LITERATURA OBOWIĄZKOWA

1.

A. Majchrowska (red.)

,

Wybrane elementy socjologii. Podręcznik dla

studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu
akademii medycznych, Wyd. Czelej, Lublin 2003

2.

I. Taranowicz, A. Majchrowska, Z. Kawczyńska-Butrym

,

Elementy

socjologii dla pielęgniarek, Wyd. Czelej, Lublin 2000

Literatura uzupełniająca

1.

A. Ostrowska (red.), Socjologia medycyny. Podejmowane problemy,

kategorie, analizy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009

2.

B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie

socjologii medycyny, Wyd. UJ, Kraków 2002.

3.

M. Sokołowska, Socjologia medycyny, PZWL, Warszawa 1986.

4.

W. Piątkowski, W. A. Brodniak (red.), Zdrowie i choroba.

Perspektywa socjologiczna, WSSG, Tyczyn 2005; w tej książce:

E. Korzeniowska

, Grupy odniesienia jako subiektywne determinanty

działań w sferze zdrowia;

B. Jacennik

, Stymulowanie zmiany zachowań a

polityka prozdrowotna administracji publicznej

5.

M. Florek (red.), Edukacja, praca, zdrowie. Szkice dedykowane

Stanisławowi Kosińskiemu na 70-lecie urodzin i 45-lecie pracy naukowo-
dydaktycznej, WSPiA, Lublin 2007; w tej książce:

Z. Kostrzanowska, I. Wrońska

, Zdrowie jako prioryt. wartość w XXI w.

2

Socjologia jako nauka:

historia, definicja,

przedmiot, funkcje,

nurty teoretyczne,

subdyscypliny.

Socjologia medycyny

3

Narodziny

•

Narodziła się w XIX wieku, ale właściwy jej
rozwój przypada na przełom XIX i XX w.

•

Ojcowie

:

-

Francuzi

: Auguste Comte i Emil Durkheim,

-

Brytyjczyk

Herbert Spencer

-

Niemcy

Max Weber, Ferdynand Toennies, Georg

Simmel, także Karol Marks,

•

Z badaczy polskich m.in.:

Ludwik Gumplowicz

(teoria konfliktu ras),

Stefan Czarnowski

(socjologia kultury),

Florian Znaniecki

(socjologia humanistyczna)

4



Narodziny społeczeństwa przemysłowego

(kapitalistyczne), które cechuje:

•

Rozwój fabrycznej produkcji maszynowej i techniki

•

Zmniejszająca się liczba ludności utrzymującej się

z rolnictwa (rosnące zatrudnienie w przemyśle)

•

Urbanizacja

•

Upowszechnianie oświaty

•

Wzrost znaczenia wiedzy naukowej



Poprzednie społeczeństwo,

przedprzemysłowe (feudalne):

•

Przewaga rolnictwa

•

Prymitywna technika

•

Niski poziom wykształcenia

Narodziny – czynniki zewnętrzne

Narodziny – czynniki zewnętrzne

•

Narodziny demokracji

sprzyjającej

wolności słowa, a zatem publikacji i
konfrontacji myśli;

•

Narodziny państw narodowych

•

Narodziny kultury masowej

•

Narodziny właściwej gospodarki

wolnorynkowej

, konkurencyjnej,

zmuszającej do fachowego rozpoznawania
potrzeb i zachowań konsumentów

6

Narodziny – czynniki wewnętrzne

•

Rzeczowe

: przedmiot, aparatura

pojęciowa, sposoby postępowania,
metody badań

•

Instytucjonalne

: katedry, instytuty,

towarzystwa, kongresy, kierunki
studiów, branżowe pisma, wydawnictwa
itp.

•

Mieczysław Szerer

: Esprit de corps

wśród socjologów

7

Narodziny – czynniki
wewnętrzne

Twierdzenie/hipoteza:

Studenci zdrowia publicznego

prowadzą zdrowszy tryb życia niż

studenci dziennikarstwa

•

Jak je rozumieć? Czy sformułowano je poprawnie?

•

Co trzeba uzgodnić, zdefiniować, rozszyfrować?

•

Jakich miar użyć do sprawdzenia prawdziwości

lub stwierdzenia fałszywości tych twierdzeń?

•

Jakie metody badawcze zastosować (ile osób

trzeba przebadać, kto musi wziąć udział w

badaniach po stronie realizatorów)?

8

Definicja socjologii:

Nauka o społeczeństwie (najkrócej)

Nauka, czyli

– w odróżnieniu od wiedzy

zdroworozsądkowej, często powierzchownej,
ograniczonej jednostkowym
doświadczeniem, a więc fragmentarycznej –

wiedza oparta na faktach stwierdzonych
empirycznie, zgodnie z regułami
metodologicznymi

.

Wiedza o zjawiskach społecznych w

ich uwikłaniu z innymi zjawiskami.

9

1.

Socjologia historyczna

(zmierzała do

wykrycia prawideł rządzących rozwojem
społeczeństw, odkrycia etapów tego
rozwoju – jak w organizmie)

2.

Socjologia analityczna

(nastawiona na

badanie aspektów, elementarnych
zjawisk społecznych, ustalanie prawideł
rządzących ich pojawianiem się,
trwaniem, zmianą)

Opozycje w socjologii

10

Socjologia analityczna - terminy

•

Struktura społeczna



Mikrostruktura

(np. rodzina, grupa koleżeńska,

sąsiedzka, pracownicy oddziału szpitalnego,
przychodni rodzinnej)



Makrostruktura

(naród, klasa, warstwa,

kategorie społeczno-zawodowe – np. lekarze,
pielęgniarki

)



Mezostruktura

(obszar interakcji między

spotkaniem twarzą w twarz a szerszą strukturą
społeczną; zob. społeczeństwo lokalne)

•

Kultura

(wg Antoniny Kłoskowskiej)



bytu

,

tj. materialna

,

socjetalna

,

tj. społeczna sensu

stricto

,

symboliczna

,

tj. duchowa

11

Opozycje w socjologii

1.

Ujęcie globalne

(dążenie do sformułowania

ogólnych twierdzeń o zachowaniu ludzi)

2.

Ujęcie partykularne

(sensownie można

opisać i objaśnić jedynie konkretne
społeczeństwo w konkretnym momencie
dziejowym)

1.

Socjologia spekulatywna

(syntezy

oparte na danych wtórnych)

2.

Socjologia empiryczna

(eksploatująca

autorskie badania zjawisk społecznych, ich
dynamiki, związków)

12

Opozycje w socjologii

1.

Ujęcie statyczne

(jak coś jest)

2.

Ujęcie dynamiczne

(jak się zmienia)



Procesy społeczne



Proces społeczny to ciąg następujących
po sobie i przyczynowo
uwarunkowanych zmian systemu
społecznego

13

Opozycje w socjologii

1.

Stanowisko indywidualistyczne

(społeczeństwo zbiorem jednostek; cechy

jednostek decydują o cechach zbiorowości)

2.

Stanowisko holistyczne

(gr. holos -

całość: społeczeństwo stanowi pewną całość

nieredukowalną do zbioru jednostek)

1.

Naturalizm

(A. Comte, H. Spencer; świat

człowieka częścią świata przyrody; socjologia

nauką przyrodniczą)

2.

Humanizm

(M. Weber, F. Znaniecki; świat

kultury jest odmienny od świata przyrody;

socjologia nie jest nauką przyrodniczą)

14

Funkcje socjologii

1.

Diagnostyczna

(przez analogię do terminu

wykorzystywanego w medycynie – socjologia

diagnozuje, bada i stwierdza stan „organizmu”,
jakim jest społeczeństwo)

2.

Prognostyczna

(socjologia nie tylko

diagnozuje, ale też skupia uwagę na procesach

odpowiedzialnych za dynamikę społeczeństwa;

zob. staruszkowie, opieka, przyszłość)

3.

Socjotechniczna

(socjologia dostarcza

argumentów, jak niektóre zachowania, postawy

moderować: zmieniać, podtrzymywać)

4.

Demaskatorska

(socjologia sprawdza i

weryfikuje przekonania zdroworozsądkowe

15

Orientacje we współczesnej
socjologii

1. Funkcjonalizm socjologiczny
(

Talcott Parsons, Robert K. Merton

):

•

społeczeństwo to system utrzymywany w

stanie równowagi przez wewnętrzne

mechanizmy samoregulujące; zjawiska

społeczne są postrzegane przez pryzmat

funkcji, jakie pełnią na rzecz systemu

(jego przetrwania; zob. szpital jako

system, zob. rocznik studentów…)

16

Orientacje we współczesnej
socjologii

2.

Teoria konfliktu

(

źródłem m.in. XIX-wieczny marksizm;

w XX w. Ralph Dahrendorf, Lewis Coser

):

•

konflikt jest cechą każdego systemu, w którym
nieustannie narastają antagonizmy
prowadzące do wybuchu konfliktu,
wytrącającego system ze stanu równowagi i
powodującego jego rekonstrukcję (zob.
relacje dyrekcji szpitali z personelem,
zob. sytuacja w rodzinach studentów)

17

Orientacje we współczesnej
socjologii

3. Teoria wymiany społecznej

(

George C. Homans, Peter M. Blau

):

•

zachowania ludzi i funkcjonowanie
systemów społecznych to nieustanna
wymiana nagród i kar między
jednostkami (zob. relacje
lekarz – pacjent, pielęgniarka –
pacjent, dyrekcja – personel,
nauczyciel – uczeń/student)

18

Orientacje we współczesnej
socjologii

4. Interakcjonizm symboliczny

(

George H. Mead, Herbert Blumer

):

•

rzeczywistość społeczna jest tworzona i

odtwarzana (rekonstruowana) w procesie

interakcji międzyludzkich, czyli

„wzajemnego wysyłania sygnałów –

symboli (język mówiony i język ciała, gest,

ubiór, intonacja głosu), odczytywania ich i

w odpowiedzi wysyłania następnych”

(zob. chory a lekarz)

19

Socjologia i jej subdyscypliny



Socjologia ogólna

dostarcza

aparatury pojęciowej, metod
badawczych i zasad ich stosowania;



Jako dyscyplina nadrzędna zajmuje
się:

•

strukturami społecznymi

•

teorią zmiany

•

zachowaniami zbiorowości

•

wpływem zbiorowości na zachowania
jednostek

20

Socjologia i jej subdyscypliny



Subdyscypliny

zajmują się

wycinkami rzeczywistości społecznej,
mamy więc:

•

socjologię gospodarki, kultury, miasta,
pracy, prawa, rodziny, wsi,

mamy też…

•

socjologię medycyny, zdrowia i
medycyny, zdrowia i choroby

21

Socjologia medycyny



Nazwa dyscypliny

wskazuje na

związek nauki społecznej (socjologii) i
medycyny

•

Co to takiego socjologia medycyny?

•

Co jest jej przedmiotem?



A zwłaszcza - czym jest medycyna???

22

Medycyna

Medycyna to

dziedzina nauk

przyrodniczych

zajmuje się:

-

badaniem budowy i czynności ustroju
ludzkiego w stanie zdrowia i choroby

-

rozpoznawaniem chorób i rokowaniem

jej ostatecznym celem jest

leczenie

chorych i zapobieganie chorobom

23

Medycyna

Składa się na nią:

1.

zespół dyscyplin podstawowych

(teoretycznych, np. anatomia,
histologia itp.)

2.

zespół dyscyplin klinicznych

(praktycznych, np. pediatria,
chirurgia, interna itd.)

24

Medycyna

Występują gałęzie medycyny
uwzględniające specyfikę środowisk
społecznych (

np. medycyna szkolna,

medycyna pracy itd.

)

Powiązanie z innymi dziedzinami
wiedzy daje efekt w postaci
działów/dziedzin medycyny, jak:

medycyna sądowa, lotnicza, nuklearna
itp.

25

Medycyna

Zapobieganiem chorobom zajmuje się

medycyna zapobiegawcza

Swoje cele stara się osiągać przez:

-

propagowanie zasad higieny osobistej i
otoczenia

-

przez powszechne stosowanie szczepień

/Encyklopedia medycyny/

Czy z medycyną należy kojarzyć wyłącznie takie

treści?

26

Socjologia medycyny

Medycyna to także instytucja społeczna, czyli:

-

wyodrębniony i zorganizowany typ
działalności (tu: diagnozowanie chorób i ich
leczenie; jej przedmiotem - ludzie, zwierzęta)

-

ujęty w odpowiednie formy organizacyjne
(przychodnie, szpitale itd.)

-

realizowany przez zespół ludzi (lekarze,
pielęgniarki, czyli biały personel, ale nie tylko)

-

wykorzystujących zestaw urządzeń
materialnych i środków (budynki, aparatura,
leki, odczynniki itp. itd.)

/Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/

27

Socjologia medycyny

Co w tak rozumianej medycynie
może być interesujące dla

socjologii

?

28

Socjologia medycyny

Wróćmy do zapobiegania chorobom i
ich społecznego kontekstu:

•

Anatom, patolog

Rudolf Virchow

(zm. w 1902

r.)

uważał medycynę za naukę społeczną, tj.

praktyczną, rozwiązującą problemy;

•

Alfred Grotjahn

rozwijał teorię higieny i

patologii społecznej mając nadzieję, że odegra
rolę w wykazywaniu znaczenia warunków życia
na zdrowie członków zbiorowości; pocz. XX w.)

29



Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni,
W-wa 1900, r. Mrzonki

•

„Medycyna dzisiejsza – ciągnął Judym – jako
fakt bierze powód choroby i leczy ją samą,
bynajmniej nie usiłując zwalczać przyczyn.”

•

„Można zobaczyć całe rodziny sypiające pod
pułapami sklepików, gdzie już nie ma ani
światła, ani powietrza. W tym samym
gnieździe kilku rodzin leżą stosy wiktuałów,
załatwiają się rzeczy handlowe, przemysłowe,
familijne, miłosne i łotrowskie, praży się jadło
na śmierdzących tłuszczach, kaszlą i plują
suchotnicy, rodzą się dzieci i jęczą przeróżni
nieuleczalni wlokący kajdany żywota”.

30

•

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni,
W-wa 1900, r. Mrzonki

•

„Mówię o tym, że gdy człowiek pracujący w
fabryce, gdzie po całych dniach płukał sztaby
żelaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie
gaszonym, dostaje zgorzeli płuc i uda się do
szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to ów
człowiek wraca do tegoż miejsca. Jeżeli pracownik
zajęty w cukrowni przy wyrobie superfosfatu
przez oblewanie węgla kostnego kwasem
siarczanym, gdzie całe wnętrze szopy napełnia
się parą kwasu siarkowego i gdzie gazy po
spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywołują
zgorzel płuc – ulegnie tej chorobie, to po
wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy.”

31

Socjologia medycyny

Model zdrowia i choroby widzianych
z tej perspektywy (medycznej) to tzw.
model „bio-medyczny”

W latach 50. europejscy lekarze

zwrócili uwagę na to, że medycyna nie
jest w stanie sprostać oczekiwaniom
społecznym związanym ze zwalczaniem
chorób, profilaktyką zdrowia

32

Socjologia medycyny

Amerykanin

Robert Straus

(Bernard

Stern)

, rok 1957,

i podział na:

•

„socjologię medycyny”

(miała się

zajmować medycyną jako instytucją
społeczną wraz z jej aktorami)

oraz…

•

„socjologię w medycynie”

,

tj. „na

usługach” medycyny, jako pomoc w
rozstrzyganiu problemów zdrowia i
choroby

(miała się zajmować społecznymi

warunkami powstawania chorób);

33

Socjologia medycyny?

•

Od tamtego czasu, czyli lat 50. XX w.,
postrzeganie medycyny

, zdrowia i choroby

oraz roli socjologii w rozstrzyganiu
problemów z nimi związanych uległo dalszym
modyfikacjom

•

Nie chodzi już tylko o biologiczne i
społeczne źródła chorób

; chodzi o zdrowie i

jego uwarunkowania przede wszystkim

•

Można więc mówić

o socjologii zdrowia i

choroby, zdrowia i medycyny

34

Socjologia/zdrowie/medycyna

Potrzeby społeczne

– postrzeganie

różnych zjawisk w kategoriach zdrowia i choroby

Przemiany w medycynie jako nauce

–

teoria wieloprzyczynowości chorób i choroby
funkcjonalnej (pozamedyczne aspekty etiologii
chorób)

Przemiany demograficzne i w obrazie
chorób

(ludzie żyją coraz dłużej – także dzięki

medycynie, ale coraz więcej chorób ma
charakter przewlekły; zmienia się kontekst
społeczny medycyny)

35

Socjologia medycyny

Powstanie uspołecznionego
systemu opieki medycznej

(demokratyzacja dostępu, ale i
uprzedmiotowienie relacji pacjent –
personel, zbiurokratyzowanie usług
medycznych)

Rozwój profilaktyki zdrowia

(zwrot

ku środowiskowym uwarunkowaniom
zdrowia i chorób)

36

Paradygmaty socjologii [zdrowia
i] medycyny



Poprzedni

(stary) paradygmat (zespół

założeń) socjologii medycyny:

•

medycyna i jej zaplecze instytucjonalne
odpowiedzialne za zdrowie społeczeństwa i
poszczególnych obywateli.



Od lat 70. XX w.

obowiązuje „społeczno-

ekologiczny model zdrowia”.

•

Ujmuje on „człowieka jako dynamiczny system
wzajemnie ze sobą powiązanych elementów
biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość
fizyczną, społeczną i kulturową”. Rzeczywistość ta
oddziałuje na człowieka, człowiek na rzeczywistość