plik

I. 5.

NORMA PRAWNA A PRZEPIS PRAWNY

I.5. A.

Zakres pojęciowy.

Podstawowe znaczenie dla prawidłowego posługiwania się w codziennym życiu (a także
pracy zawodowej) obowiązującymi aktami prawnym ma umiejętność rozróżnienia pojęć

normy prawnej

przepisu prawnego

- tak często mylonych ze sobą lub używanych zamiennie.

Co  gorsze,  niezrozumienie  tych  pojęć  najwyraźniej  widać    nie  tylko  wśród  tzw.
"zwyczajnych"  obywateli,  ale  -  co  najbardziej  widoczne  -  u  serwujących  nam  mylne
informacje dziennikarzy, przedstawicieli życia gospodarczego i polityki.

Najważniejsze jest zatem , aby zapamiętać , że:

POJĘCIA NORMY PRAWNEJ I PRZEPISU PRAWNEGO NIE SĄ TOŻSAME

Pojęcie normy prawnej jest pojęciem szerszym niż pojęcie przepisu prawnego, co obrazuje
poniższy schemat:

I.5. B.

Norma prawna.

a/ Definicja normy prawnej.

NORMA PRAWNA

1. WYNIKAJĄCA Z PRZEPISÓW PRAWNYCH REGUŁA

  POSTĘPOWANIA,
2. WYDANA LUB USANKCJONOWANA PRZEZ
  PAŃSTWO,
3. ZAGWARANTOWANA PRZYMUSEM PAŃSTWOWYM.

NORMA
PRAWNA

PRZEPIS
PRAWNY

b/ Charakter normy prawnej.

Norma prawna wykazuje następujące cechy:

* ma charakter ogólny

(a nie indywidualny)

- oznacza to, że nie wskazuje swojego indywidualnego adresata, dotyczy bowiem

ogółu osób, które znajdą się w sytuacji przez nią przewidzianej;

- inaczej mówiąc: każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez tę normę, ma

obowiązek zachować się zgodnie z jej brzmieniem;

* ma charakter dwustronny

( a nie jednostronny)

- oznacza to, że z danej normy wynika zarówno obowiązek - dla jednego z

adresatów, jak i uprawnienie - dla drugiego z adresatów;

- jednej osobie przysługuje wynikające z danej normy uprawnienie, natomiast na

drugiej ciąży wynikający z tej samej normy obowiązek;

- taka relacja pomiędzy uprawnieniem (prawem) a obowiązkiem nazywana jest

korelacją, uprawnienie jednego z adresatów normy jest korelatem drugiego z
adresatów tej samej normy;

* odnosi się tylko do czynów i słów człowieka

- oznacza to, że norma prawna może dotyczyć tylko tych działań człowieka, które

dostrzegane są na zewnątrz poprzez zmysły;

- norma prawna nie ingeruje w sferę psychiki ludzkiej;

* jest zagwarantowana przymusem państwowym

- oznacza to, że na straży jej przestrzegania stoi państwo poprzez swój aparat

przymusu (np. policję, wojsko, służby porządkowe itp.).

c/ Budowa normy prawnej.

Norma prawna składa się z trzech elementów:

  hipotezy,
  dyspozycji,
  sankcji.

HIPOTEZA

- określa:
 sytuację, w której dana norma prawna ma zastosowanie

oraz

 adresata tej normy - tj. do kogo się ona odnosi.

DYSPOZYCJA

- wskazuje, jak w sytuacji opisanej w hipotezie powinien zachować się
adresat danej normy.

SANKCJA

- określa negatywne skutki jakie dosięgną adresata danej normy
  prawnej, jeżeli w sytuacji opisanej w hipotezie zachowa się w sposób
  niezgodny z dyspozycją.

Schemat budowy normy prawnej:

N O R M A P R A W N A

Poniżej na takim samym schemacie umieszczono przykładową normę prawną - z rozbiciem
na jej wszystkie elementy.

HIPOTEZA

adres

tua

cja

SANKCJA

yjn

nie

aż

śc

DYSPOZYCJA

owiązek

ią

rawnien

nak

zak

Schemat budowy konkretnej, przykładowej normy prawnej:

"UMOWA DOTYCZĄCA PRZENIESIENIA PRAWA WŁASNOŚCI NIERUCHOMOŚCI

MUSI BYĆ ZAWARTA W FORMIE AKTU NOTARIALNEGO, POD RYGOREM

NIEWAŻNOŚCI."

(norma prawa cywilnego)

te rodzaje sankcji

w tym przypadku

nie występują

na stronach czynności

strony mają prawo wzajemnie

prawnej ciąży obowiązek

wymagać zachowania określonej

zachowania określonej

formy czynności prawnej

formy tej czynności

przeniesienie własności
nieruchomości w innej
formie skutkuje
nieważnością  tej  czynności
prawnej

prawo wymaga aby była to forma

nie wolno przenosić własności

aktu notarialnego

nieruchomości w innej formie niż

akt notarialny

"jeżeli ktokolwiek

przenosi własność

nieruchomości"

"w przeciwnym

wypadku umowa

będzie nieważna"

"musi to uczynić

w formie aktu

notarialnego"

aż

owiązek

ią

rawnien

yjn

nie

aż

śc

nak

zak

d/ Rodzaje norm prawnych.

Najważniejsze znaczenie w systemie prawa odgrywają dwa, niżej wymienione rodzaje norm.
Kryterium ich rozróżnienia stanowi ich charakter i moc obowiązująca.

Rozróżniamy więc:



normy

IMPERATYWNE

- inaczej:

BEZWZGLĘDNIE OBWIĄZUJĄCE



normy

DYSPOZYTYWNE

- inaczej:

WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE

NORMY IMPERATYWNE

-jak wskazuje na to ich zamienna nazwa

, obowiązują

bezwzględnie, tj. niezależnie od woli swoich adresatów.
Zawierają  bezwzględny  (niepodważalny)    nakaz
państwa,  określonego  zachowania  się  w  danej  sytuacji,
od  którego  to  nakazu  adresaci  tych  norm  nie  mogą  się
uchylić.  Każde  odstępstwo  od  nakazanego  sposobu
postępowania  jako  naruszenie  prawa  pociąga  za  sobą
zastosowanie przewidzianej dla danej normy sankcji.

Przykłady:
  norma prawa konstytucyjnego:

"każdy ma zagwarantowaną przez państwo wolność
wyznania i prawo jej obrony oraz dochodzenia swoich
uprawnień w razie ich naruszenia w sposób przewidziany
prawem";

 (państwo nie może żadnemu ze swych obywateli

odmówić prawa wyznawania wybranej przez niego
religii);

 norma prawa karnego:

"nie wolno kraść, bo każdy kto popełni przestępstwo
kradzieży podlega karze określonej w Kodeksie
karnym";

 norma prawa finansowego:

"zysk

osiągany

przez

przedsiębiorcę

podlega

opodatkowaniu, a w razie nieuiszczenia podatku podmiot
zobowiązany podlega karze określonej w Kodeksie
karnym skarbowym"

Normy imperatywne

stanowią większość norm obowiązujących w systemie prawnym.

Występują    przede  wszystkim  w  tych  gałęziach  prawa,  w  których  brak  równości  stron
stosunku  prawnego  -  jedną  ze  stron  jest  bowiem  państwo    lub  jednostka  samorządu
terytorialnego.  Te  gałęzie  prawa  to  :  prawo  konstytucyjne,  administracyjne,  finansowe  i
karne. Trzeba jednak pamiętać, że także w innych gałęziach (jak prawo cywilne) spotykamy -
i to w przewadze - ten rodzaj norm.

bezwzględnie obowiązujące

NORMY DYSPOZYTYWNE

-jak wskazuje na to ich zamienna nazwa

, pozwalają

swoim adresatom na odmienne od ich brzmienia
uregulowanie danej kwestii w umowie.
Tak więc strony umowy zobowiązane są do zachowania
się zgodnie z normą dyspozytywną tylko wtedy, gdy w
swojej umowie nie określiły tego zachowania inaczej.

Przykład:

 norma prawa cywilnego:

"wykonawcy dzieła należy się wynagrodzenie po jego
wykonaniu"

ale strony umowy mogą ustalić inny termin zapłaty
wynagrodzenia, np. połowę w formie zaliczki i połowę
po odebraniu dzieła.

Normy dyspozytywne

występują najczęściej tam, gdzie pozycja stron stosunku prawnego jest

równorzędna względem prawa (jak w gałęzi prawa cywilnego).
Pomimo  przyznanej  stronom  takiego  stosunku  prawnego  swobody  do  samodzielnego
kształtowania jego treści, normy te odgrywają bardzo istotną i potrzebną rolę.
Można  się  bowiem  spodziewać,  że  np.  strony  umowy  chętniej  uregulują  jakieś  zagadnienie
odmiennie  niż  norma  prawna  w  sytuacji  gdy  takie  umowne  uregulowanie  będzie    dla  nich
korzystniejsze.
Natomiast  w  wypadku,  gdy  nie  uda  im  się  dojść  do  kompromisu  co  do  korzystniejszych
rozwiązań, chętniej będą skłonne stosować normę dyspozytywną.
Istnienie  norm  dyspozytywnych  pozwala  także  stronom  uniknąć  zbędnej  i  uciążliwej
drobiazgowości i szczegółowości w zapisach odzwierciedlających treść czynności prawnych
(np. w umowach). Nie  ma bowiem  potrzeby  każdorazowego wpisywania danych zagadnień
do treści umowy, skoro, w razie braku takiego zapisu - i tak, niejako "automatycznie" - znajdą
zastosowanie normy dyspozytywne (specjalnie w tym celu przygotowane przez prawodawcę).
Ma  to  ogromne  znaczenie,  biorąc  pod  uwagę  ilość  czynności  prawnych  dokonywanych
każdego dnia.

względnie obowiązujące

I.5. C.

Przepis prawny.

Definicja:

PRZEPIS PRAWNY -

to elementarna, najmniejsza część aktu normatywnego
(np. ustawy). Stanowi  materialny przejaw istnienia treści (całej
lub części) normy prawnej.
Czytając  jakikolwiek  akt  prawny  -  np.  Konstytucję,  Kodeks
cywilny itd. - widzimy właśnie przepisy, a nie normy prawne.
Tak  więc  można  powiedzieć,  że  normy  prawne  są  niejako
"zakodowane"  w  treści  poszczególnych  przepisów  prawnych  -
dopiero  po  ich  "odkodowaniu"  i  odnalezieniu  wszystkich
elementów

mamy do czynienia z normą prawną.

Najczęściej w nauce prawa pojęcie przepisu prawnego
utożsamia się z jednym zdaniem gramatycznym .

Może być nim: artykuł, ustęp, paragraf, punkt, podpunkt.

PODZIAŁ PRZEPISÓW PRAWNYCH

K r y t e r i a p o d z i a ł u:

Ze względu na sposób określenia zachowania adresata:

nakazujące

/np. płacić podatki/;

zakazujące

/np. kradzieży/;

dozwalające

- inaczej: przyzwalające, zezwalające, uprawniające, upoważniające

/np. przysposobić dziecko/;
zalicza się do nich przepisy:

uchylające poprzednie zakazy,

formułujące zezwolenia na działanie (tzn. wyznaczające wolność czynienia
czegoś chronioną szczególnym zakazem ingerencji innych osób,

ściśle rozgraniczające czyny objęte zakazem lub nakazem od czynów
obojętnych.

W/w przepisy ze względu na sposób wyznaczania zachowania można określić jako przepisy

wyznaczające bezpośrednio zachowanie adresatów

/inaczej: przepisy podstawowe/.

Tak więc:

II.

Ze względu na sposób wyznaczania zachowania przez przepisy:

przepisy bezpośrednio wyznaczające zachowanie swoich adresatów

- określają one

jakie zachowanie jest obowiązkowe /nakazane/, dozwolone albo zabronione oraz wskazują

a więc: HIPOTEZY, DYSPOZYCJI i SANKCJI.

jak adresat ma się zachować w sposób umożliwiający rozstrzygnięcie zgodności albo
niezgodności z danym przepisem.

Zachowania te mogą mieć postać działań lub zaniechań, w związku z tym można je
podzielić na:

wyznaczające bezpośrednio działania

/np. art. 415 k.c - obowiązek naprawienia

szkody/,

wyznaczające bezpośrednio zaniechania

/np. karalność nieudzielenia pomocy/,

wyznaczające jednocześnie działania i zaniechania

/np. nieumyślne spowodowanie

śmierci/.

przepisy pośrednio wyznaczające zachowanie adresatów

/bardzo różnorodne pod

względem formy i funkcji/ - wyznaczają one zachowania adresatów łącznie z tymi
przepisami, do których się odnoszą;

Wyróżniamy wśród nich:

A.

przepisy określające doniosłe fakty polityczne, społeczne i gospodarcze

/np. art. 1, 2

Konstytucji RP/,

reguły o charakterze organizacyjnym

- przepisy wyznaczające struktury organizacyjne

/np. określające skład sądu, ilość obrońców itp./,

przepisy kształtujące kompetencje

- /np. "przysposobienie dziecka następuje przez

orzeczenie sądu opiekuńczego na żądanie przysposabiającego - art. 177 § 1 k.r.o/,

przepisy dotyczące innych przepisów

- tzw. "przepisy o przepisach prawnych",

które z kolei dzielą się na:



przepisy ustalające znaczenia wyrażeń użytych w innych przepisach

, czyli

tzw.

definicje legalne

/np. art. 155 kk - słowniczek/

- ich celem jest precyzowanie treści określonych nazw użytych w tekście
prawnym,  zwłaszcza  gdy  użyte  terminy  są  w  języku  potocznym  wieloznaczne;
przepisy  te  mogą  uściślać  znaczenia  zwrotów  tylko  na  użytek  określonego  aktu
prawnego, bądź też całej gałęzi prawa, albo nawet jeszcze szerzej - dla wszystkich
obowiązujących przepisów, w których termin ten występuje;
-  wyznaczają  one  zachowanie  pośrednio,  tj.  poprzez  te  przepisy,  w  których
wyrażenia zdefiniowane są użyte.



przepisy dotyczące obowiązywania innych przepisów



derogacyjne, inaczej: uchylające obowiązywanie innych przepisów,
-

wyraźne

- tj. takie, które uchylają obowiązywanie konkretnie

  i wyczerpująco powołanych w nich przepisów prawnych bądź całych
  aktów normatywnych /np.: "Traci moc rozporządzenie Ministra
  Sprawiedliwości z dnia 7 listopada 1956 r. o rejestrze ukaranych za
  niektóre wykroczenia"/;
-

dorozumiane

- tj. takie, które uchylają przepisy, bez konkretnego ich

wymienienia, poprzestając na ogólnikowym sformułowaniu /np.: "Tracą
moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą". /;



kolizyjne - rozstrzygające o obowiązywaniu jednego z dwóch przepisów
/albo jednej z dwóch grup przepisów/ w sytuacji gdy ten sam typ

zachowań jest różnie przez nie regulowany /np.: "O możności zawarcia
małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste -
art. 14 Prawa międzynarodowego prywatnego /;



niektóre przepisy przejściowe - szczegółowo regulujące zakres stosowania
nowych przepisów w sprawach dotyczących stosunków prawnych
ukształtowanych w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa /np.:
art. 4 kk z 1997 r./;



inne  przepisy  wprowadzające  -  dokonujące  odpowiednich  zmian  w
przepisach  treściowo  związanych  z  nowymi  regulacjami  /np.:  o  zmianie
nazwy jakiegoś organu lub instytucji/;



przepisy odsyłające do innych przepisów

III.

Ze względu na stopień konkretności w określaniu sposobu zachowania się:

przepisy konkretne

- samodzielne, które wprost wskazują sposób zachowania się

/np. obowiązek zapinania pasów bezpieczeństwa, zakaz posiadania narkotyków i środków
odurzających, nakaz rozliczenia się z urzędem skarbowym w określonym terminie/,

przepisy odsyłające

- nie wskazują wprost sposobu postępowania, lecz odsyłają po

informacje na ten temat do innych już obowiązujących przepisów samodzielnych (chodzi
o uczynienie tekstu zwięźlejszym, skrócenie go poprzez unikanie powtórzeń),
rozróżniamy wśród nich:
-

przepisy odsyłające wyraźne

- w których, w celu uniknięcia powtórzeń, przywołane są

konkretne przepisy prawne poprzez podanie ich numeru lub litery /np.: "W przypadkach
wymienionych w art. 12 § 2 decyzja może być stronom ogłoszona ustnie" - art. 101 § 2
kpa/;

- przepisy odsyłające dorozumiane

- które nie powołują konkretnych przepisów prawnych, a

jedynie poprzestają na ogólnym sformułowaniu o konieczności "odpowiedniego
stosowania prawa" /np.: "Do zamiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży" - art.
690 kc/;

przepisy blankietowe

- nie regulują wprost sposobu postępowania, lecz wskazują na

przyszłe przepisy, które unormują te kwestie konkretnie; z reguły wskazują także organ,
który odpowiednie przepisy powinien wydać /np. "Mi8nister Zdrowia określi w drodze
rozporządzenia wykaz leków refundowanych..."/

Wszystkie wskazane wyżej podziały nie są niestety wyczerpujące. W podanych powyżej podziałach
nie mieszczą się np.:

Klauzule generalne

- przepisy zawierające odesłanie - lecz nie do innych przepisów ale - do ocen

podmiotów stosujących lub interpretujących prawo; od ocen tych uzależniona zostaje decyzja w
sprawach określonego rodzaju /np. "czynność prawna sprzeczna z (...) zasadami współżycia
społecznego jest nieważna"/. Nie może być to ocena dowolna, lecz zgodna z oficjalnie i powszechnie
przyjmowaną skalą wartości.

IV.

Ze względu na przynależność do poszczególnych gałęzi prawa:

1.  przepisy prawa konstytucyjnego,
2.  przepisy prawa administracyjnego,
3.  przepisy prawa cywilnego,
4.  przepisy prawa karnego,
5.  przepisy prawa pracy -   itd.

Ze względu na szerokość zakresu regulacji:

lex generalis

przepisy ogólne

- odnoszące się do ogółu adresatów /np. "Kto zabija

człowieka podlega karze..."/

lex specjalis

przepisy specjalne

- odnoszące się do wybranego kręgu adresatów /np.

"Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu podlega
karze ..."/.

VI.

Ze względu na możliwość zastosowania przepisów:

przepisy bezwzględnie obowiązujące - ius cogens

- ich zastosowanie jest niezależne od

woli adresatów i nie mogą być one przez strony zmieniane /np. "terminy przedawnienia
nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną " - art. 119 k.c./;

przepisy względnie obowiązujące - ius dispositivum

- ich zastosowanie do określonego

stanu faktycznego jest uzależnione od woli stron; przepisy te z reguły stosuje się dopiero
wówczas, gdy strony nie unormowały swojego zachowanie w danej sytuacji inaczej /np.
"Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia
wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba, że przepis szczególny stanowi
inaczej, chyba, że strony inaczej postanowiły" - art. 510 k.c./.

VII.

Z punktu widzenia przedmiotu /treści/ regulacji oraz miejsca przepisów w akcie

normatywnym:

przepisy wstępne

- określają zakres stosunków społecznych regulowanych danym aktem

normatywnym, ewentualnie zakres stosunków wyłączonych spod jego działania (wyjątki),
a także zawierają wyjaśnienia niektórych używanych w tekście pojęć oraz skrótów;
przepisy te formułują również zasady wspólne dla wszystkich pozostałych przepisów /np.:
"Kodeks postępowania administracyjnego normuje postępowanie w indywidualnych
sprawach z zakresu administracji państwowej" - art. 1 k.p.a./;

przepisy szczegółowe

- zawierają konkretne regulacje danych stosunków społecznych /np.:

"Jeżeli czas trwania najmu lokalu nie jest oznaczony, a czynsz jest płatny miesięcznie,
najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec miesiąca
kalendarzowego" - art. 688 k.c./;

przepisy przejściowe

- regulują oddziaływanie przepisów nowego aktu normatywnego na

stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa; chodzi o takie
kwestie jak np. sposób zakończenia postępowań w sprawach będących w toku, utrzymanie
w mocy przez określony czas tych instytucji prawnych, które likwiduje nowy akt prawny,
sposób powoływania organów, których utworzenie przewiduje nowy akt normatywny,
itp.;

przepisy końcowe

- to przepisy derogacyjne, przepisy o wejściu w życie aktu, w razie

potrzeby także przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej wydawanego aktu.

UWAGA:

Teksty prawne zawierają także takie elementy, które nie są zaliczane do przepisów prawa w przyjętym
wyżej rozumieniu tego terminu.

W tej grupie wymienić można:

tytuł

- który składa się z oznaczenia rodzaju aktu, jego daty oraz przedmiotu regulacji /np.:

"Kodeks karny. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r."/;

podstawę prawną aktu

- czyli przepis, w którym upoważniono dany organ państwa do

wydania określonego aktu /np.: "Na podstawie art. 179 § 4 i art. 219 Kodeksu pracy Dz.U.
(...) zarządza się co następuje..."/;

nazwy, którymi opatrywane są wewnętrzne podziały aktu

/np. część, dział, tytuł, rozdział

itp./

4. ewentualnie -

wstęp

do aktu normatywnego, czyli tzw.

preambułę

lub

arengę wstępną

. -

którą  umieszcza  się  w  aktach  normatywnych  o  szczególnie  doniosłym  znaczeniu
politycznym,  społecznym  i  gospodarczym;  najczęściej  wyjaśnia  się  w  niej  cele,  jakim
regulacja  powinna  służyć,  czasem  także  okoliczności  wydania  aktu  /np.  preambuła
Konstytucji RP z 1997 r./.