Filozofia starożytna

• VI w. p.n.e. do 529 r. - z woli Justyniana zamknięto szkoły pogańskie, zniszczono biblioteki i rozproszono zwolenników)

• I okres f. starożytnej (VI - V w. p.n.e.) - fil. przyrody (fil. jońscy, pitagorejczycy, eleaci, pluraliści)

• II okres f. starożytnej (V - IV w. p.n.e.) - fil. humanistyczna; okres oświecenia (sofiści, Sokrates)

• III okres f. starożytnej (IV - I w. p.n.e.) - hellenistyczny; systemów starożytnych - klasyczny (Platon i Arystoteles) oraz szkól starożytnych (stoicyzm, epikureizm i sceptycyzm)

• Okres końcowy (I w. p.n.e. - VI w. n.e.) - synkretyczny o charakterze religijnym

• Od początku filozofia korzystala z opartych na religii koncepcjach poznawczych. Religia pozwalała zrozumieć świat poprzez mity, które były pierwszą próbą poznania świata. W VIII w. p.n.e. Hezjod zestawił w poetyckiej formie teogonię grecką, będącą zarazem kosmogonią. Przyczyny i sposób powstania wszystkiego były mitologicznie wyjaśnione - nic nie powstalo z niczego. Filozofia też będzie próbowala wyjaśnić co się skąd wzięlo, jednak przedkladając nad fantazję i wyobraźnię, rozum i obserwację

• Religia w starożytnej Grecji miala charakter publiczny (eposy homeryckie, Hezjod) lub misteryjny (religia orficka). Religia o charakterze publicznym miala wplyw na ksztaltowanie się filozofii greckiej poprzez mitologię - tak samo jak naturalistyczna była religia Greków, tak naturalistyczna była pierwsza filozofia. Przyczyn wszystkiego szukano w naturze - w religii greckiej bogowie byli naturalnymi silami przedstawionymi w wyidealizowanych postaciach ludzkich, zaś filozofia przyrody szukala wyjaśnienia powstania świata w wodzie, ogniu, powietrzu, upatrując w nich zasady, z której zbudowany jest świat. Poglądy Orfików mialy wplyw na filozofie Pitagorejczyków (wędrówka dusz), Empedoklesa (wyjaśnianie drogi oczyszczenia) i Platona (negatywne spojrzenie na cielesność, nieśmiertelność duszy). Wg religii orfickiej natura czlowieka ma charakter dualistyczny: dzieli się na duszę i cialo. Cialo jest więzieniem dla nieśmiertelnej duszy, więc należy się z niego wyzwolić poprzez praktykowanie religii orfickiej.

• filozofia spełniała funkcję terapeutyczną - ma zmieniać czlowieka (a nie świat), rozum ma zapanować nad umiejętnościami, niskimi pobudkami; przedmiotem calość rzeczywistości - czlowiek, postępowanie; celem samopoznanie i odnalezienie miejsca w świecie; łączy w sobie aspekt teoretyczny i praktyczny (terapeutyczny)

• filozofia to dziedzina elitarna - tylko dla osób, których wszystkie potrzeby są zaspokojone; wg Arystotelesa filozofia pochodzi ze zdziwienia nad światem; celem filozofii jest prawda

• filozofia przyrody - okres naturalistyczny; zainteresowanie kosmosem, jego naturą i powstaniem; poszukanie zasady z której zbudowany jest świat (zerwanie z mitologicznym wyjaśnieniem);człowiek elementem kosmosu

• Tales z Miletu - wszystko sklada się z wody: świat, czlowiek i dusza ludzka

• Anaksymander - apeiron (bezkres); to coś nieograniczonego, kosmiczna pramateria z której wyłoniła się mnogość wszechświatów; nie można go poznać za pomocą zmyslów, a jedynie intuicą rozumową

• Anaksymenes - powietrze

• Pitagorejczycy - inspiracje z nauk matematycznych i orfizmu (dualizm ludzkiej natury i metempsychoza; dusza jest czymś boskim, nie przystoi jej egzystencja w ciele; celem czlowieka uwolnienie się z ciala jednak przez praktyki religijne, a poprzez naukę); świat można opisać za pomocą liczb - jest matematyzowalny, a zatem arche jest liczba; rzeczy mają geometryczne ksztalty, a, że sprawy arytmetyczne lączono wówczas z geometrycznymi, stąd twierdzenie, że „wszystko jest liczbą”; liczby nie są czymś abstrakcyjnym, rozumiano je jako przestrzenną wielkość, realny kształt; dzielono je na parzyste (nieograniczoność, bezkres, jak apeiron) i nieparzyste (ograniczoność): ograniczane i ograniczające; gdyby nie liczby, wszystko byłoby bezkresem

• Heraklit z Efezu - naturą rzeczywistości są ciągle zmiany; trwanie jest złudzeniem. Nie ma bytu o stałych własnościach, jest tylko ciągle stawanie się. Wszystko jest zmienne, ale przez to wlaśnie istnieje coś stałego: zmiena. Zmienność jest wlasnością przyrody, porządkiem, wedle którego dokonuje się przemiana. Prawem, które rządzi wszystkimi przemianami, czlowiekiem i wszechświatem jest Logos, rozum będący kosmiczną silą. Logos to boska zasada, prawo zmiany, które kieruje rzeczywistością, a celem czlowieka jest poznanie go. Rozum ludzki musi pogodzić się z umyslem powszechnym; tylko poprzez akceptację można osiągnąć wolność

• Ksenofanes - kwestionowanie antropomorfizacji bogów; bogowie nie mogą być podobni do czlowieka, nawet doskonalego, ponieważ boskość jest niewyobrażalna i stała, a człowiek zbyt niedoskonały i zmienny

• Parmenides - trzy drogi badania bytu: absolutnej prawdy, zludnych mniemań (falszu) i droga mniemania możliwego do przyjęcia; na drodze absolutnej prawdy bogini mówi: „byt jest, niebytu nie ma” - to afirmacja bytu oraz negacja nicości wg ontologicznej zasady niesprzeczności. Druga to droga glupców, którzy uznali, że niebyt istnieje, a tym samym poblądzili, ponieważ więcej dali wiary zmyslom, niż rozumowi. Droga dopuszczalnego mniemania to droga badania, na której dopuszczamy poznanie zmysłowe bez naruszania prawdziwej zasady bytu, np. nie mówimy, że noc jest brakiem dnia, jest przeciwieństwem, końcem dnia

• Empedokles - kosmos sklada się z czterech niezmiennych pierwiastków: wody, ognia, ziemi i powietrza, które mają charakter bierny. Miłość i waśń są zaś elementami czynnymi i są odpowiedzialne za powstawanie kosmosu. Powstawanie i ginięcie jest mieszaniem się i rozłączaniem elementów, na skutek zwalczania się miłość i waśni. Kiedy ich wpływy się przeplatają wtedy powstają rzeczy; dusza jest demonem, który z powodu winy zostal wyganany z Olimpu szczęśliwych, wrzucony w ciało i związany cyklem narodzin. Ludzie, którym uda się oczyścić, będą się stopniowo wcielać w istoty coraz doskonalsze aż się uwolnią i staną znowu bogami

• Anaksagoras - rzeczy powstaly z pierwotnej mieszaniny na skutek ruchu wywolanego przez boski umysl. Bierna materia ruch otrzymuje od niezależnego umysłu. Umysl zbudowany z najsubtelniejszej materii, nie ma charakteru osobowego. Jest źródłem, daje impuls do ruchu, dziala w sposób mechaniczny

• atomiści - fundamenty pod doktrynę położył Leucyp, a Demokryt ją rozwinął; zasadą świata atomy - wieczne i niepodzielne. Każdy atom ma swoją naturę i geometryczne przymioty: wielkość i kształt. Atomy elementami najmniejszymi i poruszają się w próżni. Powstawanie rzeczy jest skupianiem się atomów natomiast ginięcie ich rozpadem. Atomy nie mają żadnej świadomości i rozumu, nie działają w sposób celowy (atomizm wyklucza w ogóle ze świata przyrody jakąkolwiek celowość na rzecz mechanicznej konieczności). Człowiek również zbudowany z atomów, ale ma świadomość; dusza zbudowana z subtelnych atomów ognia.

• Demokryt - szczęście celem życia; polega nie na przyjemnościach ciała, a na przyjemnościach duszy; pochwała panowanie nad sobą i zwycięstwa nad niskimi pożądaniami zmysłowymi. Dobro nie polega na nieczynieniu zła, lecz na tym, by w ogóle go nie pragnąć; z szacunku do samego siebie należy unikać zła

• sofiści - narodzenie ruchu wiąże się z rozpoczęciem humanistycznego okresu filozofii; kryzys w uprawianiu kosmologii filozoficznej oraz kryzys arystokracji - wg sofistów kosmologią nie warto się zajmować oraz do władzy doszła władza demosu (ludu); zmiana wartości - dla ówczesnego Greka człowiekiem wartościowym był człowiek dobrze urodzony; sofiści zakwestionowali to, że cnota jest dziedziczna - według nich cnoty można się nauczyć (jako sprawności w działaniu); stosowali nową metodę badań - obserwację i indukcję, wychodzili od doświadczenia empirycznego; zainteresowani byli etyką i polityką; nawoływali do używania rozumu, wolności myślenia, krytyki przesądów, stereotypów; myślenie nie powinno być niczym skrępowane, a człowiek powinien posiadać świadomość krytyczną wobec własnej kultury, wartości, religii.

• Protagoras - naczelny sofista; „człowiek jest miarą wszechrzeczy”- człowiek jest ostatecznym sędzią i kryterium rozstrzygającym. Nie ma stałych wartości moralnych i estetycznych, wszystko zależy od człowieka; głosił zatem relatywizm - wszystko jest względne w sferze wartości, nie ma „piękna absolutnego”. Uczył sztuki dyskutowania - jak najsłabszy sąd udowodnić mocnym argumentem, ponieważ wg niego człowiek, który dobrze nauczy się dyskutować, posiądzie cnotę; wydźwięk utylitarystyczny - człowiek jest miernikiem w odniesieniu do prawy i fałszu, zaś miernikiem dla człowieka jest użyteczność (dobro i zło zdefiniowane w kategoriach użyteczności); nie kwestionował istnienia bogów - rozum ludzki nie może poznać boga i jego natury

• Sokrates (470/469-399) - oskarżony o bezbożność i bałamucenie młodzieży; początkowo zajmował się filozofią przyrody, jednak stwierdził, że nie warto się nią zajmować ponieważ nie da się poznać kosmosu

• Metody filozofowania: dialogiczna (starał się przekonać człowieka do spojrzenia na swoją duszę. Stosował do tego dialektyczną dyskusję, kontrastował prawdę i fałsz. Prosił o wyjaśnienie kwestii, które znał, udawał ignoranta, prowokował innych do obnażania własnej niewiedzy) i majeutyczna (pomoc w rodzeniu prawdy, gdyż dusza jest brzemienna w prawdę, a Sokrates będzie położnikiem)

• istotą człowieka psyche; dusza jest niematerialna, jest myślącą i działającą jaźnią, siedliskiem rozumu, aktywnością myślenia i moralności; trzeba poznać swoją duszę i troszczyć o jej dobro; troska o duszę polega na posiadaniu cnoty, a cnota to wiedza (stąd wadą jest niewiedza); jeżeli człowiek wie, co to dobro, to jest dobry, jeśli źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna; cnota tożsama z wiedzą (intelektualizm etyczny), zło wynika z niewiedzy; cnoty moża się więc nauczyć

• Cynicy (Antystenes) - przyjemność złem, ponieważ szukając jej, człowiek staje się niewolnikiem zmysłów, tracąc panowanie nad sobą. Postulowali wyzwolenie od przyjemności oraz złudzeń stworzonych przez społeczeństwo (np. bogactwo, sława). Ideał mędrca to człowiek wolny od przyjemności - cynicy głosili, że im mniej człowiek posiada, tym bogatsza jest jego dusza

• Cyrenaicy (Arystyp) - sprawy praktyczne są ważniejsze od teoretycznych; wiedza dostarczana przez zmysły; poznajemy własne stany a nie rzeczy, które je wywołują; przyjemność jest jedynym dobrem, a przykrość jest złem; przyjemność stanem przelotnym, trwającym tylko, póki działa bodziec; jest ona celem życia, szczęście zespołem częściowych przyjemności. Przyjemność jest natury cielesnej, jest stanem pozytywnym (hedonizm); brak cierpienia i przykrości nie jest przyjemnością - przyjemności są ruchem, dokonującym się w nas

• Platon - to, co poznajemy za pomocą zmysłów to faktyczna zmiana, zmienność bytu, stałe i niezmienne są zaś pojęcia ogólne. Zmiana dotyczy tylko świata, który nas otacza; zastanawiał się jak stałe pojęcia ogólne mogą się odnosić do zmiennego świata. Doszedł do wniosku, że pojęcia ogólne odnoszą się do niezmiennych idei nie zaś do rzeczy poszczególnych. Idee to dziedziny bytu idealnego. Stosunki między ideami mają charakter hierarchiczny (dobro jest najwyższą ideą)

• jaskinia - człowiek ma dotrzeć to istoty rzeczywistości, a nie skupiać się na jej cieniu (wiedzy doxalnej). Odwrócenie się od ściany (od tego co poznawalne zmyslami), na którą rzucane są cienie jest trudne, gdyż umysł przyzwyczajony jest do ciemności. Człowiek jednak musi podjąć wysiłek, ćwiczyć umysł i odwrócić się do świata prawdziwego

• dusza - czlowiek to dusza uwięziona w ciele; składa się z duszy i ciała, ale związek między nimi jest powierzchowny. Zanim dusze połączyły się z ciałem istniały w świecie idei i oglądały tam prawdy idealne. Na skutek przewiny strącono je w ciała. Dusza ludzka jest niezmienna, nieśmiertelna, idealna. Dusza składa się z trzech części, tworzących układ hierarchiczny: rozumnej, impulsywnej i pożądliwej. Dusza to pośrednik między światem realnym a idealnym.

• W tworzeniu świata brały udział idee, materia oraz boski budowniczy Demiurg; Demiurg, powodowany dobrem, zbudował świat, który chciał uczynić doskonałym i dlatego na wzór wziął sobie idee. Demiurg jest więc przyczyną sprawczą, idee wzorczą, zaś materia jest budulcem; materia jest niedoskonała, i wszystko, co z niej stworzone będzie niedoskonałe. Świat realny to połączenie idei i materii. Świat i planety posiadają duszę, która jest źródłem ruchu. Nie jest to jednak dusza ta sama co ludzka. Jako pierwsza została stworzona dusza świata - najdoskonalszy składnik. Ciała są wtórnymi elementami świata. Platon odrzuca koncepcję atomistów o świecie - w świecie istnieje celowość, a nie konieczność (mechaniczność). Świat zbudowany jest wg wytycznych matematycznych, jest więc idealnie harmonijny

• umniejszanie przyjemności cielesnych - człowiek mieści się w sferze duchowej. Dbanie o dusze polega na oczyszczaniu jej - wykraczaniu poza zmysły, zmierzaniu w kierunku świata idealnego. Nauka dla Platona ma funkcję oczyszczającą i prowadzi do cnoty, która ma charakter rozumowy. Cnota formułuje ludzką duszę, naprowadza człowieka na właściwy cel. Celem cnoty jest podporządkowanie niższych części duszy, rozumowej; ciało jest pojmowane negatywnie - życie to umieranie, a śmierć jest życiem. Śmierć jest wyzwoleniem człowieka - duszy; ucieczka możliwa jest za pomocą poznania

• Arystoteles - dzielił filozofię na dwie części: teoretyczną, (której celem jest poznawanie rzeczywistości i osiągnięcie prawdy - fizyka, matematyka i metafizyka) i praktyczną (dotyczącą działania, np. etyka, polityka).

• Wszyscy jesteśmy substancjami (byt to substancja; świat jest zbiorem substancji, które istnieją samoistnie). Substancje mogą być ożywione lub nieożywione, posiadają wlasności, które nazywa przypadlościami. Za pomocą wlasności poznajemy substancję. Substancja zlożona jest z nieokreślonej materii i określającej (ograniczającej, kształtującej) ją formy formy. Forma jest zewnętrzną istotą bytu (formą u czlowieka będzie dusza rozumna, u zwierzęcia - zmyslowa). Forma ukierunkowuje rozwój substancji (np. czlowieka).Arystoteles rozróżnia substancję pierwszą (wszystkie indywidualne substancje zlożone z materii i formy) i drugą (pojęcie ogólne, powstale w wyniku abstrakcji czyli odrywania formy od materii i tworzenia pojęć; uchwycenie formy ogólnej, stosowanie pojęcia poprzez doświadczenie np. wiemy jak wygląda grzyb gdy go zobaczymy, mózg określa najbliższy rodzaj i róznice gatunkową).

• Byt jest najbardziej ogólnym pojęciem - nie można go zdefiniować, jest ponadrodzajowy; czysta forma. Poprzez teorię aktu i możności wytlumaczony jest ruch. Możność to realny stan bytowy (zdolność do..). Byt w akcie czyli czlowiek, który zaktualizuje realne możliwości np. ściany stania się czymś innym, nadaje jej nową formę. To co było możliwe staje się rzeczywistością. Ruch to przejście z możności do aktu. Czlowiek jest istotą, która się ciągle aktualizuje (mlody staje się starym). Końcem aktualizacji jest śmierć - rozpad substancji. Entelechia to optimum rozwoju, później zaczyna się starzenie. Za rozwój czlowieka odpowiedzialna jest forma. Rozwój czlowieka jest celowy (świat urządzony jest celowo). Wszystko w świecie zmierza do swojego celu, ostatecznego stanu (interpretacja finalistyczna - celowościowa). Świat jest wieczny. Istniejący w nim ruch, zmiana, polega na nieustannej aktualizacji materii: Powstanie→rozwój→rozpad

• logika - Arystoteles był twórcą klasycznej logiki formalnej (analityka). Logika miała przygotować do filozofowania. Przedmiotem jego logiki jest badanie dyskursu - sposobu myślenia - od strony formalnej, szczególnie sylogizmów (rozumowań). Uważał, że każde wyrażenie możemy podciągnąć pod jakąś kategorię (substancję naczelną, najważniejszą, która jest podmiotem, i inne kategorie, które dookreślają naczelną: ilość, jakość, miejsce, czas, położenie, relacja, doznawanie). Za pomocą definicji uzyskujemy istotę badanego przedmiotu. Nie wszystko da się jednak zdefiniować - np. kategorie są niedefiniowalne, są terminami pierwotnymi. Sylogizm to postać rozumowania wychodząca od przesłanek do wniosku. Koncepcja poznania naukowego ułożona jest w sylogizmy (char. dedukcyjny). Aby wniosek był prawdziwy, prawdziwe muszą być przesłanki. Pierwsze przesłanki czerpiemy na podstawie intuicji - wiedzy bezpośredniej. W logice brak elementów empirycznych używanych w naukach przyrodniczych. W logice najważniejsze są pierwsze zasady, które muszą być zawarte w każdym rozumowania: niesprzeczności (albo białe, albo czarne) i wyłączonego środka (nie ma półprawdy). Zasad tych się nie dowodzi. Koncepcja nauki Arystotelesa jest wyidealizowana - według niej wszystko da się ułożyć w sylogizmy, jednak ludzkie myślenie, które jest chaotyczne, jest bardziej prawdopodobne niż naukowe.

• Arystoteles był empirykiem (poznawanie poprzez zmysły); człowiek nie ma wiedzy wrodzonej (umysł tabula rasa). Dopiero doświadczenie powoduje zapelnienie tej pustki sądami. Wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia i z niego rodzi się wyobraźnia i pamięć.

• Człowiek złożony jest według Arystotelesa z ciała i duszy (ciało jest materią, dusza jest formą). Są trzy rodzaje duszy: wegetatywna, zmysłowa i rozumna. U człowieka występują wszystkie trzy dusze. Dusza odpowiedzialna jest za funkcje poznawcze. W duszy wyróżnił umysł bierny (poznający, o charakterze receptywnym; zawiera w sobie treść całego naszego doświadczenia i pojęcia ogólne; jest śmiertelny, umiera wraz z ludzkim ciałem) i czynny (pobudzający bierny; niezmienny, nieśmiertelny, boski; nie należy do istoty człowieka, choć znajduje się w każdej duszy).

• kosmos podzielony jest na sferę nadksiężycową (sferę gwiazd staych) i podksiężycową (ziemia, powietrze, ogień i woda z których zbudowany jest świat). Ziemia otoczona jest przez 55 sfer, a na każdej z nich znajduje się Nieruchomy Poruszyciel. Na ostatniej sferze znajduje się Pierwszy Nieruchomy Poruszyciel. Jest on przyczyną ruchu i zmian - cały wszechświat dąży do niego, bo wszystko prze do doskonałości. Pierwszy Poruszyciel jest czystą formą, bez materii (jak platońskie idee), jest czystym umyslem. Ów bóg będąc tak doskonalym nie może myśleć o niczym niedoskonalym, a więc skupia się na myśleniu o sobie (jest zatopiony w milości do samego siebie). Jest on tylko przyczyną ruchu, niczym więcej - ani stworzycielem, ani opatrznością. Pierwszy Poruszyciel jest przyczyną celową, nie sprawczą.

• cnoty dianoetyczne (intelektualne: mądrość - rozum teoretyczny, zajmuje się bytami wiecznymi i niezmiennymi oraz rozsądek - rozum praktyczny, dotyczący ludzkich spraw, dba o zapewnienie czlowiekowi zarówno dóbr cielesnych jak i duchowych), które są skutkiem doświadczenia oraz etyczne (moralne: sprawiedliwość, hojność), które są skutkiem przyzwyczajenia. Cnoty moralna polega na dzialaniu zgodnie z rozumem (czlowiek nie rodzi się z cnotami moralnymi, uczy się ich poprzez przyzwyczajenie). Cnota moralna musi opierać się na zasadzie zlotego środka - wypośrodkowaniu pomiędzy skrajnościami, pomiędzy nadmiarem i niedostatkiem

• celem człowieka jest dobro. Ludzie wyznaczają sobie wiele celów, jednak ostatecznie chcą szczęścia (najwyższego dobra). Ludzie wiążą je z przyziemnością, ale takie szczęście nie jest trwale. Celem czlowieka jest dzialanie zgodnie z naturą, a więc zgodnie z duszą, a co za tym idzie - rozumem. Szczęście polega na kontemplacji, ponieważ czlowiek w ten sposób upodabnia się do boga - takie szczęście jest udzialem nielicznych, to ideal szczęścia. Potrzebne są dobra zewnętrzne - przyjaciele, pożywienie, ale czlowiek powienien podejmować trud kontemplacji nawet pomimo braków i niedogodności

• stoicyzm - zalożycielem Zenon z Kition; materializm i panteizm; nawiązywali do filozofii przedsokratejskich, w szczególności Heraklita - stąd koncepcja boskiego, inteligentnego ognia, który przemienia się w żywioly i z którego powstal świat, który jest zniszczalny wg koncepcji cykliczności dziejów - pod wplywem spalania

• dokonywali rozróżnienia na element czynny i bierny w rzeczywistości (element czyny to forma, bierny to materia). Element czynny to bóg. Bóg zatem jako pneuma (duch) znajduje się w każdym bycie. Bóg jest ze światem tożsamy - jest w każdym stworzeniu. Jest wieczny, niezmienny; mimo rozpadu świata on trwa. Świat jest racjonalny, bo kieruje nim boska opatrzność - nie ma ślepego losu, ani przeznaczenia.

• Zlo jest koniecznym elementem dobra; dzięki niemu widzimy dobro. Zlo związane z ludzką wolnością. Bierze się z buntu czlowieka przeciw prawom ustanowionym przez boską mądrość (wolność pojmowana negatywnie - czlowiek może się buntować, ale przez to staje się ignorantem). Czlowiek nie potrafi zrozumieć prawidel rządzących światem (buntuje się przeciw śmierci, a ona należy do natury). Należy rozpoznać te prawa i zaakceptować, ponieważ są konieczne; cnota zatem wyraża się poprzez akceptację praw rzeczywistości. Ideal mędrca to czlowiek wyzbyty namiętności, akceptujący rzeczywistość, potrafiący wejść w stan apatii, kierujący się w życiu rozumem, rozpoznający prawa logosu. Brak cnoty to nierozumność, życie niezgodne z naturą = glupota; rozum mogący kierować ludzkim życiem

• Epikur - zmysły są nieomylne; to rozum jest omylny wydając sądy na podstawie wrażeń zmyslowych. Przedmioty materialne wysylają cząsteczki (eidola), następnie poprzez kanaly zmyslowe docierają do świadomości. Nie ma zatem dostępu do rzeczy realnych, a jedynie do ich „odbitek” czyli eidola.

• czlowiek ukladem atomów: posiada świadomość oraz doznania zmyslowe i duszę materialną znajdującą się wewnątrz ciala, będącą źródlem życia. Śmierć polega na opuszczeniu ciala przez śmiertelną duszę

• szczęście jest najwyższym dobrem i polega na przyjemności, zaś nieszczęście na cierpieniu; do szczęścia wystarcza brak cierpienia - czlowiekowi jest z natury dobrze; należy zerwać z pierwotnym instynktem, który każe ubiegać się o każdą przyjemność. Trzeba wyrobić sobie sztukę mierzenia przyjemności i wybierania tych nie pociagających za sobą cierpienia; konieczne są też pewne cierpienia, aby później przyjemność była pelniejsza. Przyjemności dzielą się na duchowe i cielesne (duchowych można doświadczać kiedy cialo cierpi); „nie można żyć przyjemnie nie używając rozumu”

• Cnota, tak jak rozum, jest środkiem do osiągnięcia szczęścia. I dlatego należy ją pielęgnować. Natomiast nonsensem byloby uważać ją za cenną samą przez się - jest ona tylko środkiem, celem zaś przyjemność.

• Sceptycyzm Pyrrona z Elidy - czlowiek nie może glosić prawd obiektywnych, a jedynie to co mu się wydaje; należy się powstrzymać od orzekania jak jest naprawdę, bo nikt tego nie wie; trzeba zawiesić wszelkie sądy. Czlowiekiem powinna kierować rozumność w dzialaniu praktycznym, prawdopodobieństwo. Sceptycy glosili zatem ograniczenie ludzkiego umyslu, ponieważ jego osądy nie są obiektywnie ważne; sceptycyzm wątpi w wartość jakiejkolwiek wiedzy na temat świata, kwestionuje możliwości naukowego poznania

• Plotyn i emanacjonizm - Bóg = Jedno. Jedno jest ponad wszelkim myśleniem i ponad wszelkim bytem, rzeczywistością. Ludzki umysl nie jest w stanie poznać jego natury - nie możemy powiedzieć, że owo Jedno istnieje, ma substancję czy istotę, ponieważ żadne z tych pojęć nie jest adekwatne. Wiemy, że Jedno jest dobre, i proste. Jest doskonalą jednością. Gdybyśmy przypisali mu jakieś cechy stałoby się zlożone. Świat wyemanowal z Jednego. To co z niego wyemanowalo nie jest już tak doskonałe. Najpierw z Jednego wyszedl doskonały umysl (1. emanacja). W umyśle znajduje się wielość, czyli idee (jedność w wielości). Z umyslu wyemanowała dusza świata - ogniwo łączące świat zmyslowy z ponadzmyslowym. Z duszy świata poszczególne dusze ludzkie, które polączyly się następnie z ciałami (materią - ostatnią, najbardziej niedoskonałą hipostazą, najbardziej oddaloną od Jedni). „Materia jest jak ciemność” - odpowiada za istnienie zla. Bardzo istotny jest element religijno-mistyczny (jak u Pitagorejczyków - filozofia uprawiana dla oczyszczenia) - powrót do Jedni polega na zjednoczeniu z Jednym w ekstazie mistycznej - dusza ludzka jednoczy się z umyslem, następnie z Jednym i rozplywa się w nim. Zanika jej indywidualność

• Filon z Aleksandrii - źródlami jego filozofii była Biblia i filozofia grecka; punktem wyjscia był Bóg jakiego znamy ze ST, któremu nadaje cechy wzięte z filozofii greckiej: wieczny, niezlożony, niezmienny. Bóg nie jest częścią realnego świata, jest niepoznawalny dla czlowieka - między Bogiem a czlowiekiem istnieje przepaść w sensie poznawczym. Obok Boga istnieje odwieczna materia, która nie zostala stworzona przez Boga - a więc świat nie zostal stworzony ex nihilo. Bóg nie jest stwórcą świata. Filon przyjmuje ogniwo pośrednie między Bogiem a materią, którym jest logos (Syn Boży) - podobny do platońskiego Demiurga (nie jest najwyższym bóstwem, a stwórcą świata z już istniejącej materii); idee znajdują się w logosie, są przyczynami wzorczymi - na podstawie idei logos formuluje świat. Wprowadzając logos Filon staral się zasypać przepaść między Bogiem a materią. Istotą czlowieka jest dusza. Znajduje się ona na pograniczu świata materialnego i duchowego. Dusza ludzka musi wyzwolić się od ciala poprzez kontemplację. Czlowiek wyszedl od Boga, więc do Boga musi powrócić. Materia jest odpowiedzialna za zlo

• filozofia chrześcijańska - rozwijała się równolegle z innymi - pogańskimi. Formowała się poslugując się ideami platońskimi (wyższość świata duchowego nad materialnym), arystotelesowskimi (Bóg jako pierwsza przyczyna i cel), stoickimi (świat materialny przesycony duchem), cynickimi (obojętność dla rzeczy doczesnych) i potem neoplatońskimi. Patrystyka to okres formowania się zasadniczych doktryn. Wcześniejsi myśliciele dopiero ustalali doktrynę. Ze względu na zadania dzielila się na apologetyczną i systematyczną

• gnostycyzm (IIw., pochodzenia pozachrześcijańskiego, wschodniego, nie greckiego i powierzchownie dostosowany do chrześcijaństwa); doktryna synretyczna, dążąca do zespolenia idei Wschodu i Zachodu. Przetworzyl wiarę chrześcijańską w mitologie i teozofię. Wyzwolenie od zla wyzwoleniem od materii; skrajnie dualistyczna i pesymistyczna koncepcja świata, przekonanie o tym, że zlo, pochodzące od materii, jak dobro, pochodzi od Boga, świat stworzony przez demiurga, a nie Boga; historyczna koncepcja świata jako zmagania się mocy zlych i dobrych i alegoryczne metoda wywodzenia tych koncepcji z Pisma.

• system Ojców aleksandryjskich (gl. Orygenesa; IIIw. chrześcijańscy myśliciele ciążący ku systemom greckim) - Orygenes dążyl do wyrażenia chrystianizmu pojęciami filozofii greckiej. Największy wplyw na niego miał Platon. Z Plotynem zaś miał wspólnego nauczyciela; koncepcja chrześcijańswa jako wiedzy, Boga jako niezmiennego i niepoznawalnego bytu, Chrystusa jako boskiego Logosu i stwórcy świata, duszy jako na skutek upadku zlączonej z cialem, dziejów jako upadku i nawrócenia duchów, zbawienia przez poznanie i zakończenia dziejów jako powrotu wszechrzeczy do pierwotnego źródla, do Boga..

• Ojców kapadockich (gl. Grzegorz z Nyssy; IV w., opierający się na Orygenesie, ale uzgadniający go z tradycja kościola) - poglądy mieszczące się w: racjonalizmie (wykorzystanie wiedzy, ale wedle dogmatów wiary; zgodność wiary z wiedzą), platonizmie (idee, człowiek, pierwotnie będący ideą w umyśle Boga; koncepcja duszy, mogącej istnieć bez ciała), neoplatonizmie (powrót wszechrzeczy do stanu pierwotnego, połączenia z Bogiem), immaterializmie (materia nie realna, a idealna, bo stworzył ją niematerialny Bóg)

• Tertulian (Zachód, Rzym) - usposobiony wrogo wobec wszelkiej nauki; wiedza rozumowa jest bezużyteczna, niemożliwa, gdyż prawda przekracza rozum i szkodliwa, gdyż prowadzi do blędnych nauk (przeciwstawienie religii kutlurze świeckiej); wszystko co cielesne jest zle, a w czlowieku nie ma nic poza cialem; oparcie filozofii na materializmie i sensualizmie - wszelki byt jest cielesny, bo cokolwiek jest, w jakims sensie musi być cialem; bezcielesne jest tylko to, co nie istnieje; więc i Bóg jako cielesny; wywyższanie Boga przez poniżanie czlowieka - a nie wykazanie wielkości Boga przez wielkość dziela

• system św. Augustyna (IV/V w., Zachód) - nawiązywał do platonizmu i neoplatonizmu jednak nie przekraczał sformulowań dogmatycznych; szukal wiedzy pewnej; doświadczenie wewnętrzne dostarcza nam wiedzy pewnej, szczególnie o istnieniu wlasnej duszy. Niedoskonale jest poznanie zmyslowe jednak jest potrzebne. Poprzez grzech pierworodny umysl stal się ograniczony. Aby pokonać tę slabość czlowiek potrzebuje boskiej iluminacji, która umożliwi zobaczenie prawd wiecznych.

• Bóg na mocy swej wolności stworzyl świat. Nie był to przymus, ani konieczność. W umyśle Boga znajdują się idee będące przyczynami wzorczymi. Człowiek istotą duchowo-cielesną. Dusza jest rozumna i nieśmiertelna; jest zasadą niematerialną ludzkiego ciala, kieruje nim

• Zasady moralne mają charakter niezmienny; Bóg jest ostateczną przyczyną porządku moralnego; Życie moralne polega na respektowaniu norm prawa naturalnego, którego wyrazem są cnoty

• Woluntaryzm (wola najwyższą wladzą czlowieka); wola ludzka musi zaakceptować prawa moralne; Wolność ludzka jest źródlem i cnót i wad (nie realizowania zasad prawa moralnego), grzech to konsekwencja niewlaściwego używania ludzkiej wolności; czlowiek sam nie wyzwoli się od grzechu, bo jest istotą slabą, potrzebuje łaski; musi zdać sobie sprawę z wlasnej grzeszności i slabości.

• Bóg stworzyl świat w formie niedoskonalej. W materii umieścil racje zarodkowe - potencjalne formy, które przybierają wlaściwy ksztalt w trakcie rozwoju. Świat jest niedoskonalym odbiciem Boga

• Traducjonizm - pogląd, według którego dusza ludzka nie jest stwarzana bezpośrednio przez Boga, lecz powstaje wraz z ciałem w momencie poczęcia człowieka; dusza dziecka pochodzi od rodziców.

• Pseudo-Dionizy - Bóg niepojmowalny dla czlowieka; poprawne mówienie o Bogu wymaga potrójnej operacji:

• teologia afirmatywna - Bóg jest wszechmocny, dobry, sprawiedliwy, ale nie na ludzki sposób

• teologia negatywna - jaki Bóg nie jest; nie da się go określić ludzkimi pojęciami i wyobrażeniami

• teologia uwzniaślająca - jest hiperdobrocią, hiperżyciem; jest doskonale dobry, doskonale sprawiedliwy, przekracza wszelkie negacje i afirmacje;

Średniowiecze

• Boecjusz (patrystyka zachodu) - Bóg jest doskonaly, jest szczęśliwością, a ludzie mogą być szczęśliwi tylko poprzez partycypacje w życiu Boga; ludzkie kategorie nie uchwytują natury Boga; wola synonimem wolności; czlowiek ma rozum, a im więcej się nim posluguje, tym bardziej jest wolny; poddając się zmyslom czlowiek oddaje się w niewole cialu. Wolność to realizowanie tego, co chce Bóg; z wszechwiedzy Boga nie wynika żaden determinizm, który ograniczalby ludzką wolność

• Jan Szkot Eriugena (neoplatonizm) - uzgodnienie slowa Bożego z rozumem; to możliwe gdyż i rozum i slowo Boże pochodzą od Boga; o Bogu możemy mówić tylko metaforycznie, żadne z pojęć nie odnoszą się do Boga. Eriugena nazywa Boga „nicością” tzn. niczym z tego, co może objąć myśl, ale jednocześnie jest wszystkim - źródlem, z którego powstaje caly świat. Bóg obecny jest w świecie - świat jest teofanią Boga,odrzucenie panteizmu; Bóg dostrzegalny w ludzkim intelekcie, który jest najdoskonalszą władzą duszy; zdolność do poznawania prawdy oslabiona jest grzechem pierworodnym; celem czlowieka jest powrót do Boga, który odbywa się w trzech etapach: wiara, moralne oczyszczenie, wiedza zdobyta w sposób naturalny a następnie kontemplacja - najwyższy stopień wiedzy, jaki może osiąnąć czlowiek

• natura obejmuje aspekt bytu i niebytu; to co możemy poznać zmyslowo i to co wymyka się ludzkiemu intelektowi; Eriugena przedstawia naturę w czterech aspektach:

• 1. formą natury jest natura niestworzona i stwarzająca - Bóg, jako przyczyna wszystkiego

• 2. - natura stworzona i stwarzająca - boskie idee

• 3. - natura stworzona i niestwarzająca - świat rzeczy isniejących i czasie i przestrzeni

• 4. - natura niestworzona i niestwarzająca - Bóg rozumiany jako cel i kres wszystkich stworzeń

• dwa punkty widzenia Boga: pierwsza forma - jako przyczyna powstania świata i czwarta forma - jako cel powrotu wszelkiego stworzenia. Wszystko musi powrócić do Boga

• Św. Anzelma z Canterbury - staral się polączyć rozum i wiarę („wiara poszukująca zrozumienia”), gdyż nie było dla niego miedzy nimi sprzeczności. Czlowiek wierzący powinien rozumieć to, w co wierzy; Ontologiczny dowód na istnienie Boga należy do dowodów apriorycznych (na podstawie pojęcia). Anzelm wyszedł od analizy pojęcia Boga i stwierdził, że nie możemy myśleć o Bogu jako o kimś nieistniejącym. Dowód kwestionowany - nie możemy wnioskować o istnieniu Boga tylko na podstawie pojęcia - w ten sposób możnaby było wszystko udowodnić; św. Tomasz: nie możemy w sposób swobodny przechodzić od istnienia w myśli do istnienia rzeczywistego.

• Spór o uniwersalia to spór o naturę pojęć ogólnych i odpowiadających im przedmiotów. Ludzki umysl myśli za pomocą pojęć ogólnych, które można odnosić do wielu przedmiotów jednostkowych. Zastanawiano się, jak umysl ludzki te pojęcia ogólne zdobywa. Spór dotyczy natury przedmiotów (czy istnieją tylko przedmioty jednostkowe czy też istnieją przedmioty ogólne - krzeslo jako takie). Spór sprowokował Porfiriusz, który pytal: czy uniwersalia istnieją w przyrodzie czy tylko w ludzkim umyśle i jeżeli istnieją w przyrodzie, to czy są cielesne czy też bezcielesne oraz czy istnieją oddzielnie od rzeczy zmyslowych czy też raczej w nich

• Realizm - przedmioty istnieją poza naszym umysłem niezależnie od niego

• realizm skrajny - od Platona; pojęciom ogólnym odpowiadają byty idealne, a nie przedmioty jednostkowe; kontynuowany przez św. Augustyna - idee platońskie myślami Boga

• realizm umiarkowany - od Arystotelesa; pojęcia ogólne odnoszą się do rzeczy jednostkowych, konkretnych; pojęcie ogólne wyróżnia istotę rzeczy - formę gatunkową, albo rodzajową rzeczy; wyłuskiwanie ogólnej istoty z wielu jednostek; pojęcia ogólne wyrażają wspólną formę właściwą przedmiotom jednostkowym; uniwersalia powstają drogą abstrakcji

• nominalizm - nie ma pojęć ogólnych, tylko rzeczy jednostkowe; pojęcia ogólne są wypowiadanymi przez nas dźwiękami

• konceptualizm - pojęcia ogólne istnieją tylko w umysłach jako stany psychiczne przedmiotów; każdy ma indywidualne pojęcie na temat np. człowieka

• wiek XIII - zorganizowaniem pracy naukowej oraz z odzyskaniem starożytnej filozofii; odzyskanie filozofii starożytnej i tworzenie przekladów starożytnych filozofów, najpierw z arabskiego na lacinę; bujna filozofia XIII stulecia nie była jednolita, zwlaszcza na początku: jego przedstawiciele zajmowali wówczas różne stanowiska: augustynizm, tomizm, pod koniec stulecia kompromis między nim, czyli skotyzm, a dalej próby odtworzenia platonizmu i arystotelizmu antycznego

• P. Abelarda - rozum może obejść się bez wiary, ale wiara nie może bez rozumu; pierwotnie stal na nominalistycznym stanowisku. Porzucil je jednak uświadamiając sobie, że pojęcia ogólne nie mogą być tylko dźwiękami, bo dźwięk jest tak samo jednostkowy jak każda rzecz. Wówczas stwierdzil, że uniwersalia nie są dźwiękami a wyrazami, tzn. należą do mowy, ale jako dźwiękowi posiadające znaczenie; jednostki jednego gatunku posiadają pewną formę wspólną i taka jest podstawa, by nadać im wspólną nazwę

• Św. Bonawentura - mistycyzm - polączenie realizmu Arystotelesa z koncepcją iluminacji Augustyna; umysl tabula rasa; „ludzkie życie to droga duszy do poznania Boga”; świat jest Vestigia Dei - śladami Boga - człowiek ma odnaleźć te ślady i odwrócić się od świata do duszy; która jest miejscem w którym najbardziej obecny jest Bóg; trzecim etapem poznania Boga jest mistyczna adoracja Boga; metafizyka światla (neoplatonizm); światlo nie materią, a silą, która dziala w materii (Arystotelesowska forma substancjalna); dopiero od niego mogą ksztaltować się formy gatunkowe i rodzajowe; racje zarodkowe znalazly się w materii za sprawą stworzenia; pod wplywem dzialania formy aktualizują się i umierają; pod wplywem światla, tworzy się z nich forma zorganizowanego ciala i forma zarodkowa dochodzi do pelnego rozwoju; ta forma zostaje zawsze niedokończona - gdy dojdzie do końca, zaczyna się umieranie i następuje powrót do formy zarodkowej

• Tomasz z Akwinu - przez filozofów arabskich poznał Arystotelesem i wykorzystał jego filozofię do filozofii chrześcijańskiej; poznanie filozoficzne opiera się na ludzkim rozumie; teolog zaś posluguje się rozumem, ale w punkcie wyjścia przyjmuje dane pochodzące z objawienia; filozoficznego lub za pomocą poznania teologicznego, czyli objawienia. Między filozofią i teologią nie ma sprzeczności; przedstawiają tę samą prawdę, ale na dwa sposoby.

• istnieje wielość substancji; substancja to jednostkowy przedmiot. Substancje skladają się z materii i formy. Forma substancji odpowiada za rodzaj i gatunek. Substancja może się zmieniać pod względem: zmiany samej substancji, czyli jej rozpad lub zmiany przypadłości czyli zmiany koloru lub innej cechy. Zmiany przypadłościowe to zmiany powierzchowne, substancja pozostaje ta sama. O każdy przedmiot możemy spytać czym jest (istota) i czy jest (istnienie). Materia i forma tworzy istotę bytu - istota bytu to zespól cech koniecznych bez których dany przedmiot nie bylby tym czym jest (czlowiek to rozumność i zwierzęcość - bez tych elementów nie byloby czlowieka). Istnienia się nie definiuje. Dzięki istnieniu istota jest realna, nie tylko wyobrażona czy pomyślana.W bytach stworzonych istota i istnienie różnią się od siebie - to decyduje o tym, że byty są skończone, nie istnieją w sposób konieczny (bo wtedy nigdy by nie umarły). Tylko Bóg istnieje w sposób konieczny, w jego przypadku istota utożsamia się z istnieniem; zlożenie z formy i materii nie występuje u Boga i aniolów. Bóg jest bytem prostym, nie ma zlożeń, materii, formy czy potencjalności' doskonalość Boga opiera się na prostocie. Tylko Bóg istnieje w sposób konieczny, w jego przypadku istota utożsamia się z istnieniem („Ten, który jest”). Imieniem Boga jest istnienie - to najbardziej oddaje jego naturę.

• Czlowiek może za pomocą rozumu dowodzić istnienia Boga; pięć dróg za istnieniem Boga - w każdej z dróg Bóg jest wnioskiem jako racja istnienia, przyczyna ruchu, najwyższa doskonalość, cel; Bóg jest pelnią bytu - metafizycznym optimum istnienia. Bóg radyklanie przekracza to, co o nim mówimy. Jest absolutnie wszechwiedzący (w przeciwieństwie do czlowieka, bo ten istnieje w czasie i jest skończony). Bóg istnieje poza czasem - widzi wszystko w wiecznym teraz

• empiryzm genetyczny - Św. Tomasz odrzucal iluminację. W naszym poznaniu naturalnym nasz rozum wystarcza by zdobyć wiedze o rzeczywistości - Tomasz wierzyl w możliwości poznawcze ludzkiego rozumu. Wszystkie nasze wladze poznawcze zapodmiotowane są w duszy.

• etyka umiaru i rozumu w kwestii filozofii moralnej; glosil pierwszeństwo rozumu i stal na stanowisku intelektualizmu w przeciwieństwie do woluntaryzmu augustyńskiej szkoly: dla trafnych wyborów rozum musi poprzedzać wolę i kierować nią; każdy człowiek dąży do szczęścia; żadne przyziemne szczęście nie jest wieczne i satysfakcjonujące; na ziemi nie można zdobyć pelnego szczęścia, którym jest jako poznanie Boga (kres poszukiwania szczęścia)

• zasada prawa naturalnego (które odkrywa się rozumem) - „czyń dobro, unikaj zla”. Zasada ta wskazuje na naturalną tendencję naszej natury do czynienia dobra. Poznając rozumem swoją naturę czlowiek odkrywa trzy inklinacje (tendencje) prawa naturalnego: zachowanie życia, przedlużanie życia poprzez potomstwo i poszukiwanie prawdy; Na ich podstawie rozum rozpoznaje dobra, które slużą urzeczywistnianiu tych naturalnych tendencji. Prawo naturalne jest wolą Boga: co Bóg zamierza wobec czlowieka. Realizowanie prawa naturalnego zbliża czlowieka do celu ostatecznego (Boga)

• ciało również należy do natury czlowieka. Dusza i cialo są ze sobą złączone tak jak forma z materią. Cialo podlega rozkladowi, a dusza trwa dalej, ponieważ dusza jest substancją prostą, a zatem nie może ulec rozkladowi; cialo potrzebne jest duszy, aby mogla poznawać

• Bóg jest stwórcą świata (ex nihilo), nie z konieczności, a z chęci stworzenia; Idee znajdują się w umyśle Boga i są przyczynami wzorczymi. Są to myśli Boga.

• Jan Duns Szkot - filozofia i teologia - dwie autonomiczne dziedziny poznawcze: ograniczal rolę rozumu w poznaniu teologicznym; teologia nauką praktyczną - nie chodzi o spekulację, a o doprowadzenie czlowieka do zbawienia; pierwszym przedmiotem ludzkiego intelektu nie jest Bóg, a byt - to przeciwstawia się nicości; wszystkie przedmioty skladają się z materii oraz formy, ale uznawal wielość form substancjalnych: np. czlowiek posiada dwie formy: duchową i cielesną; Bóg pierwszą przyczyną świata stworzonego, jego imię to nieskończoność; jest on calkowicie prosty, niezlożony. Posiada intelekt i wolność, ale nie wplywa to na jego niezlożoność. Atrybuty te stanowią jedność z jego istotą; atrybut wolności oznacza, że dzialanie Boga nie jest konieczne, świat zostal powolany z wolności; Bóg nie tworzy rzeczy wewnętrznie sprzecznych, bo jego natura jest logiczna i racjonalna; Czlowiek zlożony z duszy i materii; w duszy ludzkiej dwie wladze czlowieka: intelekt i wola; ważniejsza wola, która jest przyczyną chcenia - intelekt nie może jej na silę niczego narzucić, ale wola może wplywać na intelekt. Rozum również jest istotny, bo nie możemy pragnąć tego, czego nie znamy

• Willhelm Ockham - krytycyzm scholastyczny - teologia nie jest nauką, nie spelnia wymogów poznania naukowego; ograniczenia poznawcze czlowieka co do Boga; w życie doczesnym czlowiek nie dowie się wiele o Bogu; krytykowal dowody na istnienie Boga (ontologiczny dowód Anzelma, koncepcje przyczynowości); postulowal zasadę ekonomii: „Nie należy mnożyć bytów ponad konieczność” - teorie powinny być jak najprostsze, nie należy odwolywać się do istot, substancji, wielości form (impuls do rozwoju nauk przyrodniczych); empiryczne podejście do nauki - konkretność, a nie spekulacja

• rozwiązywal problemy metafizyczne (metafizyka musi się podporządkować logice). Był prekursorem logiki analitycznej. Przeprowadzal analizę symantyczną. W jęzuky funkcjonuje mnóstwo fikcyjnych bytów, które wprowadzają blędy w myśleniu. Celem analizy semantycznej jest określenie stosunku języka do rzeczywistości i wyeliminowanie bytów fikcyjnych

Nowożytność i filozofia współczesna

• Filozofia nowożytna usiłowała powrócić do tradycji starożytnej, ale także kontynuowała tradycję chrześcijańsko-średniowieczną. Pierwsi filozofowie nowej ery byli istotnie ożywieni nastrojem opozycyjnym wobec scholastyki i podkreślali swoją łączność z antykiem. Głównym dziełem myśli nowożytnej było ściślejsze pojęcie nauki, odróżnionej od metafizyki. Usiłowano wyodrębnić dziedzinę doświadczenia od spekulacji.Pierwszym etapem filozofii nowożytnej, na przelomie XV i XVI wieku był renesans, który stanowil dla filozofii okres przejściowy i przygotowawczy, a dominującym cechą tego okresu było podejście humanistyczne. Następnie wyróżnia się okres systemów nowożytnych, obejmujący w przybliżeniu wiek XVII, do którego zalicza się kontynentalny racjonalizm i empiryzm brytyjski. Okres Oświecenia był okresem krytyki, w czasie którego dzialali francuscy Encyklopedyści i J.J. Rousseau, zaś po nim znów nastąpil okres systemów, w pierwszej polowie XIX wieku, w którym dominowal idealizm niemiecki, pozytywizm i egzystencjalizm. Kolejny okres trwa do wspólczesności. Filozofia najnowsza nacechowana jest krytycyzmem, przede wszystkim wobec systemów filozoficznych i obejmuje takie kierunki jak filozofia dialogu czy analityczna,

• Humaniści, przejęci sprawami filologicznymi i literackimi, byli na ogół obojętni wobec zagadnień filozoficznych; niemniej przysłużyli się filozofii przyczyniwszy się do odzyskania pism starożytnych filozofów. Na przełomie wieku XIV i XV najpierw we Włoszech, później w innych krajach, dzięki tym zmieniało się spojrzenie na starożytność. Humaniści nie widząc objawów humanizmu w średniowieczu, sięgali po nie aż do antyku

• Niccolò Machiavelli - Książę - poradnik sprawowania władzy; odkrycie reguł skutecznego działania. Jest to wg niego możliwe, bo zdarzenia się powtarzają, a natura ludzka jest stała. Jego nowatorstwo polegało na tym, że traktował państwo jako twór całkowicie ludzki, bez pierwiastka boskiego; autor słynnej maksymy, że cel uświęca środki, choć z wyraźnym stwierdzeniem w jakich sytuacjach można tę zasadę stosować: "okrucieństwo i terror należy stosować, ale rozsądnie i tylko w miarę potrzeby"; ludźmi kierują niskie pobudki i egoizm. Nawet, jeśli ktoś chciałby postępować moralnie, będzie mu bardzo trudno obronić się przed powszechną niegodziwością; Makiawelizm - doktryna polityczna głosząca, że najważniejszym celem w polityce jest racja państwa. Aby ją osiągnąć można korzystać z wszelkich dostępnych środków

• Giordano Bruno - filozofia przyrody - głosił, że wszechświat jest nieskończony i jednorodny (z czego wynikał między innymi pogląd, że ludzie nie są jedynymi inteligentnymi istotami w kosmosie); identyfikacja Boga z naturą; utrzymywał, iż z faktu nieskończoności Boga wnioskować można nieskończoność wszechświata stanowiącego jego odbicie. Przyjmując zaś, że dwie nieskończoności nie mogą istnieć równolegle, wnioskował, iż bóg jest immanentną częścią wszechświata, pochodzącą z tej samej, co wszechświat substancji. Bruno zapoznał się z teoriami Kopernika i wierzył, że Ziemia krąży dookoła Słońca, wirując jednocześnie dookoła własnej osi. Poszedł jednak dalej niż Mikołaj Kopernik, zakładając, iż gwiazdy widoczne na nieboskłonie stanowią inne, odległe słońca rozrzucone w przestrzeni nieskończonego wszechświata. Słońca, dookoła których krążą ich własne planety, zamieszkane przez inne istoty rozumne

• Kartezjusz - chciał zbudować system filozoficzny za pomocą matematyki (wiedzy pewnej); posługiwał się metodycznym wątpieniem (choć nie był sceptykiem); uważał, że to, co nie jest jasne i pewne powinno być objęte klauzulą wątpliwości - tylko w ten sposób możemy określić punkt niepowątpiewalny, od którego może się zacząć filozofia; we wszystko możemy wątpić, poza faktem myślenia - myślenie jest punktem niepowątpiewalnym - choć treść myślenia może budzić wątpliwości; Cogito ergo sum - sąd egzystencjonalny, stwierdzający fakt myślenia; teza ta ma charakter intuicyjny (nie jest dowiedziona na podstawie dowodów) - sam fakt wątpienia jest faktem myślenia

• dualizm antropologiczny - odkrył w umyśle idee, które mogą być nabyte (pochodzące z doświadczenia, mają charakter mętny, niewyraźny, np. idee barwy, dźwięku, zapachu) oraz wrodzone (potencjalności ludzkiego umysłu, które aktualizują się w trakcie rozwoju człowieka; za ich pomocą tak, a nie inaczej pojmujemy świat; sam umysł odkrywa je w sobie, np. idee geometryczne) oraz ideę Boga (idea bytu doskonałego); idea ciała (człowiek jest substancją myślącą; istotą człowieka jest myślenie; umysł mógłby istnieć nawet bez ciała; człowiek składa się z umysłu i z ciała, ale według Kartezjusza, nie jest on jednością - składa się z dwóch substancji: cielesnej i duchowej - myślącej, nie będącej przestrzenną); człowiek jest podzielony wewnętrznie - odrzuca się jedność psychofizyczną; ciało według Kartezjusza jest maszyną - mechanicystyczna interpretacja cielesności

• Okazjonalizm (Malebranche) - wyrasta z kartezjańskiego podzialu czlowieka na substancję duchową i cielesną; pytanie o stosunek zachodzący między nimi; okazjonalizm to pogląd, który glosi, że jedyną przyczyną sprawczą istnienia i dzialania bytów jest Bóg (wykluczenie przyczyn naturalnych); Malebranche chcial w ten sposób wyjaśnić na czym polega związek pomiędzy cialem a duszą, dochodząc do wniosku, że one wcale na siebie nie oddzialują - to Bóg dziala, jest bezpośrednią przyczyną wszystkiego; Tylko za pośrednictwem zmian dokonujących się w materii Bóg sprawia zmiany w duszy i odwrotnie - dualizm duszy i ciala nigdy nie był posunięty tak daleko

• Pascal - ograniczenie ludzkiego rozumu; wlasciwym sposobem poznania Boga jest wiara - Bóg objawil się przez Chrystusa i to przez niego możemy poznać Boga; prawdy trzeba jednak szukać na drodze rozumowania i eksperymentowania; uważal, że nie należy bezkrytycznie przyjmować tez starożytnych filozofów, gdyż ludzkość rozwija się i gromadzi nową wiedzę

• poznanie dokonuje się poprzez rozum, ale i przez serce (poznanie bezpośrednie, intuicyjne, ale nieracjonalnie); pierwsze przeslanki są zawsze poznawane za pomocą serca; dopiero rozwijanie ich i tlumaczenie przypada rozumowi; rozróżnial poznanie intuicyjne od rozumowego (które jest zależne od intuicyjnego)

• czlowiek to istota niedoskonala, jednak z drugiej strony fakt myślenia świadczy o wielkości czlowieka („czlowiek trzciną najwątlejszą w przyrodzie, ale myślącą”); ludzka natura nędzna i wielka zarazem

• argument na istnienie Boga, na zasadzie zakładu między dwoma graczami; nie dowodził istnienia Boga, ponieważ rozum tego nie potrafi, sprawdzal jedynie czy przyjęcie istnienia Boga jest sensowne; doszedl do wniosku, że wiara jest zawsze sensowna, ponieważ nawet jeżeli Bóg nie istnieje to po śmierci nic się nie traci

• Spinoza - typowa dla racjonalistów myśl, że matematyka jest wzorem nauki; swą powszechną nauką wylożyl zatem sposobem geometrii; jego celem jego było zbudowanie systemu opartego na metodzie, która doprowadzalaby do wniosków jasnych i pewnych; U podstaw systemu Spinozy jest Bóg jako zasada, którego nazywa substancją, która jest przyczyną istanienia samej siebie; do istoty tej substancji należy istnienie - nie możemy pomyśleć, że Bóg nie istnieje, ponieważ istnienie należy do natury Boga; Istnieje tylko jedna substancja - Bóg; jest to substancja nieskończona i posiada nieskończoną ilość wlasności; wszystko jest Bogiem, przejawem Boga (panteizm); nie ma czegoś takiego jak indywidualny byt; Bóg jest istotą wolną; ta wolność polega na tym, że sam jest przyczyną swojego dzialania; poczucie indywidualizmu u czlowieka jest zludzeniem;

• wszyscy jesteśmy substancją boską; w czlowieku jest umysl i cialo, ale nie są to substancje, są to tylko aspekty, przejawy pierwszej substancji (dualizm wlasności - istnieje jedna boska substancja, która przejawia się w dwóch aspektach: rozciąglości i myśleniu; nie ma zatem problemu relacji między nimi)

• ideal mędrca stoickiego, który kontroluje namiętności; Szczęśliwi możemy być tylko wtedy, gdy zrozumiemy i zaakceptujemy to, że wszystko jest w Bogu i jest Bogiem (pewna nieścislość - pomimo calkowitego determinizmu czlowiek może się zmieniać, dążyć do doskonalości); gdy czlowiek odwróci się od namiętności i zaakceptuje świat jako boski - osiągnie szczęście

• Wlasności świata wywodzą się z natury Boga; cokolwiek się dzieje jest konieczne, bo poddane wiecznym prawom; nie ma w świecie przypadku ani wolności; cala przyroda jest mechanizmem, a czlowiek i jego czyny są koniecznym dzielem rozwijającej się przyrody; każda istota pragnie zachować swoją naturę i dzialać wedle niej, kto tak czyni, ten jest wolny; A zatem wolność, w koncepcji świata zdeterminowanego przez boskie prawa, jest możliwa wtedy, gdy zaakceptujemy boskie pochodzenie siebie i świata

• Leibniz - racjonalista umiarkowany - nie wszystko można opisać językiem matematyki (np. prawd historycznych); istnieje wiedza wrodzona; 2 rodzaje idei: wrodzone (pewne dyspozycje ludzkiego umyslu do pojmowania rzeczy w określony sposób, np. idee matematyczne; idee wrodzone są prawdziwe i oczywiste; wrodzona jest również idea Boga) i nabyte (doświadczenia zmyslowe np. idee jakości barwnych - są pochodzenia empirycznego)

• Struktura rzeczywistości: wielość substancji; substancje to monady - substancje proste, z których zbudowana jest rzeczywistość; monady nie są rozciągłe, nie można ich dzielić, ponieważ są najprostsze; zostaly powolane do istnienia przez Boga; są niematerialne - duchowe (pewnego rodzaju spirytualizm); mają charakter dynamiczny, są zdolne do dzialania; mogą się aktualizować aż do osiągnięcia pelni; Świat jest zsynchronizowanym systemem monad, gdzie wszystko dziala wedle ustalonych przez Boga zasad; cialo ludzkie jest pewnego rodzaju agregatem monad, który uporządkowany jest przez duszę; dusza jest naczelną monadą organizującą cialo; między duszą i ciałem nie zachodzi interakcja, to Bóg określa zależności między nimi;

• Bóg również monadą (monadą monad); jest racją istnienia świat; jest stwórcą świata; jak pogodzić istnienie Boga ze zlem na swiecie, czy daloby się stworzyc świat bez zla i cierpienia; dochodzi do wniosku, że byloby to możliwe, jednak wtedy czlowiek nie bylby wolny - ten świat jest najlepszym z możliwych

• T. Reid - szkoły zdrowego rozsądku; zdrowy rozsądek powinien być kryterium adekwatności; zdrowy rozsądek to zespól prawd niepodważalnych (np. to, że świat istnieje); każdą rzecz istniejącą poza naszym umysłem poznajemy w sposób bezpośredni; nie ma żadnych idei - istnieją tylko przedmioty realne; prezentacjonizm - bezpośrednim przedmiotem percepcji są rzeczy spoza naszego umysłu - a więc nie idee; nasze wrażenia zmysłowe istnieją, ale nie są przedmiotem percepcji, to nie je postrzegamy, a przedmioty realne; opozycja do reprezentacjonizmu

• John Locke (XVII w.) - empiryzm - reprezentacjonizm; wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia; nie ma idei wrodzonych; doświadczenie dzieli na: wewnętrzne (refleksja) i zewnętrzne (percepcja); w umyśle są idee (proste, pochodzącego od zmysłow, np. smak, i połączenie prostych czyli złożone) za pomocą których umysł myśli; reprezentacjonizm - bezpośrednim przedmiotem percepcji nie są rzeczy realne a idee; owe idee to reprezentacje rzeczy (nie poznajemy krzesla a ideę krzesla); umysł symuluje świat zewnętrzny - reprezentacje kierują naszym dzialaniem - im wierniej odzwierciedlany jest świat w umyśle, tym skuteczniejsze jest nasze działanie

• dokonal rozróżnienia na tożsamość czlowieka (o której decyduje ciąglość życia biologicznego - cale życie jesteśmy tym samym czlowiekiem) i tożsamość osoby (która jest bytem świadomym, racjonalnym, który posiada zdolność identyfikowania siebie w różnych stanach czasowych)

• David Hume (empiryzm, XVIII) - kontynuator Locke'a, ale zradykalizowal jego system; przez kontakt ze światem powstają w naszym umyśle impresje zmyslowe i na ich bazie powstają idee: najpierw proste, później zlożone; nie ma czegoś takiego jak przyczyna i skutek - nie ma między nimi żadnych relacji, są tylko zludzeniem; zludzenie to wynika z przyzwyczajenia naszego umyslu; żadne dzialanie nie prowadzi w sposób konieczny do jakiegoś skutku; nie ma ludzkiego „ja”, które byloby gwarantem tożsamości osoby; zaglądając wgląb siebie, znajdujemy tylko przeżycia, emocje i wrażenia, nie ma w nas żadnego „ja”, nasze uczucia, wrażenia nie są w niczym zakotwiczone

• oświecenie - nurt kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na lata 1688-1789. W rozumieniu szerszym: epoka w dziejach kultury europejskiej między barokiem a romantyzmem. Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka. Myśl oświeceniową cechuje przede wszystkim krytyczne podejście do dotychczasowego sposobu argumentacji i stawiania problemów. Oświecenie próbuje usunąć dotychczasowe dogmaty, stworzyć nowy pogląd na świat i nowy ustrój społeczno-państwowy. Pragnienie, aby człowiek we własnym umyśle znalazł oparcie, pojawiło się już w filozofii Kartezjusza. Myśliciele oświeceniowi przeciwstawiali rozum tradycyjnym nawykom, emocjonalnym odruchom, a przede wszystkim irracjonalnej wierze, objawieniu i wszelkim autorytetom. Takie postrzeganie istoty i funkcji rozumu legło u podstaw racjonalizmu oświeceniowego, gł. nurtu myślowego XVIII w..

• Immanuel Kant - twórca filozofii transcendentalnej (krytyki rozumu) - tego, w jaki sposób poznajemy (już nie refleksja nad strukturą świata); jak funkcjonuje nasz rozum, wytycza granice naszego poznania; aby dowiedzieć się, co możemy poznawać, musimy najpierw poznać samo poznanie - Kant nie interesuje się przedmiotami poznania, a tym w jaki sposób przedmioty owe poznajemy; nie interesuje go badanie świata, a badanie poznania - badanie transcendentalne (analiza rozumu, warunków umożliwiających poznanie); rozum ludzki nie może poznać Boga; krytyka rozumu dzieli się na trzy bloki: estetykę transcendentalną, logikę transcendentalną i dialektykę transcend.

• Estetyka transcendentalna - badanie zmyslowości, tym co wspólne dla każdego poznania zmyslowego; dochodzi do nas masa wrażeń (kolorów, ksztaltów, zapachów), które są ujmowane w kategoriach czasu i przestrzeni - przestrzeń dotyczy tego, co spotrzegamy na zewnątrz, czas tego co wewnątrz nas - wewnętrznych przeżyć, stanów świadomości; a zatem mamy zmysl wewnętrzny (kategoria czasu) i zewnętrzny (kategorię przestrzeni); Czas i przestrzeń to aprioryczne formy zmyslowości; przestrzeń czy czas są umyslowymi formami; wszystko co do nas dochodzi, dane jest w czasie i przestrzeni; poprzez te formy konstytuuje się w umyśle zjawisko; poznajemy tylko zjawiska, fenomeny, nie mamy dostępu do rzeczywistości samej w sobie; to, co do nas dochodzi jest zawsze efektem syntezy umyslu; każdy tworzy sobie w umyśle sztuczną rzeczywistość

• Analityka (logika) - intelekt pracuje za pomocą kategorii będących w intelekcie apriorycznie (np. ilość, mnogość, wszystkość, jakość, realność, przeczenie); za pomocą kategorii intelekt organizuje materiał zmyslowy; każdy sąd intelektu zbudowany jest z tych kategorii; sądy dzieli się na: aprioryczne (analityczne; są prawdziwe na mocy analizy znaczenia pojęć; np. calość większa od części; są niezmienną, pełną wiedzą) i aposterioryczne (sądy syntetyczne; np. róża jest czerwona, cialo ciężkie; sąd ubogaca podmiot dodając cechę, poszerza naszą wiedzę); Kant uważal, że nauki przyrodnicze mogą dać nam sądy syntetyczne a priori

• Dialektyka transcendentalna - dwa elementy w strukturze poznania: intelekt i rozum; rozum jest ostatnim etapem poznania; dialektyka t. poświęcona jest możliwościom poznania Boga, duszy i wszechświata jako całości i odpowiedzią na pytanie czy coś im odpowiada w rzeczywistośći; Kant stwierdza jednoznacznie, że nie, ponieważ są to rzeczy niepoznawalne i nazywa je ideami regulatywnymi; nie mają odniesienia w rzeczywistości; możemy je tylko pusto myśleć; są to granice ludzkiego rozumu, poznania - rozum może tylko myśleć o Bogu, ale nie może go poznać

• Idee regulatywne - ludzki rozum ma charakter metafizyczny - ma notoryczną skłonność do myślenia o ideach regulatywnych - pragniemy je poznać, ale nie możemy, bo nie mam dostępu do żandych noumenów, czyli rzeczy samych w sobie, a jedynie do fenomenów; idee regulatywne również należą do owych noumenów, ale nie posiadają odpowiedników w rzeczywistości w postaci fenomenu

• Etyka - na gruncie rozumu praktycznego zakladamy istnienie idei regulatywnych; etyka usensawania idee regulatywne, nadaje im znaczenie; ważna jest idea wolności; czlowiek moralny nie może być determinowany przez naturę; wolność jest koniecznym warunkiem moralności - tylko wolny czlowiek może odpowiadać za swoje czyny; moralność to nieskończony rozwój ; rozum praktyczny wyposażony jest w pewne prawa; jest źródlem prawa moralnego, które nie pochodzi z doświadczenia empirycznego

• prawo rozumowe wyraża się za pomocą 2 rodzajów imperatywów: hipotetycznych (dotyczący środków prowadzących do celu (np. muszę wstać o 7, żeby dotrzeć do szkoły); jest on niewłaściwy, bo nie wiemy czy cel jest właściwy moralnie; ten imperatyw odnosi się do działania zewnętrznego (pracuję aby jeść) i kategoryczny - niezależny od celu, określa dopuszczalność danej pobudki czy maksymy; nie mówi dlaczego, ale jak być moralnym; postępuj tak, jakbyś chciał aby wszyscy inni tak postępowali, jakby miało się to stać prawem powszechnym; drugi człowiek ma być zawsze celem, a nie tylko środkiem (wynika to z postulatu sapere aude - nie pozwól, by ktoś myślał za ciebie, i przekonaniu o autonomiczności, niezależności drugiego człowieka; gdy traktujemy kogoś jak środek, odbieramu mu jego człowieczeństwo; człowieczeństwo to samodzielność i autonomiczność)

• idealizm niemiecki - Kant zainicjowal idealizm niemiecki, którego gł. przedstawicielami byli: Hegel, Fichte i Schelling (wg idealizmu Hegla rzeczy istnieją niezależnie od myśli; dualizm myśli i rzeczy jest blędny, ponieważ pierwotna jest zawsze myśl, a dopiero na jej podstawie powstają rzeczy)

• Egzystencjalizm - przeciwstawienie się Heglowi; indywidualność ludzkiej jednostki, wolność wyborów; indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia"; poczucie wiecznej niedoskonałości natury ludzkiej; tragiczna samotność człowieka wobec Boga lub ogromu czasu i przestrzeni

• Søren Kierkegaard - radykalna opozycji do Hegla, który nie patrzyl na czlowieka, jako jednostkę, na problemy egzystencji; wg Kierkegaarda czlowieka nie można zdefiniować poprzez system, ponieważ system ogranicza; aby móc określić czlowieka musimy zrozumieć przeżycia, doświadczenia i wnętrze; 3 etapy rozwoju ludzkiej osobowości: 1) estetyczny (dominacja pragnień egoistycznych, nieustanny pęd za realizowaniem potrzeb; gdy czlowiek nie zdobywa tego czego pragnie lub to traci popada w rozpacz), 2) etyczny (czlowiek wybiera siebie, staje się istotą odpowiedzialną, uświadamia sobie swoją sklonność do zla; doświadcza poczucia winy) i 3) religijny (czlowiek rozpoznaje siebie jako grzesznika, który może wrócić do Boga poprzez oddalenie się od zla)

• dwa typy religii: A (religijność, którą reprezntuje czlowiek wierzący, ale zamknięty w dogmatach kościola, jest im calkowocie podporządkowany; nie cechuje się glębokim przeżywaniem wiary, ponieważ dogmaty go ograniczają i są dla niego gotowymi odpowiedziami na pytania, których sobie nawet nie zadaje) i B (religijność, którą reprezentuje czlowiek glęboko wierzący; sam poszukujący drogi do Boga; jest to religijność dynamiczna i wg Kierkegaarda - autentyczna; glęboka wiara wyrasta z zaangażowanie i zadawanie pytań)

• rozpacz jest chorobą, która dotyka czlowieka, jest duchową śmiercią czlowieka

• Gabriel Marcel - przedmiotem filozofii uczynil czlowieka jako byt osobowy, który doświadcza samego siebie w kontekście świata; metodą badawczą jest doświadczenie wnętrza, tego co w czlowieku; Marcel stara się to opisać za pomocą opisu fenomenologicznego (uczucia, wrażenia, przeżycia)l źródlem filozofii jest niepokój, który wyrasta z egzystencji; niepokój jest czymś innym niż ciekawość; ciekawość ma charakter poznawczy, zaklada chęć poznania; niepokój wyrasta z zastanowienia się nad sensem życia, relacjami, wartościami; rozróżnienie na problem (chcemy go zrozumieć, opisać, rozwiązać; ma często charakter teoretyczny, czysto poznawczy) i tajemnicę (nie daje się rozwiązać - cierpienie, śmierć; jest czymś co zastajemy, co przenika naszą egzystencję); bez Boga ludzka egzystencja nie mialaby sensu; czlowiek musi czerpać sens „z góry”; Bóg jest źródlem wartości; wiara jest ucieczką do Boga

• Jean-Paul Sartre (egzystencjalizm humanistyczny - ateistyczny) - dwa rodzaje bytów: 1) byt w sobie (np. kamień; byt calkowicie zamknięty, bez świadomości, wnętrza; nieprzenikniony dla samego siebie - jest, i tyle), 2) byt dla siebie (czlowiek - posiada świadomość swojego istnienia; zewnętrzny świat jest dla niego obecny; jest przenikliwy dla samego siebie; czlowiek jako jedyny byt w przyrodzie ma świadomość wlasnej śmierci i tym różni się od kamienia); „egzystencja poprzedza esencję” - nie ma żadnej stalej istoty ani natury czlowieka - czlowiek sam tworzy siebie, swoją istotę; nie ma gotowej natury ludzkiej; czlowiek jest zawsze niedokończony, w umyśle Boga nie ma żadnej idei czlowieka; Bóg nie jest stwórcą świata; nie ma idei czlowieka, ponieważ nie ma Boga; Bóg jest sprzeczny z istnieniem czlowieka - albo istnieje wolny czlowiek bez Boga, albo zniewolony - z Bogiem; za każdą decyzję czlowiek jest odpowiedzialny i dlatego czuje się niepewnie gdy odrzuca istnienie Boga; idea Boga była potrzebna, aby obciążać go odpowiedzialnością za np. zlo w świecie; skoro nie ma Boga to sami jesteśmy odpowiedzialni za siebie; wszystko jest dzielem przypadku, jest bezsensowne; obiektywne wartości też nie istnieją, a więc czlowiek musi sam je sobie stworzyć; człowiek jest wolny, ale wcale tego nie chce

• Camus - czlowiek żyje w świecie pozbawionym sensu i racjonalności; brakuje w nim Boga, który bylby gwarantem porządku moralnego; Bóg zostal wygnany przez czlowieka; czlowiek musi określić się wobec tego bezsensownego i absurdalnego świata; Jedyne co pozostaje ludziom, to bunt wobec absurdu, będący jedynym sensem, celem; Idealem jest czlowiek walczący, buntownik, który musi jednak pogodzić się ze śmiercią, po której nie ma nic; Potępial samobójstwo będące ucieczką przez trudem życia; szczytem chwaly jest walka z życiem; najważniejsza jest odpowiedzialność za swoje czyny; czlowiek ma zmagać się z życiem i śmiercią, choć jest z góry skazany na porażkę; Bunt dla samego buntu

• Pozytywizm Comte'a - celem nauki w stadium pozytywnym jest poznanie faktów empirycznych; tworzenie praw, które pozwalają na przewidywanie i panowanie nad zjawiskami (a nie tylko krytyka już istniejących); nie ma odwolywania się do Boga czy sil wyższych, a jedynie do praw fizycznych - jest to zasada pozytywizmu metodologicznego (fakty empiryczne wyjaśniamy przez inne fakty empiryczne, a nie sily wyższe); odrzucenie wszelkiej metafizyki, która nie ma wartości dla wiedzy - „nauka pozytywna to nowa religia, a kapłanami tej religii są naukowcy”; Wiedza uzyskana na gruncie pozytywnym ma charakter praktyczny; pozytywizm to najwyższe stadium ewolucji poznawcze - po teologicznym i metafizycznym

• Bergson - za pomocą rozumu nie możemy poznać natury rzeczywistości, ponieważ jest zbyt zlożona; ludzki intelekt posluguje się pojęciami i kategoriami, zamykając rzeczywistość w schematy, ograniczając ją; za pomocą poznania dokonujemy uprzedmiotowienia rzeczywistości; pomaga nam to jednak w funkcjonowaniu; dzielil poznanie na dwa typy: rozumowe i intuicyjne; intuicyjne jest ważniejsze, ponieważ jest poznaniem bezpośrednim; tylko intuicja może uchwycić fenomen życia; bieg ewolucji jest spontaniczny, życie jest procesem twórczym; każdy czlowiek może używać intuicji; czlowiek to nie tylko materia, ale również duch; przekracza to, co materialne; moralność i religia statyczna a moralność i religia dynamiczna; statyczna to gotowe dogmaty; dynamiczna wyplywa z wnętrza czlowieka, opiera się na indywidualnym wyborze

• Brentano - pragnąl ukazać sens praktyczny uprawiania filozofii, która sama do siebie zniechęcała; centralną nauką u Brentano była psychologia, ponieważ znajduje się ona u podstaw wszystkich dyscyplin teoretycznych i praktycznych; tylko psychologia gwarantuje obiektywną wartość poznania, filozofię jako naukę ścislą; psychologia to nie nauka o duszy, a nauka o fenomenach psychiczncyh; pojęcie duszy jest obarczone konotacjami metafizycznymi, zaś przeżycie psychiczne już nie, można je badać empirycznie

• Fenomenologia a fenomenalizm - gr. fenomen - zjawisko, logos - myśl, slowo; fenomenalizm - czlowiek może poznawać tylko zjawiska, nie ma dostępu do rzeczywistości, jak u Kanta; celem fenomenologii jest uchwycenie istoty badanych zjawisk; metoda polegająca gł. na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji i "powrocie do rzeczy", tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane, fenomenów

• Husserl wierzyl w możliwości rozumu ludzkiego; żyjąc w epoce kryzysu wartości i nauki; chcial alternatywy, którą widzial w filozofii budowanej przez ludzki pewny rozum; miał być filozofem radykalnego początku - filozofia musi być radykalna, aby można było dojść do radykalnego punktu, osiągnąć absolutną pewność; dążyl do zrealizowania filozofii jako nauki ścislej, niepowątpiewalnej; chciał filozofii jako fundamentu wszelkiej wiedzy, potocznej i naukowej; kultura nie może się wznosić na sceptycyzmie czy relatywizmie

• punktem wyjścia jest doświadczenie bezpośrednie - „z powrotem do rzeczy” - do doświadczenia fenomenu; teorie nie są ważne, najwazniejsze jest bezpośrednie doświadczenie, naoczne; chcial zerwać z filozofią pustych pojęć, abstrakcją, która ogranicza się do spekulacji, a nie ma związku z doświadczeniem; doświadczenie nie jest proste (można patrzeć, ale nie widzieć); trzeba zająć postawę do tego, co doświadczamy - nieuprzedzoną;

• należy dokonać redukcji fenomenologicznej: czyli osiągnąć epoche - należy zawiesić przesądy, stereotypy, teorie, to, co podsuwa kultura; trzeba odrzucić to przed dośwadczeniem - tylko to umożliwia poznanie; a aby poznanie było pewne, należy zawiesić nawet istnienie świata, nie może nas on interesować; mamy się zająć sposobem poznawania świata, co prowadzi do refleksji transcendentalnej - mamy się zastanowić nad poznaniem, nie istnieniem świata; badamy świadomość, to, w jaki sposób jawi się nam świat zewnętrzny; świat nie istnieje bez naszej świadomości - wiemy jaki jest, kiedy go poznajemy; po redukcji fenomenologicznej dochodzimy do czystej świadomości, która jest niepowątpiewalnym punktem wyjścia filozofii; Czysta świadomość to byt absolutny, nieredukowalny; jest kresem wszelkiej redukcji; Kołakowski określa tę czystą świadomość jako najbardziej powątpiewalny punkt filozofii Husserla

• Max Scheler - nie musimy poslugiwac się w badaniach tak radykalną redukcją jak Husserl;

• krytyka Kanta - moralność nie polega na realizowaniu kategorycznych impreatywów; to nie formalna powinność obliguje nas do jakiegoś czynu, ale wartości; czlowiek jest moralny, kiedy respektuje wartości moralne; w moralności najważniejsze są uczucia, a nie rozum; uczucia mają charakter poznawczy; sfera uczuć jest pierwotniejsza od sfery poznania, warunkuje ją; za ich pomocą poznajemy wartości

• dokonuje gradacji sfery psychicznej w obrębie psychiki wyróżnia stadia rozwojowe psychiki:

• Już roślinom przysluguje fenomen tego, co psychiczne - uczuciowy pęd do wzrostu i rozmnażania się

• wrodzony instynkt występujący u zwierząt

• Pamięć osobnicza - umożliwia uczenie się, nabywanie odruchów

• Praktyczna inteligencja - zdolność wyboru wlaściwych zachowań; dotyczy ona malp, czlowieka; ale to nie inteligencja praktyczna odróżnia czlowieka od zwierzęcia, a dusza

• W strukturze czlowieka 2 systemy: psychowitalny (zlożenie ciala i psychiki) i noetyczny (sfera ludzkiego ducha; duch ludzki ujawnia się poprzez spelnienie określonych funkcji, aktów emocjonalnych, wolitywnych etc; jest autonomiczny wobec tego co psychowitalnej, choć jest uzależniony od sfery fizycznej; jest wrażliwy na wartości, może je poznawać za pomocą uczuć)

• hierarchia wartości (od najniższej): wartości hedoniczne (przyjemność i przykrość), witalne (zdrowie, siła), duchowe (estetyczne, poznawcze) i religijne (to co święte i nieświęte); na szczycie tej hierarchii jest Bóg

• Hermeneutyka w starożytności oznaczala zbiór regul interpretacyjnych tekstu; odnosi się przede wszystkim do mitów; nazwa pochodzi od Hermesa, pośrednika między ludźmi a bogami; dla Platona hermeneutyka była związana ze sferą sakralną, wg Arystotelesa - strukturą badającą logos, zaś w judaizmie zbiorem reguł do interpretacji ST; rozwój hermeneutyki nastąpil w czasach nowożytnych; uważano, że hermeneutyka to praktyczna umiejętność interpretowania i w związku z tym ustalono kanony interpretacyjne

• Heidegger - byt i bycie; byt - to, co jest; bycie jest warunkiem pomyślenia bytu;jak dzięki światlu widzimy przedmioty, tak dzięki byciu byt jest widzialny; tylko w czlowieku ujawnia się bycie - czlowiek pyta o wlasne bycie; bycie - sein - to zasada istnienia przedmiotu; „dasein” - sposób ujawniania się bytów; powolaniem czlowieka jest rozumienie swojego bycia; w ten sposób wykracza poza swój byt; ludzie, aby żylo im się latwiej, zwalniają się z myślenia - myślą jak wszyscy, otoczenie; kiedy czlowiek uświadamia sobie swoją skończoność dopada go trwoga, niepokój, który nie ma swojego przedmiotu; czlowiek, aby być autentycznym musi być swiadomym wlasnej śmierci i godzić się z nią; gdy czlowiek żyje w strukturze „się”, tj. przyjmuje poglądy i postawy innych, pozwala myśleć za siebie - jego egzystencja jest nieautentyczna; gdy zacznie żyć autentycznie, przestaje być zatroskanym o wlasną egzystencję i dostrzega coś więcej niż wlasne istnienie i akceptuje swoją skończoność; ta autentyczna egzystencja - rozwijanie się i życie w zgodzie ze sobą - jest byciem

• Gadamer - pesymistycznie ocenial świat mu wspólczesny i cywilizację zachodu; uważal, że jest zdominowana przez naukę i technikę, które staly się religią czlowieka; czlowiek wierzy, że nauka i technika rozwiąże wszystkie jego problemy; rozwój nauki sprawil, ze filozofia stracila uprzywilejowaną pozycję, zostala zredukowana do roli syntezy nauk; czlowiek jest istotą wyposażoną w zdolność rozumienia; pragnie poznawać,uchwycić sens, rozumienie jest sposobem poznawania świata; rozumienie jest zamienne z pojęciem poznania; poznawanie świata, uchwytywanie sensu - jednostkowo lub calościowo - zawsze jest czymś uwarunkowane: dziejami, autorytetem, tradycją, przesądami i językiem; nie ma rozumienia bezzalożeniowego (każde rozumienie jest uwarunkowane jakimś przedrozumieniem); jednym z centralnych momentów rozumienia jest aplikacja (dostosowanie tego co rozumiemy do wlasnego życia, sytuacji życiowej; czytamy tekst w kontekście naszego życia); przedrozumienie obecne w każdym rozumieniu; składają się na nie: dzieje (historia), przesądy i uprzedzenia, autorytety, tradycja, język (świat dany jest nam poprzez język - język ksztaltuje się w dziejach, a dzieje ksztaltują język); proces rozumienia jest czymś nieskończonym, nie ma początku ani końca; czlowiek caly czas coś rozumie - aż do śmierci poznaje; dlatego można powiedzieć, że czlowiek istnieje w kole hermeneutycznym: nie potrafimy wskazać początku i końca rozumienia - zawsze jest jakieś przedrozumienie i zawsze jest jeszcze coś do poznania

• Filozofia dialogu - doświadczenia WŚ, kryzys wartości i człowieczeństwa; antysystemowa, ponieważ system nie pozwala wyrażać się relacji dialogicznej, gubi człowieka, jego niepowtarzalność i indywidualność; rezygnowali ze spekulacji; filozofia dialogu nie prowadzi do postmodernizmu - punktem wspólnym jest tylko krytyka systemów; poszukiwała źródłowych doświadczeń i są nimi doświadczenia drugiego człowieka i Boga; chciała przezwyciężyć redukcjonizm, który panował w nauce XX w; człowiek jest czymś więcej niż istotą przyrodniczą - nie można człowieka zredukować do istoty biologicznej i materialnej; czlowiek staje się „ja” w spotkaniu z „ty”; relacja dialogiczna może się rozgrywać między dwojgiem ludzi lub między Bogiem a czlowiekiem; w spotkaniu z czlowiekiem doświadczamy wyjątkowości „ty”;spotkanie wyraża się poprzez romowę

• Buber - odkrywamy drugiego człowieka, kiedy zwracamy się do niego „ty” (nie „on”, „ono” - tak zwracamy się do przedmiotów), kiedy mogę nawiązać z „ty” relację dialogiczną; w dialogu „ja” tak naprawdę staje się osobą (bez „ty” „ja” nie istnieje)

• Levinasa- źródlem relacji dialogicznej jest twarz drugiego czlowieka (a nie Bóg); Bóg jest śladem w twarzy - twarz jest śladem Boga, który okazal się bezsilny wobec ludzkiego zla i wycofal się ze świata

• Tischner - wezwanie do dialogu może plynąć zarówno od czlowieka, jak i od Boga; uprawianie filozofii ma zaradzić biedzie duchowej i cierpieniu - i z tego powinna wyrastać myśl filozoficzna, a nie z systemu; źródlem doświadczenia etycznego jest doświadczenie „ty”, w spotkaniu chodzi w nim o ocalenie drugiego czlowieka od zla; dialog z osobą nie jest ostatecznym - nasza opowiedzialność za drugą osobę ograniczona

• Psychoanaliza - histeria wywolywana jest przez przeżycia znajdujące się w podświadomości pacjentów; drogą do wyleczenia jest uzmyslowienie sobie podświadomości (psychoanaliza oczyszczeniem); Freud umysł podzielił na:

id (ono) - nieświadomość; znajdują się w niej treści biologiczne - odziedziczone, sfera popędów seksualnych, przeżyte treści wyparte przez nas, bolesne; id dziala na zasadzie hedonizmu, domaga się natychmiast zaspokojenia pragnień; jest glównym ośrodkiem energii i zarazem rozwoju osobowości; wszystko, co robimy ma swoje źródlo w nieświadomości; ego - świadomość, skladająca się z doświadczeń, przekonań; rządzi się zasadą rzeczywistości;; sluży nam po to, abyśmy tak organizowali swoje dzialanie, aby nie ponieść porażki; ego pozostaje pod wplywem otoczenia; to rzeczywistość ksztaltuje naszą świadomość - narzuca nam pewne ograniczenia; ego stara się dostosować do otoczenia - zna konsekwnecje; świadomość rządzi się więc pragmatyzmem, pozwala odnaleźć się w świecie; między rzeczywistością a popędami; superego (ja-idealne) - ksztaltuje się pod wplywem wychowania, jest idealnym obrazem siebie, tym, kim powinniśmy być; ja-realne nigdy nie dorasta do ja-idealnego; elementem superego jest sumienie; ksztaltuje się pod wplywem zasad i norm kultury, w której żyjemy; superego jest strukturą zakazującą; silne superego dąży do zakazania wszelkich odruchów instynktownych w czlowieku, jest moralną cenzurą; krytykuje nas i potępia, powoduje poczucie winy; kultura plywa na ksztalt superego

• Czlowiek znajduje się w tragicznej sytuacji - z jednej strony ciągle jest stymulowany przez impulsy seksualne, a z drugiej chce, czy też musi się dostosować do kultury, religii; czlowiek tworząc kulturę wyrasta ponad zwierzę; kulturę ma ograniczać popędy - czlowiek może dać upust dla swoich popędów w innych dziedzinach, np. w sztuce - dziela kultury są sublimacją niższych popędów w wyższe

• przeznaczeniem czlowiek jest istnienie w grupie spolecznej, dlatego musi się dostosować; kultura rządzi się pewną zasadą przymusu, np. pracy; kultura również może mieć swoje superego - ogólne superego w danej epoce kulturowej - każda epoka wyksztalca pewne pożądane idealy

• Behawioryzm - John Watson; krytykuje metodę introspekcji (refleksji), gdyż jest nieweryfikowalna; buduje psychologię na zasadzie empiryzmu - badając ludzkie zachowania; psychologia ma się zajmować bodźcami dochodzącymi do organizmu i rekacjami, które są odpowiedziami na te bodźce; wg behawioryzmu czlowiek niekoniecznie ma dostęp do wlasnych stanów mentalnych; nie da się jednak zanegować umyslu, wszystkie dyspozycje i motywy mają charakter psychiczny - dlatego odrzucono behawioryzm

• Pragmatyzm - twórca Charles Sanders Peirce - nasza wiedza jest bardzo niepewna; czlowiek jest nie tylko istotą myślącą, ale głównie dzialającą; samo myślenie dla myślenia nie ma sensu; myślenie o rzeczach, których nie można przelożyć na dzialanie jest bezsensowne; na podstawie naszej wiedzy działamy; pod wplywem doświadczeń zmieniamy opinie, co jest konieczne, do skutecznego dzialania; zmiana myśli powoduje zmianę dzialania; Zasada pragmatyzmu: myśl jest sensowna wtedy i tylko wtedy, gdy wynikają z niej jakieś dyrektywy dzialania; prawda polega na skuteczności dzialania - myśl jest prawdziwa, gdy na jej podstawie potrafimy skutecznie dzialać

• William James - myśl jest prawdziwa, gdy prowadzi do skutecznego dzialania; czlowiek ma zmieniać świat, a nie kontemplować go; ważne jest nie jak świat wygląda, ale jak można go zmienić; jak zrealizować w nim swoje indywidualne cele; prawda przydarza się naszej mysli, ale mysl jako taka nie jest prawdziwa; czlowiek jest istotą o ograniczonym umysle; stać go tylko na wiedzę prawdopodobną, która jednak nie przeszkadza w dzialaniu; pewności należy się wyzbyć - to co wiemy jest zawsze tylko prawdopodobne;