Zagadnienia „ekonomiczne”

w filozofii starożytnej i

średniowiecznej

Ks. dr hab. Adam Olszewski

dr Marcin Gorazda

Październik 2012

Ekspansja
ekonomiczna
starożytnej
Grecji

•W okresie tzw. klasycznym (480 – 323
BC) następuje szybki wzrost populacji
Greckich miast i kolonii
•Zaczyna dominować gospodarka
oparta na wolnych przedsiębiorcach i
prywatnej własności z ograniczoną rolą
rządu (to odróżnia Grecję od
pozostałych cywilizacji)
•Rządy skupiają się raczej na
utrzymaniu równowagi gospodarczej jej
ochrony (prawo, rozstrzyganie sporów,
ochrona praw własności)
•Podstawą gospodarki jest
gospodarstwo domowe ale obok niego
coraz częściej wyspecjalizowane,
odpersonalizowane przedsiębiorstwo
zorientowane na osiąganie zysku
•Ceny podstawowych produktów
(zboże, chleb) są częściowo
regulowane
•Populacja Aten w r. 431 BC ok.
305.000 w tym ok. 160.000 wolnych
obywateli. Ok. ¼ nie posiada ziemi –
zajmuje się rzemiosłem i handlem +
ok. 25.000 metojków
•Rozwój obrotu pieniężnego oraz
handlu zamorskiego (z wyjątkiem
Sparty).

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

2

A co na to filozofowie?

• Pomimo wyodrębniania się już w starożytności pewnych dziedzin nauki

(fizyka, metafizyka, etyka, przyrodoznawstwo, astronomia, matematyka,
logika itp.) nie istnieje wyodrębniona, względnie spójna refleksja na temat
rynku, gospodarowania i ew. regularności zachodzących tamże.

• Rozważania są prowadzone na uboczu dwóch „dyscyplin”:

–

Praktycznych postulatów dot. prawidłowego (?) zarządzania gospodarstwem domowym lub
państwem;

–

Etyki Określone zachowania jednostek w obszarze gospodarowania są postrzegane jako
pożądane lub naganne, towarzyszy im niemal zawsze jakaś ocena moralna. Formułowanie tych
ocen a kategoriach imperatywów hipotetycznych („jeśli chcesz osiągnąć bogactwo to postępuj
tak a tak”) jest szczątkowe. Formułowane imperatywy odwołują się raczej do jakiś dóbr
nadrzędnych: państwa, logosu, bogów.

• Bogactwo nie jest traktowane samo w sobie jako godne pożądania. Zamiast

niego ewentualnie dążenie do szczęścia. Nawet kierunki tradycyjnie
atropocentryczne (epikureizm, sofiści) podejrzliwie odnoszą się do
bogactwa i pieniędzy.

• Doświadczenie ewolucyjnych zmian (bez interwencji człowieka) w kierunku,

który oceniany byłby jako dobry, jest obce myślicielom starożytnym. Świat
społeczny (podobnie jak i świat nieożywiony) postrzegany jest albo jako
stabilny albo jako degenerujący się. Nieco inaczej myśl chrześcijańska.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

3

Ksenofont

• Grecki historyk (ok. 430 – 354 BC). Przypisuje mu się pierwsze

użycie słowa Oeconomicus (tytuł jednej z jego rozpraw). W
dosłownym

tłumaczeniu

„zarządzanie

gospodarstwem

domowym”.

• Rozważa warunki efektywnego zarządzania. Po pierwsze –

skuteczny zarządca posiadający wiedzę odpowiednią do
dziedziny którą się zajmuje. Po drugie – porządek.

• Główną dziedziną gospodarki jest rolnictwo (to analizuje).

Zadaniem władcy jest odpowiednio dbałość z jednej strony o
efektywność produkcji rolnej a z drugiej o bezpieczeństwo
(ochronę obywateli).

• Nie istnieje tu „rynek” jako mechanizm regulacyjny. To władca i

jego cnoty decydują o sprawiedliwej i efektywnej alokacji
zasobów i ich maksymalizacji.

• Wizja takie porządku gospodarczego jest statyczna. Jeśli coś się

zmienia to wskutek nieprawidłowej interakcji na linii człowiek –
natura. Handel i rynek są całkowicie zmarginalizowani. Ale
zauważa korzyści z transakcji wymiany wzajemnej.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

4

Platon

•

Swoje szczątkowe rozważania ekonomiczne wiąże z doktryną polityczną. Główny
wykład w Państwie, Polityku i w Prawach.

•

Doktryna ta jest pochodna jego metafizyki. Zarówno w człowieku jak i w
organizacji państwowej ujawniają się pewne cechy „naturalne”. Organizacja
idealna to taka, która jest skonstruowana w zgodzie i w równowadze z naturą.
Stąd wszelkie społeczne podziały i ich postulowane „zamrażanie”.

•

Celem państwa jest egzystencja sama w sobie i dla siebie. Jeśli organizacja
państwowa uszczęśliwia jednostki to czyni to niejako przy okazji wskazując im
życie zgodne z naturą. Stąd kluczowa rola wychowania obywateli, która winna
być powierzona państwu.

•

Klasy rządzące, filozofowie i strażnicy , żyją zasadniczo w komunie
gospodarczej. Własność prywatna jest możliwa na poziomie klasy rzemieślników
(ludzi zysku). Ich działalność jednak podporządkowana jest celom państwa.

•

Obowiązuje zasada ścisłego podziału pracy i specjalizacji.

•

Gospodarczo jest to wspólnota rolnicza i produkcyjna – samowystarczalna.
Handel jest do niczego nie potrzebny. „morze uprzyjemnia i owszem codzienne
życie, w rzeczywistości jednak bardzo to słone i gorzkie sąsiedztwo. Stwarzając
szerokie możliwości tudzież sprzyjając groszoróbstwu w drobnej sprzedaży po
kramach, wszczepia bowiem w dusze zaród chytrych i podstępnych obyczajów i
sprawia że obywatele nie żywią już w państwie zaufania i przyjaźni do siebie
wzajemnie a także do obcych”

•

Postulaty ustawodawstwa zapobiegającego wzrostowi bogactwa z handlu.

•

Możliwość podróżowania za granicę tylko za zgodą Państwa i po ukończeniu 40
lat życia.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

5

Arystoteles

•

Jego „ekonomiczne” rozważania możemy znaleźć w V księdze Etyki Nikomachejskiej
(koncepcja sprawiedliwości) oraz w I księdze Polityki (natura gospodarstwa domowego i
państwa).

•

Ekonomika – sztuka zarządzania gospodarstwem rolnym. Chrematystyka – sztuka
zdobywania pieniędzy, bogacenia się (handel, lichwa, praca najemna).

•

Wprowadza pojęcie sprawiedliwości dystrybucyjnej (rozdzielcza) – zestaw wskazań
dot. sprawiedliwego podziału dóbr. Bardzo elastyczne i uwarunkowane kontekstem: Dobra
publiczne - w proporcji do zasług. Łupy wojenne – odpowiednio do przyczynienia się
żołnierza do zwycięstwa. Zyski w spółce – w proporcji do wkładu kapitałowego. Generalnie
obowiązuje tu zasada proporcji geometrycznej.

•

Sprawiedliwość retrybucyjna (wyrównawcza) - tu obowiązuje zasada średniej
arytmetycznej. Oddajesz tyle ile zabrałeś.

•

Sprawiedliwość handlowa (komutatywna) - sprawiedliwość w wymianie. Ma
zastosowanie przy ustalaniu sprawiedliwej ceny przy wymianie dóbr. Tu obowiązuje zasada
tzw. średniej harmonicznej – wielkość pomiędzy dwoma skrajnymi cenami która jest o
tyle samo % większa od ceny niższej o ile jest mniejsza od wyższej.

•

Dochodzenie do bogactwa ma swoje granice. Kiedy jednostka ma już wystarczająca dóbr
aby prowadzić właściwe życie nie ma już potrzeby gromadzić więcej.

•

Sposoby dochodzenia do bogactwa:

–

„naturalny” – gromadzenie rzeczy potrzebnych do życia – pasterstwo, polowanie, rolnictwo

–

„pośredni” – handel wymienny. Używamy jakieś rzeczy nie zależnie od „właściwego sposobu użycia”

–

„nienaturalny” – posługiwanie się pieniędzmi jako środkiem wymiany dóbr.

•

Niesprawiedliwość może mieć swoje źródło w takich działaniach człowieka dla których
głównym motywem jest przyjemność z posiadania bogactwa.

•

Podobnie jak u Platona porządek społeczny jest ustanowiony. Działalność gospodarcza jest
względem niego wyłącznie służebna – nie tworzy go.

•

Prawem obywatela jest zasiadanie w Zgromadzeniu i w sądach. Robotnicy i rzemieślnicy
nie mogą być obywatelami bo nie dysponują wolnym czasem koniecznym do takich zajęć.
Praca fizyczna odbiera duszy swobodę i czyni ją niezdolną do prawdziwej cnoty.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

6

Współczesna recepcja

K.R. Popper – społeczeństwo

otwarte i zamknięte

•

Społ. zamknięte (Organicystyczna teoria państwa, społeczeństwo

magiczne, plemienne, kolektywne) i Otwarte (Jednostka ma prawo do

osobistych decyzji – w skrajnym wydaniu może jednak prowadzić do

społeczeństwa abstrakcyjnego)

•

Krytyka historycyzmu:

– Historycyzm – postawa intelektualna – przekonanie, że na scenie

historii toczy się gra, która ma swoje reguły i znacznie, w której

uczestniczą Wielkie Idee i Wielkie Narody i ich Wielcy Przywódcy;

– Trybalizm – podkreślenie dominującej roli plemienia, bez którego

jednostka jest niczym – to element identyfikowalny w wielu różnych

formach historycyzmu

– Kolektywizm - podkreślanie dominującej roli grupy, kolektywu –

może to być także klasa społeczna

•

Esencjalizm metodologiczny – postawa poznawcza która przejawia

się w przekonaniu, że zadaniem czystej wiedzy lub nauki jest odkrycie i

opis prawdziwej natury rzeczy tj. jej ukrytej rzeczywistości lub istoty

•

Metodologiczny nominalizm – dąży do opisu jak się dana rzecz

zachowuje w różnych okolicznościach a zwłaszcza czy istnieją jakieś

prawidłowości w jej zachowaniu. Istotna różnica przejawia się w języku :

„Czym jest ruch?”„Jak porusza się planeta?”

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

7

Współczesna recepcja
K.R. Popper – krytyka
Platona

•Platon kontynuuje koncepcje zmiany Heraklita – z tą
różnicą, że zmiana społeczna ma kierunek – jest nią
degeneracja

•Postulat polityczny – trzeba zatrzymać wszelką zmianę
– według Platona (inaczej niż u Heraklita) to jest możliwe
– Platon dopuszcza inżynierię społeczną

•Platon stosuje (bodaj jako pierwszy) socjologię opisową

•Wzorcem

jest

Sparta

–

sposób

opisu

jest

organicystyczny – państwo jawi się niczym ludzkim
organizm a poszczególne jego instytucje mają
przypisane im organiczne funkcje

•Źródłem degeneracji są rozdźwięki w klasie rządzącej
(paradoks platoński – skoro stan pierwotny był idealny
to dlaczego się zepsuł )

•Program polityczny Platona:

• Podział klasowy

• Utożsamienie losu państwa z losem klasy rządzącej

• Monopol klasy rządzącej na wykształcenie oraz na prawo

do noszenia broni

• Stała cenzura dotycząca działalności intelektualnej

• Samowystarczalność państwa

•U Platona – kryterium moralności jest interes
państwa – urzędnicy kontrolują moralność obywateli
•Społeczeństwo otwarte – moralność państwa
powinna podlegać kontroli obywateli

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

8

Współczesna recepcja

K.R. Popper – społeczeństwo

otwarte i zamknięte

• „Choć tylko

niewielu może

tworzyć

politykę, każdy

jest zdolny ją

oceniać”

• (Perykles z

Aten)

• „Najważniejsze jednak jest to, żeby

nikt nie pozostawał nigdy bez
kierownictwa, mężczyzna czy kobieta,
żeby się nie przyzwyczaił ani w
poważnych sprawach ani w zabawach
działać po swojemu i na własną rękę.
Każdy powinien i podczas wojny , i
podczas pokoju mieć oczy wciąż
zwrócone na przełożonego i poddawać
się

jego

zarządzeniom

w

najdrobniejszych nawet sprawach,
stać więc gdy nakaże, maszerować,
ćwiczyć się, myć, spożywać posiłki ….
Wszyscy jednym słowem muszą
przyzwyczaić się i wdrożyć do tego,
żeby nie myśleć nawet o tym, że
można coś zrobić osobno i w
oddzieleniu od innych i żeby nie umieć
w ogóle tak postępować.” (Platon z
Aten)

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

9

Współczesna recepcja

F.A. von Hayek – ślepota filozofów

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

10

•

Hayek jest autorem koncepcji tzw. ładu rozszerzonego i ewolucji kulturowej.
(spontaniczne kształtowanie się określonych wzorców zachowań, ich dobór naturalny i
utrwalania tych, które sprzyjają reprodukcji choćby były niezgodne z uprzedniemi
preferencjami biologicznymi. )

•

Jego zdaniem wymiana handlowa jest starsza niż jakiekolwiek formy stałego osadnictwa
czy produkcji. Jej początki można śledzić poprzez wykopaliska archeologiczne – ok. 30
tys lat BC. U podstaw tkwi kooperatywna natura homo sapiens (por. konflikt homo
sapiens i człowiek neandertalskiego – współczesne hipotezy).

•

Gwałtowny rozwój handlu przypadł na lata 750 – 550 BC i wiązał się z szybki wzrostem
liczby ludności skupiskach miejskich fenickich i greckich (według współczesnych
badaczy ewolucja kulturowa przyspiesza w dużych skupiskach ludzkich).

•

Ksenos – gość przyjaciel. Zapewniał indywidualny wstęp na obce terytorium i ochronę w
jego granicach. Był podstawą osobistych relacji które ułatwiały wymianę handlową.

•

„Im więcej wiemy o historii gospodarczej, tym bardziej zwodnicze wydaje się
przekonanie, iż osiągnięcie przez państwo wysokiego stopnia organizacji stanowiło
punkt kulminacyjny wczesnego okresu rozwoju cywilizacji. W procesie wyjaśniania na
gruncie nauki historii daleko bardziej przecenia się rolę rządów, ponieważ z konieczności
wiemy o wiele więcej o dokonaniach zorganizowanej instytucji, jaką jest rząd niż o ty, co
zostało uzyskane dzięki samorzutnej koordynacji jednostkowych wysiłków.”

•

„(Arystotels) z pogardą traktował czynności nabywcze na rynku (..). Pomimo, iż życie
Ateńczyków jego czasów zależało od handlu zbożem dostarczanym z odległych krajów,
dla niego idealnym ładem był ład samowystarczalny – autarkos.”

•

„Dla Arystotelesa każdy ład ludzkiej działalności miał charakter taxis, czyli był
rezultatem celowej organizacji jednostkowych działań przez porządkujący umysł.”

Współczesna recepcja

J. Huerta de Soto – scjentyzm i etatyzm

klasyków

„Myśl ekonomiczna w starożytnej Grecji”

•

Niestety, greckim myślicielom nie udało się pojąć najważniejszych zasad spontanicznego rynkowego
porządku ani dynamicznego procesu współpracy w świecie, który ich otaczał.

•

Kiedy pojawili się pierwsi intelektualiści, równocześnie nastąpiła symbioza i zmowa pomiędzy
myślicielami i rządzącymi. Od początku przeważająca większość intelektualistów wspierała idee
etatyzmu, systematycznie niedoceniając, a nawet krytykując i odrzucając społeczeństwo handlu i
rzemiosła, które wokół nich rozkwitało

•

Greccy filozofowie, podobnie jak dzisiejsi intelektualiści, nie byli w stanie uniknąć scjentystycznej idei
uznania siebie za odpowiednich do narzucania własnego punktu widzenia mieszkańcom poprzez
systematyczny rządowy nacisk.

•

To uderzające, że najbardziej znani oraz znaczący myśliciele i filozofowie ateńscy regularnie
debatowali nad otaczającym ich porządkiem komercyjnym, nie doceniając go, podczas gdy
wykorzystywali każdą okazję, aby wychwalać statyczny totalitaryzm reprezentowany przez Spartę.
Wydawać by się mogło, że intelektualiści tamtejszej epoki, podobnie jak dzisiejsi, nie mogli znieść
faktu, iż, mimo uznania swej mądrości, nie byli w stanie zebrać gospodarczych owoców własnej
wartości. Podobnie zresztą nie byli w stanie oprzeć się pokusie narzucenia innym własnych poglądów
na temat tego, co dobre, a co złe, do czego bez ustanku dążyli poprzez stosowanie rządowej agresji.

•

Sofiści sympatyzowali z handlem, zyskiem i duchem biznesu i nie ufali scentralizowanym rządom o
absolutnej władzy. Pomimo swej złej opinii, która utrzymuje się do dziś, było im z pewnością bliżej do
libertarianizmu niż wielcy filozofowie późniejszego okresu.

•

Z punktu widzenia naszego tematu Sokrates, Platon i Arystoteles — trzej najwybitniejsi filozofowie
starożytnej Grecji — odznaczali się zasadniczą cechą, którą była nieumiejętność zrozumienia natury
procesu rozkwitających powiązań handlowych zachodzących pomiędzy różnymi greckimi miastami lub
poleis (zarówno w samej Grecji, jak i w Azji Mniejszej oraz pozostałych krajach śródziemnomorskich).
Kiedy rozprawiali o gospodarce, bardziej polegali na swoich instynktach aniżeli na obserwacji i
rozumie. Pogardzali pracą rzemieślników oraz handlowców i nie doceniali wagi ich zdyscyplinowanych
codziennych wysiłków.

•

To poprzez tych filozofów rozpoczęła się tradycyjna opozycja intelektualistów w stosunku do
wszystkiego, co miało związek z handlem, przemysłem czy zyskiem przedsiębiorczym. Od tamtego
momentu aż po nasze czasy ta „antykapitalistyczna mentalność” stanie się ciągłym tematem wśród
„oświeconych” myślicieli poprzez intelektualną historię ludzkości.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

11

Współczesna recepcja
Szczęście czy bogactwo?

• Steven Pinker – „The Blank Slate” – psycholog

ewolucyjny przedstawia swoją, dość kontrowersyjną

wizję natury człowieka. Kilka ciekawych obserwacji

potwierdzających koncepcje Poppera:

– Wiara w „szlachetnego dzikusa” lub w jakiś szlachetny

stan pierwotny jest mitem. Badanie historyczne i

archeologiczne prowadzą do zupełnie innych wniosków.

To raczej Hobbes miał rację a nie Rousseau

– Społeczeństwa ewoluują i to w kierunku coraz to

mniejszej agresji – (to teza archeologa Lawrence

Keeley) - wydaje się, że kierunek tej ewolucji jest

zdeterminowany pewną strategią społeczną. Agresja

nie sprawdza się „ewolucyjnie” – ale ta teza jest

kontrowersyjna

• Szczęście lub szczęśliwość społeczeństwa (jakiejś

istotnej liczby jego uczestników) – dla Poppera

niemożność jego osiągnięcia była argumentem

przeciwko inżynierii utopijnej. Ale może być inaczej:

– Inżynieria utopijna współczesnego państwa liberalno –

demokratycznego – dobrem realizowanym, czasami

przy użyciu środków przemocy stał się, rzekomo

pożądany, powszechny dobrobyt mierzony

odpowiednimi wskaźnikami: GDP per capita, retail

sales, unemploymenmt rate, avarage salary etc.

– Dobrem które może być realizowane jest „Happiness” –

o którym wiemy coraz więcej i możemy je mierzyć

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

12

Średniowiecze

św. Augustyn z Hippony

•

Główne dzieło – Państwo Boże (De Civitate Dei)

•

Dzieło pisane wkrótce po najeździe Rzymu przez Gotów. W części II Augustyn
rozważa możliwość stworzenia nowego społeczeństwa. Nie skupia się na
zachowaniu lub przywróceniu dotychczasowego porządku (opisywany i
krytykowany w części I).

•

Nie pragnie jednak tworzyć recepty na doskonałe społeczeństwo. Stworzenie
takiego na ziemi nie jest możliwe. Zauważa jednak dokonujący się postęp.

•

Bogactwo jest darem Bożym. Jest dobrem ale nie najwyższym. Powinno być
traktowane jako środek do celu. Chociaż idealnie jest nie posiadać
jakichkolwiek dóbr, nie każdy może sobie na to pozwolić.

•

Własność prywatna jest całkowicie legitymizowana (zgodna z Bożym prawem).
Ludzie powinni jednak powstrzymywać się od nadmiernego przywiązania do
własności. W podobny sposób można oddzielić kupca od handlu. Nie ma nic
złego w handlu. Przeciwnie – może przysparzać ludziom korzyści , czyniąc
dostępnymi dobra , które normalnie nie byłyby im dostępne. Handel może być
jednak nadużywany. Grzech jest w kupcu a nie w handlu.

•

Poglądy Augustyna są częściowo uwarunkowane środowiskiem w jakim żył.
Tożsamość ludzi nie było określana przynależnością do określonego państwa
czy miasta, ale raczej porozumieniem co do wspólnego dobra. W zależności
od charakteru tego dobra społeczność może się rozwijać lub degenerować.

•

Jego społeczne poglądy zostały określone także poprzez starotestamentową i
chrześcijańską koncepcje rozwoju.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

13

Średniowiecze – Islam

Averroes i Ibh Kahldun

•

Averroes (Ibn Rushd 1126-98)– czerpał z twórczości Arystotelesa ale różnił się w
podejściu do pieniądza. Arystoteles rozróżniał jego trzy funkcje: środek wymiany,
miara wartości i przechowywanie wartości dla przyszłych transakcji. Averroes
ujmował to inaczej – pieniądz jest rezerwą siły nabywczej niepodobną do
jakiegokolwiek innego dobra. Nie trzeba go sprzedawać lub wymieniać aby
aktywować jego siłę nabywczą. Gospodarka nie może obyć się bez pieniądza.

•

Do tego dodaje postulat normatywny: wartość pieniądza powinna być niezmienna w
czasie- pieniądz jest miarą wartość wszystkich innych rzeczy a ponadto, jako
rezerwa siły nabywczej, zmiana jego wartości byłaby nieuczciwa. Władca nie ma
prawa (tak jak u Arystotelesa) dokonywać arbitralnych zmian w wartości waluty.

•

Ibn Khaldun (1332-1406) – zajmował się historią cywilizacji i bodaj jako pierwszy
czynił obserwacje dotyczące rozwoju i upadku cywilizacji w kontekście zmian
ekonomicznych, politycznych i społecznych. Studia te nie były nakierowana
formułowanie zaleceń moralnych ale raczej na wyjaśnienia organizacji społecznych.
Był sceptyczny wobec spekulatywnych rozważań greckich filozofów.

•

Nadejście nowej dynastii wiąże się zwykle z rozszerzaniem jej wpływów i porządku
który narzuca. Siedliska miejskie i cywilizacja rozkwita. Zwiększa się liczba
rzemieślników i pogłębia się podział pracy. Zwiększa się zagregowany dochód
wskutek większej efektywności pracy oraz wzrostu populacji. Wraz z bogaceniem się
ludzi wzrasta popyt na coraz kosztowniejsze dobra co jeszcze bardziej pobudza
koniunkturę. Łatwiejsze życie prowadzi jednak do zaniku cnót i wartości moralnych,
głównie wśród władców dynastycznych i najbogatszych. To prowadzi do
nieuniknionego upadku dynastii i zatrzymania rozwoju., regresu gospodarczego,
powrotu do bardziej prymitywnych form gospodarowania.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

14

Ekonomia scholastyczna

Tomasz z Chobham i św. Tomasz z

Akwinu

•

Scholastyka – wpływ Averroesa i Arystotelesa – Uniwersytety w Bolonii, Paryżu i
Oksfordzie. Kwestie ekonomiczne analizowane głównie w kontekście pytań
etycznych.

•

Thomasz z Chobham (1163-1235) - analizuje zagrożenia moralne związane z
profesją kupca. Potępia lichwę i chciwość ale … broni handlu. Nawet w
przypadku podwyższania ceny przy braku wartości dodanej. Kupcy wychodzą
naprzeciw potrzebom ludzi dostarczając im odpowiednie towary z miejsc gdzie
jest ich nadwyżka. Marża pokrywa koszt ich pracy, transportu i wydatków.

•

Św. Tomasz z Akwinu – nienaruszalność własności prywatnej – ale jej pożytki
mają charakter wspólne – powinny być wymieniane np. poprzez kupno i
sprzedaż.

•

Moralnym zagrożeniem jest zarówno nadmierne bogactwo jak i nadmierna
bieda. Bogactwo jest korzystne jeśli jest wykorzystywane sprawiedliwie i hojnie.

•

Za Arystotelesem przywiązuje dużą wagę do „sprawiedliwości wymiennej” –
handlowej. W określeniu słusznej ceny nie wystarczy zgoda stron. Celowa
dysproporcja między jakością towaru a jego ceną jest niesprawiedliwa. Nie ma
jednak obowiązku ujawniania wszelkich okoliczności wpływających na cenę
produktu.

•

Największym osiągnięciem scholastyków była jednak idea że rynek i
konkurencja na nim stanowi istotną ochronę dla nabywców przed ekonomicznym
przymusem (zbyt wysoka ceną).

•

Lichwa pozostaje niedopuszczalna moralnie, ale …. dopuszczalne jest
domaganie się naprawienia szkody wynikłej z nieoddania długu w terminie – na
razie tylko w zakresie damnum emergens.

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

15

Ekonomia scholastyczna

Mikołaj Oresme – Teoria pieniądza

• U podstaw jest tradycja arystotelejska. Pieniądz jest li

tylko środkiem wymiany i jego „nienaturalne” użycie
zasługuje na potępienie.

• Potępia „psucie” pieniądza jako podważenia zaufania, co

do wartości określonej waluty. Jest to gorsze
przewinienie niż lichwa.

• Analizuje relację wartości srebra i złota w walutach o

konstatuje, że metale te są wartościowe, gdyż występują
w ograniczonej ilości. To implikuje teorię ceny, która
może zależeć od dostępności danego produktu na rynku.

• Główna teza jest jednak taka, że pieniądze są domeną

suwerena, który monopol na ich emisję, ale czyni to w
interesie wspólnoty, które one służą. Suweren określa
wartość pieniądza. Nie wolne mu jej arbitralnie zmieniać
dla własnych celów ale może to uczynić dla dobra
wspólnoty .

2012-09-27

Zagadnienia „ekonomiczne” w

filozofii starożytnej i

średniowiecznej

16