Bojowe środki 

chemiczne

Trochę Historii...

- Spartanie wykorzystali drażniące właściwości dymu spalanej 
smoły i siarki w walce o miasta Delion i Plateje w Beocji.

- W wojnie niemiecko-francuskiej, w latach 1870- 1871, użyto 
granatów wypełnionych weratryną i arszenikiem.

-1905 r. generał A. Noskow użył granatów wypełnionych 
tlenkami azotu i tlenkiem węgla (czadem) w bitwie pod 
Cusimą.

I wojna światowa:

-27 października 1914 r Niemcy ostrzelali pozycje wojsk 
francuskich trzema tysiącami pocisków które były wypełnione 
środkiem drażniącym oczy i nos.

-31 stycznia 1915 r. niemiecka artyleria ostrzelała pociskami 
chemicznymi pozycje wojsk rosyjskich pod Bolimowem; pociski 
te wypełnione były bromkiem ksylilu.

-W kwietniu 1915 r. Niemcy ustawili w pierwszej linii 6-
kilometrowego odcinka frontu zachodniego pod Ypres (Belgia) 
6000 butli z chlorem około godziny 17.00, gdy zaczął zapadać 
zmierzch, a słaby wiatr wiał w kierunku pozycji wojsk 
francuskich, Niemcy w ciągu 5 minut wypuścili z butli 180 ton 
chloru

- 6 na 7 lipca 1915 na froncie o szerokości 12 km, kończąc się 
tragicznie dla samych Niemców. Około 1200 żołnierzy zginęło 
zatrutych gazem. Po tym wydarzeniu sztab armii zrezygnował z 
dalszego używania gazów.

-W nocy z 12 na 13 lipca 1917 r. Niemcy ostrzelali 
pozycje angielskie pod miastem. Całe miasto i 
okolice zostały skażone. Nowy środek Iperyt (gaz 
musztardowy).

-1936 – agresja Włoch na Etiopię i użycie iperytu 
przeciwko oddziałom etiopskim.

- 1987 – wojna Irak–Iran. Saddam Hussain rozkazał 
zrzucić na Teheran bomby wypełnione mieszanką 
sarinu i iperytu.- Amerykanie w Wietnamie 
(defolianty służące do niszczenia roślinności - 
głównie "Agent Orange"; gazy łzawiące i duszące 
wtłaczane do tuneli)

BOJOWE ŚRODKU ZAPALAJĄCE

Podział:

1)Ciała stałe niewymagające do 

spalania tlenu atmosferycznego:

a) termit

2) Ciała stałe wymagające do spalania 
tlenu atmosferycznego: 
a) elektron  b) fosfor biały

3) Ciała ciekłe i półciekłe:a) napalm
b) pirożel

Termit

Mieszanina  złożona ze sproszkowanego glinu i 

tlenku żelaza. W niektórych odmianach termitu 
zamiast tlenków żelaza stosowane są też tlenki 
innych metali. Temp. spalania 3000°C. 

Użycie:
- Bomby lotnicze, 
- pociski artyleryjskie, 
- ręczne granaty zapalające

Typowa reakcja termitowa przebiega niezwykle 
gwałtownie, czego efektem jest rozbryzgiwanie się 
płynnego metalu we wszystkich kierunkach

Fosfor Biały

 Biała, lepka, woskowata substancja o temperaturze 

topnienia 44 °C i wrzenia 280 °C; Tworzy dwie formy 
krystaliczne, α stabilna w warunkach normalnych oraz β, 
stabilna poniżej 
-80 °C

Fosfor biały przechowuje się pod wodą. Na powietrzu szybko 
się utlenia, z widoczną w ciemności zielonkawą poświatą 
(stąd termin fosforescencja), łatwo ulega samozapłonowi.

Jest trudny do ugaszenia (nie należy gasić go wodą).

Fosfor biały jest silnie trujący. Dawka śmiertelna dla dorosłego 
człowieka wynosi ok. 0,1 g.

Napalm

Substancja stosowana do zagęszczania lekkich paliw 

ciekłych w celu skuteczniejszego stosowania ich jako bojowe 
środki zapalające. Tej samej nazwy używa się również w 
stosunku do gotowej zagęszczonej mieszaniny paliwowej.

Temperatura spalania pierwszych napalmów to 800-1000 °C, 
późniejszych nawet 1200 °C. Czasami wydziela się toksyczny 
dym podrażniający oczy i układ oddechowy.

Napalm, jako bojowy środek zapalający, został po raz pierwszy 
użyty przez wojska amerykańskie w II wojnie światowej 
podczas bitwy o wyspę Tinian, później podczas wojny 
domowej w Grecji przeciw partyzantom oraz na masową skalę 
w Korei i Wietnamie. Stosuje się go w miotaczach ognia i 
bombach lotniczych, rzadziej pociskach artyleryjskich i 
rakietowych.

Środek zapalający na bazie napalmu. 

Powstaje w wyniku wprowadzenia do 
klasycznego  napalmu utleniacza np. azotanu 
potasu lub azotanu baru oraz 
sproszkowanego magnezu i glinu. Pirożel pali 
się intensywnym jasnym płomieniem, którego 
temperatura  jest o kilkaset stopni wyższa od 
temperatury, jaka występuje podczas palenia 
się napalmu.

Wszystkie bojowe środki zapalające wywołują 
duże poparzenia ciała oraz dróg 
oddechowych, najczęściej prowadzące do 
śmierci.

Pirożel

Iperyt (gaz musztardowy

)

Ogólna nazwa kilku bojowych środków trujących o 
działaniu parzącym. Związek w stanie czystym jest 
bezbarwną, oleista cieczą o słabym zapachu, techniczny 
ma barwę ciemnobrunatną i zapach musztardy lub 
czosnku. Łatwo i głęboko wsiąka w materiały porowate co 
sprawia duże trudności przy odkażaniu. Słabo rozpuszcza 
się w wodzie, dobrze natomiast w rozpuszczalnikach 
organicznych i innych ciekłych BST

Iperyty wywołują na skórze pęcherze i trudno gojące się 

rany a także porażenie dróg oddechowych i płuc 
prowadzące często do śmierci. Działanie oparów iperytu na 
oczy powoduje zwykle wyleczalną ślepotę. Ciekły iperyt 
powoduje nieodwracalną utratę wzroku. W przypadku 
poparzeń dotyczących większej powierzchni ciała 
występuje także działanie ogólnotrujące. 

Ochrona przed iperytem polega na stosowaniu 

masek przeciwgazowych oraz kombinezonów 
ochronnych, wykonanych ze specjalnej gumy lub 
tworzywa sztucznego, chroniących całe ciało.
Najlepszymi odkażalnikami są roztwory substancji 
chlorujących np. chloramin w rozpuszczalnikach 
organicznych. Skuteczność wodnych roztworów 
odkażalników jest mniejsza z powodu słabej 
rozpuszczalności iperytu w wodzie.

Związek ten może przeleżeć na dnie zbiorników 

wodnych całe lata. Nawet obecnie zdarzają się 
przypadki poparzeń rybaków iperytem wyciekłym z 
przerdzewiałej amunicji zatopionej w Bałtyku po 
zakończeniu II wojny światowej.

Dawka śmiertelna przez skórę - 40-60 mg/kg

Bojowy środek trujący (BST, BŚT) – 
toksyczny związek chemiczny, którego 
właściwości chemiczne i fizyczne 
umożliwiają militarne zastosowanie. Ich 
charakterystyczną cechą jest śmiertelne 
lub szkodliwe działanie na organizmy żywe 
(ludzi, zwierzęta i rośliny). BST stanowią 
podstawowy składnik broni chemicznej. 
Celem ich użycia jest skażenie atmosfery, 
terenu, obiektów przemysłowych, pojazdów 
i infrastruktury wojskowej, upraw, itd.

Klasyfikacja BST wg norm 
światowych i europejskich

NFPA 704 to standard wprowadzony w 
Stanach Zjednoczonych przez Narodowy 
Związek Ochrony 
Przeciwpożarowej

Kolory- Diament ognia używa 
czterech podstawowych 
kolorów do oznaczania 
różnych typów zagrożeń

•Niebieski 

- Zagrożenie dla 

Zdrowia 

•Czerwony

 - Palność 

•Żółty

 - Reaktywność

•Biały

 - Inne zagrożenia

Pole niebieskie odpowiada 
za zagrożenia dla zdrowia

0. Brak zagrożenia dla zdrowia w wypadku normalnego kontaktu
(np. chlorek sodu) 
1. Może spowodować tymczasowe uszkodzenie zdrowia
(np. terpentyna) 
2. Kontakt może spowodować przejściowe uszkodzenie zdrowia, z ryzykiem 
wystąpienia powikłań
(np. chloroform) 
3. Krótki kontakt może spowodować poważne zatrucia
(np. chlor) 
4. Bardzo krótki kontakt może spowodować śmierć lub poważne 
zatrucie.
(np. cyjanowodór)

Pole czerwone oznacza palność:

 

0. Substancja niepalna (np. woda) 
1. Materiał musi być silnie ogrzany, żeby mógł 
ulec zapłonowi. Temperatura zapłonu > 93°C 
(np. olej canola) 

2. Substancja musi być ogrzana, lub wystawiona na wysoką 
temperaturę, aby zapłon mógł nastąpić. Temperatura zapłonu od 
38°C do 93°C.
(np. olej napędowy) 
3. Ciecze i ciała stałe dające się zapalić w normalnych warunkach 
(benzyna). Temperatura zapłonu od 27°C do 38°C.
4. Substancja natychmiast się rozprasza w powietrzu i tworzy 
mieszaninę wybuchową (propan), lub wymaga rozpylenia (pyły).

Pole żółte oznacza reaktywność: 

0. Stabilny w normalnych warunkach, nie reaguje z wodą, nie 
ulega działaniu otwartego ognia  (np. kwarc) 
1. Stabilny w normalnych warunkach, lecz może stawać się 
niestabilny pod zwiększonym ciśnieniem, lub w wyższej 
temperaturze (fosfor)
2. Ulega niebezpiecznym chemicznym przemianom w 
zwiększonych temperaturach i ciśnieniu, reaguje z wodą, lub w 
wyniku reakcji z nią wytwarza wybuchowe produkty (wodór) tj. 
sód.
3. Zdolny do detonacji, lub wybuchowego rozkładu pod 
wpływem silnego bodźca, musi być ogrzany żeby zainicjować 
reakcję, wybuchowo reaguje z wodą, lub wybucha od wstrząsu 
(np. fluor) 
4. Substancja zdolna do detonacji lub energicznego rozkładu w 
normalnych warunkach temperatury i ciśnienia.
(np. nitrogliceryna) 

Białe pole oznacza inne cechy: 
W - reaguje niespotykanie 
energicznie z wodą (Cez) 
OX – utleniacz 
COR – żrący (kwas lub zasada) 
ACID - kwas 
ALK – zasada
BIO – stwarza możliwość 
zagrożenia biologicznego 
CRYO – kriogeniczny (wytwarza 
niskie temperatury (skroplony azot) 

                                

Podział BST

1) Paralityczno – drgawkowe (zwężenie 
źrenic, łzawienie, duszności, wymioty, 
ślinotok, bezdech, samorzutne oddawanie 
moczu i kału, drgawki, porażenie mięśni, 
utrata przytomności, porażenie centralnego 
układu nerwowego, śmierć; są to środki 
trwałe):
a) sarin (bezbarwny i bezwonny), 
b) soman (bezbarwny o słabym zapachu 
kamfory), 
c) V-gazy (bezbarwne i bezwonne), 
d) tabun. 

                                

Podział BST

2) Parzące (trudno gojące się oparzenia i 
uszkodzenia układu oddechowego):
a) iperyt (gaz musztardowy – żółta, oleista ciecz 
o zapachu musztardy, czosnku i cebuli), 
b) iperyt azotowy, 
c) luizyt (bezbarwna ciecz o zapachu pelargonii).

                                

Podział BST

3) Duszące (obrzęk płuc, duszności, bóle w klatce 
piersiowej, skurcz oskrzeli, śmierć w wyniku uduszenia; 
są to środki nietrwałe):
a) fosgen (bezbarwna, oleista ciecz), 
b) dwufosfogen (bezbarwna, oleista ciecz o zapachu 
zbutwiałego siana),
4) Ogólnotrujące (blokowanie enzymów 
oddechowych, ulegają zahamowaniu najistotniejsze 
funkcje życiowe, śmierć):
a) cyjanowodór (kwas pruski – bezbarwna ciecz o 
zapachu gorzkich migdałów), 
b) chlorocyjan (bezbarwny gaz o przenikliwym 
zapachu), 
c) arsenowodór (3xcięższy od powietrza gaz o słabym 
zapachy czosnku lub cebuli).

                                

Podział BST

5) Drażniące (silny kaszel, łzawienie, wodnisty katar i ślinotok, 
zakłócenia w oddychaniu, wymioty):
a) adamsyt, 
b) chloroacetofenon, 
c) chloropikryna (żółta, oleista ciecz o ostrym zapachu), 
d) CS.
6) Psychochemiczne (zaburzenia psychiczne – halucynacje, zespoły 
urojeniowe, silne pobudzenia psychoruchowe, depresja):

a) LSD-25 (środek halucynogenny), 
b) meskalina (halucynacje i zaburzenia czasu i przestrzeni), 
c) psylocybina, 
d) sernyl (silne pobudzenie, utrata kontroli, majaczenia).
7) Roślinobójcze (przy większym stężeniu niszczą rośliny uprawne):
a) pestycydy, 
b) herbidycy, 
c) defolianty
d) desikanty.

organiczny związek chemiczny z grupy ketonów, pochodna 
acetofenonu, stosowany jako drażniący bojowy środek trujący 
(lakrymator). Oznaczenie wojskowe USA - CN, Wielka Brytania - CAP.
Właściwości 

•bezbarwna krystaliczna substancja 

•produkt techniczny ma barwę szarobrunatną 

•nierozpuszczalny w wodzie 

•rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicznych oraz niektórych BST 
m in. w iperycie, fosgenie, chlorocyjanie w wodzie nie hydrolizuje 

Chloroacetofenon

Zastosowanie głównie przez siły policyjne wielu państw 
na świecie. Najczęściej służy do eleboracji granatów 
dymnych . W wyniku spalania tej mieszaniny powstaje 
aerozol. Stosuje się ją również w w postaci roztworu 10 - 
30% w ręcznych miotaczach gazu. 

Cyjanowodór 

Cyjanowodór jest silną trucizną: Trwałość wynosi w lecie 5-10 
min., w zimie do 1 godziny. Trujące działanie cyjanowodoru 
polega na blokowaniu enzymów oddychania tkankowego. 
Transport tlenu z płuc do tkanek jest zachowany, ale dochodzi 
do niedotlenienia (hipoksji) tkankowej. Blokada wywołana 
cyjanowodorem jest odwracalna, a jon cyjankowy przechodzi w 
rodankowy i w tej postaci jest wydalany przez nerki

Zastosowanie: w syntezie 
organicznej ,w analizie 
chemicznej, jako pestycyd 
,jako gaz bojowy, przy 
wykonywaniu wyroków śmierci 
(egzekucjach) z użyciem 
komory gazowej

Luizyt

parzący bojowy 

środek trujący

Luizyty działają trująco 

po wniknięciu przez 

skórę i drogi oddechowe

wiśniowoczerwone 

pęcherze pojawiają się już 

po kilku godzinach, 

tworząc po 2-3 dniach 

otwarte rany

Wdychanie par o 

stężeniu 0,05 mg/dm³ 

przez 30 min jest 

śmiertelne.

Działanie luizytów na drogi oddechowe 

objawia się w postaci kaszlu, kichania, 

utraty głosu, zadyszki i stanów zapalnych 

płuc. Przy stężeniach 0,01 mg/dm³ po 15 

minutach pojawia się zaczerwienienie oczu 

i opuchlizna w obrębie powiek. 

Sari
n 

silnie toksyczny związek chemiczny 
stosowany jako chemiczny środek 
bojowy, zaliczany do grupy środków 
paralityczno-drgawkowych

Wnika do organizmu poprzez drogi 
oddechowe i skórę. Kilkanaście 
miligramów sarinu powoduje śmierć 
po kilku minutach

Okres zdrowienia po zatruciu 
trwa bardzo długo

20 marca 1995 r. sarin użyty został w 
tokijskim metrze przez członków 
sekty Najwyższa Prawda. 12 osób 
zginęło a ponad 5 500 ucierpiało w 
wyniku kontaktu z trującymi oparami i 
było hospitalizowanych.

jest jednym z popularniejszych lakrymatorów. 
Używa się go głównie do samoobrony. Nie jest 
gazem paraliżującym. W Polsce nie jest 
sklasyfikowany jako broń, więc jest dostępny dla 
wszystkich osób powyżej 18 roku życia. Ponieważ 
gaz pieprzowy nie działa poprzez wywoływanie 
bólu lecz poprzez wywołanie uczucia silnego 
pieczenia, połączonego z trudnością oddychania i 
utrzymania otwartych oczu oraz dezorientację, 
środek ten jest także skuteczny w konfrontacji z 
osobami pod wpływem alkoholu, narkotyków lub 
pod wpływem dużej ilości adrenaliny (pobudzone).

Gaz pieprzowy 

Skuteczność gazu pieprzowego jako środka do 
samoobrony zależy od wielu czynników, osoby 
często spożywające ostre potrawy i przyprawy 
takie jak chilli i tabasco są w dużym stopniu 
odporne na działanie tego gazu. Gaz łzawiący 
powinno rozpylać się z odległości ok. jednego 
metra, celując na klatkę piersiową! W przypadku 
wystrzału gazu bezpośrednio na twarz, może 
dojść do duszenia, obrażeń oczu oraz śluzówki. 
Jest szczególnie niebezpieczny dla osób z astmą, 
alergią i innymi podobnymi schorzeniami.