Periodyzacja ustroju Polski (do XVIII
w.)
1. Państwa plemienne (VIII-poł. X w.)
2. Monarchia patrymonialna (poł. X w. – 1320 r.)
- zjednoczona monarchia patrymonialna (poł. X w. - 1138 r.)
- rozbicie dzielnicowe (1138-1320)
3. Monarchia stanowa (1320-1454)
4. Rzeczpospolita szlachecka – ustrój mieszany (1454-1791)
- demokracja szlachecka (1454-1652)
- oligarchia magnacka (1652-1764)
- okres reform ustrojowych (1764-1791)
5. Monarchia konstytucyjna (1791-1792)
Rzeczpospolita szlachecka – jako ustrój
mieszany
odmiana monarchii stanowej
rola monarchy
rola „narodu politycznego” i układ sił w
„narodzie politycznym”
- w okresie demokracji szlacheckiej (1454-
1652)
- w okresie oligarchii magnackiej (1652-
1764)
- w okresie reform (1764-1791)
ideologia szlachty
Monarcha w Rzeczypospolitej
szlacheckiej - ograniczenia
W CZYM SIĘ
PRZEJAWIAŁY
TREŚĆ OGRANICZEŃ
w sposobie
powoływania na tron
od 1573 r. w drodze elekcji viritim
w stosunku do sejmu
król był jednym z trzech „stanów sejmujących” – nie mógł
samodzielnie wydawać konstytucji, nakładać podatków,
dysponować majątkiem państwa
w artykułach
henrykowskich (1573)
podstawowe zasady ustrojowe bezwzględnie obowiązujące króla,
zaprzysięgane przy wstępowaniu na tron
w paktach konwentach
(od 1573)
szczegółowy układ zawierany z kandydatem na króla,
zaprzysięgany po jego wyborze (umowa publicznoprawna)
w instytucji senatorów-
rezydentów (1607-
1774)
stała rada przy boku króla, działająca pomiędzy sejmami
w nieusuwalności
urzędników
urzędy były dożywotnie
w niezależności sądów
szlacheckich
sejmiki wybierały kandydatów na sędziów ziemskich i podsędków,
a od 1578 r. również sędziów (deputatów) do Trybunału Koronnego
w ograniczeniach w
dziedzinie prawa
prywatnego
- zakaz zawierania małżeństwa bez zgody sejmu (1573)
- zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny (1631)
- zakaz wyjazdów za granicę (1641)
Urzędy terytorialne w
Rzeczypospolitej szlacheckiej
Podział państwa:
- województwa
- ziemie
- kasztelanie
- powiaty
Urzędy ziemskie:
WYŻSZE: wojewoda, kasztelan, podkomorzy, sędzia ziemski
NIŻSZE: stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy,
miecznik, chorąży, wojski, podsędek, pisarz ziemski
Urzędy królewskie:
- starostowie (ziemscy i grodzcy)
Urzędy centralne w Rzeczypospolitej
szlacheckiej
- marszałek wielki koronny
- marszałek nadworny koronny
- kanclerz koronny
- podkanclerzy koronny
- podskarbi koronny
- podskarbi nadworny
- hetman wielki koronny
- hetman polny
Ogólne zasady sprawowania urzędów
w Rzeczypospolitej szlacheckiej
uposażenie urzędników
warunki konieczne do sprawowania urzędów
dożywotność urzędów
sprzedaż urzędów
obsadzanie urzędów
tytulatura i hierarchia urzędnicza
Sejm Rzeczypospolitej
szlacheckiej - początki
Trzy rodzaje zgromadzeń stanowych w Polsce:
- sejm walny
- sejmiki ziemskie
- sejmy prowincjonalne
Warunki przychylne dla powstania reprezentacji stanowych:
- okres bezkrólewia 1382-1384
- okres panowania Władysława Jagiełły (1386-1434)
Instytucjonalne korzenie reprezentacji stanowych:
- plenarna rada królewska (biskupi, urzędnicy centralni, dygnitarze
lokalni)
- „wspólnota szlachecka” („naród polityczny) ogół szlachty,
korzystającej z licznych przywilejów
Sejm walny (do 1493 r.)
skład
czas i miejsce
Sejm reprezentacyjny (1493-
1791)
skład sejmu: trzy stany sejmujące - król, izba poselska i senat
zwoływanie sejmu:
- uniwersał i legacja
- sejmik przedsejmowy
- rola króla i prymasa
- terminy
- instrukcje poselskie i „zupełna moc”
porządek obrad sejmowych (regulamin)
zasady głosowania:
- w senacie (wota senatorskie i konkluzja królewska)
- w izbie poselskiej (jednomyślność: 1652 – poseł Siciński, 1654 – poseł
Białobłocki, 1669 – poseł Olizar, 1688 – poseł Dąbrowski; „niedochodzenie
sejmów do skutku”, zerwanie obrad przez brak zgody na prolongatę,
przedterminowe zerwanie sejmu czyli „liberum veto”, limitacja)
kompetencje sejmu
konfederacje i rokosze
warunki pracy sejmu i atmosfera obrad
Sejmiki ziemskie
rodzaje sejmików ziemskich:
- przedsejmowe
- generalne
- kapturowe
- deputackie
- elekcyjne
- relacyjne
- gospodarcze
„rządy sejmikowe” w XVII w.
obyczaje sejmikowe
Okres reform ustrojowych w
Polsce (1764-1791)
Reformy sejmu konwokacyjnego (1764)
Prawa kardynalne (1768 i 1775)
- charakter praw kardynalnych
- postanowienia: prawa „wieczyście
nieodmienne” i tzw. „materie stanu”
Reformy sejmu rozbiorowego (1773-1775)
Reformy Sejmu Wielkiego (1788-1792)
Konstytucja 3 Maja 1791
Prace nad projektem i uchwalenie
Treść konstytucji (inwokacja, 11
rozdziałów)
Zasady ustroju społecznego
Zasady ustroju politycznego
(suwerenność narodu, podział władzy
Ustrój Rzeczypospolitej w latach 1791-
1792
Władza ustawodawcza:
- sejm dwuizbowy: skład, kompetencje, organizacja
- sejmiki ziemskie i miejskie zgromadzenia wydziałowe
Władza wykonawcza
- król
- Straż Praw
- Komisje Rządowe (Policji, Wojskowa, Skarbu, Edukacji Narodowej)
Władza sądowa
- Sąd Sejmowy
- Trybunał Koronny i Litewski oraz sądy ziemiańskie (dla szlachty)
- Asesoria i sądy miejskie (dla mieszczan)
- sądy dominialne (dla chłopów)