Materiały pochodzą z Platformy 

Edukacyjnej Portalu 

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie  treści  i  zasoby  edukacyjne  publikowane  na  łamach  Portalu  www.szkolnictwo.pl    mogą  być  wykorzystywane  przez  jego 
Użytkowników 

wyłącznie 

w  zakresie  własnego  użytku  osobistego  oraz  do  użytku  w  szkołach  podczas  zajęć  dydaktycznych.  Kopiowanie,  wprowadzanie  zmian, 
przesyłanie, 

publiczne 

odtwarzanie 

i  wszelkie  wykorzystywanie  tych  treści  do  celów  komercyjnych  jest  niedozwolone.  Plik  można  dowolnie  modernizować  na  potrzeby 
własne 

oraz 

do 

wykorzystania 

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Temat: Przepis prawny a 

norma prawna. Wykładnia 

prawa

WIEDZA O 

SPOŁECZEŃSTWIE

Przepis 
prawny

Przepis prawny jest 
podstawową jednostką aktu 
normatywnego. Ustawa np. 
składa się z artykułów, 
z których każdy jest 
przepisem prawnym. Z 
przepisów odtwarzamy normy 
prawne. 

Przepis  prawny  to  zatem  zdanie  w  sensie 
gramatycznym 

oznaczone 

jako 

artykuł 

/art.1/,  paragraf  /§1/,  czy  ustęp  /1/,    będący 
jednostką redakcyjną tekstu prawnego.

Norma  prawna -  

trójelementowa koncepcja 

budowy normy prawnej

Norma prawna (łac. norma - reguła, przepis, prawidło) to wypowiedź 
zawarta w akcie prawotwórczym, wyrażająca polecenie ogólnego 
zachowania się w konkretnych okolicznościach. 

- sankcja – określa 
negatywne następstwa, 
jakie spotkają adresata, 
jeśli zachowa się w 
sposób niezgodny z 
zasadą wyrażoną w 
dyspozycji

- hipoteza – określa 
warunki zastosowania 
normy prawnej oraz 
jej adresata

- dyspozycja – określa 
właściwy sposób 
zachowania się adresata 
w okolicznościach 
wskazanych w hipotezie 
(wskazuje, co należy 
zrobić, by uniknąć 
sankcji)

Norma  prawna -  

dwuelementowa koncepcja 

budowy normy prawnej

Krytyczna wobec trójelementowej koncepcji budowy normy prawnej teoria głosi, 
że norma prawna jest złożona z dwu oddzielnych norm.

- składającej się z hipotezy i dyspozycji

- składającej się z hipotezy, którą jest naruszenie normy 
sankcjonowanej i dyspozycji będącej w rzeczywistości 
sankcją

Każda z nich zakłada inne okoliczności, adresata oraz 
zachowanie.
Druga znajduje zastosowanie, gdy nie zostanie 
zrealizowana pierwsza.

Pojęcie  przepisu  nie  jest  tożsame  z  pojęciem  normy,  gdyż  istnieją 
normy o bardzo rozbudowanych hipotezach czy też dyspozycjach, które 
ze  względów  technicznych  nie  są  sformułowane  w  jednym  przepisie,  a 
zdarza się, że nawet nie w jednym akcie prawnym.

Rodzaje norm 
prawnych 

- dyspozycja pozwala wybrać 
sposób postępowania

- w dyspozycji jest sformułowany zakaz 
( np. zakaz zabijania )

- w dyspozycji jest 
sformułowany 
nakaz

Rodzaje norm 
prawnych 

- są  stosowane tylko wtedy,  
gdy podmioty prawa nie 
przyjęły innych reguł niż 
wyrażone w dyspozycji

- podmioty prawa nie 
mogą decydować, czy 
należy się zastosować 
do tych norm

Rodzaje norm 
prawnych 

- obowiązujące na 
części terytorium 
państwa

- obowiązujące na 
obszarze całego 
państwa

Sankc
ja  

Rodzaje norm postępowania 

W  każdym  państwie  poza  normami  prawnymi  stanowionymi  przez 
właściwe  organy  państwa  istnieją  także  inne  normy  określające 
postępowanie  ludzi  w  określonych  sytuacjach.  Są  to  normy 
obyczajowe i normy moralne.

Rodzaje norm 
postępowania 

Nawyk – norma 
wyznaczająca, jak w 
konkretnych 
przypadkach 
(sytuacjach) 
powinno się 
postępować.

Szczególnym 
rodzajem norm 
moralnych są 
normy religijne 
stanowione 
przez 
organizacje 
kościelne i 
różne związki 
wyznaniowe.

Norma moralna -  
uzasadnienie 
aksjologiczne 
(ocena czynów 
jako dobre lub złe) 
a nie, jak w 
przypadku norm 
obyczajowych,  
wytworzony i 
utrwalony 
powszechnie 
nawyk 
postępowania.

Norma prawna i moralna - 
różnice 

Prawo naturalne a prawo 
pozytywne 

Prawo naturalne to zbiór norm, które 
obowiązują  niezależnie  od  tego,  czy 
zostały  potwierdzone  i  uznane  przez 
władzę  państwową.  Ich  źródłem  jest 
wyznawany system wartości.

Prawo pozytywne to zbiór norm 
ustanowionych przez władzę publiczną, 
obowiązujących w danym państwie.

Prawo a moralność 

Prawo 

Moralność 

 

 

Prawo 

Moralność 

- Istnieją zachowania regulowane tylko
 przez normy moralne, np. zakaz donosicielstwa.

- Niektóre zachowania są regulowane tylko
 przez normy prawne, np. zasady podejmowanie 
czynności prawnych.

- Do zachowań regulowanych zarówno przez prawo,
  jak i moralność należy np. zakaz zabijania.

- Każde zachowanie regulowane przez prawo jest
 także regulowane przez moralność.

- Zakres czynności regulowanych przez prawo jest 
węższy niż regulowanych przez moralność.

Cechy państwa prawa 

Państwem prawa, zwanym również państwem praworządnym, określa 
się takie państwo, w którym stabilne prawo określa kompetencje, 
organizację organów władzy oraz ich stosunki z obywatelami i innymi 
podmiotami prawa. Przedstawiciele takiego państwa działają w 
granicach prawa, a także realizują zasadę równości obywateli wobec 
prawa. Obywatele mogą zaś czynić wszystko, czego prawo im nie 
zabrania. 

Cechy państwa 

prawa

Cechy państwa 

prawa

ustrój 

demokratyc

zny

ustrój 

demokratyc

zny

hierarchiczność 

systemu źródeł 

prawa

hierarchiczność 

systemu źródeł 

prawa

przestrzeganie 

procedur 

prawnych

przestrzeganie 

procedur 

prawnych

równość 

wobec 

prawa

równość 

wobec 

prawa

jasne i 

stabilne 

prawo

jasne i 

stabilne 

prawo

Zasada nullum crimen sine 
lege 

Zasada „nie ma przestępstwa bez przepisu prawa” jest 
fundamentalną zasadą państwa prawa. 
Oznacza ono, że:

• czyn zagrożony karą oraz samą karę należy opisać w ustawie,

• typy czynów zabronionych, przesłanki zastosowania sankcji 
przymusowych i odpowiedzialności, rodzaje i granice sankcji 
muszą być ściśle określone w ustawie,

• pociągnięcie do odpowiedzialności karnej jest uwarunkowane 
obowiązywaniem ustawy w chwili popełnienia czynu.

Wykładnia prawa 

Wykładnią prawa nazywa się czynność intelektualną, na podstawie 
której z treści przepisów prawnych są formułowane normy. Interpretacja 
(wykładnia) prawa poprzedza zastosowanie normy prawnej.

Wykładnia odbywa się według przyjętych zasad, zwanych regułami 
egzegezy prawniczej. 

Podstawowymi sposobami wykładni prawa są wykładnie:

• językowa,

• systemowa i funkcjonalna.

Pomocniczo zaś można stosować wykładnię:

• historyczną,

• porównawczą.

Wykładnia prawa 

Rodzaje wykładni ze względu na:

Dokonującego
Formalna – dokonywana przez organy państwa.
Autentyczna – dokonywana przez prawodawcę.
Legalna – dokonywana przez organ, któremu prawodawca przyznał kompetencje do 
interpretowania prawa.
Operatywna – dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy, organy administracji).
 Doktrynalna – dokonywana przez przedstawicieli nauk prawnych.
 Nieoficjalna – dokonywana przez prawników na potrzeby podejmowania decyzji przez 
różne podmioty.

Przyjęte metody
Językowa – treść przepisu zostaje ustalona na podstawie analizy języka, którym jest on 
wypowiedziany.
 Systemowa – normy wyprowadza się z systemu prawa, w którym funkcjonuje dana 
ustawa. Jej częścią jest wykładnia logiczna (zamiar prawodawcy jest wypowiedziany na 
podstawie zasad logiki).
 Celowościowa – uwzględnia cel, jaki dany przepis powinien zrealizować, bierze pod 
uwagę kontekst społeczny, ekonomiczny lub aksjologiczny. 

Efekt
 Dosłowna – dokonywana na podstawie różnych rodzajów wykładni.
 Rozszerzająca – polega na wyborze spośród znaczeń uzyskanych na podstawie różnych 
wykładni znaczenia szerszego niż uzyskane w wyniku wykładni językowej.
 Zawężająca – polega na wyborze spośród znaczeń uzyskanych na podstawie różnych 
wykładni znaczenia węższego niż uzyskane w wyniku wykładni językowej.

Reguły wnioskowań 
prawniczych 

Stosowanie wnioskowań prawniczych jest często nazywane wykładnią 
logiczną. Takie wnioskowanie polega na tym , że z obowiązywania 
określonej normy „X” ustala się logiczny wniosek o obowiązywaniu 
normy „Y”. Do typowych reguł wnioskowań prawniczych zaliczamy:

• rozumowanie a contrario – wnioskowanie z przeciwieństwa, 
polegające na założeniu, że norma nie stosuje się do sytuacji, do których 
nie odnosi się wprost,

• rozumowanie a simile – wnioskowanie przez analogię, 
przeciwieństwo rozumowania a contrario, polega na zastosowaniu do 
sytuacji nieuregulowanych przez przepisy – przepisów regulujących 
podobne sytuacje,

Reguły wnioskowań 
prawniczych 

• rozumowanie z celu na środki – opiera się na założeniu, że jeśli 
dozwolony jest cel, to środki do niego prowadzące także są dozwolone,

• wnioskowanie a fortiori – występuje w dwóch postaciach – z 
większego na mniejsze (komu wolno więcej, temu tym bardziej wolno 
mniej) oraz z mniejszego na większe (komu wolno mniej, temu tym 
bardziej nie wolno więcej),

• wnioskowanie reductio od ad absurdum – sprowadzenie do 
absurdu, oznacza, że jeżeli w wyniku rozumowania dochodzimy do 
nonsensownych wniosków, to należy tego rozumowania zaniechać.

ZAPAMIĘTAJ ! 

ZAPAMIĘTAJ ! 

Norma prawna w 
swojej treści zawiera:

- zakaz, np. kobiety w 
ciąży nie wolno…

- nakaz, np. dziecko 
pozostające pod 
władzą rodzicielską 
winno rodzicom 
posłuszeństwo…

- upoważnienie, np. 
jeżeli w gwarancji nie 
zastrzeżono innego 
terminu, termin 
wynosi jeden rok…

Przepis 
prawny  - nie 
posiada 
typowych dla 
norm prawnych 
wyrazów:

- „ jest 
zobowiązany”

- „ powinno być”

- „należy”

- „jest 
zabronione”

- „podlega 
karze”