Nauki o człowieku

Wykład nr 2

Dokumentacja archeologiczna

szczątków ludzkich

Co można zrobić z ciałem?



pochować (pochówki pierwotne i wtórne)



spalić i pochować lub rozsypać prochy



zmumifikować i wystawić w widocznym

miejscu lub ukryć



zostawić na żer dzikim zwierzętom lub

ptakom



zatopić w wodzie lub bagnie



zjeść

Konteksty znalezisk



W praktyce wyróżnia się trzy konteksty, w

których znajdowane są szczątki ludzkie:



groby szkieletowe (pochówki pierwotne lub

wtórne)



groby ciałopalne (w urnach lub bez)



znaleziska luźne



Najtrudniejsze w eksploracji groby ciałopalne



jednopopielnicowe lub wielopopielnicowe



z resztkami stosu lub z wybranymi przepalonymi

kośćmi



jednopoziomowe lub wielopoziomowe

Groby popielnicowe



W przypadku grobów jednopopielnicowych i

wielopopielnicowych jeśli popielnica jest

dobrze zachowana, eksploracja w kilka dni

po wydobyciu



kości wówczas wysychają i twardnieją



łatwiej je wydobyć w pracowni niż in situ



można zrekonstruować sposób zsypywania lub

wkładania kości



praktyczne badania dr. Florkowskiego wykazały,

że antropolog w pracowni może być znacznie

bardziej skuteczny od archeologa w terenie

Groby popielnicowe



Jeśli popielnica jest uszkodzona, trzeba ją zabezpieczyć

in situ na parę dni i poczekać, aż kości wyschną



Jeśli nie może być wyjęta z grobu, dobrze jest podzielić

jej zawartość na 3–5 warstw



Ułożenie kości w grobach zawierających resztki stosu

wymaga szczególnego opisu



dokładny opis anatomiczny fr. kości nad, pod lub obok

popielnicy



jeśli grób wielopopielnicowy, trzeba określić związek między

skupiskiem kości a popielnicą



kości z poszczególnych skupisk trzeba osobno zapakować



dzięki temu będzie można powiązać luźne skupiska z

konkretnymi osobnikami

Groby popielnicowe



Grób wielopopielnicowy, popielnice nie są

uszkodzone



postępowanie jak w przypadku grobów

jednopopielnicowych



jeśli między popielnicami skupiska luźnych kości,

pakowane osobno



trzeba wykonać szkic sytuacyjny



konieczne wykonanie niwelacji



Zniszczone groby wielopopielnicowe trudniejsze

w eksploracji



fragmenty kości mogą ulec zmieszaniu



osobno trzeba zebrać zawartość kolejnych

popielnic, osobno fragmenty ze strefy zmieszania

Groby popielnicowe



W grobach popielnicowych szczątki kostne

występują niekiedy nie tylko w popielnicy, lecz

także w innych naczyniach



kości te powinny być pakowane i oznaczane osobno



Niewskazane jest wydobywanie kości z popielnicy

w trakcie eksploracji i przesiewanie (na przykład w

celu znalezienia ozdób)



w ten sposób kości rozdrabniane



można tylko pod warunkiem, że kości odpowiednio

twarde po przeschnięciu



skuteczniejsze jest przemywanie wodą na sicie, jeśli

to niezbędne

Groby jamowe



Znacznie trudniejsze w eksploracji groby jamowe:

ciałopalne bez popielnic



fragmenty kostne na ogół rozproszone w wypełnisku



bardziej zniszczone (nie były niczym osłonięte)



przemieszane z fragmentami ceramiki itp.



Groby jamowe mogą być różnie rozmieszczone,

różne rozmiary i kształty



szczątki rozmieszczone równomiernie lub w

skupiskach



dwie główne kategorie: groby płytkie i głębokie

Groby jamowe



Najłatwiejsza eksploracja grobów płytkich o

niewielkich rozmiarach, gdzie są nieliczne i

równomiernie rozłożone fragmenty kostne



wystarczy podać kształt i wielkość jamy oraz

sposób rozmieszczenia kości



Jeśli grób płytki i równomierny, ale duży, trzeba go

podzielić na części, a kości z tych części spakować

oddzielnie



informacja o miąższości warstwy kości



uwagi o zabytkach, ceramice itp.



jeśli w grobie występują wyodrębnione skupiska,

każde z nich eksplorowane oddzielnie i zaznaczone

na planie

Groby jamowe



Głębokie groby jamowe o małej powierzchni

eksploruje się tak, jak uszkodzone popielnice



kości należy wyjmować warstwami



każda warstwa o grubości co najmniej 5 cm



Głębokie groby jamowe o dużej powierzchni

najtrudniejsze w eksploracji



jeśli kości rozmieszczone równomiernie,

eksploracja warstwami



jeśli tworzą skupiska, każde skupisko należy

potraktować jak mały głęboki grób jamowy



można także zastosować GIS i oznaczać pozycję

każdej kości

Kurhany



zwykle fragmenty kości między płaszczem kurhanu



powinny być osobno zlokalizowane i zapakowane



w centralnej części kurhanu fragmenty mogą być w

popielnicach lub jamach



niekiedy komory pierwotne obudowane drewnem



dokumentacja materiałów kostnych musi być

bardziej szczegółowa



każdy obiekt (popielnica, skupisko, jama itp.) musi

być zlokalizowany trójwymiarowo



dzięki temu antropolog może dokonać próby oceny

liczby osobników

Groby ciałopalne



Sporadycznie zdarza się, że kości po

przepaleniu zostały złożone w jamie w

pierwotnym układzie anatomicznym,

ewentualnie stos był w jamie, a następnie

został zasypany



poszczególne fragmenty jednej kości lub

części szkieletu powinny zostać zebrane

do osobnych pudełek



Jeszcze rzadziej pochówki szkieletowe

wtórnie przepalone (przykład z Tell Barri)

Groby ciałopalne



Podczas eksplorowania grobów ciałopalnych

archeolog powinien prowadzić osobny

dziennik dla antropologa zawierający:



pytania, czego oczekuje od antropologa



jaki jest typ grobu i sposób rozmieszczenia

kości, wyposażenie



sposób rozdzielenia i zapakowania materiałów



ogólny plan cmentarzyska lub kurhanu,

rysunki grobów, w których stwierdzony

specyficzny układ fragmentów kości

Groby szkieletowe



pojedyncze groby lub ich skupiska



cmentarzyska jednowarstwowe



cmentarzyska wielowarstwowe



groby zbiorowe



groby użytkowane wielokrotnie (w tym
ossuaria)



monumentalne grobowce (np. megality i
„megaksylony”)



konieczny udział antropologa fizycznego

Eksploracja pojedynczego grobu



rysunek jamy w skali 1:10, warstwy co 5–10 cm



czaszka i spojenie łonowe zwykle najwyżej, więc

zdejmowanie kolejnej warstwy powinno się

rozpocząć tam, gdzie spodziewamy się kończyn

górnych lub dolnych



po zdjęciu warstw ziemi nad szkieletem okolice

jamy grobowej pogłębiamy poniżej jej dolnej

krawędzi tworząc tzw. katafalk



eksploracja szkieletu dopiero po osuszeniu ziemi



początek w części bocznej, żeby odsłonić kość

ramienną, udową lub piszczelową – w ten sposób

określamy pozycję szkieletu

Eksploracja pojedynczego grobu



kości należy oczyszczać wzdłuż, są one wil-

gotne, więc trzeba zachować dużą ostrożność



po odsłonięciu kości długich i żeber wiadomo,

gdzie czaszka i miednica



miednicę odsłaniamy od talerza kości

biodrowej i stawu biodrowego



czaszkę odsłaniamy od puszki mózgowej,

żeby nie uszkodzić twarzy



kręgosłup, żebra, kość krzyżowa, stopy i

dłonie po przeschnięciu

Eksploracja pojedynczego grobu



jeśli nie można poczekać, aż kości przeschną, należy

wydobywać je w skupiskach wraz z otaczającą ziemią



niewskazane wyjmowanie pojedynczych mniejszych

kości, gdyż w takim wypadku nasady narażone na

zniszczenie



czaszkę wyjmujemy robiąc podkop pod łuskę kości

potylicznej



chwytamy za kość potyliczną i czołową, całość z ziemią

przenosimy do pudełka



z dalszym oczyszczaniem trzeba czekać aż wyschnie



pozostałe kości możemy pakować oddzielnie ze względu

na stronę i region



oczyszczanie dopiero po wyschnięciu, po 2–3 dniach



jeśli kości dobrze zachowane, można wpierw umyć je w

wodzie lub acetonie

Dokumentacja pojedynczego

grobu



rysunek szkieletu w skali 1:10



może być schematyczny, ale musi oddawać sposób ułożenia

szkieletu, stan zachowania szkieletu, zabytki, rodzaj wypełniska



opis ułożenia szkieletu w jamie i położenia (na grzbiecie,

na boku, przemieszczenie itp)



kierunek ułożenia szkieletu, dane o pozycji kończyn



pomiary szkieletu in situ, między glabellą a promontorium

(górna krawędź 1 segmentu kości krzyżowej)



między kostką przyśrodkową piszczeli a krawędzią wykopu



głębokość zalegania szkieletu do tych punktów



długość szkieletu in situ, największa szerokość barkowa i

miednicza



pomiary antropometryczne, jeśli kości źle zachowane

Konserwacja kości



kości należy konserwować in situ tylko pod

warunkiem, że są naprawdę źle zachowane



polioctan winylu (PVA), 5% roztwór w

acetonie



po pokryciu odsłoniętego fragmenty kości

trzeba poczekać ok. 15 min. aż przeschnie



nie używać w przypadku wilgotnych kości



PVA zmywa się acetonem

Pojedyncze groby szkieletowe



odkrycie pojedynczych grobów jest często

nieoczekiwane, a szkielet uszkodzony



trudniej przewidzieć sposób ułożenia szkieletu



szkielet bywa wkopany w inny obiekt, więc

eksploracja utrudniona



dokumentacja skupiska pojedynczych grobów



musi być szczególnie dokładna



trójwymiarowe położenie każdego fragmentu kostnego



numeracja każdego fragmentu



ułatwieniem jest oddzielne zapakowanie fragmentów

kostnych i oznaczenie ich pozycji na rysunku

Cmentarzyska rzędowe



łatwe w eksploracji – zarysy jam

grobowych zwykle są czytelne



po wydobyciu kilku szkieletów wiadomo,

jaka orientacja i stan zachowania



niektóre warunki glebowe sprawiają, że

fragmenty szkieletów (zwł. dziecięcych)

mogą zupełnie zanikać



trzeba w związku z tym uważnie

obserwować wszystkie jamy, gdyż niektóre

z nich mogą być pochówkami dzieci

Cmentarzyska wielowarstwowe



najczęściej taki charakter mają cmentarzyska

nowożytne i przykościelne



metoda szerokopłaszczyznowa



szkielety są na ogół blisko siebie i niektóre

mogłyby pozostawać w krawędzi wykopu



często kolejne pochówki powodują uszkodzenie

poprzednich szkieletów i powstanie luźnych

skupisk kostnych



dzięki temu można określić kolejność pochówków



pogłębianie wykopu poprzez zdejmowanie

kolejnych warstw ziemi do chwili pojawienia się

fragmentów kostnych

Cmentarzyska wielowarstwowe



szkieletów nie pozostawia się na katafalkach,

tylko zdejmuje na dużej przestrzeni (np. ara lub

nawet kilku arów) warstwę do takiej głębokości,

żeby odsłonić wszystkie szkielety w warstwie



mogą być odsłonięte szkielety z innych warstw



większość szkieletów w różnym stopniu

uszkodzona w związku z kolejnymi wkopami



cmentarzyska wielowarstwowe często były

użytkowane przez kilkaset lat



zasadne jest wyróżnianie faz chronologicznych

Obliczanie pierwotnej liczby pochówków na

cmentarzysku wielowarstwowym



nawet dwie kości znalezione w układzie anatomicznym
uważa się za pochówek szkieletowy



w wyniku kolejnych wkopów powstają luźne skupiska
kostne, które mogą zawierać szczątki wielu osobników



należy je od siebie odróżnić (to zadanie dla
antropologa)



liczbę osobników w danej klasie wieku, znalezionych w
luźnych skupiskach, należy pomniejszyć o liczbę
niekompletnych szkieletów i dodać do sumy
kompletnych i niekompletnych szkieletów



uzyskana liczba jest jedynie liczbą orientacyjną

Pochówki zbiorowe



niektóre wielokrotnie otwierane i zamykane



główne pytania:



jaka jest liczba osobników



jaki jest stopień zniszczenia szkieletów i

jego przyczyny



jakie ułożenie kolejnych szkieletów



czy można określić pokrewieństwo

biologiczne osobników



czy można określić status społeczny

osobników

Pochówki zbiorowe



jeśli kości były wymieszane, niezbędna

szczegółowa dokumentacja z podaną

lokalizacją każdej kości (GIS) lub co

najmniej dobry rysunek kolejnych warstw

z oznaczeniem wyodrębnionych zespołów

kości



zalecany dobry opis tafonomiczny

Luźne znaleziska kości



fragmenty kostne w warstwach kulturowych lub

obiektach nie będących grobami



osadnictwo na terenie wcześniejszego cmentarzyska



szkielety osobników zabitych w trakcie zniszczenia

osady,



mogą być porozwlekane przez zwierzęta



szkielety osobników zabitych z powodów rytualnych

lub innych (morderstwo)



opis poszczególnych fragmentów może wyjaśnić

np. przyczyny rozwleczenia



ślady pozostawione przez gryzonie



trudno ustalić, czy uszkodzenie kości nastąpiło tuż po

śmierci, czy znacznie później



osobników tych nie wolno brać pod uwagę w

analizach paleodemograficznych, gdyż

prawdopodobnie nie zmarli śmiercią naturalną