1
1
Relacja
lekarz – pacjent
pielęgniarka – pacjent
Charakterystyka
zawodów
medycznych
1
1
Relacja
lekarz – pacjent
pielęgniarka – pacjent
Charakterystyka
zawodów
medycznych
2
2
Pojęcie stosunku społecznego
Piotr Sztompka:
•
To normatywnie określony (wyznaczony
przez określone wzory, regulacje,
innymi słowy - kulturę) schemat
oczekiwanych interakcji między
partnerami zajmującymi pewne pozycje
społeczne i pełniącymi związane z nimi
role.
3
Pojęcie stosunku społecznego
W każdym stosunku występuje:
•
określona podstawa zależności, która
może mieć charakter przyczynowy,
strukturalny, funkcjonalny, np.:
stosunek pokrewieństwa wynika z
pochodzenia biologicznego lub społecznego,
stosunek służbowy wynika ze stanowiska w
strukturze hierarchicznej,
stosunki sąsiedzkie – z bliskości
zamieszkania;
stosunek lekarz - pacjent, pielęgniarka -
pacjent wynika z...?
3
4
Pojęcie stosunku społecznego
W każdym stosunku występują też
,
wynikające z podstawy zależności...
•
układ wzajemnych uprawnień i
obowiązków (czy też oczekiwań)
oraz...
•
system wzajemnych czynności (ról)
regulowanych (oczekiwanych) przez
partnerów...
5
Typy stosunków społecznych
•
Przypisane i osiągane
•
Instrumentalne i autoteliczne
•
Formalne i nieformalne
•
Rozproszone i zogniskowane
•
Ciągłe i terminowe
•
Egalitarne i nieegalitarne
(helping proffesions)
•
Heterogamiczne
(odmienność partnerów)
i...
homogamiczne
(podobieństwo partnerów)
•
Intymne (gorące) i oficjalne (zimne)
•
Pierwotne i wtórne
(wspólnotowe i
stowarzyszeniowe)
5
6
Rola społeczna lekarza, jej wymiary i
determinanty
Rola lekarza ma:
1.
wymiar formalny (rola wyznaczona jest
przez związane z pozycją prawa i
obowiązki, wzory kulturowe)
2.
wymiar faktyczny
(treść pracy
zawodowej):
wiedza medyczna,
umiejętności, psychospołeczne aspekty
opieki medycznej, także coś, co się zwie
„
sztuką lekarską
” (nieuchwytne
składniki zachowań)
6
7
Rola społeczna lekarza, jej wymiary i
determinanty
Roli lekarza (jak każdej innej)
odpowiadają:
Społeczne oczekiwania
(rozpoznawanie objawów, stawianie
trafnej diagnozy, skuteczne leczenie,
profilaktyka, a także...
zachowania
społeczno-emocjonalne
)
8
Konflikt ról i konflikt w roli
•
Konflikt ról społecznych
(tu: roli
zawodowej lekarza z innymi rolami)
wynika z jednoczesnej przynależności
jednostki do wielu grup, a więc
odgrywania wielu ról społecznych.
•
Konflikt w roli lekarza
występuje
wówczas, gdy wobec wykonawcy tej roli
kierowane są sprzeczne oczekiwania
8
9
9
Stosunek lekarz – pacjent jako
istota praktyki lekarskiej
Wpływ stosunku
pomiędzy lekarzem a pacjentem
na rezultaty stosowanej terapii
a „efekt placebo”.
Co to takiego?
10
10
Stosunek lekarz – pacjent jako istota
praktyki lekarskiej
Placebo –
środek pozbawiony działania
leczniczego, o postaci identycznej z
lekiem. Stosowany w tzw. ślepej próbie
przy badaniu i ocenianiu działania
klinicznego nowego leku.
Innymi słowy
–
skuteczność leków
bierze się (podobno w 1/3) z wiary
pacjentów w efektywność zastosowanej
wobec nich terapii.
11
Stosunek lekarz – pacjent jako istota
praktyki lekarskiej
Rola lekarza
jest tu nie do
przecenienia. Dlatego mówi się o dwu
płaszczyznach w relacji lekarz - pacjent:
-
biologicznej
(model biologiczny; zadania
instrumentalne)
-
psychospołecznej
(model
psychospołeczny; zachowania
afektywne, ekspresywne)
12
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system
(za M.
Sokołowską)
Pacjent/rola chorego
•
Obowiązki i przywileje:
1.
Musi pragnąć jak najszybszego powrotu do
zdrowia
2.
Powinien postarać się o fachową pomoc i
współpracować z lekarzem
3.
Powinien (wolno mu) zawiesić typowe
obowiązki
4.
System „wyraża zgodę” na to, by pacjent
przyjął rolę chorego (choroba to nie jego
wina)
12
13
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system
(za M.
Sokołowską)
13
Lekarz/rola profesjonalisty
•
Oczekuje się, że:
1.
lekarz podejdzie do problemu profesjonalnie
i zgodnie z zasadami praktyki zawodowej
2.
będzie działać raczej dla dobra pacjenta niż
osobistych korzyści
3.
będzie obiektywny i emocjonalnie neutralny
-
będzie unikał sytuacji charakteryzujących się
emocjonalnym zaangażowaniem
-
nie będzie uruchamiał własnego systemu wartości
-
będzie kierował się zasadą uniwersalności
(nieuwzględnianie pozycji społecznej pacjenta)
14
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system
(za M.
Sokołowską)
•
Prawa:
1.
badanie i wgląd w intymne sfery życia
pacjenta/ prawo dostępu do ciała i prawo
do uzyskania poufnej informacji
2.
autonomia w praktyce zawodowej
3.
pozycja autorytatywna w stosunku do
pacjenta
4.
legitymizowanie roli chorego, zwalniające
z pełnienia innych ról społecznych
15
Autorytet lekarza
Definicja autorytetu (łac. auctoritas –
powaga, znaczenie)
1.
(sens przedmiotowy)
Społeczne uznanie,
prestiż osób lub grup bądź instytucji
społecznych wynikające z cenionych w
danym społeczeństwie wartości
2.
(sens podmiotowy)
Osoba lub instytucja
ciesząca się uznaniem, zaufaniem w
związku z profesjonalizmem,
prawdomównością, bezstronności w
ocenie danego zjawiska lub wydarzenia
15
16
Autorytet lekarza
Wypływa z bardzo dużej
odpowiedzialności, stanowiącej
dopełnienie swobody działania
•
Wyraża się przez:
1.
wydawanie poleceń pacjentowi
2.
wykazywanie się kompetencjami
zawodowymi (wie więcej niż pacjent)
3.
prawo zadawania pacjentowi pytań i
prawo żądania odpowiedzi
16
17
Asymetryczność relacji lekarz - pacjent
Jest ona konsekwencją:
1.
Zróżnicowania wiedzy, jaką dysponują
obie strony stosunku lekarz – pacjent
2.
Zależności pacjenta w zakresie stanu
jego zdrowia od decyzji lekarza
3.
Konieczności „odsłonięcia się”
pacjenta przed lekarzem
17
18
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)
•
Model/typ stosunku:
aktywność – bierność
•
Rola lekarza:
robi coś dla pacjenta
•
Rola pacjenta:
przyjmuje (niezdolny do
zareagowania)
•
Zastosowanie/przykład kliniczny:
narkoza,
śpiączka, ostry uraz, zamroczenie itp.
•
Prototyp stosunku:
rodzic – niemowlę
18
19
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)
•
Model/typ stosunku:
kierowanie - współpraca
•
Rola lekarza:
mówi pacjentowi, co robić
•
Rola pacjenta:
posłusznie współpracuje
•
Zastosowanie/przykład kliniczny:
zakażenia, choroby ostre itp.
•
Prototyp stosunku:
rodzic - dziecko,
nastolatek
19
20
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)
•
Model/typ stosunku:
współuczestnictwo
•
Rola lekarza:
pomaga pacjentowi, aby
pomógł sobie sam
•
Rola pacjenta:
uczestnik w partnerstwie
•
Zastosowanie/przykład kliniczny:
większość chorób przewlekłych,
psychoanaliza
•
Prototyp stosunku:
dorosły - dorosły
20
21
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)
Model
Rola lekarza Rola
pacjenta
Zastosowan
ie
Prototyp
Aktywność
– bierność
Kierowanie
–
współpraca
Współ-
uczestnictw
o
Robi coś dla
pacjenta
Mówi
pacjentowi,
co robić
Pomaga
pacjentowi,
aby pomógł
sobie sam
Przyjmuje
(niezdolny do
zareagowani
a)
Posłusznie
współpracuj
e
Uczestnik w
partnerstwi
e
narkoza,
śpiączka,
ostry uraz
itp.
Zakażenia,
choroby
ostre itp.
Większość
chorób
przewlekłyc
h,
psychoanali
za
Rodzic –
niemowlę
Rodzic –
dziecko,
nastolatek
Dorosły –
dorosły
21
22
Teorie stosunku lekarz – pacjent:
Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)
Zarówno model Parsonsa, jak i Szasza oraz
Hollendera, to modele normatywne
(stwierdzające, jak powinno być, lecz nie
zawsze realistyczne)
Można by przyjąć jeszcze inne typy
stosunku lekarz - pacjent:
-
bierność - bierność (wypisanie recepty,
zwolnienia - bez kontaktu terapeutycznego)
-
bierność - aktywność (bezskuteczne
domaganie się dodatkowych badań)
23
23
Teorie stosunku lekarz – pacjent
Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)
•
Freidson, krytykując model Parsonsa,
zwrócił uwagę na:
1.
„Zderzenie perspektyw”
profesjonalisty i laika, który wymaga i
krytycznie (czasem mimo ignorancji)
ocenia decyzje lekarza lub daje posłuch
takim ocenom.
2.
Wpływ struktury społecznej
(zmiennych społeczno-demograficznych,
środowiskowych, sytuacyjnych) na
zachowania lekarzy i pacjentów.
24
24
Teorie stosunku lekarz – pacjent
Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)
•
Konfliktowi na linii lekarz - pacjent
sprzyjają:
1.
Struktura i organizacja opieki zdrowotnej:
-
praktyka „zależna od klienta” (lekarz zależy od
nacisku i oczekiwań pacjentów)
-
praktyka „zależna od profesjonalistów” lub „od
interesów profesji” (lekarz pracujący w zespole
raczej zaryzykuje niezadowolenie pacjenta niż
narazi się kolegom; jako specjalista może
bardziej liczyć na skierowania od kolegów niż
na przychylność pacjentów)
25
Teorie stosunku lekarz – pacjent
Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)
2. Zetknięcie się/zderzenie dwóch
kultur: lekarza (to członek innego
środowiska) i pacjenta (członek innych
zbiorowości)
3. „System oddziaływania laików”
(informacje sprzeczne z poglądami
lekarza, z obowiązującymi wzorami roli
chorego)
25
26
Teorie stosunku lekarz – pacjent
Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)
4.
Zderzenie dwóch perspektyw:
jednostkowej (pacjenta) i zbiorowej
(także innych pacjentów
oczekujących na wizytę i lekarza,
który chce ich przyjąć)
5.
Inne postrzeganie roli lekarza
(przez pacjenta i lekarza)
27
Model transakcyjny
Przedstawicielem Samuel Bloom
-
relacja między pacjentem a lekarzem
nie jest postrzegana jako interakcja między
dwoma osobami, lecz jest poszerzona o
sfery grup odniesienia obu partnerów,
modyfikujących ewentualne zachowania,
transakcje...
-
celem transakcji/negocjacji jest
osiągnięcie porozumienia co do definicji
problemu, a następnie ustalenie
odpowiedniego procesu terapeutycznego
28
28
Teorie stosunku lekarz – pacjent
(wg B. Tobiasz-
Adamczyk)
Teoria wymiany (G. Homansa) i teoria interakcyjna (H. Blumera)
•
Zgodnie z teorią wymiany
,
zachowania jednostki są nagradzane lub
karane zachowaniami innych jednostek.
•
W teorii interakcyjnej zaś występują
dwa rodzaje interakcji, czyli (za P.
Sztompką) zmiennych sekwencji
wzajemnie zorientowanych działań
partnerów, którzy modyfikują swoje
działania w zależności od tego, co robi
(lub mówi) ten drugi.
29
Teorie stosunku lekarz – pacjent
(wg B. Tobiasz-Adamczyk) Teoria interakcyjna (H. Blumera)
1.
Interakcja symboliczna
(komunikacyjna,
interpretatywna, negocjacyjna; symbole
werbalne i niewerbalne);
jednostka, wchodząc
w określoną rolę, zaczyna analizować i
definiować sytuację, w jakiej się znalazła, i
może dostosować swoje reakcje do tej sytuacji
i reakcji innych
(zob. zalecenia lekarza a ich
wykonywanie; rola pisemnej instrukcji
lekarskiej)
2.
Interakcja niesymboliczna
(strony stosunku
odpowiadają na swoje działania bezpośrednio)
29
30
30
Wzajemne oddziaływania ludzi a ich zachowania wg Roberta
Balesa
Pozytywne relacje
Okazywanie solidarności
Działania zmierzające do
obniżenia napięcia
Okazywanie zgody (zgodność)
Rozwiązywanie
problemu
Dawanie sugestii
Dawanie propozycji
Podawanie informacji
Pytania
Pytania o informację
Pytania o opinię
Pytania o sugestię
Negatywne relacje
Okazywanie braku zgody
Okazywanie napięcia
Okazywanie antagonizmu
31
31
Stosunek lekarz – pacjent
Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne
(afektywne)
Teoria interakcjonistyczna
: pacjenci
rozpoznają i reagują głównie na zachowania
socjoemocjonalne swoich lekarzy
•
współpraca pacjenta z lekarzem jest
konsekwencją pozytywnego odbioru jego
społ.-emocjon. zachowań.
Teoria wymiany (wzajemności)
: pacjenci
rozpoznają i reagują zarówno na zachowania
socjoemocjonalne, jak i instrumentalne
lekarzy
•
pacjenci odwzajemniają lekarzom ich
zachowania socjoemocjonalne.
32
Stosunek lekarz – pacjent
Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne
(afektywne)
•
Pacjenci z wyższym
wykształceniem
lepiej rozumieją
zachowania instrumentalne i łatwiej
dostosowują się do oczekiwań lekarzy.
•
Idealny lekarz
jest postrzegany w
kategoriach osobowości
32
33
Rola społeczna pielęgniarki (zawód)
•
„To system zachowań w trakcie
wykonywania zawodu, obejmujący
zachowania wobec pacjentów, lekarzy,
innych pielęgniarek, personelu
medycznego oraz wobec instytucji
ochrony zdrowia, w której pielęgniarka
pracuje”
/B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie socjologii
medycyny/
33
34
Rola społeczna pielęgniarki (zawód)
Rolę należy odnieść do pozycji jej
odtwórcy, a tę do...
kręgu
społecznego
:
•
To „zestaw typowych innych pozycji, z
którymi dana pozycja jest powiązana,
wyznaczający typowe kierunki interakcji i
selekcjonujący typowych partnerów, z
którymi nawiązuje kontakt każdy, kto
daną pozycję zajmuje”
/P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa/
34
35
Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki
Funkcje, jakie pełni pielęgniarka
odgrywając swoją rolę (cele, do jakich winna
dążyć/dąży):
•
Ratownicza (opieka i pielęgnacja)
•
Kompensacyjna (zaspokojenie innych potrzeb
chorego)
•
Protekcyjna (minimalizowanie negatywnego
wpływu czynników, które nie mogą być
zmienione, usunięte)
•
Promocyjna (chodzi o promocję zachowań
prozdrowotnych)
35
36
Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki
Generalnie więc w roli pełnionej przez
pielęgniarkę można wyróżnić dwie:
•
Instrumentalną (to, co związane jest z
medyczną stroną terapii)
•
Ekspresyjną (pocieszanie, dodawanie
odwagi, zmniejszanie stresu, a więc
dostrzeganie psychospołecznych potrzeb
pacjenta i dążenie do ich zaspokajania;
szczególne znaczenie ma więc umiejętność
nawiązywania i podtrzymywania kontaktów
z ludźmi – i to ludźmi w szczególnej sytuacji)
36
37
Pielęgniarka w oczach pacjentów
Oczekiwania pacjentów można ująć w
trzech typach (idealnych) pielęgniarki:
1. Dobry fachowiec/profesjonalistka
(duża wiedza medyczna, sprawność,
budzenie zaufania, umiejętność wyjaśnienia
wątpliwości, poza tym jednak
małomówność, nieokazywanie współczucia)
37
38
Pielęgniarka w oczach pacjentów
2.
„Anioł dobroci”
(może mniej
sprawna, ale uśmiechnięta, cierpliwa,
współczująca, umiejąca pocieszyć, dodać
odwagi) –
innymi słowy oddana
pacjentowi
38
39
Pielęgniarka w oczach pacjentów
3. „Wzór ofiarności”
(ofiarna, przy
tym obowiązkowa, bezinteresowna,
posłuszna zleceniom lekarza, gotowa
zostać przy pacjencie nawet po
godzinach) –
innymi słowy wpasowana
w strukturę
40
Cechy osobowości pielęgniarki
Styczność z ludzkim nieszczęściem,
cierpieniem, śmiercią wymaga od pielęgniarki
określonych cech. Najbardziej pożądane
wydają się (chodzi o osobowość, a nie
sprawność zawodową):
•
Odpowiedzialność
•
Zdolność rozumienia innych
•
Opanowanie
•
Łagodność
•
Tolerancja
Nie każdy nadaje się do pracy w tym zawodzie!
40