Profilaktyka funkcji

orofacjalnych i jej

wpływ na rozwój mowy

dziecka

Fot. Karina

Warunkiem prawidłowego rozwoju aparatu
artykulacyjnego jest dojrzewanie odruchów
orofacjalnych, wśród których należy

wymienić:

(Machoś, 2011)



odruchową reakcję ssania i połykania,



odruchową reakcja szukania,



odruchową reakcja kąsania,



odruchową reakcję wymiotną,



odruchowa reakcję otwierania ust,



odruchową reakcję wysuwania języka,



odruchowe reakcje wargowe,



odruchowe reakcje żuchwowe,



odruch akustyczno-twarzowy.

Dlaczego odruchy w obrębie twarzy są ważne

?

(Dennison, Warszawa 2004)



Odruchy twarzy pozwalają na szybką reakcję bez
udziału świadomości - są podstawą do rozwoju
artykulacji.



Wpływają na sprawność aparatu artykulacyjnego,
są oznaką dojrzewania mózgu.



Warunkują stabilizację napięcia mięśniowego w
obrębie twarzy, umożliwiają rozwój prawidłowej
trakcji oddechowej.



Po narodzinach dziecko może
znaleźć, odkręcić się w stronę
pokarmu i pobrać go od matki
(dziecko nie zachłyśnie się).

Fot. http://people.desktopnexus.com

Do kogo się udać, gdy są nieprawidłowości z odruchami?

Należy udać się do:



neurologa



neurologopedy.

Neurolog bada dziecko wystandaryzowanymi

testami i dostarcza rodzicom wiedzy na temat
pracy z dzieckiem.

Neurologopeda to rehabilitant, która ma na celu

stymulację jednocześnie uszkodzeń dysartycznych,
afatycznych, ssania, żucia, oddychania; nawyki
spożywania posiłków i masaży orofacjalnych.
Stymuluje ekspresje, impresje mowy. Pomaga w
zakresie aparatu artykulacyjnego i związanych z
nim ogólnych funkcji (Minczakiewicz, 1996).

Wraz z wiekiem dziecka i
sprawniejszym aparatem
artykulacyjnym można
zastosować ćwiczenia:



wspomagane – dziecko jest
włączane do działania, zaś osoba
dorosła układa aparat
artykulacyjny,



czynne – dziecko samo wykonuje
ćwiczenia, naśladując osobę
dorosłą.

TERAPIA OROFACJALNA

(Minczakiewicz, 1996)

Terapię logopedyczną należy podjąć jak
najwcześniej, właściwie już od samego
początku.

Należy podkreślić, że plan terapii powinien
być zindywidualizowany.

Koniecznym warunkiem jest to, że musi on
odpowiadać na potrzeby dziecka i
uwzględniać jego poziom rozwoju,
funkcjonowania.

Koniecznym, podstawowym warunkiem
podjęcia terapii jest sformułowanie diagnozy.

W przypadku małego dziecka należy podjąć następujące czynności:

(Minczakiewicz, 1996)



nauka prawidłowego lub

zbliżonego do normy przebiegu
czynności pokarmowych,



usprawnianie pracy narządów

mowy,



doskonalenie realizacji fonemów.

Zasady terapii orofacjalnej

1.

Podczas terapii pacjent powinien przyjąć
pozycję leżącą.

2. Głowę pacjenta układamy na niewielkim klinie

lub poduszce.

3. Terapię zaczynamy od ćwiczenia

podstawowego.

Pacjent układa głowę na naszej jednej ręce,
drugą ręką chwytamy pacjenta za brodę i
wykonujemy ruchy:



zgięcie głowy w przód,



odgięcie głowy w tył,



zgięcie głowy w przód z rotacją do jednego
barku.

Zasady terapii orofacjalnej

(Kaczara , 1996)

4. Następnie wykonujemy ruchy

rozluźniające głowę pacjenta.

Pacjent kładzie luźno głowę na nasze ręce:



splatamy dłonie razem, pacjent kładzie
luźno głowę na nasze ręce,



wykonujemy ruchy obrotowe głowy
zataczając koło w prawą stronę, potem w
lewą (bez zginania głowy w przód i
odgięcia jej w tył),



wykonujemy rozluźniający masaż czepca
ścięgnistego ruchami w przód i w tył po
linii prostej, potem po linii prostej
zataczając kręgi (w przód i w tył).

Zasady terapii orofacjalnej

(Kaczara , 1996)

5. Przechodzimy do właściwej terapii

(masażu twarzy) wykonując ruch
rozciągnięcia mięśni z wibracją danych
mięśni na ich zakończeniach.

6. W czasie terapii musimy pamiętać, aby

nasze ręce w miarę możliwości przylegały
do boków głowy pacjenta.

7. Siłę masażu dostosowujemy indywidualnie

do potrzeb pacjenta w zależności od jego
stanu zdrowia oraz wieku.

Jakie są metody pracy z dzieckiem z przetrwałymi odruchami?

Metody dostępne i stosowane w naszym
kraju to najczęściej:



MASAŻE OROFACJALNE,



NDT BOBATH,



USTNO – TWARZOWA TERAPIA REGULACYJNA

WG RANDOLFO CASTILLO – MORALESA,



STYMULACJA METODĄ VOJTY,



TERAPIA NEURO – SENSOMOTORYCZNA

INTEGRACJI ODRUCHÓW WG S.MASGUTOWEJ.

Wyróżniamy masaże:

(R. Castillo-Morales, 2009)



policzków,



żuchwy,



okolic przełyku,



warg (również ich wewnętrzną stronę),



podniebienia twardego i miękkiego,



języka,



dziąseł.

Fot. http://smyki.pl

Masaż twarzy

Rys. Punkty neuromotoryczne twarzy i ich kierunek.

Zasady wykonywania masażu

1. Masaże można wykonywać manualnie, a

także z wykorzystaniem różnych
przedmiotów.

2. Wykonujemy je przed posiłkiem lub

najwcześniej godzinę po posiłku.

3. Masować można zewnętrzne części: twarzy,

głowy, szyi oraz wewnętrzne części jamy
ustnej i warg.

4. Pełny masaż zaczynamy od barków i poprzez

szyję przechodzimy do skroni i czoła.

5. Pracuj cicho i spokojnie.

Przed masażem należy:



obciąć i dokładnie opiłować paznokcie -
nie malujemy paznokci lakierem, należy
zdjąć obrączkę i pierścionki,



wymyć starannie ręce (jeśli są chłodne
należy je rozgrzać poprzez ruch
rozcierający), natrzeć dłonie oliwką i
poprosić niemowlę o zgodę na masaż.

Korzyści dla rodzica lub osoby wykonującej masaż:



poprawia pewność
siebie,



wzmacnia kompetencje
rodzicielskie,



uspokaja,



uczy systematyczności,



łagodzi lub zapobiega
poporodowej depresji u
matek,



wzmaga oraz poprawia
więź z dzieckiem,

Fot. Małgorzata Kujawka / Agencja
Gazeta

•

pomaga w zrozumieniu potrzeb dziecka,

odczytywania "języka ciała" dziecka.

Historia metody NDT Bobath

Metoda ta została
opracowana w późnych
latach 40 i 50 XX
wieku przez
małżeństwo
Bertę i dr Karla
Bobathów w Londynie.

Das Ehepaar Dr. Karel Bobath und Dr. Berta
Bobath
(fot. http://www.bobathpflege.de

Wychodzili oni z założenia, że w
osiąganiu pozytywnych skutków w
terapii powinno brać udział całe ciało
pacjenta. Analizowali rozkład napięcia
mięśni podczas pracy ciała w
atologicznych wzorcach, szukając dróg
normalizacji tych napięć .

NEURODEVELOPMENT THERAPY -
BOBATH tzn. metoda
neurorozwojowa Bobatha.

Historia metody NDT Bobath

W latach 50 jeden z wielu
kursów dla
fizjoterapeutów
ukończyła Mary Quinton,
następnie na zaproszenie
lekarki Elizabeth Kong
wyjechała do Szwajcarii i
tam obie panie stworzyły
zespół pracujący z
dziećmi z przeróżnymi
problemami ruchowymi, z
czasem z coraz
młodszymi dziećmi.

Mary Quinton
(fot.www.juliepoulterhistorian
.com)

Latami filmowały i analizowały
normalny rozwój ruchowy niemowląt w
spontanicznym ruchu.

Metoda NDT

(Borkowska, Szwiling, 2011)

To metoda głębokiego rozumienia
prawidłowego rozwoju ruchowego
niemowlęcia: od urodzenia (nawet
wcześniaki w inkubatorach muszą być
prawidłowo układane ,pielęgnowane,
karmione, aby uczyły się prawidłowego
funkcjonowania swojego ciała) przez okres
niemowlęcy, wczesno dziecięcy, ale jest ona
również wykorzystywana do pracy z
dorosłymi.

W terapii NDT Bobath wymagane jest
INDYWIUALNE podejście do pacjenta.

NDT zajmuje się diagnostyką i rehabilitacją noworodków i
niemowląt w zakresie

(Borkowska, Szwiling, 2011)

:



asymetrii ułożeniowej, asymetrii czaszki,



problemami rozwojowymi wcześniaków,



zaburzeniami napięcia mięśni i rozwoju ruchowego,



diagnostyką i terapią problemów neurologicznych,



dziećmi, które powtarzają ten sam wzorzec
ruchowy,



problemami związanymi ze splotem barkowym,



wad rozwojowych,



przepuklin oponowo-rdzeniowych,



zaburzeń karmienia, ssania, połykania, zaburzeń w
karmieniu piersią,



trudności z karmieniem dzieci z problemami
neurologicznymi,



nauki karmienia, żucia, połykania,



nauki zabaw z niemowlętami z uwzględnieniem
etapów prawidłowego rozwoju.

Główne zasady usprawniania według koncepcji NDT-
Bobath obejmują:

(Borkowska, Szwiling, 2011)

- wpływanie na napięcie mięśni poprzez

obniżanie napięcia wzmożonego i
podwyższanie obniżonego,

- hamowanie nieprawidłowych odruchów,

- wyzwalanie ruchów w formie najbardziej jak

to jest tylko możliwe zbliżonej do prawidłowych
- co zostaje osiągnięte poprzez wspomaganie i
prowadzenie ruchu z punktów,

- wykorzystywanie i utrwalanie zdobytych

umiejętności ruchowych w codziennych
czynnościach.

W metodzie NDT – Bobath stosuje
się:

(Borkowska, Szwiling, 2011)



dużą liczbę odruchów oraz specyficzne
formy ułatwiania ruchów oraz prawidłowego
następstwa rozwojowego prowadzonych
ćwiczeń.



Usprawnianie ma na celu rozwijać odruchy
na danym etapie fizjologiczne, a hamować
odruchy patologicznie przetrwałe.



Hamowanie patologicznych odruchów i
prawidłowy rozkład napięcia mięśniowego
osiąga się przez odpowiednie ułożenie
dziecka w przestrzeni i odpowiednie
ułożenie punktów kluczowych czyli, głowy,
szyi, obręczy barkowej i biodrowej.

Metoda zawiera dodatkowe techniki
służące regulacji wahającego się
napięcia mięśniowego:

(Borkowska, Szwiling, 2011)

- nacisk i ciąg,
- obciążenie i opór,
- zatrzymywanie ruchu w wybranej jego fazie oraz

utrzymanie osiągniętej,

- poklepywanie określonej części ciała, co może

działać hamująco lub stymulująco,

- rozluźnienie przez głaskanie,
- potrząsanie kończynami oraz wahadłowe ruchy

tułowia i kończyn.

W metodzie NDT-Bobath nie jest ważne co
dziecko robi, ale jak. Chodzi o jakość ruchu. Musi
on być uczony od razu w prawidłowym wzorcu

.

Metoda regulacyjna wg Randolfa Castillo-
Moralesa

Rodolfo Castillo Morales-
lekarz, naukowiec,
nauczyciel. Uczył się od
wielu specjalistów m.in.
od Berty i Karela
Bobathów, Vaclava Vojty.
Około 30 lat temu zaczął
się zajmować
rehabilitacją w Cordobie
w Argentynie.

Rodolfo Castillo Morales
(fot. http://www.rcmorales.com)

Możliwości terapeutyczne były z
różnych względów ograniczone, stąd
rozpoczął rozwijać własne idee. W
końcu opracował autorską koncepcję
terapeutyczną, która wywodzi się z
obserwacji plemion indiańskich.

Celem neurorozwojowej metody Castillo Moralesa jest:

(Castillo-Morales, 2009)



wspomaganie procesu leczenia oraz

stworzenie optymalnych warunków dla
właściwego rozwoju psychoruchowego,
emocjonalnego oraz społecznego dzieci,



ograniczenie wpływu na rozwój dziecka

nieprawidłowych doświadczeń
sensomotorycznych,



integracja sensoryczna.

Metoda Castillo Moralesa składa
się z trzech części

(Masgutowa, 2009):

1

. Neuromotoryczna terapia rozwojowa, która

jest stosowana w leczeniu dzieci z
opóźnieniem statomotorycznym, przepukliną
oponowo-rdzeniową i obwodowym
niedowładem.

2

. Ustno-twarzowa terapia regulacyjna / Uttr/

zalecana dla pacjentów z zaburzeniami
oddychania, ssania, połykania oraz z
zaburzeniami mowy.

3

. Leczenie ortodontyczne poprzez

zastosowanie płytek podniebiennych i
przedsionkowych.

W metodzie Castillo Moralesa wyróżnia się:



ćwiczenia przygotowujące do masażu różnych

grup mięśniowych – modelowanie,



ćwiczenia lecznicze: przygotowujące do

prawidłowego połykania,



stymulujące punkty neuromotoryczne twarzy,



kompleks ustno-twarzowy jest ściśle

powiązany z motoryką całego ciała, dlatego
ważna jest kontrola ustawienia głowy i
tułowia przez równolegle prowadzoną terapię
Volty lub terapię Bobathów.

Ćwiczenia metodą Castillo Moralesa

(Ahr, 1993)

Ćwiczenia wstępne:



rozluźnianie mięśni szyi i obręczy,



„cisza motoryczna”,



rozciąganie karku przez lekkie pociągnięcie głowy do
góry,



lekkie odchylenie głowy do przodu i do tyłu,



odchylamy głowę do przodu i obracamy ją na bok,
wracamy do linii środkowej.

Przechodzimy do stymulacji
neuromotorycznych punktów twarzy:

1. Punkt gładzizny,
2. Punkt kąta oka,
3. Punkt skrzydełka nosa,
4. Punkt górnej wargi,
5. Punkt kąta ust,
6. Punkt podbródka,
7. Punkt dna jamy ustnej,
8. Punkt żwacza.

Techniki stosowane w tej
metodzie to

(Masgutowa, 2009):



dotyk,



rozciąganie,



ucisk,



rozcieranie,



wibracja.

Fot. http://magazyn.netmama.pl

Efekty metody Castillo Moralesa



Regulacja oddechu.



Regulacja napięcia mięśni ciała i mięśni

kompleksu ustno-twarzowego.



Domknięcie jamy ustnej.



Kontrola ślinienia.



Cofnięcie i podniesienie języka.



Uaktywnienie, polepszenie funkcji

ssania, żucia, połykania.



Poprawa artykulacji.



Ustawienie szczęki względem żuchwy.



Normalizacja napięcia mięśni języka,

warg, podniebienia.

STYMULACJA METODĄ VOJTY

(Banaszek, 2004)

Prof. Vaclav Vojta -
czeski neurolog
dziecięcy.
Obserwował przez wiele
lat rozwój ruchowy
noworodków oraz
niemowląt pracując w
jednej z praskich klinik
dziecięcych.

Prof. Vaclav Vojta (fot. http://dorotazajaczkowska.pl)

Równocześnie spędzał dużo czasu w
ośrodku leczenia dla dzieci dotkniętych
mózgowym porażeniem. Działo się to w
latach pięćdziesiątych oraz
sześćdziesiątych XX wieku.

Metoda Vojty

(Banaszek, 2004)

Jest to neurofizjologicznie sterowany
system torowania, mający na celu
przywrócenie wrodzonych fizjologicznych
wzorców ruchowych, które są zablokowane
w swoim rozwoju przez wczesnodziecięce
uszkodzenia mózgu lub zostały utracone na
skutek urazów.

Metoda ta zwana również uruchomieniem
odruchów, jest stosowana głównie
profilaktycznie i leczniczo w dziecięcych
neurologicznych zaburzeniach ruchowych
oraz ortopedycznych wadach postawy.

Metoda Vojty

(Banaszek, 2004)

Opiera się na zasadzie wywoływania
odruchów: przez nacisk na określone
punkty ciała (strefy wywołujące)
wywołuje się takie odruchy, jakie
występują w normalnym motorycznym
rozwoju dopiero w późniejszym stadium
(np. obrót).

Vojta wykorzystuje szczególnie dwa
systemy utorowienia korygujące
postawę: tzw. pełzanie odruchowe i
obrót odruchowy.

Wyzwalanie odruchu pełzania i
obrotu według prawidłowego
wzorca uzyskuje się za pomocą:



- pozycji ułożeniowej,
czyli pozycji
wyjściowej, która
wprowadza w stan
aktywacji i
niestabilnego ułożenia,



- punktów
stymulacyjnych.

Odruchowe pełzanie z podchwytem wg Vojty.
(fot. http://rehabilitacjaopole.pl)

Strefy stymulacji:
1- 1/3 przyśrodkowego brzegu łopatki,
2- nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej,
3- nadkłykieć przyśrodkowy kości udowej,
4- kolec biodrowy przedni górny,
5- strefa tułowiowa ,
6- rozcięgno mięśnia pośladkowego średniego,
7- guzowatość boczna kości piętowej,
8- wyrostek barkowy łopatki,
9- wyrostek rylcowaty kości promieniowej.

Cele metody Vojty

(Banaszek, 2004)

1. Utorowanie psychologicznych przebiegów ruchu,

zanim zostaną uniemożliwione przez patologiczny
rozwój wraz z ich wzorcami zastępczymi.

2. „Wprowadzenie” mięśni, które dotychczas pracowały

w patologicznym wzorcu zastępczym lub nie pracowały
wcale, do psychologicznego łańcucha ruchowego.

3. Globalna zmiana postawy ciała przez wywołanie obu

kompleksowych odruchowych serii ruchów „pełzanie
odruchowe” i „obrót odruchowy”.

4. Wpływ na funkcje życiowe, szczególnie przy

pielęgnacji wcześniaków.

Realizacja:

1. Pełzanie odruchowe
2. Obrót odruchowy.

W zależności od wskazań wykonuje się wyłącznie określone fazy
całego programu ćwiczeń.

FAZA PIERWSZA

Pozycja wyjściowa:



leżenie na plecach,



głowa obrócona o 30
stopni,



ramiona leżą wyprostowane
obok tułowia w ustawieniu
zerowym,



nogi lekko odwiedzione
wyprostowane w
ustawieniu zerowym.

Strefy wywołujące reakcje:

•

strefa piersiowa dodatkowo
opór przy głowie oraz
brodzie.

I faza odruchowego obrotu wg Vojty
(fot. http://rehabilitacjaopole.pl)

FAZA DRUGA

Pozycja wyjściowa:



leżenie na boku,



twarz na podłożu,



dolne ramię zgięte pod kątem
90 stopni w stosunku do ciała,



obie nogi zgięte w biodrach i
kolanach pod kątem 40
stopni,



górne ramię leży na ciele
wyprostowane w lekkiej
rotacji wewnętrznej .

Strefy wywołujące reakcje

:

•

strona dolna: łokieć, kolano,
pięta,

II faza odruchowego obrotu wg Vojty.
Strefy stymulacji: 1- 1/3 brzeg przyśrodkowy
łopatki, 2 - kolec biodrowy przedni górny.
(fot. http://rehabilitacjaopole.pl)

•

strona górna: wyrostek barkowy, łopatka,

nadgarstek, strefa piersiowa, m. pośladkowy
średni, kolano.

FAZA TRZECIA

Pozycja wyjściowa:



jak w fazie drugiej,
ale stawy biodrowe i
kolanowe zgięte pod
kątem 90 st.

Strefy wywołujące
reakcje:

•

strona dolna:
łopatka, zewnętrzna
strona kolana,

•

strona górna:
wyrostek barkowy,
wewnętrzna strona
kolana,

III faza odruchowego obrotu wg Vojty.
Strefy stymulacji: 1-1/3 brzeg przyśrodkowy łopatki, 2 -
boczny nadkłykieć kości udowej.
(fot. http://rehabilitacjaopole.pl)

FAZA CZWARTA

Ta faza stosowana jest
dla lepszego
różnicowania bioder
przy porażeniach
dwustronnych, sprzyja
wyprostowaniu dolnej
części kręgosłupa
lędźwiowego np. przy
skoliozie.

Pozycja wyjściowa:



jak w fazie drugiej, ale górna
noga jest zgięta w biodrze i
kolanie pod kątem 90 stopni.

IV faza odruchowego obrotu wg Vojty.
Strefy stymulacji: 1 - 1/3 brzeg przyśrodkowy łopatki,
2- boczny nadkłykieć kości udowej.
(fot. http://rehabilitacjaopole.pl)

Strefy wywołujące reakcje:

•

górna noga: strona wewnętrzna kolana,

•

dolna noga: strona zewnętrzna kolana.

Terapia Neuro-sensomotoryczna integracji odruchów wg S.
Masgutowej

Program
Neurosensomotorycznej
Integracji Odruchów
(Masgutova
Neurosensorimotor Reflex
Integration – MNRI TM)

jest

oparty na pracy badawczej
przeprowadzanej przez dr S.
Masgutową i jej
współpracowników.

Dr Swietłana Masgutowa
(fot.
http://www.masgutovainstitute.co
m)

Badania zostały przeprowadzone w ciągu
ostatnich 20 lat w Rosji, Polsce, USA i Kanadzie
z udziałem 3170 dzieci w wieku od 1 miesiąca
do 18 lat.
Znaczne rezultaty zostały osiągnięte w trakcie
pracy z dziećmi na Międzynarodowych
Turnusach dla osób z wyzwaniami rozwojowymi
w Polsce, USA i Kanadzie.

Założenia terapii:

(Masgutowa, 2009)



wsparcie naturalnego rozwoju dziecka,



wsparcie wewnętrznych zasobów
potrzebnych do rozwoju umysłowego,
emocjonalnego i fizycznego,



integracja odruchów w układzie ciało-mózg,



przewzorowanie schematów ruchowych,
nawyków i zachowań.

Każdy odruch to reakcja na bodziec
zewnętrzny lub wewnętrzny. Ciągłe
przekazywanie takiej informacji ma być
stymulacją, która spowoduje, że mózg „sam
wygasi odruch”.

Integracja schematów
odruchów odbywa się w
obrębie trzech aspektów
aktywności "koła
odruchowego":

- stymulacja sensoryczna i rozpoznanie

bodźca przez nasz układ zmysłów,

- przetwarzanie informacji w mózgu –

"rozpoznanie" przez mózg bodźca, jako
bodźca obronnego, wymagającego
ochrony lub służącego rozwojowi,

- reakcji motorycznej zwrotnej na bodziec

zmysłowy jako komenda mózgu na
działanie odruchowe.

Diagnostyka

(Masgutowa, 2009)

1. Prawidłowość funkcjonowania

sensomotorycznego koła odruchowego.

2. Prawidłowość kierunku ruchu w reakcji

odruchowej.

3. Odpowiedniej siły reakcji odruchowej

(prawidłowe funkcjonowanie układu
mięśniowo-ścięgnistego).

4. Symetrii w motorycznej reakcji.
5. Latencji – czasu trwania reakcji.

Wyniki testowania schematu każdego z
odruchów układają się w skalę od 0 do 20.

Fot.

http://www.masgutovainstitute.com

Terapia wg programu dr S. Masgutowej

(Masgutowa, 2009)



Polega na wykorzystaniu parametrów do zorganizowania
neurosensomotorycznych warunków dla prawidłowego
funkcjonowania schematów odruchów tak ważnych i
wykorzystywanych np. w nauce, tańcach, sporcie.



Wykonanie technik dostosowane jest do ogólnego
funkcjonowania odruchu, wieku oraz poziomu dysfunkcji u
pacjenta.



Wyniki integracji odruchów wpływają na ich dojrzewanie,
strukturę ruchu zamierzonego i kontrolowanego. Dzięki temu
polepsza się funkcjonowanie sensoryki, koordynacji motorycznej
i jakości ruchu Integracja odruchów pośrednio wpływa na
stabilność emocjonalną i aktywność oraz wewnętrzną kontrolę.



Dzięki stosowaniu ćwiczeń według tej metody znacznie
poprawiają się zdolności motoryczne, umiejętności komunikacji,
organizacji i koncentracji.

Literatura:

1.

S. Masgutowa, A. Regner, Rozwój mowy dziecka w świetle integracji
sensomotorycznej, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2009.

2.

P. Dennison, G. Dennison, Integracja mózgu wpływ integracji mózgu
na osobowości funkcjonowanie człowieka, Wydawnictwo.
Miedzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i
Integracji Odruchów, Warszawa 2004.

3.

R. Castillo-Morales, Ustno-twarzowa terapia regulacyjna,
Wydawnictwo "Promyk Słońca", Wrocław 2009.

4.

E. Minczakiewicz, Mowa-Rozwój-Zaburzenia-Terapia,Wydawnictwo
Naukowe WSP, Kraków 1996.

5.

J. Kaczara, Masaż niemowlęcia - ilustrowany przewodnik masaż krok
po kroku, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 1996.

6.

M. Borkowska, Z. Szwiling, Metoda NDT-Bobath Poradnik dla
rodziców, Wydawnictwo PWZL, Warszawa 2011.

7.

B. Ahr, Masaż niemowlęcia - zdrowie i harmonia twojego dziecka,
Wydawnictwo PZWL, Warszawa 1993.

8.

G. Banaszek, Rozwój niemowląt i jego zaburzenia a rehabilitacja
metodą Vojty, Wydawnictwo Alfa Medica Press, Bielsko Biała 2004.

Artykuły w czasopismach:

9.

M. Królak, Terapia odruchów, „Przyjaciel” 2009, nr 2.