rosji wycofania wojsk z terytoriów Rzeczpospolitej.

•  obóz królewski (prymas Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski i in.) pragnął wzmocnienia władzy monarszej i powiększenia wojska przy utrzymaniu Rady Nieustającej i sojuszu rosyjskiego. Reforma podatków, zniesienie liberum veto

•  Stronnictwo reform, zwane patriotycznym, pragnęło rozbudowy armii, umocnienia władzy państwowej, zerwania z Rosją i oparcia się na Berlinie. Grupowało ono Czartoryskich i część Potockich, również ks. Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewiecza.

•  Obóz hetmański [magnacki] (hetman Seweryn Rzewuski, hetman Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki) reprezentował interesy i poglądy większości magnaterii i części dostojników Kościoła. Pragnęli oni utrzymania "złotej wolności" i protekcji rosyjskiej, myśleli też o zniesieniu Rady Nieustającej

• Uchwały: powiększenie armii polskiej do 100 tys. żołnierzy

• Odebrano Radzie Nieustającej i8 hetmanom władzę nad wojskiem po czym zniesiono samą radę

• Zwierzchnictwo nad wojskiem powierzono Komisji Wojskowej

• Uchwalono nowe podatki ( dziesięcinę)

• Uchwalenie ustawy o wykluczeniu gołoty z udziału w sejmikach

• Opracowanie i uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791r.

• Podczas sesji 5 maja 1791r Deputacja Konstytucyjna podpisała Ustawę rządową oraz Deklarację Stanów Zgromadzonych mówiącą o zniesieniu wszystkich praw przeciwnych konstytucji.

• Sejm mógł określić odrębne procedury postępowania przy rozpatrywaniu i uchwaleniu projektu konstytucji.

• Przerwa na święta Wielkanocne, było ich 182 w czasie świąt normalnie (354(9) posłów i 155 senatorów)

• Jednomyślność

366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej:

Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku:

1. Ustawa o sejmikach (marzec)

2. Ustawa o miastach królewskich (kwiecień)

3. Ustawa Rządowa (maj)

Autorzy Konstytucji 3 Maja:

Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj - dokonał ostatecznej redakcji

Poglądy twórców:

Król - zmierzał do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii)

Potocki - gwarancja głównej roli w państwie dla zreformowanego Sejmu

Kołłątaj - reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczańskiego

Uchwalenie K3M prowadzone było w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Małachowskim na czele)

Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja - wyodrębniło się ze Stronnictwa Patriotycznego, miało na celu dalsze ustawodawstwo - o sejmie, organizacji władzy wykonawczej, projekty kodeksów

Konstytucja 3 Maja liczyła 11 artykułów.

A. USTRÓJ SPOŁECZNY

367. Szlachta (artykuł 2):

Postanowienia co do szlachty ziemskiej - Posesjonatów:

- ochrona ich praw, swobód i wolności oraz pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym

- zapewniono nietykalność osobistą

- utrzymanie zwierzchności dominialnej nad chłopami

- pełne prawo własności; równość szlachty wewnątrz stanu

- odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików

- świeża szlachta nie może piastować wyższych urzędów w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu)

368. Mieszczanie (artykuł 3):

- neminem captivabimus nisi iure victum - również dla Żydów w miastach

- nabywanie dóbr ziemskich, nietykalność majątkowa i osobista

- niższe urzędy administracyjne i sądowe, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych

- nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego

- nie mieli prawa do wyboru plenipotentów miast do Sejmu (wybierały zgromadzenia wydziałowe)

369. Chłopi (artykuł 4):

- opieka prawa i rządu nad chłopami, utrzymana władza dominialna

- umowy indywidualne i zbiorowe pomiędzy dziedzicami i chłopami nie mogły być jednostronnie zerwane

- wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP

- ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych

Ustawa o sprzedaży królewszczyzn 1792:

- chłopi osiedli na królewszczyznach mają własność wieczystą - użytkową ziemi

- możliwość odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem

- uwolnienie z poddaństwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu

370. Stosunki wyznaniowe (artykuł 1):

- swoboda wyznań, pierwszeństwo dla religii katolickiej

- zakaz odstępstwa od tej religii

- autokefalia - uniezależnienie kościoła prawosławnego od czynników zewnętrznych (Pińsk 1791)\

371. Naród i obywatele:

- naród to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chłopi

B. USTRÓJ POLITYCZNY

PODZIAŁ WŁADZY:

USTAWODAWCZA (artykuł 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAŁOWE

WYKONAWCZA (artykuł 7): KRÓL, STRAŻ PRAW, KOMISJE RZĄDOWE, KOMISJE PORZĄDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH

SĄDOWNICZA (artykuł 8): SĄD SEJMOWY, TRYBUNAŁ KORONNY LITEWSKI, SĄDY ZIEMIAŃSKIE, ASESORIA, SĄDY MIEJSKIE, SĄDY DOMINIALNE

372. Państwo jednolite czy zacieśnienie unii ?

- brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji

- wyrazy odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego

373. Zwierzchnictwo narodu i podział władzy (artykuł 5):

„Wszelka władza społeczności ludzkiej bierze swój początek z woli narodu” (Rousseau)

Trójpodział Władzy (Montesquieu): „Władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sądownicza i wykonawcza (król i straż)”

374. Sejm:

Organizacja Sejmu:

- nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim króla - składa się z izby poselskiej i senatu

IZBA POSELSKA:

- składała się z 204 posłów wybieranych na sejmikach

- ponadto w jej skład wchodziło 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe

SENAT:

- 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie - w tym metropolita kijowski unicki)- wpierw pochodzili z nominacji króla, potem z wyboru (po śmierci Poniatowskiego)

Sejm:

- wydawał ustawy w imieniu króla, miał być zawsze gotowy

- mógł się zbierać z mocy prawa, jeśli król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu.

- mógł się też zbierać na zarządzenie Marszałka sejmu jeśli król nie zwołał sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby.

Senat:

- miał prawo weta zawieszającego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych.

- miał stanowić Radę Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji).

- nie otrzymał inicjatywy ustawodawczej.

W głosowaniach mniej ważnych głosy zliczano razem, ale izby obradowały osobno. Celem kontroli rządu izby zbierały się razem.

USTAWODAWSTWO:

1) Prawa niewzruszalne

- zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowała podwójna liczba posłów, decyzja zapadała większością kwalif.

- ustawa rządowa, o miastach królewskich i o sejmikach

2) Prawa ogólne

- wchodzą w życie w formie ustaw

- określa zasady organizacji władz rządowych, administracji, sądów, prawa sądowego, cywilnego, karnego, podatków

- projekty ogólne ustaw trafiają do sejmików, które wybierają posłów

- przez instrukcje poselskie trafiają następnie do izby poselskiej

- najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie są instrukcje poselskie

- potem izba poselska wybiera komisje, a następnie plenarne posiedzenie i dyskusja + głosowanie

- następnie projekt do Senatu - możliwość veta zawieszającego, wtedy Izba Poselska może uchwalić powtórnie ten projekt i wtedy ma on moc prawnę

3) Prawa pozostałe (uchwały sejmowe)

- projekty trafiają bezpośrednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyżej)

- zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje się głosy w obu izbach, żeby projektprzeszedł

- w ten sposób uchwalano podatki nadzwyczajne, zaciągnięcie długu publicznego, budżet, umowi i traktaty międzynarodowe, nobilitacje i indygenaty

publikacja - po niej następuje wpis danej ustawy czy uchwały do ksiąg sądu grodzkiego

375. Organizacja sejmu:

- zniesienie instrukcji dla posłów uchwalanych przez sejmiki

- posłowie wybierani na 2 lata, wyborcy mogli posła odwołać i pozbawić mandatu

sesje zwyczajne: odbywać się miały co dwa lata, trwały 70 dni (przedłużanie do 100)

sesje nadzwyczajne: konflikt Król Straż Praw i Straż Praw Komisje, wojna, klęska żywiołowa, rozruchy, jakiś defekt monarchy itp

- obradom sejmu przewodniczy marszałek sejmu wybierany spośród posłów

- zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi większość prosta (zwykła), dla innych kwalifikowana (2/3, ¾)

- prace szczegółowe powierzane wybieranej przez Sejm komisji

376. Sejmiki:

- głos dla szlachty dziedziców i >18-letnich synów, zastawnicy, profesorowie dożywotni (jeśli płacili podatek)

377. Stanowisko króla:

- zasada dziedziczności tronu, utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego władztwa, udział w posiedzeniach Sejmu

- posiadał inicjatywę ustawodawczą razem ze Strażą Praw, przewodniczył Senatowi, mógł przysłać swój głos na piśmie

- nie był już odpowiedzialny za ustawy, mógł dać decydujący głos w wypadku równości, stosował prawo łaski

- powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, zwoływał sejm i sejmiki, nie miał prawa weta zawieszającego

- kontrasygnata - każdy akt wydawany w Straży Praw musiał być podpisany przez konkretnego ministra, który brał na siebie odpowiedzialność za niego

378. Straż Praw:

- miała najwyższą władzę wykonawczą

SKŁAD:

­Król jako przewodniczący, prymas jako głowa kościoła i przewodniczący KEN, 5 ministrów (2 kanclerzy - ministrowie sprawiedliwości i spraw zagranicznych, 1 hetman - minister wojny, 1 podskarbi - minister skarbu, 1 marszałek - minister policji, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu bez prawa głosu stanowczego.

Ministrowie - powoływał ich do Straży Praw król spośród 14 wszystkich ministrów, nominacji dokonywano podczas sesji sejmu, mogli być pociągani do odpowiedzialności jeśli:

1. jeśli naruszyli Konstytucję lub inne prawo - do odpowiedzialności sądowej (konstytucyjnej) przed Sądem Sejmowym

2. z tytułu postawionych im zarzutów politycznych - do odpowiedzialności parlamentarnej - większością 2/3 dwóch izb uchwalano wotum nieufności

Kompetencje:

- wprowadzała w życie ustawy i uchwały sejmowe, obrady były protokołowane

- czuwała nad przestrzeganiem prawa

- część zadań wypełniała samodzielnie, część przez komisje rządowe,

379. Komisje rządowe:

Komisje wielkie (podlegające SP, złożone z członków wybieranych przez Sejm na 2 lata):

1. Policji (dla miast) - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast

2. Wojska - 14/15 komisarzy, osoby cywilne miały przewagę

3. Skarbu - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast

4. Edukacji Narodowej

Kompetencje:

KOMISJA SKARBU: ściąganie podatków, zakładanie i popieranie manufaktur, rozwój handlu, infrastruktury i rolnictwa, sądownictwo

KOMISJA POLICJI: nadzór nad miastami, sprawy bezpieczeństwa, wygody publicznej (administracja), podział kraju na 26 okręgów

KOMISJA WOJSKOWA: sądownictwo i sprawy wojskowe

380. Komisje porządkowe:

Powołano je w 1789 roku pod nazwą Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, były organem admin. terytorialnej

Skład:

- 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spośród szlachty osiadłej w tym okręgu

- po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do każdej komisji wprowadzono po 3 mieszczan

Kompetencje:

- rekrutacja do wojska, kwaterunek

- wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności

381. Ustrój miast:

Unifikacja miast wolnych - urządzano je w jednakowy sposób. Czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatów.

USTRÓJ:

Rozróżniano zgromadzenia uchwalające i magistraty miejskie (urzędy wykonawcze).

W miastach mniejszych: jedno zgromadzenie ogólne dla wszystkich posesjonatów

W miastach większych: podzielono je na cyrkuły,odbywały się zgromadzenia cyrkułowe i ogólne (dla całego miasta)

Kraj podzielono na wydziały, w każdym pewna ilość miast z prawem urządzania zgromadzeń wydziałowych złożonych z deputatów wybieranych przez zgromadzenia ogólne (miasta mniejsze) lub przez cyrkuły (większe).

Na czele magistratów miast większych stał prezydent z radnymi, a w cyrkułach osobny wójt, w miastach mniejszych - wójt. Odebrano prawo wydawania statutów i wilkierzy miastom.

382. Reforma sądownictwa na Sejmie 4-letnim:

Sądy komisji porządkowych i rządowych - sprawy sporne objęte kompetencjami tych urzędów

Komisja Skarbowa i komisje porządkowe - sądziły WSZYSTKICH obywateli w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych

Sądy ziemiańskie - powstały w wyniku połączenia grodzkich, ziemskich i podkomorskich, 10 sędziów wybieranych w sejmikach deputackich na 4 lata

Trybunały - jeden dla Wielkopolski (siedziba Piotrków), drugi dla Małopolski (Lublin)

Sąd sejmowy - złożony z 12 senatorów i 24 posłów - sądził ministrów i najwyższych urzędników z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej

SĄDY MIEJSKIE:

Magistratów miejskich - I instancja

Apelacyjne wydziałowe - II instancja

Asesorski - III instancja - senatorowie, posłowie i plenipotenci miejscy jako asesorowie wybierani przez sejm na 2 lata, sądom asesorskim przewodniczyli kanclerze spoza Straży Praw

7.Konstytucja 3 maja

• W Sierpniu 1790r. deputacja wzniosła pod obrady obszerny projekt do formy rządu., projekt ten obejmował prawa konstytucyjne, wśród których były prawa kardynalne.

• Zdecydowano o podwojeniu składu Izby Poselskiej

• Na przełomie 1790/1791 powstało kilka tekstów które po poprawkach stały się ostateczną wersją ustawy zasadniczej, jeden z nich to tzn Marzenia Dobrego Obywatela zawierające koncepcję monarchii konstytucyjnej wzorowanej na ustroju angielskim.

• Tekst prawa konstytucyjne stał się podstawą ustawy zasadniczej, mówił on o kompromisie między królem a przywódcami Stronnictwa Patriotycznego. Autorzy ( Ignacy Potocki, Stanisław August Poniatowski, ks.Scypion Piatolli i ks. Hugo Kołłątaj)

• Duże znaczenie dla uchwalenia konstytucji miały podpisy pod tzw Asekuracją zawierającą zobowiązanie do poparcia konstytucji podczas obrad sejmu.

• Konstytucja została uchwalona w trybie nadzwyczajnym o uproszczonej procedurze.

• Uchwalenie ustawy rządowej nastąpiło zdecydowaną większością głosów

• W kolegiacie św. Jana nastąpiło kolejne zaprzysiężenie konstytucji ( nadanie sankcji przez kościół katolicki).

• Podczas sesji 5 maja 1791r. deputacja konstytucyjna podpisała ustawę rządową, przez co stała się aktem prawnie obowiązującym.

• Konstytucja czyniła władze wykonawcze odpowiedzialnymi za złożenie przysięgi na konstytucję przez sądy i wojsko.

• Słowo rząd oznaczało wtedy całość ustroju państwowego

• Zreformowano ustrój polityczny

• Zniesiono liberum veto

9. Organizacja władz państwowych

• Koncepcja zwierzchnictwa narodu i zasada podziału władz i jej równowagi( trójpodział).

• Deklarowano wolność wyznaniową ( ale i tak karano przejście na inne wyznanie)

• na tronie mógł zasiadać tylko katolik rzymski.

• Utrzymano ustrój stanowy

• Suwerenność ludu

• Zniesiono podział na koronę i Litwę ujednolicono

• Utrzymano dotychczasowy ustrój stanowy , przywileje i swobody szlacheckie , z prawem zwierzchnictwa nad chłopami

1. Mieszczanie

1. Przyznano przywileje szlacheckie, zwłaszcza prawo do nabywania dóbr ziemskich

2. Otrzymali prawo do piastowania urzędów ( zazwyczaj niższych)

3. Nie mogli być oficerami kawalerii narodowej

4. Miasta nie uzyskały pełnoprawnej reprezentacji w parlamencie

5. Plenipotenci ( wybierani przedstawiciele miast) zasiadali w Izbie Poselskiej

2. Chłopi

• Umowy między chłopami a dziedzicami wiązały obie strony.

• Wolność osobistą zapewniono tylko chłopom powracającym do kraju, chłopom z innych państw zamierzających osiedlić się w Polsce.

3.Sejm ( Warszawa, Grodno)

• skład2/3 polacy 1/3 litwini

• Skład izby poselskiej ( 204 posłów) wybieranych na sejmikach przedsejmowych. W każdej z trzech prowincji wybierano 68 posłów.

• Plenipotenci miast (24) wybierani przez zgromadzenia miejskie wchodzili w skład komisji rządowych, mieli prawo występowania w Izbie Poselskiej w sprawach miejskich.. instrukcje poselskie straciły na ważności. Posłowie otrzymywali mandaty na 2 letnią kadencję. Sesja sejmowa trwała 70 dni z możliwością przedłużenia o 30 dni. Obradom niższej izby przewodniczył marszałek. Co trzeci sejm odbywał się w Grodnie.

• Podział na 3 prowincje

• W każdej prowincji ( 34) organizowano sejmiki na których wybierano po 2 posów

• Zniesiono liberum veto

• Pozycja obu Izy była nie równorzędna na niekorzyść Senatu

• Kompetencje Izby Poselskiej: ustrojodawstwo, ustawodawstwo, nakładanie podatków, fratyfikacja traktatów międzynarodowych,, kontrola władzy wykonawczej.

• Zmiany w ustawie zasadniczej można było wprowadzić na sejmie konstytucyjnym co 25 lat.

• Brak instrukcji poselskich

• By być posłem: ( mężczyźni, cenzus majątkowy, bez wyroku, 18 lat )

• Sejm był zawsze gotowy do przyjęcia uchwały

• Sesja nadzwyczajna- zwoływana przez marszałka Izby Poselskiej

• Sesja zwyczajna - co 2 lata na 70 dni

5.Senat

• Przewodniczył król

• Ograniczono liczebność senatu

• Obok senatorów( 102) wchodzili do senatu biskupi(15) i ministrowie (15)

• Senatorzy wyłaniani byli spośród kandydatów przedstawionych przez sejmiki.

• Prawo weta zawieszającego wobec praw politycznych, karnych i cywilnych.

• Do śmierci poniatowskiego senator nie był urzędem dożywotnim

6.Pozycja króla

• Nie był już odrębnym stanem sejmującym

• Stał na czele państwa

• Zwoływał sejm, który w określonych przypadkach mógł obradować bez niego

• Nominował najwyższych urzędników

• Z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu miał prawo łaski

• Wprowadzono zasadę nieodpowiedzialności króla

• Akty króla wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra

• Straż praw była pod jego przewodnictwem

• Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu ( zniesienie wolnej elekcji)

7.Straż praw( funkcjonowała do 1793r, sejmu grodzieńskiego)

• Był to gabinet ministrów pod przewodnictwem króla

• Wybierani na 2 lata przez króla ( ministrowie)

• Skład: prymas, jako przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej i król

Ministrowie (5z14) policji, pieczęci czyli spraw wew., pieczęci ds. zagranicznych, wojny i skarbu i marszałek izby poselskiej który nie miał prawa głosu

• Odpowiedzialni przed parlamentem i sądem sejmowym

• 2/3 za odwołaniem żeby odwołać wotum nieufności

• Cel: czuwanie nad przestrzeganiem prawa

8.Sejm grodzieński:
1793r. zatwierdzono II rozbiór polski

• Utrzymano sejm jednoizbowy

• Nie było osobno korony i Litwy

Księstwo Warszawskie (1807-1815)

Źródła prawa:

- „Dziennik Praw” - 4 tomy

- „Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty Normatywne władzy najwyższej”

- diariusze sejmów Księstwa - 1809, 1811, 1812

- „Dzienniki Departamentowe” - akty prawne, zarządzenia lokalne i obwieszczenia

III. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE (1807-1815)

9. Po stronie Napoleona:

Komisja Rządząca:

- objęła ziemie centralne i zachodnie z II i III rozbioru, po pogromie Prus przez Napoleona

- na czele Stanisław Małachowski, pod nim dyrektorzy kierujący resortami

- działalność: rekrutacja wojska i zaopatrywanie w żywność wojsk Napoleona; przywrócenie polskiego prawa zamiast Landrechtu

- wpływ na Konstytucję KW: elementy ustrojowe z czasów Konstytucji III Maja: większa rola sejmu, przewaga szlachty

Traktat w Tylży 1807:

- powstaje Księstwo Warszawskie z oktrojowaną konstytucją podpisan,ą w Dreźnie w lipcu 1807

- obejmuje ziemie II i III zaboru pruskiego bez dostępu do morza i bez obwodu białostockiego (trafił do cara Aleksandra I)

- w 1809 dołączono Galicję Zachodnią z Krakowem - wtedy obszar KW 154 000 km²; ludność 4 miliony

- konstytucja liczyła 89 artykułów podzielonych na 12 tytułów

A. USTRÓJ SPOŁECZNO - POLITYCZNY

11. Równość wobec prawa a pozycja szlachty:

Prawa obywatelskie: wolność osobista, równość wobec prawa i sądu, wolność wyznania - przy czym naczelne stanowisko ma religia rzymskokatolicka

Prawa polityczne: prawo piastowania urzędów, czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu, prawo wyboru na wybieralne urzędy samorządowe i sądowe

Szlachta: szlacheccy właściciele ziemscy mieli przewagę i pierwszeństwo w sejmie, samorządzie, sądach pokoju

12. Szlachta i mieszczaństwo:

Dowód szlachectwa: szlachtę i urządników-mieszczan uprzywilejował król saski i książę warszawski - Fryderyk August - ustanowiono dla nobilitowanych instytucję munduru obywatelskiego

13. Żydzi:

- zawieszenie postanowień konstytucji na 10 lat w stosunku do Żydów: ograniczone prawa polityczne i wolność osobista a także swobodne zarobkowanie

- konieczność uzyskiwania zezwolenia na małżeństwo Żydów (konsens); dzielnice i ulice Żydowskie w Warszawie

- zwolnienie ze służby wojskowej i podatek dla Żydów

14. Chłopi:

- koniec stosunku poddańczego i wolność osobista + równość wobec prawa

- możliwość opuszczenia gospodarstwa przy zwrocie ziemi, załogi i zasiewów

- pełna własność gruntu należy do pana, chłopi tylko dzierżawili

- umowy rejestrowały świadczenia chłopów na rzecz panów - rola notariuszy

B. SYSTEM WŁADZY

15. Władza monarsza:

- korona książęca warszawska była w osobie króla saskiego; jego akty wymagały kontrasygnaty odpowiednich ministrów

- król miał silną pozycję w oparciu o szlachtę i mieszczaństwo; nadawał ordery

- dziedziczność tronu regulowana przez prawo saskie, centralizacja administracji i jednoosobowe urzędy

- wyłączność ustawodawstwa w zakresie ustrojowym - prawo zmiany Konstytucji poprzez dekrety

- kierowanie rządem i wpływ na sejm; inicjatywa ustawodawcza; powoływanie / odwoływanie urzędników;

- król pełnił ogół funkcji państwowych, bez ustawodawstwa sejmowego i sądowego wymiaru sprawiedliwości

16. Sejm:

- sejm dwuizbowy - Izba Poselska (niższa) i Senat (wyższa)

- Senat: Kasztelanowie, Biskupi i Wojewodowie (po 10) - wybierał król dożywotnio

- Izba poselska: 100 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich przez szlachtę osiadłą, 66 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach gminnych przez właścicieli gruntów i zakładów pracy (kadencja obu - 9 lat, ale co 3 lata odnawiano 1/3 składu Izby Poselskiej), 13 członków Rady Stanu z głosem stanowczym

Prawo wyborcze:

- czynne: 21 lat, pełnia praw obywatelskich; bierne: 24 lata, pełnia praw obywatelskich, umiejętność czytania i pisania po polsku; praw wyborczych nie przyznano większości chłopów, Żydom i cudzoziemcom; posłem mógł być tylko szlachcic

Kompetencje Sejmu:

- podatki, prawo cywilne i karne, sprawy monetarne

- budżet i sprawy administracyjno-ustrojowo-polityczne należały do króla

- Sejm nie miał możliwości kontroli Rządu

- Senat kontrolował czy izba poselska przestrzega Konstytucji i przepisów procesu ustawodawczego, oraz ważność wyborów

Proces ustawodawczy:

- inicjatywę ust. miał tylko król, na jego polecenie Rada Stanu opracowywała projekt ustawy i przekazywała je Izbie Posels.

- Izba Poselska przekazywała projekt właściwej komisji (ds. skarbu / prawa cywilnego / p. karnego - wył. w głos. tajnym)

- poprawki wprowadzały komisje sejmowe, zatwierdzenie poprawki wymagało zgody Rady Stanu

- głos w sprawie ustawy zabierali tylko członkowie komisji sejmowych

- ustawę uchwalano w głosowaniu tajnym, zarządzanym przez Marszałka, uchw. ustawę przekazywano do Senatu

- jeśli Senat spreciwił się ustawie, król mógł ją i tak ogłosić, albo skierować do ponownego rozpatrzenia

- jeśli projektowi nadal sprzeciwiałaby się Izba Poselska, król mógł ją rozwiązać, a jeśli Senat - król mianował nowych senatorów

Sejm zebrał się tylko trzy razy: w 1809, 1811, 1812

17. Rada Stanu:

Skład: Król jako przewodniczący, prezes Rady jeśli króla nie było, ministrowie, sekretarz Rady, 4 referendarze, od 1808 6 radców stanu, od 1810 10 radców stanu i 6 referendarzy

Kompetencje:

- opracowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich na wniosek Rady Ministrów

- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami sądowymi i administracyjnymi

- rozpatrywanie sporów administracyjnych w II instancji: odwołania od decyzji rad prefekturalnych

- orzekanie o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników

- orzecznictwo kasacyjne: sprawdzanie czy wyrok jest zgodny z prawem materialnym i przepisami proceduralnymi

- sprawy budżetowe, urządzanie dóbr narodowych, rozkład podatków na departamenty

- wszystkie decyzje Rady Stanu oprócz orzecznictwa kasacyjnego podlegały zatwierdzeniu króla

a) Powstanie wielkopolskie: ( 1806r.)

• Pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego

• Wygrali postawnie.

• Doprowadziło to do reorganizacji pruskich władz państwowych

• Na czele Komisji Rządzącej stanął Stanisław Michałowski(ustanowione przez Napoleona )

b) utworzenie Księstwa Warszawskiego:

• W wyniku rokowań pokojowych w Tylży doszło do rozwiązania „ sprawy polskiej”

• Księstwo Warszawskie było uzależnione militarnie, politycznie i gospodarczo od Francji Napoleońskiej

• Na czele KW stanął król Fryderyk August

• Tylko król saski mógł być królem

• Księstwo Warszawskie stanowiło kontynuację I RP na ograniczonym terytorium co usankcjonowały traktaty z 1807r.

• Małachowski na czele Izby Poselkiej

• Terytorium : Bez Gdańska i Białego Stoku

14a). Ustawa Konstytucyjna ( 22 lipca 1807r.)

• W 1807r w Dreźnie Napoleon podyktował zasady konstytucji Księstwa Warszawskiego

• Napoleon był uprawniony do zmian w konstytucji .

• Postanowienia te były równorzędne z postanowieniami ustawy zasadniczej z 1807r., zmiany dotyczyły tylko wielkości terytorium.

• Napoleon narzucił KW instytucje francuskie co wywołało sprzeciw społeczeństwa.

• Unia personalna z Saksonią

• Ograniczono liczbę i role organów wybieranych w wyborach

• KW było ograniczoną monarchią konstytucyjną

• 14b) konstytucja

1. chłopstwo uzyskało wolność osobistą ( mogli się przenosić z miejsca na miejsce.

2. Równość wobec prawa i sądów - utrzymano podział na szlachtę i nieszlachtę . Wprowadzono konstrukcję obywatelstwa co oznaczało przynależność państwową.

3. Prawa polityczne- obejmowały udział w wyborach i prawo piastowania urzędów. Utrzymano uprzywilejowanie szlachty

4. system organów państwowych: ustrój parlamentarny. Ustalono liczebność wojska ( 30 tys. Podwojono ją w 1809r.). W urządzeniach ogólnych- była mowa o tym że obywatele Księstwa Warszawskiego mogą zajmować stanowiska w państwie. W urzędach mówiono po polsku

5. Kształtowanie nowego modelu ustroju państwowego- charakteryzował się on silną pozycją organów rządowo - administracyjnych i wysokiej pozycji Sejmu.

6. nie było mowy o zmianach w konstytucji, uzupełniania jej itd

15. Monarcha w KW

• Król sprawował władze nad obu państwami (unia personalna )

• Państwa miały wspólną politykę zagraniczną prowadzoną przy pomocy saskiego personelu co ograniczało rolę KW.

• Sejm i wymiar sprawiedliwości zyskał samodzielność

• Do króla należał rząd ( pełnił ogół funkcji państwowych) z wyjątkiem ustawodawstwa sejmowego i sądowego wymiaru sprawiedliwości

• Sprawował władzę wykonawczą

• Mógł nominować i odwoływać urzędników publicznych

• Miał inicjatywę ustawodawczą

• Władza wojskowa była ograniczona przed francuskich dowódców wojskowych.

• Król decydował o umieszczaniu ustaw i aktów normatywnych w Dzienniku Praw

• Nadawał ordery

• Pensja która 7 mln zł +skarb+dobra królewskie

16.Ministrowie. Rada Stanu i Rada Ministrów :

a) kompetencje ministrów:

• Ich pozycje określił dekret królewski z 20 kwietnia 1808r.

• Byli zobowiązani do wykonywania ustaw i innych aktów prawnych i kierowania resortami

• Minister sprawiedliwości nadzorował prace sądów.

• Minister spraw wewnętrznych zajmował się sprawami8 wyznaniowymi i oświatą.

• Minister wojny sprawował dowództwo nad wojskiem

• Najważniejszym ministrem organów administracji był minister „ przychodów i skarbu”

• Utworzona w 1808r Izba Obrachunkowa była organem kontroli finansowej

• Minister policji czuwał nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym.

c) Rada Ministrów (tylko ministrowie w składzie)

• z prezesem na czele

• ministrów powoływał król

• był to organ kolegialny

• zbierała się podczas nieobecności króla w kraju.

• RM kierowała administracją krajową dzięki temu miała przewagę nad Radą Stanu.

d) Rada Stanu:

• początkowo do składu wchodzili tylko ministrowie obradowali pod przewodnictwem prezesa ( ten sam co w RM)

• w 1808r RS powiększono o radców stanu (12)

• członkowie RS wchodzili w skład niższej izby sejmu.

• Funkcjonariuszami byli referendarze (6)

• Przygotowywanie aktów prawnych:

e)RADA STANU

• rozpatrywała spory kompetencyjne między władzami administracyjnymi a sądowymi

• kontrolowała radę ministrów

• władza wyk i ust

• organ doradczy króla

• ogłaszała ustawy w dzienniku praw

• zajmowała się budżetem, podatkami, kontrolą ministów

• sprawowała sądownictwo administracyjne ( na modelu francuskim- rozpatrywanie sporów o charakterze skarbowym miedzy obywatelem a administracją wynikających z kontraktów)

• RS decydowała o pociąganiu do odpowiedzialności sądowej urzędników i pełniła funkcje sądu Kasacyjnego.

17. Sejm główny

c) Zgromadzenia gminne

• Każde zgromadzenie gminne wybierało po jednym deputowanym do gminów

• W zgromadzeniach uczestniczyły osoby niebędące szlachtą a spełniające warunki cenzusowe ( Np. majątkowe)

• Terytorium Księstwa Warszawskiego podzielono na 10 zgromadzeń gminnych, potem ich liczba wzrosła do 66.

• Zgromadzenia gminne obejmowały jeden do trzech powiatów.

• Zgromadzania wyborcze zwoływał król, dokonywał on nominacji marszałków ( sejmiki) i obywateli prezydujących ( zgromadzenia gminne) kierujących pracami zgromadzeń wyborczych.

• Czynne prawo wyborcze: 21 lat, posiadanie praw obywatelskich

• Prawo do głosowania zyskali chłopi czynszownicy ( z ziemią).

• Bierne prawo wyborcze: 24 lata, posiadały prawa polityczne, umiały czytać i pisać po polsku,

• Nie przyznawano prawa biernego: chłopom, żydom i cudzoziemcom.

• Osoba nie posiadająca pochodzenia szlacheckiego nie mogła być posłem

• Wybory do izby reprezentantów były bezpośrednie. ( byli wybierani na 9 lat, ale co 3 lata w 1/3 odnawiano skład izby)

d) dwuizbowy sejm:

• Senat ( izba wyższa sejmu)

• Izba poselska ( izba niższa sejmu)

• Nie były równorzędne ( na Korzyść Izby)

• Władza ustawodawcza podzielone miedzy sejm a króla który miał prawo sankcji ( czyli zatwierdzania uchwalonych ustaw sejmowych)

e) kompetencje sejmu:

• Ustalał wysokość przychodów skarbowych

• Król układał budżet ( roczny plan przychodów i wydatków)

• Sejm mógł w ograniczony sposób dokonywać zmian w prawie cywilnym

• Sejm mógł wprowadzać zmiany w systemie monetarnym i prawie karnym.

f) Senat:

• w skład senatu wchodzili dożywotnio mianowani przez króla senatorowie świeccy: wojewodowie i kasztelanowie i senatorowie duchowni, stanowiska te miały charakter tytularny.

• Skład Cd: po 6 biskupów, wojewodów i kasztelanów a w 1810 dodano po 4 biskupów ( w tym biskup grecko-katolicki, chełmski), wojewodów, kasztelanów = 30 członów,

• Monarcha przewodniczył obradom

• Król mógł obsadzić stanowisko prezesa senatu lub sekretarza.

• Senat w ustawodawstwie mógł kontrolować formalnie ustawy uchwalone przez Izbę Poselską, dopuszczano też odmowy sankcji nad taką ustawą. Mimo tego król mógł ogłosić uchwałę wbrew Senatowi.

• Senat sprawdzał ważność wyboru posłów i

g) Izba poselska- najwyższa izba

• Mieli na 2 tyg przed i 2 po i w trakcie obrad immunitet

• Większość członków pochodziła z wyborów

• Na początku było to 100 osób ( 60 posłów i 40 deputowanych), w 1811r 166 osób (+40 posłów +26 deputowanych do dawnego składu ), przyłączono galicję

• Doszło jeszcze 13 członków rady stanu

• Sejm miał się zbierać co 2 lata

• Obrady sejmu trwały max. 15 dni

• Większość obrad odbywała się razem ( obie izby)

• Król miał prawo do zwołania sejmu

• sesja nadzwyczajna sejmu (1812)

h) tok legislacyjny:

• tylko król posiadał inicjatywę ustawodawczą

• Podczas tajnego głosowanie Izba Poselska wyłaniała skład komisji ds.: skarbu, prawa cywilnego, prawa karnego.

• Jedynie członkowie komisji mogli opowiadać się za lub przeciw ustawie

• Uchwalanie odbywało się większością głosów

• Po uchwaleniu tekst uchwały przekazywano do senatu, by uzyskać sankcję

Odrodzenie państwa polskiego (1918r) [Dekret z 22.11.1918 roku]

1. Tymczasowe władze w zaborze austriackim

• Z inicjatywy polskich posłów zasiadających w parlamencie wiedeńskim utworzono 28 października 1918r w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną.

• Posiadała ona władze ustawodawczą i wykonawczą PKL, była rządem dzielnicowym

• Główne zadanie: doprowadzenie do rozwiązania stosunku prawnopaństwowego Galicji z Austro-Węgrami

• Na Śląsku Cieszyńskim władzę przejęła Rada narodowa Księstwa Cieszyńskiego

• Wojna polsko - ukraińska ( 1 listopad 1918- lato 1919r)

2. Tymczasowe władze w Królestwie Polskim

• Obok władz okupacyjnych funkcjonowały organy powołane przez Radę Regencyjną.

• W nocy z 6 na 7 listopada 1918r w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej

• Na czele rządu stanął Ignacy Daszyński

• Rząd pełnił władzę do zwołania Sejmu Ustawodawczego

• 7 listopada 1918r. rząd wydał odezwę „ do Ludu Polskiego ! Robotnicy, włościanie i żołnierze polscy!” która zapowiadała realizację gruntownych reform ustrojowych, społecznych i gospodarczych.

• Wg, odezwy Polska miała się stać republiką parlamentarną. ( Str 255, Kallas)

3. Tymczasowe władze w zaborze pruskim.

• Reprezentacja polska w zaborze: Naczelna Rada Ludowa ( z siedzibą w Poznaniu) wybrana 3 grudnia 1918r przez sejm dzielnicowy.

• 27.12.1918r wybuchło powstanie wielkopolskie władzę wykonawczą sprawował Komisariat Naczelny Rady Ludowej

4.Przybycie do Warszawy Józefa Piłsudskiego ( 10 listopada 1918r.)

• Piłsudski za najważniejsze zadanie uznał: powołanie do życia centralnych władz w Polsce.

• Miało to nastąpić poprzez stopniową rezygnację z władzy przez Radę Regencyjną przed jej samorozwiązaniem ( 14 listopada 1918r)

5. 14 listopada 1918 r Piłsudski jako Naczelny Dowódca Wojsk Polskich wydał dekret- odezwę do narodu.

• Misja utworzenia nowego rządu została powierzona Ignacemu Daszyńskiemu, zadanie: ustalanie przejściowych zasad organizacji władz państwowych do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego.

• Nie udało się to Daszyńskiemu ze względu na presję ze stronnictw prawicowych

• Udało się to Jędrzejowi Oraczewskiemu który 18 listopada 1918r stanął na czele Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej

• W zatwierdzonym przez Piłsudskiego DEKTECIE (22 listopada 1918r) „ O najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej” postanowił:

• „obejmuję jako Tymczasowy Naczelnik Państwa Najwyższą Władzę Republiki Polskiej i będę ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego” - co oznaczało pełnię władzy w rękach Piłsudskiego

6. Z wydanego 28 listopada 1918r o ordynacji do Sejmu Ustawodawczego wynika, że :

• Skład sejmu miał być wyłaniany na podstawie pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego

• Przyznano kobietom czynne i bierne prawo wyborcze

7.

• 28 listopada 1918r wydano dekret który ustalał datę wyborów do Sejmu Ustawodawczego ( 26 stycznia 1919r.)

• 8. w marcu 1919r po rozwiązaniu Komisji Rządzącej dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego , Spiszu i Orawy utworzono Urząd Generalnego Delegata Rządu który posiadał szerokie kompetencje administracyjne. [Urząd ten funkcjonował od 1921r.]

• Wielkopolska uznała rząd centralny dopiero po podpisaniu traktatu wersalskiego

• Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej spełniało rolę rządu dzielnicowego o szerokich uprawnieniach

8. W styczniu 1919r utworzono rząd którego premierem został Ignacy Paderewski

• Notyfikacja powstania Polski z 16.11.1918r w Wersalu: państwa uznały Polskę przez nawiązanie stosunków dyplomatycznych ( Austria, Niemcy, Rosja Radziecka).

• Ustalono granice państwowe: dwie wizje: Piłsudski- zwolennik federacji obejmujących niezależną Litwę, Ukrainę i Białoruś powiązane z Polską

Dmowski: bezpośrednie wcielenie do Polski części ziem wschodnich z Wilnem i Lwowem.

9.Granica zachodnia:

• Na mocy traktatu z 28 czerwca 1919r podpisanego z Niemcami Polsce przyznano: prawie całą Wielkopolskę, większość Pomorza Gdańskiego

• O reszcie decydowały plebiscyty ( strona 257)

• Gdańsk Uzyskał status Wolnego Miasta pod nadzorem ligi narodów

10.Granica południowa:

• W wyniku traktatu pokojowego z Austrią ( 10 września 1919r), większość obszaru Śląska cieszyńskiego, Spiszu i Orawy przyznano Czechosłowacji.

• Zaolzie przyznano Polsce

2.Wolne Miasto Kraków

• Neutralne do 1846r

• Kraków pozbawiony był prawa do prowadzenia własnej polityki zagranicznej, jego suwerenność ograniczała opieka Trzech Zaborców

• Szeroka autonomia: ( 1815-1830r)

• W związku z zasadą neutralności Kraków miał zakaz utrzymywania obcych wojsk

• Ograniczenie autonomii ( 1831):

3.Nadanie Trzech Konstytucji - oktojowana

a) nadanie I Konstytucji w Wiedniu (1815r.)

• W opracowaniu tekstu uczestniczył książę Adam. J. Czartoryski

• Konstytucja miała 22 artykuły ( po francusku)

b) nadanie II konstytucji w Krakowie (1818)

• Była bardziej liberalna

c) nadanie III Konstytucji w Wiedniu ( 1833r)

• Opierała się na austriackiej ustawie zasadniczej

• Komitet reorganizacyjny opracował reformę ustrój Wolnego Miasta Krakowa ( współpracował z Komitetem Konstytucyjnym)

• Tekst konstytucji nowelizowano w 1837 i 1842r.

• Ograniczono uprawnienia naczelnych org. państwowych, ( przede wszystkim parlamentu ), wzrost roli Konferencji Rezydentów

4. Ustrój Polityczny

a)Senat

• Podzielony na wydziały

• Liczył 12 członków i Prezesa, 4 członków dożywotnich, 4 czasowych wybierano przez parlament. Pozostali byli wybierani przez Uniwersytet Krakowski i kapitułę Katedralną( po 2)

• Konstytucja z 1833 zmniejszyła skład senatu do 8 członków ( poza prezesem )

• Kadencja; trzy lata a od 1833r sześć lat

• Kandydat na sensora musiał spełnić cenzus: wieku( 35lat), wykształcenia, majątku, praktyki administracyjnej ( musiał pełnić urząd wójta, sędziego lub reprezentanta w parlamencie), wymóg wyznawania Religi chrześcijańskiej

• Pierwszy skład senatu pochodził z nominacji Komisji Organizacyjnej

• Od 1827r. o wyborze prezesa decydowali rezydenci

• Prezes mógł ; zawiesić wykonanie uchwały Senatu z powiadomieniem o tym Konferencji reprezentantów

• Najbardziej znany prezes : Stanisław Wodzicki w latach 1815-1831

• Kompetencje senatu: pełnia władzy wykonawczej, prawo powoływania i odwoływania urzędników ( poza pochodzącymi z wyboru), do stosowania prawa łaski. Miał wpływ na ustawodawstwo ( tylko po jego zatwierdzeniu aktów prawnych były one obiektem obrad parlamentu.)

• Wydawali rozporządzenia (akty wykonawcze do ustaw)

b) parlament

• Organ ustawodawczy

• Jednoizbowy parlament ( Zgromadzenie Reprezentantów)

• 41 członków z których 26 z wyboru przez zgromadzenie gminne

• Senat, Kapituła Katedralna i Uniwersytet Krakowski delegowały po trzech przedstawicieli do parlamentu, do którego wchodziło 6 sędziów pokoju.

• Konstytucja z 1833r. ograniczyła skład parlam. Do 30 członków .

• Zgromadzenie Reprezentantów

• Zbierało się co rok na czterotygodniową sesję

• Przewodniczył marszałek pochodzący spośród senatorów

• Od 1833r zbierali się co trzy lata na sześciotygodniową sesję ( sesja była tajna )

• Uprawnienia: oddanie pod sąd osób które dopuściły się przestępstw urzędniczych, uchwalanie podatków, układania budżetu, zmiany w kodyfikacjach prawnych, wybór wyższych urzędników administracyjnych i sądowych, zwierzchnictwo nad sądem

• Z jego kompetencji wyłączono : zmiany w konstytucji,

Akty prawne uchwalone przez ZR publikowano w Dzienniku Praw Wolnego Miasta Krakowa Rzeczpospolita krakowska

Zgromadzenie Reprezentantów.

- jednoizbowy organ przedstawicielski składający się z 41 członków

- 26 deputowanych pochodziło z wyborów, resztę jako wiryliści stanowili sędziowie pokoju (6), senatorowie (3), przedstawiciele kapituły katedralnej (3) i przedstawiciele Uniwersytetu Krakowskiego

- deputowanych wybierały zgromadzenia gminne zwoływane w gminach (oprócz gmin żydowskich)

- zgromadzenie gminne zwoływał senat, który określał czas ich trwania

- każde zgromadzenie gminne wybierało jednego deputowanego

- wybory były jawne, tylko w wypadku braku jednomyślności zarządzono tajność głosowania

- bierne prawo wyborcze ograniczone było cenzusami:

• wieku (26 lat)

• wykształcenia

• majątku

- czynne prawo wyborcze miały sfery zamożniejsze lub mogące wykazać się pewnym wykształceniem (właściciele nieruchomości płacący z niej określonej wysokości podatek, kupcy, hurtownicy, fabrykanci, nauczyciele, artyści, duchowni, profesorowie uniwersyteccy)

- czynnego prawa wyborczego nie mieli Żydzi (chyba, że nabyli prawa polityczne), zakonnicy i osoby pozostające w służbie prywatnej przez okres zatrudnienia

Kompetencje Zgromadzenia Reprezentantów:

- ustawodawstwo z wyjątkiem zmiany konstytucji i zasad ustrojowych

- uchwalanie budżetu i podatków

- przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu i sędziów

- postawienie w stan oskarżenia urzędników i sędziów za przestępstwo popełnione w związku z urzędowaniem (nadużycie władzy lub zdefraudowanie funduszy publicznych

- obwinionych sądził wówczas Sąd Sejmowy, złożony z sędziów i członków Zgromadzenia

Zasady funkcjonowania Zgromadzenia.

- zgromadzenie zbierało się co rok na sesję trwającą 4 tygodnie

- konstytucja z 1833 r. ustaliła, że Zgromadzenie zbierać się będzie co 3 lata na sesję 6 - tygodniową, a od 1842 r. zebranie Zgromadzenia uzależnione było od woli dworów opiekuńczych wyjawionej przez ich rezydentów

- obrady początkowo były w pełni swobodne i odbywały się z udziałem publiczności

- konstytucja z 1833 r. wprowadziła tajność obrad, zaś od 1842 r. Zgromadzenie mogło obradować tylko nad sprawami przedstawionymi przez Senat

- przewodniczącego Zgromadzeniu Reprezentantów marszałka wybierano spośród senatorów będących członkami Zgromadzenia; od 1842 r. był on wyznaczony przez konferencję rezydentów dworów opiekuńczych

- projekty ustawodawcze Zgromadzenie Reprezentantów przyjmowało wysoką kwalifikowaną większością 7/8 głosów, a od 1833 r. większością 5/6 głosów

- zgromadzenie wybierało 3 komisje, do których należało przygotowanie plenarnych sesji

c) Wójt

• Na czele gminy stał wójt pochodzący z wyboru

• Kadencja 2 potem 6 lat

• Musiał umieć: czytać pisać po polsku

• Od 1839r zamiast wójtów Senat mianował w gminach wiejskich komisarzy dystryktowych a w Krakowie komisarzy cyrkułowych ( decyzja Konferencji Reprezentantów)

• Pełnili oni (ww) funkcje administracyjne, policyjne i sądowe, zostali podporządkowani Dyrekcji Policji

Konfederacja rezydentów władzą zwierzchnią

WIELKIE KSIĄSTWO POZNAŃSKIE

1.Odrębności ustrojowe Wielkiego Księstwa Poznańskiego ( od 1815r.)

a) gwarancje króla pruskiego dla Polaków ( 1815r)

• Król pruski Fryderyk Wilhelm III : deklarowano równouprawnienie j.polskiego obok niemieckiego jako j urzędowego ( nie obejmowało innych prowincji)

b) Namiestnik ( Antoni Radziwiłł)

• Urząd ten po wybuchu powstania listopadowego został zawieszony

• Powoływany przez króla

• Sprawował funkcje reprezentacyjne i honorowe

• Przedstawiał królowi prośby i skargi mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego

• Pośrednik między ludem a królem

c) sejm prowincjonalny:

• Utworzony w 1824r

• Po raz pierwszy zwołano w 1827r

• Jego obrady toczyły się w j.polskim

• Skład: reprezentanci stanów, rycerskiego, miejskiego, gmin wiejskich

• Stan rycerski skład: kilku członków dziedzicznych, (22) posłów pochodzących z wyborów bezpośrednich z właścicieli dóbr ziemskich( razem 24)

• W większości polacy

• Stan miejski, skład: posłowie miejscu ( 16) wybierani bezpośr. Z grona posiadaczy miejskich( cenzus majątkowy, było 2 polaków)

• Stan gmin wiejskich: skład: posłowie gmin wiejskich (8) wybieranych w wyborach pośrednich( cenzus majątkowy, sami Niemcy)

• Sejm zbierał się co 3 lata w Poznaniu pod przewodnictwem marszałka mianowanego przez króla.

• Obrady prowadzone po polsku

• Kadencja 6 lat, po 3 wymieniano część składu)

• Posiedzenia były tajne

• Namiestnik otwierał obrady

• Uprawnienia sejmu: podmiotem uchwał były sprawy lokalne w zakresie samorządu, wyrażał opinie w sprawach przedstawionych przez króla, mógł składać petycje i skargi do monarchy

d) sejmiki powiatowe

• Skład: właściciele dóbr ziemskich, przedstawiciele miast i gmin wiejskich

• Obradował pod przewodnictwem landrata

• Zajmował się rozkładem „ciężarów” publicznych

• W 1887r całkowiecie3 usunięto j.polski ze szkół publicznych

KRÓLESTWO POLSKIE

KRÓLESTWO POLSKIE W OKRESIE KONSTYTUCYJNYM (1815-1831)

28. Postanowienia Kongresu Wiedeńskiego:

- Austria odzyskuje część Galicji Wschodniej i Zachodniej

- Kraków + okręg = Wolne Miasto Kraków, protektorat 3 mocarstw i oktrojowana konstytucja

- Prusy odzyskały zachodnie ziemie KW - utworzono z nich Wielkie Księstwo Poznańskie

- z pozostałych ziem KW utworzono Królestwo Polskie złączone z Rosją przez Konstytucję i Unię Dynastyczną (król polski = car Rosji) - obszar 127 700 km²; 3.2 mln ludności (1815); 4.2 mln w 1831

- Galicja i Wielkie Księstwo Poznańskie miały mieć własne organy rządowe

29. Zasady Konstytucji Królestwa:

- podpisana w Warszawie 27.11.1815 przez Aleksandra I; autorzy: Aleksander I, M. Nowosilcow, A. J. Czartoryski i inni

- KP miało zapewnione osobny byt państwowy, prawa narodowe i wolnościowe

- konstytucja opierała się na Karcie Konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 roku

- wiele niejasnych przepisów, pełna dowolność władz w ich stosowaniu

Liberalizm Konstytucji:

- rozszerzone kompetencje Sejmu i nawiązanie do tradycji RP

- czynne prawo wyborcze do Sejmu posiadało 100 000 osób, wybory bezpośrednie, wybierały wszystkie warstwy społeczne

- rozszerzenie praw obywatelskich (jednak tylko pozorne)

Prawa obywatelskie:

- równość wobec prawa tylko dla chrześcijan (dyskryminacja Żydów)

- wolność osobista ograniczona przez przepisy admin.-policyjne

Uprzywilejowanie szlachty:

- szlachectwo rodowe nadawane było przez króla również dla profesorów, mieszczan i wojskowych

- urząd heroldii prowadzący księgi ze spisem szlachty

- utrzymanie większości szlachty w Sejmie

30. Unia polsko-rosyjska. Król i namiestnik:

Król:

- król był monarchą konstytucyjnym, wiązała go konstytucja a za jego akty odpowiedzialni byli ministrowie (kontgrasygnata)

- początkowa wyłączność ustawodawstwa w zakresie konstytucji - dopełnianie jej przez statuty organiczne

- mianowanie części urzędników i nominował duchownych wszystkich wyznań, nadawał nobilitacje i tytuły honorowe

- prawo sankcji wobec ustaw sejmowych i całość funkcji rządowo-administracyjnych

- wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej; kierowanie siłami zbrojnymi w czasie wojny i pokoju

Namiestnik:

- był zastępcą króla pod jego nieobecność w Królestwie wraz z Radą Stanu (pierwszy: Józef Zajączek)

- powoływany i odwoływany był przez króla, przewodniczył Radzie Stanu,

- przedstawiał kandydatury na urzędy obsadzane przez króla, resztę urzędów obsadzał sam

- jego postanowienia miały być wydawane w Radzie Administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego ministra

- po śmierci Zajączka funkcje namiestnika przekazano Radzie Administracyjnej

- dodatkowy urząd: Komisarz Cesarski przy rządzie Królestwa - Mikołaj Nowosilcow

31. Sejm:

Skład Sejmu i wybór Sejmu:

- sejm składał się z Izby Poselskiej, Senatu i Króla

- skład Izby Poselskiej: 77 posłów wybranych na sejmikach, 51 deputowanych gmin (na zgromadzeniach gminnych obowiązywały cenzusy posiadania, służby publicznej i przynależności do wolnego zawodu)

- skład Senatu: Biskupi, Wojewodowie i Kasztelanowie, nie więcej niż 64, senatorowie świeccy wybierani przez Króla z podwójnej liczby kandydatów przedstawionych przez Senat

Organizacja Sejmu:

- posłowie i deputowani byli nietykalni na czas obrad (prawo to łamano >> wywóz Niemojowskich) - immunitet

- miał się zbierać co 2 lata lub w razie potrzeby (zebrał się: 1818, 1820, 1823, 1830)

Prawo wyborcze: czynne - 21 lat, pełnia praw, bierne: umiejętność czytania i pisania, 30 lat, opłacanie podatków

Kompetencje Sejmu:

- ustawodawstwo dotyczące prawa sądowego i administracyjnego; decydowanie o zaciągu do wojska

- stanowienie w sprawach: system menniczy, podatki, budżet; prawo do ograniczonej kontroli rządu

- ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych Statutach Organicznych

- komisje sejmowe wprowadzały poprawki do ustaw w porozumieniu z Radą Stanu

- wysłuchiwanie sprawozdań Rady Stanu o stanie państwa, po nich prawo do odezw do Króla

Odpowiedzialność:

- ministrowie, radcy stanu i referendarze odpowiadali konstytucyjnie przed Sejmem - w trybie „impeachment”

- oskarżała ich Izba Poselska a sądził Sąd Sejmowy - Sąd Sejmowy sądził też zbrodnie stanu

Statut Organiczny z 1832 roku:

- był legalną zmianą konstytucji; inkorporował Królestwo Polskie do Cesarstwa Rosyjskiego jako jego prowincję

- nie weszło w życie Zgromadzenie Stanów Prowincjonalnych, które miało się naradzać nad przedstaw. przez rząd sprawami

- nie utrzymano sejmików ziemskich i zgromadzeń gminnych; nie wszedł w życie samorząd miejski i wiejski

- przyrzeczono: wolność osobistą i wyznania, nietykalność osobistą i prawo własności z wyłączeniem konfiskaty za najcięższe przewinienia - przepisy te nie weszły w życie ze względu na stany wyjątkowe i wojenne

• 20,06,1915r ogłoszono powstanie KP, urzędowanie rozpoczął Rząd Tymczasowy

1. Konstytucja z 3 maja 1815r

• KP zyskało znaczną suwerenność

• Królestwo Polskie połączono z Cesarstwem Rosyjskim

• KP miało odrębny parlament, wojsko, aparat państwowy, prawo, wspólna z Cesarstwem polityka zagraniczna

• Nie było równości wobec prawa

• Nie można było więzić bez wyroku sądowego

2.Król

• Wydawał statuty organiczne i dekrety królewskie

• Podpisywał ustawy i traktaty między narodowe

• Rozporządzał budżetem

• Dokonywał, częściowo bezpośrednio obsady urzędów państwowych

• Nadawał nobilitacje, tytuły

• Dela ważności akty króla wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra

• Uprawnienia wykonawcze wykonywał za pośrednictwem ministrów

• Sądy wyrokowały w imieniu króla

• Mianował biskupów

Namiestnik

• Przysięgał na wierność konstytucji

• Miał tytuł księcia

• Powoływał/odwoływał go król

• przewodniczył radzie stanu

• wybierał urzędników

• wykonywał polecenia króla

• władza administracyjna

• w 1876r zlikwidowano

4.Rada Stanu podział na: ( Zgromadzenie ogólne i Rada Administracyjna )

rada administracyjna:

• skład ( 5 ministrów)

• przewodniczył namiestnik

• organ doradczy, wprowadzało pastanowienia w życie

• kontrola urzędników

• sprawozdania

• raport o stanie państwa

• sądownictwo administracyjne

• skład: ministrowir, radcy stanu, referendarze, sekretarze stanu, członkowie, prokurator generalny

• prawodastwo

• majątek państwa

5.Sejm

• Trzy stany sejmujące (król, senat, Izba Poselska)

• Kontrola rządu

• Ustalali budżet

• Sejm zwyczajny: co 2 lata na 30 dni W Warszawie

• Całość ustawodawstwa w sprawach cywilnych, administracyjnych

• Marszałka mianował król

• Bierne p.w (30 lat?, z prawami obywatelskimi, umiejące pisać czytać, płacący podatki

• Czynne ( 21 lat z prawami obywatelskimi)

6.Senat

• Dożywotnia kadencja

• Pełnia praw obywatelskich

• Kandydat musiał być posesjonatem po 35 roku życia i opłacać wysokie podatki

• Prezes kierował obradami

• Skład: liczba członków nie mogła być większa od połowy składu izby poselskiej wynosiła 64 osoby. 10 biskupów( greckokatolicki, wojewodowie i kasztelanowie ) + rosyjscy książęta krwi ( musiał mieć 18 lat)

7.Izba Poselska

• skład 128 reprezentantów ( 77 posłów wybieranych na sejmikach powiatowych i 51 deputowanych )

• cenzus majątkowy

• wybierani na 6 lat, co 2 lata wymieniano trzecią część składu

• obradom przewodniczył namiestnik

8.Statut Organiczny 26 luty1832r

• Mikołaj I : wspólna koronacja cesarza Mikołaja i Króla KP w Moskwie

• Postanowienia:

• Odmienna administracja ( powstała rada administracyjna)

• Czynności urzędowe w j.polskim

• Odrębność skarbu KP

• Ograniczenie zakresu praw obywatelskich zachowano wolność wyznania i przemieszczania się

• Odrębne prawo

• Likwidacja sejmu ( powołano zgromadzenie stanów prowincjonalnych )

9.Namiestnik ( Józef Zajączek)

• Powoływał/odwoływał król

• Po jego śmierci uprawnienia przejęła rada administracyjna

10.komisje rządowe( 5 ministrów +1)

• Zostały trzy komisje z 5 ( Komisja wyznań religijnych i oświecenia publicznego- likwidacja

• Komisja sprawiedliwości

• Spawa wew i policji

• Wojny- likwidacja

• Przychodów i skarbu

ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE I WOJNY ŚWIATOWEJ (25 maja 1815 KP)

• Połączono królestwo i Rosję

• Nawiązanie do konstytucji 3 maja, szlachta miała wolności

• Uprzywilejowanie rzymsko-katolickiej religii

• Obsada urzędów przez polaków

• Obowiązywał j.polski

2. Akt z 5 listopada 1916r.

a) ogłoszenie:

• W imieniu cesarzy Niemiec i Austro-Węgier generał generalny- gubernator warszawski Hans von Besler i generał gubernator lubelski Karl Kuck ogłosili tekst proklamacji z 5 listopada 1916r z którego wynikało, że ziemie „ panowaniu rosyjskiemu wydarte” to terytorium Nowego Królestwa - Królestwa Polskiego

• KP: ustrój konstytucyjny z dziedziczną monarchią

• Utworzenie armii polskiej

• Nie określono zakresu terytorium

3. Władze naczelne królestwa polskiego

a) Tymczasowa Rada Stanu

• Powołana w grudniu 1916r

• Skład: 25 członków z nominacji generalnych gubernatorów spośród aktywistów

• Organ doradczy, opiniodawczy

• Założenie w lipcu 1917r projektu ustawy zasadniczej dla królestwa Polskiego

• 1917r interwencja legionistów z I i III Brygady

• W części II brygady utworzono Polskie Siły Zbrojne ( niecałe 10 tys.)

• Brygadier Józef Piłsudski i szef sztabu Kazimierz Sosnkowski osadzeni w twierdzy W Magdeburgu.

Tymczasowa Rada Stanu (1916 W-wa) - powołana przez gen-gub-ów w-wskiego i lubelskiego, 25 członków (15 okup niem i 10 okup austr) - aktywiści - stawiali na wygraną Austro-Węgier, pasywiści - na wygraną koalicji. W sierpniu 1917 TRS podała się do dymisji.

Uniwersytet Warszawski - otwarty w 1915 jako uczelnia polska

128. Rada Regencyjna:

Ustanowiona we wrześniu 1917, miała pełnić swe funkcje do czasu objęcia tronu przez przyszłego króla

Skład: książę Zdzisław Lubomirski, kard. Aleksander Krakowski, hr. Józef Ostrowski (prezydent Wawy)

RR sprawowała zwierzchnictwo nad siłą zbrojną, pod koniec 1917 powołała KRÓLEWSKO-POLSKI RZĄD

Janusz Radziwiłł - kierownik resortu spraw politycznych

Rada Stanu:

Namiastka władzy ustawodawczej, powołana dekretem RR w lutym 1918, rozwiązała 7.10.1918

Skład: 110 osób:

- 12 wirylistów

- 43 mianowanych przez RR

- 55 z wyboru (rady miejskie, sejmiki powiatowe)

RR przekazała dowództwo wojskowe Piłsudskiemu 11.11.1918, 14.11 ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa

b) Komitety Narodowy Polski sierpień 1917

• Uznany przez europejskie mocarstwa za oficjalną reprezentację Polski

• Utworzone we Francji Armie ochotniczą ( błękitna Armię ) pod dowódz. Gen Józefa Hallera

c) Rada Regencyjna( 1917)

• Powołana 12 września 1917r

• Skład: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i hrabia Józef Ostrowski

• Organ władzy najwyższej w Królestwie Polskim

• Uprawnienia: ustawodawcze ( z Radą Senatu), wykonawcze i zwierzchnictwo nad wojskiem

d) pierwszy gabinet

• 1917r. Rada Regencyjna powołała pierwszy rząd ( gabinet) pod wodzą Jana Kurzawskiego

• Rozbudowa polskiego aparatu państwowego ( szkolnictwo, sądownictwo)

e) Rada Stanu ( 6 luty 1918r)

• Skład: 110 członków, Wyryliści ( 12) i członkowie mianowani przez radę Regencyjną

• Połowa składu rady stanu pochodziła z wyborów ( 55)

• RS została rozwiązana w 1918r.

f)11 listopada 1918 r RR ogłosiła dekret w którym przekazała władzę wojskową i cywilną Józefowi Piłsudskiemu.

• Nastąpiło rozwiązania rady regencyjnej

MAŁA KONSTYTUCJA

Geneza:

• 10.11.1918 r. - Piłsudzki wraca do kraju po zwolnieniu z więzienia z Magdeburga

• 11.11.1918 r. - Piłsudzki otrzymuje władzę od Rady Regencyjnej i Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej

• 14.11.1918 r. - Piłsudzki (Naczelny Dowódca Wojsk Polskich) wydaje dekret o powołaniu rządu tymczasowego (przygotowanie do wyborów do Sejmu Ustawodawczego), Daszyński mianowany premierem, ale nie udaje mu się powołać rządu, RR rozwiązuje się

• 18.11.1918 r. - sformowany zostaje rząd (o tej samej nazwie co rząd lubelski) z J. Moraczewskim na czele

• 22.11.1918 r. - dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej - na czele państwa stoi Piłsudzki jako Tymczasowy Naczelnik Państwa (do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego). Jednocześnie sprawuje funkcję Naczelnego Dowódcy Wojsk Polskich.

• 28.11.1918 r. - dekretem Naczelnika zarządzono przeprowadzenie wyborów do Sejmu, termin wyznaczono na 26.01.1919 r. (wybory na terenie ziemi wyzwolonych trzech zaborów, na terenie ziemi niewyzwolonych głosować mieli Polacy z mandatami poselskimi do parlamentu asutraickiego bądź niemieckiego). Miały to być wybory „pięcioprzymiotnikowe”: powszechne, tajne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne. Czynne i bierne prawa wyborcze miał każdy obywatel, który ukończył 21 (w tym kobiety)

• Ententa uznawała za oficjalne przedstawicielstwo Polski Komitte Narodowy Polski w Paryżu. W związku z tym Piłsudzki rozpoczął negocjacje z Komitetem (nie było to łatwe, ponieważ na czele Komitetu stał Dmowski - polityczny przeciwnik Piłsudzkiego). Rozmowy zakończyły się porozumieniem - Paderewski, działacz Komitetu, został premierem rządu i ministrem zagranicznym w Warszawie (od 17.01.1919 r.), a Komitet ograniczył swoje działania do reprezentowania Polski podczas konferencji pokojowej w Paryżu

• 02.1919 r. - zbiera się Sejm Ustawodawczy, Piłsudzki składa na jego ręce władzę Tymczasowego Naczelnika Państwa

• 20.02.1919 r. - Sejm ustawodawczy przyjmuje MAŁĄ KONSTYTUCJĘ (ustawa regulująca zasady sprawowania włądzy w Polsce i organizację władz państwowych)

• Sejm staje się władzą „suwerenną i ustawodawczą”

• Kadencja sejmu nie zostaje określona - ma on obradować do czasu przyjęcia konstytucji

• Naczelnym organem wykonawczym państwa ma być Naczelnik Państwa (funkcja powierzona Józefowi Piłsudzkiemu). Naczelnik :

• Reprezentował państwo na zewnątrz

• Stał na czele administracji cywilnej i wojskowej

• Powoływał rząd w porozumieniu z Sejmem

• Wydawał akty, które wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra

• Ponosił (tak jak i ministrowie) odpowiedzialność polityczną przed Sejmem

KONSTYTUCJA MARCOWA - geneza, zasady i sejm

• 14.02.1919 r. - powołano komisję konstytucyjną, która zakończyła swoją pracę w 06.1920 r.

• 06.1920 r. - projekt konstytucji oparty na założeniach ustrojowych konstytucji francuskiej z 1875 r. był już gotowy. Projekt ten wywołał następujące spory wśród ustawodawców:

• Spór o sposób wyboru i kompetencje prezydenta

• Urząd prezydenta (wybierany przez parlament, małe kompetencje) czy naczelnika (wybory powszechne, silne uprawnienia)?

• O strukturę parlamentu (jedna czy dwie izby)

• O stosunek państwa do kościoła

• Kościół wymagał od państwa, by zmianę wiary traktowano jak przestępstwo

• O zakres praw mniejszości narodowych

• Tylko 60 % społeczeństwa było Polakami. Piłsudzki opowiadał się za nadaniem autonomii mniejszościom, prawica była przeciwna. Ostatecznie zaprzepaszczono zapis konstytucji - pojawienie się nietolerancji

• 17.03.1921 r. - Sejm Ustawodawczy uchwala konstytucję

• 21.03.1921 r. - konstytucja zostaje ogłoszona

• Konstytucja marcowa - siedem rozdziałów poprzedzonych inwokacją (nawiązanie do tradycji państwowej i wyraz ciągłości państwowości polskiej)

• Zasada republikańskiej formy rządów (art. 1 - „Państwo polskie jest Rzecząpospolitą”)

• Zasada zwierzchnictwa narodu (art. 2 - „władza zwierzchnia w Reczypospolitej Polskiej należy do narodu”)

• Zasada ciągłości państwa polskiego - odrodzona Polska jest państwem narodu żyjącego w czasach I Rzeczpospolitej. Odrzucono koncepcję traktowania Polski jako państwa nowego.

• Zasada demokracji parlamentarnej (przedstawicielem narodu jest wybierany w demokratycznych wyborach dwuizbowy parlament)

• Zasada podziału władzy (ustawodawcza - Sejm i Senat, wykonawcza - prezydent, sądownicza - niezawisłe sądy)

• System rządów parlamentarnych (odpowiedzialność rządu przed parlamentem)

• Zasada państwa liberalnego - rozbudowane prawa obywatelskie

• Zasada jednolitego państwa

• 
  Sejm - 444 posłów Zgromadzenie Narodowe - wspólne obrady

• Senat - 111 senatorów 5 letnia kadencja, wybierane w „pięcioprzymiotnikowych”

wyborach

• Ordynacja wyborcza - uchwalona 28.07.1922 r.

• Czynne prawo wyborcze - obywatele, którzy ukończyli 21 lat w wyborach do Sejmu. 30 lat w wyborach do Senatu. Pełnia praw cywilnych, mieszkańcy danego okręgu przynajmniej od przedednia ogłoszenia wyborów w DU. Wojskowi w służbie czynnej nie mają prawa do głosowania

• Bierne prawo wyborcze - odpowiednio 25 i 40 lat (również wojskowi), wybory do senatu: cenzus stałego i trwałego zamieszkania w danym okręgu wyborczym

• Immunitet parlamentarny dla posłów i senatorów - nie mogli być pociągani do odpowiedzialności za swą działalność w parlamencie

• Nietykalność poselska - nie mogli być pociągani do odpowiedzialności karnej bez zgody izby

• Rozwiązanie sejmu (w praktyce niemożliwe):

• Przed upływem kadencji Sejm mógł się rozwiązać na mocy własnej uchwały

• Prezydent mógł rozwiązać sejm za zgodą 3/5 głosów w Senacie (przy rozwiązaniu Sejmu również Senat ulegał rozwiązaniu)

• Kompetencje parlamentu:

• Ustawodawcze

• Wyłącznośc izb

• Budżet jako prawo (uchwalenie w formie ustawy)

• Uchwalanie podatków

• Ustalanie liczby wojsk

• Ratyfikowanie umów międzynarodowych

• Inicjatywa ustawodawcza - rząd i Sejm

• Projekt ustawy przyjęty przez Sejm przekazywany był do rozpatrzenia Senatowi, który mógł projekt przyjąć, bądź zwrócić go Sejmowi z proponowanymi przez siebie poprawkami. Poprawki Sejm mógł odrzucić większością kwalifikowaną (11/20 głosów), bądź przyjąć zwykłą większością

• Ustawy uchwalone przez obie izby podpisywał i ogłaszał w DU prezydent (podpis prezydenta miał charakter formalny)

• Ustrojodawcze

• Zmiany i rewizje w konstytucji - dokonywal ich parlament

• Rewizja (tryb nadzwyczajny) - raz na 25 lat, 3/5 głosów (zwykła większość głosów zgromadzenia narodowego)

• Zmiana w trybie podstawowym - kwalifikowana wiekszość 2/3 głosów przy obecności minimum połowy głosujących. Wniosek o zmianę konstytucji musiał być podpisany przez ¼ składu posłów i zapowiedziany na 15 dni przed terminem głosowania

• Wyborcze (elekcyjne)

• Zgromadzenie Narodowe wybierało prezydenta bezwzględna większością głosów

• W razie potrzeby prezydenta zastępował marszałek sejmu (śmierć Narutowicza, ustąpienie prezydenta w zamachu majowym - zastępca Maciej Rataj)

• Kontrolne

• Prawo do pociągania do odpowiedzialności parlamentarnej rządu i poszczególnych ministrów przez Sejm

• Pociąganie prezydenta i ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Sejm

• Senat nie mógł kontrolować rządu

• Prawo interpelacji - przysługiwało obu izbom

• NIK - podlegała Sejmowi, powołana do kontroli całej administracji pod względem finansowym

KONSTYTUCJA MARCOWA - prezydent, rząd, prawa i wolności

Kompetencje prezydenta (kadencja 7 letnia, wybierany bezwzględną większością głosów, nie może sprawować innego urzędu):

• Głowa państwa (reprezentacja na zewnątrz, umowy handlowe i celne, zawierające przepisy obowiązujące obywateli, zmieniające granice, przymierza muszą być zaakceptowane przez Sejm. Wypowiedzenie wojny / zawarcie pokoju - za zgodą Sejmu

• Władza wykonawcza sprawowana za pośrednictwem ministrów

• Mianował i odwoływał rząd (w tym Prezesa RM)

• Prawo do wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń, rozkazów i zakazów

• Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi (obsadza urzędy wojskowe i cywilne na wniosek RM, mianuje Naczelnego Wodza na wniosek RM)

• Zwołuje Zgromadzenie Narodowe w ostatnim kwartale swego urzędowania

• Ogłaszanie ustaw

• Rozwiązanie Sejmu za zgodą 3/5 Senatu

• Przysługuje mu prawo darowania i złagodzenia kary oraz darowanie skutków zasądzenia karnosądowego w poszczególnych wypadkach (nieważne w stosunku do ministrów)

• Odpowiedzialność konstytucyjna przed Sejmem (pociągnięcie do odpowiedzialności uchwałą - 3/5 głosów przy obecności min. połowy posłów za zdradę kraju, pogwałcenie Konstytucji, przestępstwo karne)

Rada ministrów (prezes + ministrowie - nie mogą piastować innych urzędów)

• Zawieszenie praw obywatelskich - za zgodą prezydenta, przedstawione Sejmowi do zatwierdzenia

• Odpowiedzialność solidarna - cały rząd

• Odpowiedzialność indywidualna - każdy minister

• Odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna przed Sejmem (pociągnięcie do odpowiedzialności parlamentarnej zwyczajną większością głosów Sejmu, do odpowiedzialności konstytucyjnej 3/5 głosów przy min. Połowie posłów)

Prawa i wolności (polityczne, obywatelskie, wolności obywatelskie, socjalne, obowiązki obywatelskie)

Nabycie obywatelstwa polskiego (obywatel polski nie może być jednocześnie obywatelem innego kraju)

• Przez urodzenie

• Nadanie obywatelstwa

• Obowiązek służby wojskowej

• Ponoszenie świadczeń i ciężarów publicznych

• Obowiązek zapewnienia początkowego wykształcenia dzieciom

• Ochrona życia, wolności i mienia na terenie RP bez względu na rasę, religię, język, narodowość, pochodzenie

• Równość obywateli wobec prawa

• Nieuznawanie tytułów rodowych, herbów. Obywatel polski nie może przyjmować odznaczeń, orderów cudzoziemskich bez pozwolenia prezydenta

• Rewizja i aresztowanie są dopuszczalne tylko w przypadkach, kiedy zezwala na to prawo

• Nikt nie może być pozbawiony procesu

• Zakaz tortur

• Mieszkanie obywatela jest nietykalne

• Prawo do ubezpieczenia społecznego

• Zakaz pracy zarobkowej poniżej 15 roku życia, pracy nocnej kobiet i robotników młodocianych w gałęziach przemysłu szkodliwych dla zdrowia

• Wolność myśli, prasy, sumienia i wyznania

• Tajemnica korespondencji

• Prawo do wnoszenia petycji, zawiązywania stowarzyszeń i związków, gromadzenia się

• Bezpłatna nauka, obowiązkowa nauka religii

• Prawo wyborcze

• Prawo do piastowania urzędów i stanowisk publicznych

• Czasowe zawieszenie praw obywatelskich - podczas wojny lub w czasie zagrożenia wojną, w czasie rozruchów, zagrożenia zdradą stanu

NOWELA SIERPNIOWA - 4 zmiany

GENEZA:

Przewrót majowy był końcem epoki rządów parlamentarno-gabinetowych w Polsce (dymisja S. Wojciechowskiego i rządu z premierem W.Witosem). Mimo formalnego obowiązywania Konstytucji marcowej decyzję m.in. o składzie rządu podejmował marszałek Józef Piłsudski (niezależnie od stanowiska Sejmu). Zalecił on na stanowisko premiera, lwowskiego profesora, Kazimierza Bartla (prezydentem został I.Mościcki). Jednym z pierwszych podjętych przez jego gabinet działań było złożenie projektu zmiany konstytucji. Projekt ten przewidywał m.in. znaczne zwiększenie uprawnień prezydenta. Projekt miał wyraźny charakter antyparlamentarny uzasadniany propagandową walką z nadmierną rolą partii politycznych, sejmokracją i partyjniactwem. Swoje projekty złożyły też ugrupowania opozycyjne. Związek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo Chrześcijańsko-Demokratyczne, Chrześcijańska Demokracja i PSL - Piast. Postulowały one widoczne rozszerzenie uprawnień władzy wykonawczej, a ponadto uprawnień Senatu wobec Sejmu czy zmiany w ordynacji wyborczej kosztem mniejszości narodowych. Projekty rządu i centroprawicy zwalczała lewica.

• Art. 2 dodaje do art. 22 konstytucji marcowej (o zakazie nabywania dzierżaw dóbr państwowych, przyjmowaniu dostaw publicznych, robót rządowych oraz koncesji od rządu i innych korzyści)

• W razie złamania tych zakazów poseł tracił mandat poselski oraz korzyści osobiste otrzymane od rządu (naruszenie stwierdzone na żadanie Marszałka Sejmu / NIK przez SN)

• Art. 3 zmieniał art. 25 (o zwoływaniu, otwieraniu, odraczaniu i zamykaniu Sejmu i Senatu przez Prezydenta)

• Sejm podczas pierwszego posiedzenia nie uchwalał budżetu, stanu liczebnego i poboru wojska

• Rząd składał Sejmowi na sesji projekt budżetu nie później niż 5 miesięcy przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego. Od chwili złożenia projektu sesja sejmowa nie mogła zostać zamknięta (dopóki nie uchwalono budżetu bądź dopóki nie upłynęły terminy). Jeżeli Sejm w ciągu 3,5 miesiąca nie uchwalił budżetu, to Senat przystępował do rozważenia projektu (Senat miał 30 dni na przesłanie Sejmowi swojej uchwały wraz z przyjętymi zmianami - w razie braku takiej uchwały uznawano, że Senat nie wnosi zarzutów przeciw projektowi. Jeżeli Sejm w ciągu 15 dni od przesłania projektu nie powziął ponownej uchwały poprawki Senatu zostawały odrzucone)

• Prezydent ogłaszał budżet jako ustawę przyjętą:

• Przez uchwałę sejmową - Sejm i Senat rozpatrzyły budżet w określonych terminach, Sejm przyjął, bądź odrzucił poprawki Senatu

• Przez Sejm albo Senat - tylko Sejm lub tylko Senat uchwalił budżet w wyznaczonym terminie

• Przez projekt rządowy - ani Sejm ani Senat nie uchwalił budżetu w wyznaczonym terminie

• Jeżeli Sejm jest rozwiązany:

• Rząd ma prawo czynić wydatki i pobierać dochody w granicach zeszłorocznego budżetu (budżet na dany rok budżetowy nie jest uchwalony), aż do uchwalenia przez Sejm i Senat prowizorium budżetowego (rząd składa je Sejmowi na pierwszym posiedzeniu po wyborach)

• Rząd może zarządzić pobór rekruta (ustawa zezwalająca na pobór nie jest uchwalona) w granicach zeszłorocznego kontyngentu (uchwalonego przez Sejm)

• Art. 4 zmienia art. 26 konstytucji marcowej (rozwiązywanie Sejmu)

• Prezydent rozwiązuje Sejm i Senat po upływie ich kadencji

• Prezydent może rozwiązać Sejm i Senat przed upływem ich kadencji, na wniosek RM (tylko raz z tego samego powodu) - parlament miał zakaz samorozwiązywania się

• Wybory odbywały się w ciągu 90 dni od rozwiązania - termin wyznaczony w orędziu prezydenta o rozwiązaniu Sejmu i Senatu, bądź w uchwale Sejmu i Senatu

• Art. 5 uzupełnia Art. 44 konstytucji marcowej (uprawnienia prezydenta)

• Prezydent ma prawo wydawać rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie ustawodawstwa państwowego w czasie, gdy Sejm i Senat są rozwiązane, aż do ponownego zebrania się Sejmu (w trakcie kadencji uprawnienie to przysługiwało prezydentowi na mocy specjalnego upoważnienia sejmowego). Rozporządzenia te nie mogą dotyczyć bądź zmieniać:

• Konstytucji

• ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu

• sposobu ustalania budżetu

• stanu liczebnego wojska i zezwolenia na pobór rekruta

• zaciągnięcia pożyczki państwowej

• zbycia, obciążenia, zamiany nieruchomego majątku państwowego

• nałożenia podatków i opłat publicznych

• zmiany systemu monetarnego

• sposobu kontroli parlamentarnej nad długami państwa

• zawierania umów z innymi państwami

• umów handlowych i celnych

• umów zmieniających granice państwa bądź obowiązujących obywateli

• zawierania przymierzy

• wypowiedzenia wojny lub zawarcia pokoju

• odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów, sposobu stawiania ich w stan oskarżenia i sposobu wydawania wyroku

• Rozporządzenia będą wydawane na wniosek RM i podpisywane przez Prezydenta, Prezesa RM, wszystkich ministrów oraz ogłoszone w DU. Rozporządzenia te stracą moc obowiązującą, jeśli nie zostaną przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni po nabliższym posiedzeniu Sejmu, bądź jeśli zostane przez Sejm uchylone

• Art. 6 dodaje do art. 58 konstytucji marcowej (o odpowiedzialności parlamentranej RM)następujące zdanie

• Wniosek o votum nieufności wobec rządu, nie może być poddany pod głosowanie na tym posiedzeniu, na którym został ogłoszony - dzięki temu rząd mógł zaradzić groźbie dymisji gabinetu.

• Ustawa z 2.08.1926 r. O upoważnieniu Prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy

• Wydawanie osobnych ustaw

• Reorganizacja i uproszczenie administracji

• Uporządkowanie stanu prawnego państwa, wymiaru sprawiedliwości, świadczeń społecznych

• Wydawanie zarządzeń - zabezpieczenie równowagi budżetowej, stabilizacja waluty, naprawa stanu gospodarczego

• Rozporządzenia nie mogą dotyczyć (patrz Art. 5 uzupełnia Art. 44 konstytucji marcowej)

• Nowych podatków i opłat publicznych

• Podwyższania obowiązujących stawek podatkowych ponad normę

• Ustanawiania monopoli

• Podwyższania ceł

• Zwiększania obiegu biletów zdawkowych i bilonu

• Obciążenia i zamiany nieruchomości państwowych

• Zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu

• Ustaw samorządowych

• Ordynacji wyborczej do organów samorządu

• Zmiany granic województwa

• Ustaw językowych i szkolnych

• Ustawy antyalkoholowej

• Prawa małżeńskiego

• KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

Konstytucja kwietniowa (oficjalnie) wprowadziła w Polsce ustrój autorytarny. Wprowadzono zasadę koncentracji władzy państwowej w rękach prezydenta (brak odpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej). Zrezygnowano z zasady zwierzchnictwa narodu i z zasady podziału władzy. Zerwano z zasadą równych praw wszystkich obywateli. Państwo mogło ingerować we wszystkie sfery życia społecznego. Podsumowując, konstytucja marcowa opierała się na zasadach:

• Jednolitej i niepodzielnej władzy państwowej

• Elitaryzmu

• Wspóldziałania obywateli z państwem

1. Rzeczpospolita Polska

• Prezydent jest odpowiedzialny przed Bogiem i historią, posiada władzę jednolitą i niepodzielną (pod jego zwierzchnictwem pozostają rząd, parlament, siły zbrojne, sąd i kontrola państwowa)

2. Prezydent RP

• Mianuje Prezesa RM oraz ministrów na jego wniosek

• Zwołuje i rozwiązuje Sejm

• Zamyka, otwiera i odracza sesje Sejmu i Senatu

• Zwierzchnik Sił Zbrojnych

• Reprezentuje państwo

• Stanowi o wojnie i pokoju

• Zawiera i ratyfikuje umowy z innymi państwami

• Obsadza urzędy państwowe mu zastrzeżone

• Posiada uprawnienia osobiste nie wymagające kontrasygnaty - prerogatywy

• Wskazuje jednego z kandydatów na Prezydenta (zarządza wybory powszechne)

• Wyznacza swojego nastepcę na czas wojny

• Mianuje i odwołuje prezesa RM, Pierwszego Prezesa SN, Prezesa NIK

• Mianuje i zwalnia Naczelnego Wodza, GISZ - a

• Powołuje sędziów TS

• Powołuje senatorów piastujących mandat z wyboru prezydenta

• Mianuje i zwalnia szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej

• Rozwiązuje Sejm i Senat przed upływem kadencji

• Stosuje prawo łaski

• Powołuje 1/3 składu Senatu

• Posiada uprawnienia zwykłe (wymagające kontrasygnaty premiera i właściwego ministra)

• Wydawanie dekretów z mocą ustawy

• Organizacja rządu, administracji i wojska

• Prawo veta zawieszającego wobec parlamentu (aż do ponownej uchwały)

• Samodzielna inicjatywa ustawodawcza

• Za czyny niezwiązane z urzędem Prezydenta nie mógł być on pociągnięty do odpowiedzialności w trakcie urzędowania

• Wybór Prezydenta (kadencja 7 - letnia):

• Kandydat wybrany przez Zgromadzenie Elektorów (5 wirylistów - Marszałek Senatu, Marszałek Sejmu, Prezes RM, Pierwszy Prezes SN, GISZ, 75 elektorów - wybrani w 2/3 przez Sejm i 1/3 przez Senat)

• Urzędujący Prezydent może wskazać innego kandydata

• Obywatele wybierają jednego kandydata spośród dwóch. Jeśli został wskazany tylko jedne kandydat, to obejmuje on urząd prezydenta bez głosowania

• Zgromadzenie Elektorów zwołuje Prezydent najpóźniej na 15 dni przed końcem swego urzędowania

• Sejm i Senat zbierają się na 3 dni przed terminem Zgromadzenia (w celu wyboru elektorów - jeśli Sejm i Senat są rozwiązane to wyboru dokonuje poprzedni skład Sejmu i Senatu)

• By uznać urząd Prezydenta za opróżniony (Prezydent nie mógł sprawować urzędu) potrzebna była uchwała Izb Połączonych (3/5 ustawowej liczby członków)

3. Rząd (inicjatywa ustawodawcza, rozporzadzenia wykonawcze, decyzje w sprawach przekazanych przez ustawy)

• Prezes RM (ustalał ogólne zasady polityki państwa) i ministrowie byli odpowiedzialni politycznie przed Prezydentem oraz mogli być przez niego odwołani

• Działalność rządu była poddana kontroli parlamentarnej przez Sejm, który mógł zażądać ustąpienia Rządu lub ministra (Sejm uchwalał votum nieufności - Prezydent mógł odwołać Rząd, rozwiązać parlament lub skierować wniosek pod głosowanie Senatu)

• Prezes RM i ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną przed TS (za umyślne naruszenie konstytucji / innego aktu ustawodawczego w trakcie swojego urzędowania - wniosek składał Prezydent lub połączone izby 3/5 głosów)

• Pociągać do odpowiedzialności konstytucyjnej przed TS Prezesa RM i ministrów mógl Prezydent lub Izba Połączona (3/5 głosów przy połowie obecnych członków)

4. Sejm (208 posłów)

• Ustalenie bużetu i nakładanie ciężarów na obywateli

• Funkcja kontrolna:

• Żądanie ustąpienia Rządu / ministra

• Pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej

• Interpelowanie Rządu

• Udzielanie absolutorium Rządowi

• Udział w kontroli nad długami państwa

• Posłowie wybierani w głosowaniu tajnym, równym, bezpośrednim i powszechnym

• Kadencja 5 - letnia - nowe wybory zarządzane przez Prezydenta w ciągu 30 dni od rozwiązania Sejmu, głosowanie nie później niż 60 dni po zarządzeniu wyborów (kandydatów na posłów zgłaszały Zgromadzenia Okręgowe - przedstawiciele samorządu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego - przewodnictwo komisarza wyborczego. W każdym okręgu była tylko 1 lista.)

• Czynne prawa wyborcze - 24 lata, pełnia praw cywilnych i obywatelskich

• Bierne prawo wyborcze - 30 lat, posiadanie czynnych praw wyborczych

• Uchwały zapadające zwykłą większością przy 1/3 obecnych

• Odpowiedzialność posłów przed Sejmem - za treść swoich wypowiedzi podczas obrad, wystąpięnia itp.

• Odpowiedzialność posłów przed TS - wystąpienia sprzeczne z obowiązkiem wierności wobec państwa, bądź za przestępstwo ścigane z urzędu (pociągnięcie do odpowiedzialności na żądanie Marszałka Sejmu, uchwałą Sejmu lub na żądanie Ministra Sprawiedliwości)

• Odpowiedzialność sądowa posłów - za naruszenie praw osoby trzeciej podczas obrad Sejmu (tylko za zgodą Sejmu)

5. Senat (96 członków, kadencja 5 - letnia)

• Rozpatrywanie budżetu i projektów ustaw uchwalonych przez Sejm

• Wykonywanie kontroli nad długami państwa

• Rozstrzyga o następujących sprawach:

• Wniosek żądający ustąpięnia Prezesa RM / ministra

• Ustawa zwrócona Izbom Ustawodawczym przez Prezydenta do ponownego rozpatrzenia

• Zmiana konstytucji

• Uchylenie zarządzeń wprowadzających stan wyjątkowy

• Poprawki wniesione przez Senat do ustawy mogły być odrzucone 3/5 głosów Sejmu

• Senatorowie - 1/3 powołana przez Prezydenta, 2/3 w drodze wyborów

• Wybory dwustopniowe - wojewódzkie kolegium wyborcze wybierane na zebraniach obwodowych, kolegium wybierało senatorów

• Czynne prawo wyborcze - elita obywatelska (tytuł zasługi, wykształcenia lub zaufania), 30 lat

• Bierne prawo wyborcze - 40 lat

6. Ustawodawstwo

• Akty ustawodawcze

• Ustawy

• Dekrety Prezydenta

• Rząd - inicjatywa ustawodawcza (przysługuje również Sejmowi) w sprawach:

• Budżetu

• Kontyngentu rekruta

• Ratyfikacji umów międzynarodowych

• Sejm - nie może bez zgody Rządu uchwalić ustawy o wydatkach ze Skarbu Państwa bez pokrycia w budżecie

• Na mocy aktu ustawodawczego:

• Zaciągnięcie pożyczki państwowej

• zbycie, obciążenie nieruchomego majątku państwa (ponad 100000 zł)

• nałożenie podatków / opłat publicznych

• ustanowienie ceł / monopoli

• ustalanie systemu monetarnego

• Zgoda obu Izb wyrażona w ustawie:

• Umowy handlowe, celne, obciążające Skarb państwa z innymi państwami

• Zmiana granic państwa

• Uchwała Senatu zostaje przyjęta jeśli Sejm nie odrzuci jej 3/5 głosów

7. Prawa i zobowiązania obywateli

• Obywatelom przysługuje:

• Wolność sumienia, słowa, zrzeszeń

• Obywatele nie mogą być ograniczani ze względu na:

• Płeć, wyznanie, narodowość, pochodzenie

• Obywatele są zobowiązani do:

• Służby wojskowej i świadczeń na rzecz obrony państwa

64

---