Staropolskie prawo karne



Prawo ziemskie



charakter rodzimy, mało wpływów obcych systemów prawnych



do rozbiorów nie rozróżniano prawa karnego od prawa cywilnego – nie

wyodrębniano bezprawia karnego od cywilnego



zasada prywatnoprawna



podział przestępstw na prywatne i publiczne



system kar kompozycyjnych, nierównych stanowo, zasadniczo łagodniejszych



źródła:



Statuty Kazimierza Wielkiego (2/3 artykułów zawierało normy prawa karnego)



przepisy Korektury pruskiej i Statutów Litewskich



praktyka orzecznicza



zwyczaj



Korektura praw 1532 r. – pomieszanie prawa karnego i cywilnego, prawa

materialnego i procesowego, kazuistyka, wiele nowości, wpływy praw obcych



Zbiór Praw Sądowych 1778 r. – unifikacja i ujednolicenie, zwiększenie zasady

publicznoprawnej, zaostrzenie odpowiedzialności, wpływy humanitaryzmu

(ograniczenie arbitralności, tendencja ku równości wobec prawa karnego,

odnośnie co do najcięższych przestępstw przewidywał zasady

nullum crimen

sine lege, nulla poena sine lege,

zasada subiektywizacji i indywidualizacji

odpowiedzialności, społeczna użyteczność kary



Kodeks Stanisława Augusta 1791-1792 – eliminacja prawa zwyczajowego,

zasady

nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege,

równość wobec prawa

karnego, cele utylitarne kary, projekt litewski nie przewidywał kary śmieci,

koronny w wyjątkowych sytuacjach

Staropolskie prawo karne



Prawo miejskie



opierało się na prawie niemieckim



rodzime przepisy stanowione oraz praktyka i doktryna

prawnicza zmieniające pierwotne prawo niemieckie (od XVI

w. można mówić o polskim prawie)



recepcja przepisów

Constitutio Criminalis Carolina

(Karoliny

1532) – przeróbka autorstwa Bartłomieja Groickiego;

złagodzenie bardzo surowych norm



surowsze od ziemskiego, teoria odstraszania



Prawo wiejskie



opierało się na polskim prawie zwyczajowym



rozwijane przez orzecznictwo sądów chłopskich



duży wpływ prawa niemieckiego oraz dzieł prawników

miejskich



od czasów nowożytnych coraz większy wpływ panów wsi na

prawo karne wiejskie (stanowienie prawa i sądownictwo) –

zróżnicowanie prawa wiejskiego



łagodniejsze od prawa miejskiego

Przestępstwo



przestępstwo było określane w sposób materialny – czyn, który

stanowił zamach na jakieś dobro prywatne lub wspólne, od

średniowiecza dodawano także element grzechu

pecatum

(na

gruncie materialnej definicji przestępstwa jako czynu

społecznie szkodliwego stał także Zbiór Praw Sądowych z 1778

r., choć nie łączył już tego z pojęciem grzechu)



brak ogólnej definicji przestępstwa – w średniowieczu kanoniści

i prawnicy włoscy sformułowali podział na delikty (

delictum

) i

zbrodnie (

crimen

)



brak sformułowania definicji poszczególnych przestępstw,

dopuszczały karalność czynów nie zamieszczonych w kodeksie

(np. Korektura Prawa z 1532 r.) – zasada analogii



XVIII w., doktryna humanitarna prawa karnego – ścisłe

określenie kręgu przestępstw, jak i znamion każdego czynu



zasada

nullum crimen sine lege poenali anteriori –

przestępstwem tylko taki czyn, który był wyraźnie zakazany

przez ustawę karną w czasie jego popełnienia – przewidywana

częściowo przez Zbiór Praw Sądowych 1778 r., przez polski

kodeks karny wojskowy z 1775 r., ustawę o sądach sejmowych z

1791 r., Kodeks Stanisława Augusta z 1792 r.



katalog przestępstw ulegał zmianie, poszerzano ich krąg na

przestępstwa publiczne

Podział przestępstw



Prywatne przestępstwa



zasada prywatnoprawna – dochodzenie sprawiedliwości przez samego pokrzywdzonego

(jego bliskich) w drodze samopomocy lub prywatnej skargi w sądzie, możliwość zawarcia

ugody, charakter prywatny kary



przestępstwa pospolite, skierowane przeciwko osobom prywatnym



Publiczne przestępstwa



zasada publicznoprawna – przestępstwa naruszające porządek społeczny, także te

skierowano przeciwko osobom prywatnym, ścigane z urzędu przez organy państwa, kara

miała charakter publiczny



w średniowieczu konstrukcja miru (pokoju publicznego, powszechnego) – jego strażnikiem

był monarcha; istniał mir osobowy, miejscowy lub mieszany: monarcha otaczał specjalną

ochroną pewne osoby, miejsca lub osobę w pewnym miejscu; przestępstwo prywatne

dokonane z naruszeniem miru stawało się publicznym (Księga elbląska: za zabójstwo na

gościńcu groziła główszczyzna i 50 grzywien za złamanie miru), zakaz zawarcia ugody



przestępstwa przeciwko państwu, władzy państwowej, kościołowi, skarbowi, sądom,

władzom



w średniowieczu o publicznym charakterze przestępstwa decydowało kryterium formalne

(ściganie z urzędu), od XVI w. decydowało kryterium materialne, tj. naruszonego dobra



w czasach nowożytnych szczegółowe ustawodawstwo wprowadzało zasadę obowiązkowej

represji karnej w przypadku poważniejszych przestępstw – wprowadzono subsydiarną

skargę publiczną (konstytucja z 1510 r., przewidywana w Korekturze Praw 1532), tzn.

wprowadzono obowiązek pokrzywdzonego (krewnych) do wniesienia skargi pod groźbą

kary główszczyzny szlacheckiej, a jeśli nikt nie wniósł skargi, skargę miał wnieść starosta,

zakazywano jednania (konstytucja o mężobójstwie 1588 r.)



rozszerzanie kręgu przestępstw publicznych szczególnie w XVIII w.



stosowanie kar publicznych od XVI w.



podział istniał także w prawie miejskim (kryterium kary: kara publiczna na życiu lub

zdrowiu, skórze lub włosach o kara prywatna, majątkowa) i wiejskim (kryterium ścigania,

przy publicznych ścigano z inicjatywy zwierzchności dominialnej

Rodzaje przestępstw

Prawo ziemskie



Przestępstwa publiczne



przeciwko władzy i państwu, od XII jako zbrodnia obrazy majestatu (

crimen

leasae maiestatis

), normy prawa zwyczajowego, konstytucje z 1510 r.

(chroniła osobę króla, senatorów, posłów, urzędników; obejmowała nim każdy

zamach przeciwko państwu, także zdradę stanu, szpiegostwo, spisek, bunt

itp.), 1539 r. (ograniczenie zakresu do osoby króla; wyodrębnienie osobnej

zbrodni zdrady,

crimen perduellionis

) i 1588 r. (zamachy na osobę króla, spiski

przeciwko monarsze); ustawa o sądach sejmowych 1791 r. (określiła różne

postaci tego przestępstwa), sejm grodzieński przywrócił obowiązywanie

konstytucji z 1588 r. – kary śmierci, w tym kwalifikowane, utrata czci, majątku



przeciwko religii panującej – herezje (od 1424 r. jako

crimen leasae maiestatis

divinae

), apostazja (od 1424 r. do poł. XVI w. i od 1668 r.), wyznawanie

arianizmu (od 1658 r.), bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo –

kary wymierzały sądy kościelne, egzekucja świecka



przestępstwa skarbowe – zabór mienia monarszego, nieuiszczanie świadczeń

publicznych, naruszanie regaliów, fałszowanie monety (karane spaleniem)



przeciwko władzy i sądom – nieposzanowanie władzy, wyciągnięcie miecza lub

zranienie w obliczu króla, starosty, sądu, uchylanie się od wymiaru

sprawiedliwości, zakłócenia obrad sądu, sejmu, sejmików



przestępstwa urzędnicze – przestępstwa wyższych urzędników w sprawach

służbowych, najczęściej urzędników sądowych, szeroka penalizacja tak

zaniechań, jak i nadużyć władzy



inne – przestępstwa wojskowe (dezercja, zmiana chorągwi, niestawiennictwo

na wyprawę), łotrostwa (rabunki na drodze), najazdy na domy szlacheckie,

fałszerstwa sądowe

Rodzaje przestępstw

Prawo ziemskie



Przestępstwa prywatne



przeciwko życiu i zdrowiu – od XIV-XV w. zabójstwo szlachcica

karane było karą publiczną (grzywna dla monarchy lub sądu) obok

prywatnej; od XVI w. rozróżniano zabójstwa kryminalne (umyślne) –

kara śmierci, ścięcia, oraz cywilne (nieumyślne) – kara wieży dolnej

1 rok i 6 tygodni oraz główszczyzna; kwalifikowane formy zabójstw

(ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo itp.) – kara

kwalifikowana śmierci, infamia, konfiskata majątku, karalność

pojedynków (od 1588 r. za samo wyzwanie nań kara 60 grzywien i

pół roku wieży, król mógł się nań zgodzić); uszkodzenie ciała

(okaleczenie bądź zranienie, pobicie)



obraza czci – czynna lub słowna, mogła przybrać formę zniewagi

lub potwarzy



gwałty – na osobie (przeciwko wolności: uwięzienie, zgwałcenie,

porwanie – za to ostatnie od XVI w. karano infamią, czasem śmierć,

od 1631 r. ścigane z urzędu) lub majątku, przeciwko mieniu

(rabunek, rozbój, podpalenie, fałszowanie miar i wag, przyjęcie

zbiegłego poddanego – za co groziła od XV w. kara państwowa,

kradzież zwykła lub kwalifikowana – za którą karano powieszeniem)



inne – przeciwko moralności i dobrym obyczajom (nierząd,

cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo)

Rodzaje przestępstw

Prawo miejskie



przestępstwa przeciw miastu – przeciw interesom miasta, jego

obronności, zdrada, spiski, bunty, obraza urzędników, naruszanie

zakazów w sprawie zbytków, naruszanie porządku publicznego



przeciw religii – herezja, apostazja, czary



przeciw życiu i zdrowiu, przeciw czci



przeciwko stosunkom pracy – bunty czeladników, strajki, żebractwo



przeciw moralności (cudzołóstwo, bigamia, zgwałcenie, porwanie,

homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo, pokątna prostytucja –

dozwolona w domu publicznym, stręczycielstwo)



przeciw mieniu – kradzieże, rabunek, rozbój, fałszowanie, oszustwa



przeciwko obowiązkowi wierności – zdrada pana

Prawo wiejskie



przestępstwa publiczne – oddawane sądom miejskim, grodzkim –

bunty przeciw władzy, rozbój, czary



przestępstwa ścigane z inicjatywy pana – przeciw interesom dworu,

przeciw bezpieczeństwu i spokojowi, przeciw religii i kościołowi,

przeciw dobrym obyczajom, przeciw interesom gromady



przestępstwa prywatne – ścigane z oskarżenia prywatnego –

przeciw życiu i zdrowiu, gwałty, przeciw mieniu, przeciw czci

Odpowiedzialność karna



rozwój w stronę oparcia

odpowiedzialności na podstawie A.

obiektywnej (rzeczywisty związek

przyczynowy między zachowaniem

sprawcy a skutkiem) oraz B.

subiektywnej czyli winie



na początku odpowiedzialność oparta

była na obiektywnej podstawie – fakcie

bezprawności czynu i związku

przyczynowym, od Statutów Kazimierza

Wielkiego odpowiedzialność musiała

opierać się na subiektywnej podstawie

Przedmiotowa strona

przestępstwa



czyn przestępczy

– działanie, czynne zachowanie się, które

wywołało bezprawne zmiany w świecie zewnętrznym; w

konkretnych przypadkach karano także bierne zachowanie

(zaniechanie, np. nieudzielenie pomocy napadniętemu, odmowę

pogoni za przestępcą, niedopełnienie obowiązku przez urzędnika); w

zasadzie przestępstwa miały charakter skutkowy (bezskutkowe

wyjątkowo, np. herezja)



związek przyczynowy

pomiędzy zachowaniem się a skutkiem

przestępczym



z początku rozumiano go w sposób formalny (oznaczało jakiekolwiek

powiązanie w szczególności prawne osoby sprawcy ze skutkiem, np. za

utopienie w stawie odpowiadał właściciel stawu, za upadek z drzewa –

właściciel drzewa)



Statuty Kazimierza Wielkiego – związek przyczynowy rozumiany w

sposób nieograniczony – sprawca odpowiadał nie tylko za bezpośrednie,

konieczne skutki zachowania, ale i za skutki przypadkowe, wynikające z

przyczyn od sprawcy niezależnych (np. za zranienie w bójce po ciemku

odpowiadał ten, kto zgasił świecę – wg Korektury z 1532 r. tylko wtedy

gdy czynił to rozmyślnie)



czasy nowożytne – koncepcja tzw. przeciętnego związku przyczynowego

– brano pod uwagę tylko przeciętne, bezpośrednie skutki; stosowano

także zasadę wyłącznej przyczyny (praktyka sądowa ograniczała

odpowiedzialność za skutki uboczne – obdukcja zwłok, oględziny ran;

zasada, że śmierć po roku od zadania ran nie nastąpiła z powodu ich

zadania)

Podmiotowa strona przestępstwa

(1)



podmiotem przestępstwa mógł być tylko

człowiek



podmiotowa strona przestępstwa – subiektywny,

psychiczny stosunek, wewnętrzne nastawienie,

naganne z punktu widzenia prawa, sprawcy do

czynu (świadomość + wola, czyli zamiar = wina)



z początku odpowiedzialność obiektywna, skutkowa –

sprawca odpowiadał za skutek niezależnie od

swojego nastawienia wewnętrznego do czynu (czy

popełnione umyślnie, nieumyślnie czy z przypadku)



od XIII w. – tendencja ku subiektywizacji

odpowiedzialności, pojawienie się pojęcia winy,

któremu sprzyjało prawo kanoniczne z jego

traktowaniem przestępstwa jako grzechu (pecatum)



rozwój przez doktrynę, praktykę i ustawodawstwo:

Statuty Kazimierza Wielkiego – ugruntowanie pojęcia

winy, ale rozróżnianej kazuistycznie

Podmiotowa strona przestępstwa

(2)



wina umyślna (przestępstwo popełnione umyślnie,

dolus

)

– naganna świadomość i

wola=zamiar – sprawca zdaje sobie sprawę, że jego zachowanie doprowadzi do

przestępstwa oraz chce tego, ma taką wolę; najszybciej odróżniane od przypadku; od

XV w. odróżniano winę umyślną od nieumyślnej w przypadku zabójstw; Korektura Praw

z 1532 r. rozróżniała winę umyślną od nieumyślnej w stosunku do większej ilości

przestępstw; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo umyślne karę

śmierci



zamiar bezpośredni – sprawca ma świadomość i zamiar popełnienia przestępstwa



zamiar pośredni – z prawa niemieckiego w okresie nowożytnym, sprawca odpowiadał za

wszystkie skutki przestępstwa, także te, których nie obejmował swoim zamiarem ani

świadomością (np. odpowiadał za zabójstwo w przypadku zamiaru jedynie pobicia, gdy ofiara

zmarła), przewidywał go Zbiór Praw z 1778 r.



zamiar ewentualny



wina nieumyślna (przestępstwo popełnione nieumyślnie,

culpa

)

– problemy z

rozróżnieniem od przypadku, nauka włoska, Statuty Kazimierza Wielkiego

przewidywały za przestępstwo nieumyślne jedynie karę prywatną (nawiązkę),

orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo nieumyślne karę wieży dolnej



lekkomyślność – sprawca ma świadomość, że jego zachowanie prowadzi do przestępstwa, ale

błędnie sądzi, że tego uniknie, nie ma zamiaru



niedbalstwo – sprawca nie tylko nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa, ale nawet go nie

przewiduje, chociaż mógł i powinien go być przewidzieć; problemy z rozróżnieniem

niedbalstwa od przypadku



przypadek (

casus

)

– eliminacja odpowiedzialności za przypadek od Statutów

Kazimierza Wielkiego (statut małopolski nie przewidywał kary za śmierć przygodną); od

poł. XVII w. prawo ziemskie rozróżniało winę nieumyślną od przypadku (tylko przy

zabójstwach), podobnie miejskie, w prawie wiejskim łączono ją z przypadkiem;

orzecznictwo trybunalskie przewidywało za przypadkową śmierć jedynie główszczyznę

Brak odpowiedzialności -

bezkarność



pojawiły się w miarę uwzględniania okoliczności

popełnienia przestępstwa przy wymierzaniu kary –

powodowały obniżenie lub zaostrzenie sankcji albo

całkowicie wykluczały odpowiedzialność powodując

bezkarność czynu; wynikały z:



z braku bezprawności czynu – w pewnych okolicznościach

mimo wypełnienia zewnętrznych (przedmiotowych) znamion

przestępstwa, czynu nie traktowano jako przestępstwa, gdyż

te okoliczności legalizowały, pozbawiały cech bezprawności

czyn; traktowane kazuistycznie, brak ogólnych zasad; na

początku nie odróżniano obu grup



z braku winy sprawcy – pojawiły się później, dopiero w

czasach nowożytnych, w miarę rozwoju tendencji

subiektywizacji odpowiedzialności; okoliczności, które

wyłączały lub umniejszały winę, gdyż wpływały na

poczytalność (potencjalną lub realną) sprawcy, tj. możliwość

rozpoznania przez niego motywów i znaczenia czynu oraz

zdolność pokierowania działaniem; cechy psychiki lub stan

świadomości uniemożliwiał postawienie zarzutu z powodu

popełnionego czynu; traktowane kazuistycznie szczególnie w

prawie ziemskim

Okoliczności powodujące brak

bezprawności czynu



początek

– zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw zaczepionemu

(jego bliskim, poddanym), z początku powodowała bezkarność nawet w

przypadku przesadnej odpowiedzi; Statuty Kazimierza Wielkiego: bezkarność

zranienia, zabicia zaczepiającego (tylko chłopa); odpór nie musiał być równy

atakowi, ale bezpośredni; znana we wszystkich systemach prawnych;

bezkarność zabicia szlachcica z początku zniesiona w 1472 r. (okoliczność

łagodząca); w czasach nowożytnych ograniczano bezprawność do pobicia

lub zranienia napastnika; pozostała bezkarność w przypadku tzw. „zasięścia

drogi”, gdy torowało się ją siłą



obrona konieczna

– powstawała z początku; w razie bezprawnego i

bezpośredniego zamachu na dobro prawnie chronione (życie, zdrowie,

mienie, cześć) napadnięty miał prawo odparcia go siłą; nie znosiła

odpowiedzialnośći odszkodowawczej (tj. konieczności zapłacenia

główszczyzny); by skutkować bezkarnością musiała być (jeśli przekroczono

granice obrony koniecznej czyn podlegał karze, ale łagodniejszej):



konieczna – w inny sposób nie można było odeprzeć zamachu



rzeczywista – a nie np. z chęci zemsty



natychmiastowa – w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po niej



proporcjonalna – dokonana odpowiednimi środkami przy zachowaniu równowagi między

zamachem a sposobem odparcia



samopomoc

– w średniowieczu chodziło o dokonanie krwawej zemsty, z

czasem ograniczona do zabójstwa przestępcy złapanego na gorącym

uczynku; zakaz przez Zbiór Praw z 1778 r.; samopomoc stanowa: bezkarność

zabójstwa chłopa podającego się za szlachcica (1557), zranienie lub pobicie

szlachcica pijącego z plebejuszami, zabójstwo infamisa lub banity

Okoliczności powodujące brak

bezprawności czynu



stan wyższej konieczności

– w przypadku niebezpieczeństwa

bezpośrednio i rzeczywiście zagrażającego dobru prawnie chronionemu

można było w celu usunięcia niebezpieczeństwa poświęcić inne dobro

prawnie chronione przy zachowaniu proporcjonalności; np. stan nędzy,

który skłonił do kradzieży, znane wyłącznie prawu miejskiemu, a nie znane

prawu ziemskiemu i litewskiemu



ugoda z pokrzywdzonym

– w przypadku przestępstw prywatnych;

zobowiązywała do rezygnacji ze skargi sądowej, zwolnienie od kary, ale nie

od obowiązku odszkodowania; zakaz jednania przy mężobójstwie (1496,

1588)



przedawnienie (dawność)

– uniemożliwiało ściganie i karalność;

dotyczyło tylko przestępstw prywatnych; wg Statutów Kazimierza

Wielkiego termin dawności wynosił 3 lata (zabójstwo, łupiestwo), rok (dla

lżejszych przestępstw); 1505 r.: dawność 1 rok i 6 miesięcy dla tzw. 4

artykułów grodzkich z tytułu „gorącego gwałtu” sądzonych przez sądy

grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze

publicznej, zgwałcenie); z czasem przedawnienie dotyczyło tylko

odszkodowania, a nie kary publicznej (Korektura 1532 r. 3 lata i 3 miesiące

dla umyślnego zabójstwa przedawnienie skargi o zapłatę główszczyzny);

Zbiór Praw z 1778 r. znosił przedawnienie skargi o zabójstwo, termin 8

tygodni dla skarg o gwałt, zranienie, najście na dom



inne

– do Statutów Kazimierza Wielkiego bezkarne zabójstwo kobiety

nierządnej, zabójstwo dłużnika w średniowieczu, w czasach nowożytnych

zabójstwo, zranienie, uwięzienie przy wypełnianiu obowiązków służbowych

Okoliczności powodujące brak

winy sprawcy



nieletniość



prawo ziemskie – nieletni karany był łagodniej w

przypadku najcięższych przestępstw; Statut Litewski II

(1566): wiek 14 lat; III (!588): karalność po 16. r.ż.; Zbiór

Praw (1778): po 18 r.ż. Przy ciężkich przestępstwach;

generalna zasada w Kodeksie Stanisława Augusta



prawo miejskie – do 12 r.ż. Brak karalności, 12-14 lat:

karani, gdy działali z rozeznaniem, ale nie śmiercią



niepoczytalność

– w prawie miejskim chorego

psychicznie karano jak małoletniego



błąd – co do faktu lub prawa, umyślny lub

nieumyślny, znany w Korekturze Praw (1532); w

prawie miejskim i częściowo w ziemskim błąd co

do faktu wyłączał lub zmniejszał winę; błąd co do

prawa w zasadzie nie powodował bezkarności



inne okoliczności

– w prawie miejskim winę

wyłączał przymus fizyczny, pijaństwo

Formy zjawiskowe

przestępstwa



sprawstwo

– osoba przez swoje działanie realizująca znamiona

przestępstwa



współsprawstwo

– kilka osób popełnia ten sam czyn na podstawie

porozumienia; w średniowieczu karano ich jednakowo; Statuty

Kazimierza Wielkiego: odróżniano przy zabójstwie głównego zabójcę –

który podlegał surowszej karze – od wspólników (ci traktowani jako

współsprawcy albo pomocnicy); podobnie Korektura Praw (1532), ale

nie przy zabójstwie szlachcica przy napadzie na jego dom; 1588: równa

odpowiedzialność przy mężobójstwie; praktyka sądowa różnicowała

kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu



pomocnictwo

– z początku nie odróżniane od współsprawstwa albo

traktowane jako oddzielne przestępstwo; umyślne udzielanie innej

osobie pomocy w popełnieniu przestępstwa; praktyka sądowa

różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu

czynu



podżeganie

– nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa,

udzielanie rady, zgody, polecenia; zasadniczo traktowane jako

oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w

zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu



poplecznictwo

– pomoc po dokonaniu przestępstwa; zasadniczo

traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała

kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu

Formy stadialne przestępstwa



zamiar

– sam zamiar za prawem kanonicznym nie

podlegał karze



przygotowanie

– nie odróżniano od usiłowania



usiłowanie

– działanie bezpośrednio zmierzające

do popełnienia przestępstwa, ale nie

doprowadzające do jego dokonania z powodu

zaistnienia przyczyn od sprawy niezależnych

(przypadek lub interwencja osoby trzeciej); gdy

odpowiedzialność była oparta na skutku usiłowanie

nie podlegało karze; ale w miarę subiektywizacji

odpowiedzialności zaczęto rozciągać ją na

usiłowanie (które z punktu widzenia nastawienia

psychicznego sprawy było tożsame z dokonaniem –

świadomość i wola); traktowane kazuistycznie jako

osobne przestępstwa (np. planowanie zdrady,

„zadanie trucizny”, noszenie broni na

zgromadzeniach, wyjęcie miecza w obecności króla);

karane na równi z dokonaniem



dokonanie

Rodzaje odpowiedzialności

karnej



odpowiedzialność za cudze czyny



zbiorowa odpowiedzialność



rodzinno-rodowa – odpowiedzialność w drodze samopomocy, krwawej

zemsty; z czasem zamiast zemsty okup, który spłacać mieli też krewni

sprawcy; Statuty Kazimierza Wielkiego: odpowiedzialność za krewnobójstwo

potomków sprawcy (wyłączenie ich od dziedziczenia po zabitym); edykt

wieluński (1424) – infamia dla potomstwa spalonego na stosie heretyka



terytorialna – odpowiedzialność wsi, miast i opoli; w średniowieczu i czasach

nowożytnych za nieujawnienie, przechowywanie sprawcy lub niepodjęcie za

nim pościgu (zapłata główszczyzny)



indywidualna odpowiedzialność – odpowiedzialność głowy

domu/gospodarstwa za przestępstwa domowników/chłopów (małopolski

Statut Kazimierza Wielkiego), ale już Korektura Praw ograniczyła

odpowiedzialność pana za czyny poddanych; w prawie miejskim pan

odpowiadał za czyny sługi; w prawie wiejskim rodzice lub gospodarze

odpowiadali za niemoralne prowadzenie się dzieci lub czeladzi; w

prawie ziemskim burmistrz i 1 z rajców podlegali (od 1520, 1538 r.)

karze ścięcia w przypadku samowolnego ukarania przez sąd miejski bez

udziału starosty szlachcica, który dopuścił się gwałtów w mieście



odpowiedzialność za własne czyny – od XII-XIII w. karę na życiu i

ciele ponosił tylko sprawca; Statuty Kazimierza Wielkiego znosiły

odpowiedzialność ojca za czyny syna i vice versa; skutki infamii dla

krewnych sprawcy zniosła ustawa o sądach sejmowych (1791)

Racjonalizacja kary



religijna

– najstarsza, odpokutowanie (ekspiacja) za przestępstwo

wobec Boga



sprawiedliwościowa (odwetowa, bezwzględna, absolutna)

–

naturalna potrzeba człowieka odpłaty za wyrządzoną krzywdę;

zemsta rodziny, rodu, panującego; od X w. zasada talionu (kara

miała być dolegliwością odpowiadającą tej, jakiej sprawa zadał

ofierze); w Polsce zasada talionu rzadko stosowana (w odniesieniu

do przestępstw na życiu i zdrowiu), raczej w postaci talionu

symbolicznego (kary odzwierciedlające); na jej gruncie stały

Statuty Litewskie, Korektura Praw, Zbiór Praw



prewencyjna (celowościowa, utylitarna)

– zapobieganie

popełnianiu przestępstw



prewencja generalna (ogólna) – odstraszanie od popełnienia

przestępstw przez innych, potencjalnych sprawców; dominowała od

końca średniowiecza do Oświecenia; na jej gruncie powstała teoria

odstraszania w Polsce w XVI-XVIII w., skutkowała zaostrzeniem represji

karnej; większy wpływ w prawie miejskim (już od XV w.)



Prewencja indywidualna (szczególna) – powstrzymanie danego sprawcy

od dalszego popełniania przestępstw; nosiły elementy pokuty, poprawy

sprawcy; od średniowiecza do XVIII w.; w Polsce głównie w sądach

wiejskich; w okresie Oświecenia wzrost znaczenia pod wpływem

kierunku humanitarnego w nauce prawa karnego



mieszana

– zawierała elementy z w/wym. racjonalizacji

Zasady wymiaru kary (1)



różnice społeczne

– od XI-XII w. do XVIII w. przynależność

społeczna sprawcy i ofiary wpływały przede wszystkim w

prawie ziemskim na wymiar kary np. przy zabójstwie

(plebejusz za zabicie szlachcica zawsze kara śmierci bez

możności zamiany na karę majątkową, od 1532 r. za

zranienie tylko tracił rękę a nie życie, zaś szlachcic za

zabicie plebejusza płacił tylko główszczyznę), zgwałceniu

(gwałt na szlachciance – 50 grzywien, na chłopce – 6

grzywien, jeśli nastąpił w lesie lub na polu, gdzie nie

kazano jej pójść – „trzysta”); 1768: zakaz karania

chłopów śmiercią przez panów, równość wobec prawa

przewidywała ustawa o sądach sejmowych i Kodeks

Stanisława Augusta



sposoby oznaczania kary

– arbitralność orzekania w

średniowieczu szczególnie w stosunku do przestępstw

politycznych; możliwość stosowania analogii; podział na

kary zwyczajne (przewidziane w prawie) i nadzwyczajne;

w Oświeceniu zasada

nulla poena sine lege

Zasady wymiaru kary (2)



okoliczności



łagodzące – wątpliwości natury prawnej i faktycznej, upływ czasu,

przyznanie się do winy, pojednanie z pokrzywdzonym, wykazanie

skruchy, zły stan zdrowia, ciąża, naprawienie szkody



obciążające – naruszenie miru, recydywa (powrót do przestępstwa)

generalna i specjalna (prawo chełmińskie – za I recydywę kara śmierci;

prawo polskie – za II recydywę kara śmierci, od 1505 r. za III; B. Groicki

– za III recydywę); przyłapanie na gorącym uczynku (złapanie w czasie

24 h od przestępstwa); przestępstwo w miejscach publicznych; z

użyciem rusznicy, w nocy, ucieczka z miejsca przestępstwa



inne zasady



zbieg przestępstw – realny (2 czyny przez tego samego sprawcę w

stosunku do tego samego poszkodowanego): kumulacja lub absorpcja

kary (1 czyn a 2 lub więcej przestępstw): 1 kara, ale surowsza



prawo łaski – prerogatywa monarchy jako

iudex supremus;

stosowane

generalnie (amnestia) lub indywidualnie; od XVI w. kompetencja sejmu,

od 1776 r. Rady Nieustającej



pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna, wykonanie orzeczonej

kary zależało od uznania pokrzwdzonego



zamiana kary – stosowana w systemie kompozycyjnym; w Polsce w

prawie miejskim karę śmierci na karę pieniężna i infamię, w prawie

wiejskim kara śmierci na pieniężną lub chłostę



zakłady (

vadia

) – w przypadku możliwego naruszenia prawa

król/starosta z urzędu lub na wniosek ustanawiał zakład pieniężny na

tego, kto naruszyłby pokój

Kary prywatne



krwawa zemsta (wróżda)

– z początku nieograniczona (co do

podmiotów, czasu, sposobu); z czasem ograniczona tylko między

szlachtą w przypadku mężobójstwa; stopniowo ograniczono zakres

podmiotowy tylko do sprawcy; 1421 r. przedawnienie (20 l.); zakaz

stosowania przy zabójstwie porywacza kobiety czy przy daniu początku;

1453 r. obowiązek zapowiedzenia zemsty („odpowiedź”) – zabójcę

należało obwołać publicznie na pogrzebie lub w czasie 6 tyg. wobec

władzy i wpis do ksiąg sądowych, 3-krotne ogłoszenie przez woźnego

na rynku; 1588 r. zakaz wróżd, nawet odpowiedzi; eliminacja zemsty

przez propagowanie pojednania stron (kara pieniężna i pokora)



kary pieniężne

– ekwiwalent zemsty, świadczone przy rezygnacji z ich

wykonania; system zastępczych kar pieniężnych (system

kompozycyjny) powstały w średniowieczu, największa rola w XIV-XV w.;

od XV w. kary pieniężne obok publicznych, dochodzone w osobnym

„cywilnym” postępowaniu; występował w nich element kary i

odszkodowania



główszczyzna – wypłacana rodzinie zabitego, za poddanego pobierał ją

czasem nawet w całości pan feudalny; XIII w. 50 grzywien za rycerza, 30 za

chłopa; Statut małopolski Kazimierza Wielkiego: odpowiednio 60 i 10

grzywien (wielkopolski: niższe); 1493 r. za szlachcica 120 grzywien, 1588 r.

240 grzywien (z użyciem rusznicy – 480); od XVI/XVII w. świadczona obok

kary publicznej; główszczyzna za chłopa: 1581: 30 grzywien, 1631: 100

grzywien (1/2 panu); za mieszczanina tyle samo ile za chłopa (kobiety 1/2

główszczyzny)



nawiązka – za rany powodujące trwałe kalectwo: 1/2 główszczyzny; za

pobicie rycerza w XIII w.: 6 grzywien, a chłopa: kara „trzysta”; za krwawą

ranę szlachcicowi: 10 grzywien (XVII w.: 20); a chłopu: 1/2 grzywny + 1

grzywnę panu

Kary publiczne (1)



kara śmierci

– rozpowszechnienie na skutek stosowania prawa

niemieckiego; orzekana częściej niż przewidywały to normy prawne;

stosowana w przypadku, gdy sprawca nie mógł się wykupić karą

pieniężną; 1631: zabójstwo chłopa przez chłopa karane śmiercią; 1776:

zakaz kary śmierci za czary, kodeks karny wojskowy 1775: złagodzenie

sposobu jej wykonywania; Zbiór Praw 1778: poszerzenie kręgu

przestępstw nią zagrożonych; projekt koronny Kodeksu Zygmunta

Augusta ograniczał przypadki kary śmierci; litewski nie przewidywał jej

w ogóle



zwykła – przez ścięcie (kara rycerska – za większość pospolitych

przestępstw); powieszenie (hańbiąca – głównie za kradzież); utopienie

(kobieca, hańbiąca – za kradzież, dzieciobójstwo, spędzenie płodu),

rozstrzelenie



Kwalifikowana – ukamienowanie (archaiczna – za zdradę); obcinanie

członków, ćwiartowanie (za przestępstwa p/ko monarsze); ukrzyżowanie (za

poddanie grodu); spalenie żywcem na stosie (za przestępstwa religijne;

czarownictwo, sodomię, fałszowanie monety); gotowanie w oliwie; łamanie

kołem; wbicie na pal (za najście domu); zawieszenie żywcem na haku (za

zbójnictwo); wypuszczenie kiszek (za okradanie uli pszczelich); zakopanie

żywcem (dzieciobójstwo, gwałt na dziewicy); rozszarpywanie końmi; kara

worka (za krewnobójstwo 1588)



kara okaleczenia (mutylacyjna)

– obcięcie, połamanie, przekłucie

kończyn (za zranienie, targnięcie się na rodziców, urzędników), obcięcie

uszu, nosa, włosów (za niewielką kradzież); wyrwanie języka (za

przestępstwa popełnione mową); wyłupienie oczu, napiętnowanie;

kastracja

Kary publiczne (2)



proskrypcja (wywołanie)

– fikcyjna śmierć skazanego, który przestawał

istnieć dla prawa, tracił podmiotowość prawną, majątek ulegał konfiskacie,

za najcięższe przestępstwa szlachcica



infamia

– pojawiła się w XIV w. z proskrypcji; musiała być publicznie

ogłoszona; utrata praw publicznych, czci, prawa piastowania urzędów; w

okresie nowożytnym także powodowała wyjęcie spod prawa (infamis musiał

uchodzić z kraju, bo można go było zabić i otrzymać za to jego majątek),

Zbiór Praw 1778: instytucja śmierci cywilnej; za najcięższe przestępstwa

(kwalifikowane zabójstwo, herezję, apostazję, porwanie kobiety, rabunku na

drogach); 1791: za czyny przeciwko narodowi i za ucieczkę z więzienia; w

prawie miejskim za hańbiące przestępstwo przeciwko mieniu, po wykupieniu

się od kary śmierci



banicja

– powstała z infamii w XVI w.; na początku jako środek przymusu dla

osób unikających wymiaru sprawiedliwości; utrata tylko praw cywilnych i

politycznych, a nie czci; można go było zabić, ale nie otrzymać jego majątku



kary na czci

– od XIV w., alternatywnie obok kar pieniężnych wobec szlachty;

osobna kara utraty szlachectwa albo tylko czci szlacheckiej (utrata praw

politycznych) bądź jedynie utrata prawa piastowania urzędów



kary cielesne

– wykonywane publicznie służąc prewencji generalnej; nie

przewidziane przez Kodeks Stanisława Augusta: chłosta (plagi) za drobne

przestępstwa, jako dodatkowa kara; max do 1000, co równało się karze

śmierci; pręgierz, klatka żelazna, kuna (liszka; metalowa obręcz lub łańcuch

przytwierdzony do ściany kościoła, skazany stał w niej zakuty w czasie

nabożeństw), gąsior (przylegające 2 deski z półkolistymi wyżłobieniami na

szyję skazańca, który stał na czworakach), kłoda (dyby, 2 skręcone belki z

otworami na ręce i nogi), „biskup” (2 wydrążone połówki drzewa)

Kary publiczne (3)



kary pozbawienia wolności

– w średniowieczu do czasu skazania, wykonania

wyroku); później sporadycznie jako samoistna kara; w czasach nowożytnych

(1493, 1496) w prawie ziemskim za mężobójstwo kara wieży 1 rok i 6 tygodni,

z czasem max do 4 lat i 24 tygodni; 1538: podział na wieżę dolną (umyślne

zabójstwo) i górną (nieumyślne zabójstwo, wyzwanie na pojedynek);

państwowe więzienia pojawiły się w XVII-XVIII w. w twierdzach, gdzie

wykorzystywano siłę roboczą skazanych; w prawie miejskim też małe

znaczenie (za drobne przestępstwa); w prawie wiejskim od XVIII w.; pierwsze

nowoczesne więzienie w 1767 r. w Warszawie; Zbiór Praw – kary: wieży,

więzienia, domu poprawy od 3 dni do dożywocia; 1736 w Warszawie utworzono

domy poprawy



kary majątkowe



publiczne kary pieniężne – pobierane przez monarchę lub sąd, za przestępstwa

publiczne i cięższe prywatne równolegle z karą prywatną, wymierzane w grzywnach;

XIV-XV przy zabójstwach: k. „siedmdziesiąt” („nielitościwa” – za kradzież mienia

królewskiego, podpalenie, zabójstwo); „pięćdziesiąt” (za zgwałcenie szlachcianki,

zabójstwo); „piętnastu” (za obrazę słowną, czasem za zabójstwa), „dwunastu”

(kwalifikowana kradzież), „sześciu” (zwykła kradzież, zranienie, zgwałcenie chłopki),

„trzysta” (300 kruszów, kawałków soli – za naruszenie posiadania, pobicie w

karczmie)



konfiskata majątku – z początku łącznie z innymi srogimi karami (za ciężkie

przestępstwa pospolite i publiczne); czasem samoistnie (niestawienie się na pospolite

ruszenie, herezja); okres nowożytny – za obrazę majestatu, wyrządzenie strat dla

skarbu państwa, XV/XVI w. król nie zatrzymywał majątku (1576: musiał nadać go

innemu szlachcicowi na najbliższym sejmie); nie przewidywał jej Kodeks Stanisława

Augusta; w prawie miejskim za przestępstwa p/ko miastu, w prawie wiejskim jako

pozbawienie gospodarstwa



kara utraty urzędu

– za przestępstwa urzędnicze oficjeli nie mianowanych

dożywotnio, np. niższych urzędników sądowych (za wymuszanie łapówek)

Document Outline