Ochrona zasobów
genetycznych roślin
uprawnych
Ochrona zasobów
genetycznych roślin
uprawnych
Występujący na terenie Polski przodkowie
dzisiejszych roślin uprawnych to głównie
gatunki z rodzaju Prunus (do rodzaju tego
należą gatunki określane zwyczajowymi
nazwami jako: brzoskwinia, czeremcha,
czereśnia, laurowiśnia, morela, wiśnia,
śliwa), a także sałata kompasowa
(Lactuca serriola) – przodek sałaty.
Ałycza (mirabelka) -
Prunus
Wiele ważnych gatunków
leczniczych występuje
pospolicie na stanowiskach
naturalnych, np. krwawnik
pospolity (Achillea
millefolium), czy kosaciec
syberyjski (Iris sibirica).
Achillea
millefolium L.
krwawnik pospolity
Kosaciec syberyjski Irys - Iris sibirica
Istnieje wiele gatunków,
które stanowią potencjalne
źródło różnorodności
biologicznej dla rolnictwa,
lecz nie są wykorzystywane.
Należą do nich rośliny
pastewne z rodzajów
wyczyniec (Alopecurus),
stokłosa (Bromus), lucerna
(Medicago) i koniczyna
(Trifolium).
wyczyniec
alopecurus
pratensis
stokłosa
Bromus
catharticus
lucerna
Medicago sativa
or Alfalfa
koniczyna
Trifolium
hybridum plant
W przyrodzie występuje
również grupa gatunków
dzikich, które mogłyby
wykorzystane jako rośliny
ozdobne, np. cebulica
dwulistna (Scilla bifolia),
azalia pontyjska (Azalia
pontica) czy chryzantema
Zawadzkiego (Dendranthema
Zawadskii).
cebulica dwulistna Scilla
bifolia Linné
Azalia pontyjska
Azalea pontica
Chrysanthemum
zawadskii
We florze polskiej tylko 68 % roślin
nasiennych stanowią gatunki
rodzime, natomiast pozostałe 32 %
to gatunki obce, które mogą
stanowić zagrożenie dla rodzimej
flory. Wiele gatunków jest też
obecnie zagrożonych w związku ze
zmianami w tradycyjnej gospodarce
rolnej (np. zanikanie chwastów
związanych z uprawą lnu).
Flora naczyniowa Polski
wynosi obecnie około 2500 –
3000. Około 400 gatunków to
rośliny o potencjalnym
znaczeniu użytkowym.
Z upraw ustępują takie
gatunki, jak: proso zwyczajne
(Panicum miliaceum),
lnicznik siewny (Camelina
sativa), rzepik (Brassica
campestris var. typica),
esparceta siewna
(Onobrychis vicifolia) i inne.
proso zwyczajne
Panicum
miliaceum
lnicznik siewny
Camelina sativa
(esparceta
siewna)
(Onobrychis vicifolia
Scop
Podobnie zanikają w uprawie
polskie odmiany traw
pastewnych oraz roślin
motylkowych, np. komonica
zwyczajna (Lotus
corniculatus), koniczyna
szwedzka (Trifolium
hybridum) czy przelot
pospolity (Anthyllis
vulneraria).
komonica
zwyczajna Lotus
corniculatus L
koniczyna
szwedzka
Trifolium
hybridum
plant
przelot pospolity
Anthyllis vulneraria
Ulepszanie roślin wymaga
oceny ważnych cech
użytkowych roślin i ich
zasobów genowych.
Zarejestrowanie nowej
odmiany wymaga jej
dokładnego opisu zgodnie z
wymogami UPOV
(International Union for
Protection of New Varieties of
Plants).
W okresie 1986 – 1995 rejestrowano
rocznie około 30 – 32 odmian, a w latach
1996 – 2000 liczba ta wzrosła do 50,
jednak głównie przez rejestrację odmian
zagranicznych. Największy wzrost można
zaobserwować w liczbie odmian zbóż.
Pojawiły się pierwsze polskie odmiany
mieszańcowe żyta, uzyskano cały szereg
odmian pszenic jakościowych i
chlebowych, wyprodukowano odmiany
bezłuskowe owsa.
W celu zachowania zróżnicowania
genetycznego roślin użytkowych
został stworzony Polski Bank Genów,
który gromadzi zasoby genowe
pochodzące z kraju. Charakterystyka
obiektów gromadzonych w bankach
genów zawiera cechy łatwo
rozpoznawalne o wysokim stopniu
odziedziczalności.
Wśród wszystkich materiałów
znajdujących się w banku
genów, 28 % stanowią trawy,
a szczególnie ich różne
ekotypy, nad którymi
prowadzone są liczne
badania.
Gatunki objęte dotacją
Pszenica płaskurka (Triticum
dicoccum Schrank)
• Pszenica płaskurka (Triticum dicoccum
Schrank) - gatunek uprawny pszenicy jarej.
• Roślina ta jest jedną z najstarszych form. Jej
ślady znajdowano w grobach i
zabudowaniach człowieka
przedhistorycznego.
• Kłos płaski, wąski i łamliwy, dwuziarnisty. Z
ziarna przyrządza się kaszę i mąkę do
wypieku placków.
• Uprawiana w Kraju Zakaukaskim i Republice
Tatarskiej
Pszenica płaskurka (Triticum
dicoccum Schrank)
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa jednoliścienne
• Rząd wiechlinowce
• Rodzina wiechlinowate
Pszenica płaskurka (Triticum
dicoccum Schrank)
Pszenica samopsza (Triticum
monococcum L.)
• Pszenica samopsza (Triticum monococcum
L.) gatunek zbóż z rodziny wiechlinowatych.
• Ziarno zebrane w wąskim spłaszczonym
kłosie. Kłos ościsty, dwurzędowy z bródką.
Słoma bardzo delikatna.
• Gatunek znany, stary, uprawiany już dawniej
na obszarach od Atlantyku aż po Persję.
Dzisiaj, jako mało plenna, jest rośliną
uprawianą już rzadko na górzystych terenach
Zakaukazia
• Ziarno musi zostać poddane łuskaniu (oraz
ewentualnie bieleniu), aby mogło nadawać się
do spożycia.
Pszenica samopsza (Triticum
monococcum L.)
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa jednoliścienne
• Rząd wiechlinowce
• Rodzina wiechlinowate
• Rodzaj pszenica
Pszenica samopsza (Triticum
monococcum L.)
Proso zwyczajne, proso właściwe
(Panicum miliaceum L.)
• Proso zwyczajne, proso właściwe (Panicum miliaceum L.) –
gatunek roślin jednorocznych należący do rodziny
wiechlinowatych. Pochodzi z Azji. Zaliczane do najstarszych roślin
uprawnych.
• Charakterystyka: Kwiaty
• Kłosek zawiera jeden kwiat płodny i jeden szczątkowy – pręcikowy.
• Owoce
• Ziarniaki tkwią w twardych plewkach.
• Zastosowanie: Roślina uprawna: uprawiane dawniej w całej
Europie na kaszę jaglaną, dziś rzadko już spotykane. Obecnie na
szerszą skalę uprawiane jest jeszcze w południowej części Rosji, w
zachodniej i środkowej Azji, w północnych Indiach, Chinach i
Japonii. Kasza zawiera dużo białka (14%), słoma ma znaczenie
jako pasza.
• Zmienność: Podgatunki prosa zwyczajnego:
• proso rozpierzchłe (Panicum miliaceum ssp. effusum)
• proso skupione (Panicum miliaceumm ssp. compactum)
proso zwyczanje
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa jednoliścienne
• Rząd wiechlinowce
• Rodzina wiechlinowate
• Rodzaj proso
• Gatunek proso zwyczajne
Proso zwyczajne, proso właściwe
(Panicum miliaceum L.)
Owies szorstki (Avena strigosa
Schreb.)
• Owies szorstki (Avena strigosa
Schreb.) był uprawiany w Polsce do
roku 1950. Obecnie znany jest
wyłącznie jako chwast zbóż jarych.
Owies szorstki (Avena strigosa
Schreb.)
krzyca
• krzyca
• jeden z gatunków żyta; wieloletnia
roślina pastewna, uprawiana na
zielonkę (w Polsce głównie na
Podhalu); żyto krzyca; krzewica
LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna
(Camelina sativa)
• LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna
(Camelina sativa)
• roślina oleista z rodziny kapustowatych
(krzyżowych); z Azji przywędrowała do
środk. i płd. Europy; w Polsce pospolita,
traktowana jako chwast; wys. do 80 cm,
żółte kwiaty; ekstrahowany z nasion l.s.
olej stanowi surowiec do produkcji mydła,
pokostu, ma też właściwości
rozgrzewające.
LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna
(Camelina sativa)
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd kaparowce
• Rodzina kapustowate
• Rodzaj lnicznik
LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna
(Camelina sativa)
Komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr)
• Charakterystyka
• Pokrój: Roślina wieloletnia dorastająca do 60–80 cm długości. Gatunek
bardzo podobny do komonicy zwyczajnej.
• Łodyga: Rozgałęziona, rozesłana lub podnosząca się, wewnątrz pusta.
• Liście: Podłużne pierzaste, pięciolistkowe, z których trzy górne listki są
odwrotnie jajowate, a w dolnej partii znajdującej się tuż przy łodydze dwa
listki trójkątne lub ukośnie owalne przesunięte do nasady ogonka liściowego.
• Kwiaty: Kwiatostan 8–14 kwiatowy, na długiej szypułce. Kwiaty motylkowe,
żółte, łódeczka zaokrąglona na grzbiecie i stopniowo zwężająca się w
dzióbek. Kielich o ząbkach równowąskolancetowatych. Kwitnie w czerwcu i
lipcu.
• Owoce: Równowąskie i obłe strąki o długości 2–3 cm, wystające z kielicha,
przy dojrzewaniu śrubowato skręcające się.
• Biotop, wymagania: Znosi dobrze surowy klimat. Występuje na stanowiskach
wilgotnych. Rośnie doskonale na podmokłych łąkach oraz torfowiskach. W
klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O.
Molinietalia [1]
• Zastosowanie: Roślina pastewna uprawiana na paszę zieloną. Nadaje się
doskonale do wysiewania na podmokłe łąki i torfowiska.
• Dostarcza pszczołom nektaru i pyłku.
Komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr)
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgroma danasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd bobowce
• Rodzina bobowate
• Rodzaj komonica
• Gatunek komonica błotna
Komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr)
Nostrzyk biały (Melilotus alba)
•
gatunek rośliny dwuletniej z rodziny bobowatych (Fabaceae Lindl., dawniej zwanych
motylkowatymi). Występuje w stanie dzikim w Europie, Azji. W polskiej florze jest
archeofitem. Jest u nas pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich.
•
Morfologia
•
Łodyga: Wzniesiona, naga w górze lekko owłosiona. Wysokość 30–150 cm.
•
Liście: O trzech listkach rombowatojajowatych (dolne) lub lancetowatych (górne),
nieregularnie ząbkowanych. Posiadają szczeciniaste, całobrzegie przylistki.
•
Kwiaty: O długości 4–5 mm, białe, drobne, zebrane po kilkadziesiąt w luźne grona,
wyrastające z kątków liści. Kwiaty motylkowe. Ich skrzydełka mają tę samą długość
co łódeczka, lub są nieco tylko dłuższe, żagielek dłuższy od łódeczki. W słupku 2–4
zalążki. Kwitnie od czerwca do października.
•
Owoce: Siatkowato-żyłkowany strąk jedno-dwunasienny, po dojrzeniu czarniawy. Ma
długość 3–3,5 mm. Nasiona jajowate z wyraźnie widocznym, odstającym korzonkiem.
Barwy zielonkawej lub żółtawobrunatnej, z wiekiem ciemniejące. Powierzchnia
gładka, bez połysku. Długość 2–2,5 mm, szerokość 1,5–2 mm, grubość 1 mm. Pachną
kumaryną.
•
Ekologia: Porasta suche wzgórza, zarośla, rowy, przydroża. W klasyfikacji zbiorowisk
roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Onopordetalia, Ass. Echio-Meliloteum.
•
Zmienność: Tworzy mieszańce z nostrzykiem żółtym
•
Roślina uprawna: bywa uprawiany na zielony nawóz, rzadziej na paszę.
•
Należy do najlepszych roślin miododajnych w naszym klimacie. Bywa bardzo licznie
odwiedzany przez pszczoły miodne. Wydajność miodowa z 1 ha wynosi 300–600 kg
Nostrzyk biały (Melilotus alba)
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd bobowce
• Rodzina Bobowate
• Rodzaj nostrzyk
• Gatunek nostrzyk biały
Nostrzyk biały (Melilotus alba)
sałata łodygowa Lactuca
sativa
• sałata łodygowa była popularna w Polsce w latach
60., szczególnie w okolicach Krakowa, i nosiła
regionalną nazwę "głąbik krakowski". Dziś jest prawie
zapomniana. Wyglądem przypomina ona sałatę
masłową w okresie kwitnienia, częściami jadalnymi są
zgrubiały pęd główny i pędy kwiatostanowe, zbierane
przed rozwinięciem kwiatów. Sałata łodygowa ma
małe wymagania klimatyczne, nie lubi jednak upałów
i suszy.
• Amatorska odmiana sałaty, której częścią
konsumpcyjną jestsoczysta łodyga dł. 25-30 cm,
barwy jasnozielonej. Można ją spożywać na surowo,
po zakiszeniu lub ugotowaniu. Odmiana nadaje się do
uprawy wiosennej i letniej.
sałata łodygowa Lactuca
sativa
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd astrowce
• Rodzina Astrowate
• Rodzaj sałata
sałata łodygowa Lactuca
sativa
Lędźwian siewny (Lathyrus
sativus)
• znany był już w starożytnym Egipcie, Cesarstwie
Rzymskim oraz w krajach Dalekiego Wschodu.
Gatunek ten pochodzi z rejonu Morza
Śródziemnego. W Polsce cechy botaniczne
lędźwianu siewnego zostały opisane przez Kluka
(XVIII w.), a następnie przez Kowalskiego (XIX
w.). Gatunek ten znany jest także w naszym
kraju jako groszek, groch płaski, biały,
soczewica podlaska lub ruska. Rośliny lędźwianu
siewnego charakteryzują się dużą odpornością
na przymrozki, choroby grzybowe i szkodniki
(szczególnie na pachówkę strąkóweczkę) oraz
rzadko spotykaną wśród roślin strączkowych
tolerancją wobec rodzaju gleby.
Lędźwian siewny (Lathyrus
sativus)
» Systematyka wg Reveala
» Domena jądrowce
» Królestwo rośliny
» Podkrólestwo naczyniowe
» Nadgromada nasienne
» Gromada okrytonasienne
» Klasa Rosopsida
» Rząd bobowce
» Rodzina bobowate
» Rodzaj groszek
Lędźwian siewny (Lathyrus
sativus)
Soczewica jadalna (Lens
culinaris Medik.)
•
Soczewica jadalna (Lens culinaris),
gatunek z rodziny
bobowatych
, stara roślina
uprawna (wzmianki w Biblii), pochodząca
prawdopodobnie z Bliskiego Wschodu,
rozpowszechniona w basenie Morza
Śródziemnego już 2 tys. lat p.n.e. Obecnie
uprawiana głównie w Indiach, Bangladeszu,
Turcji, Egipcie, a także w USA. Dojrzałe
nasiona, zawierające ok. 25% białka i 60%
węglowodanów, spożywane są najczęściej
gotowane, miele się je też na mąkę
.
• W Polsce jest uprawiana, czasami (rzadko)
dziczejąca (efemerofit).
Soczewica jadalna (Lens
culinaris Medik.)
• Charakterystyka Łodyga: Wzniesiona lub podnosząca się,
czworokątna z podłużną bruzdą, rozgałęziająca się. Dorasta
do wysokości 0,4 m, jest omszona.
• Liście: Pierzasto-złożone, składające się z 3-7 par
wąskoeliptycznych i omszonych listków. Górne liście
zakończone są wąsem, za pomocą którego roślina chwyta
się podpór.
• Kwiaty: Wyrastają po 2-3 na długich szypułkach. Są drobne,
niebieskiego koloru.
• Owoc: Zwisający strąk o długości 8-15 mm. Zawiera 1-3
dość duże, płaskie nasiona o ostrych brzegach.
• Zastosowanie: zaliczana do grupy roślin strączkowych.
Uprawiana na smaczne i pożywne nasiona, które do
spożycia nadają się po ugotowaniu. Można także wytwarzać
z nich mąkę.
Soczewica jadalna (Lens
culinaris Medik.)
Pasternak zwyczajny
(Pastinaca sativa L.)
• gatunek rośliny dwuletniej należący do rodziny selerowatych (Apiaceae
Lindl.) Rośnie dziko i jest bardzo pospolity na całym niżu i w niższych
położeniach górskich. Jego odmiana jest także uprawiana jako warzywo.
• Korzeń odmiany uprawnej
• Charakterystyka: Pokrój: W pierwszym roku wytwarza odziomkową
rozetę wyprostowanych liści o wys. ok. 40 cm. W drugim roku wytwarza
łodygi kwiatostanowe o wys. do 100 cm., kanciasto bruzdkowane, u
podstawy delikatnie owłosiona.
• Korzeń: U dzikich roślin cienki i wcześnie drewniejący, u odmian uprawnych
gruby, jadalny o charakterze spichrzowym. Kształt wydłużony (do 35 cm), o
białym, silnie pachnącym miąższu.
• Łodyga: Wzniesiona, o wysokości 30-100 cm. Jest bruzdowana i krótko
owłosiona.
• Liście: Pojedynczo pierzaste; odziomkowe składające się z 4-7 par
podługowatych listków o ząbkowanym brzegu, listek szczytowy trójklapowy.
Liście łodygowe siedzące, pochwiaste.
• Kwiaty: Złocistożółte. Płatki korony u nasady zaokrąglone, o tępych
końcach, zagiętych do środka. Zebrane są w 6-20 szypułkowe baldachy,
szypułki owłosione, nierówne, pokryw i pokrywek brak.
Pasternak zwyczajny
(Pastinaca sativa L.)
• Owoc: Jajowatookrągła rozłupka, żółtobrązowej barwy z
wąskimi skrzydełkami brzeżnymi.
• Biotop: Miedze, łąki, śmietniska, przydroża i pola uprawne
(chwast). Lubi tereny lekko wilgotne.
• Zastosowanie: Jadalny jest gruby, mięsisty i słodki korzeń,
przypominający wyglądem korzeń pietruszki. Zawiera dużo
białka, skrobię, pektyny i sporo witaminy C (30 mg %).
• Roślina lecznicza: surowcem zielarskim jest korzeń
pasternaku - Radix Pastinacae i owoc - Fructus Pastinacae.
Wytwarza się z niego olejek pasternakowy - Oleum
pastinacae. Zawiera furanokumaryny (izopimpinelina,
sfondyna, bergapten, imperatoryna), flawonoidy
(izoramnatyna, izokwertycyna, rutyna) oraz olejki
eteryczne.
• Ciekawostki: W dawnych czasach na Podhalu w okresie
przednówka zjadano korzenie dziko rosnącego pasternaku.
Pasternak zwyczajny
(Pastinaca sativa L.)
• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd selerowce
• Rodzina selerowate
• Rodzaj pasternak
• Gatunek pasternak zwyczajny
Pasternak zwyczajny
(Pastinaca sativa L.)
Na szczególną uwagę zasługują te
gatunki uprawne, których uprawa
jest obecnie zarzucona lub odbywa
się w bardzo ograniczonym zakresie.
Są to przede wszystkim:
LNICZNIK
SIEWNY
Camelina sativa, proso
zwyczajne Panicum miliaceum,
Sporek polny
Spergula arvensis, Lędźwian siewny
Lathyrus sativus, owies szorstki
Avena strigosa i żyto zwyczajne
Secale cereale
Sporek
polny
Spergul
a
arvensis
Lędźwian
siewny
Lathyrus
sativus.
owies szorstki
Avena
strigosa
Czereśnia
ptasia
stare sady na
podkładkach takich jak:
Czereśnia ptasia
antonówka
Grusza kaukaska
Ałycza (mirabelka) –
Prunus
są objęte dopłatą
antonówka
Grusza
kaukaska