BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

26

P

dr n. wet. Ryszard Mordak

Katedra Chorób Wewnętrznych i Pasożytniczych z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

tworzenia się cyst jajnikowych, pojawia-
ją się nieregularne ruje lub brak ich wy-
stępowania, a w konsekwencji obniżenie
wskaźników rozrodu w stadzie (9). Nie-
dobór jodu jest przyczyną znacznego
obniżenia produkcji mlecznej oraz two-
rzenia się wola tarczycy.

O ile zaburzenia gospodarki jodo-

wej są najważniejszą przyczyną two-
rzenia się wola, to należy pamiętać, że
u krów goitrogenny wpływ może mieć
podawanie w diecie u krów zwiększo-
nych ilości kapusty, rzepy, rzepaku, soi,
makuchu lnianego, kukurydzy i białej
koniczyny.

Zapotrzebowanie dzienne dla krów

ciężarnych i będących w okresie lakta-
cji wynosi 0,5-0,8 mg/kg suchej masy
w dziennej dawce pokarmowej, a dla in-
nego bydła około 0,12-0,25 mg/kg (9).
Ponadto maksymalnie tolerowane daw-
ki dla bydła są określane przez cytowa-
nych autorów na poziomie 50 mg/kg.
Prawidłowe stężenie jodu w surowicy
krwi powinno zawierać się w przedzia-
le 3-6 μg/dl.

Mangan
Niedobór manganu kojarzony jest z wy-
stępowaniem rui niemanifestowanej
w pełni lub całkowitym jej braku u krów.
Ponadto przy niedoborze tego pierwiast-
ka dochodzi do wzrostu liczby poro-
nień i obniżenia wartości wskaźników
rozrodu. Na jajnikach pęcherzyki sła-
bo wzrastają, co doprowadza do opóź-
nionej i słabo wyrażonej owulacji. Przy
niedoborze manganu częściej występu-
ją też cysty jajnikowe u krów, co może
być związane z hamowaniem syntezy
prekursorów hormonów rozrodczych,
a w efekcie ograniczenia ich produkcji.

Wysoka koncentracja żelaza w wo-

dzie pitnej dostępnej dla bydła powo-

dowała niedobór manganu u bydła,
co w efekcie skutkowało obniżeniem
płodności (7).

U cieląt wykazujących niedobór man-

ganu dochodzi do deformacji kości,
szczególnie długich, gdzie ich nasady
ulegają pogrubieniu, a trzony wykazują
wygięcia lub skrócenia.

Prawidłowe stężenie manganu w peł-

nej krwi według Kendalla i Bone’a (9) po-
winno zawierać się w przedziale między
20-70 μg/l (0,36-1,27 μM), a w surowicy
krwi między 5-6 μg/l (0,09-0,11 μM).
Ponadto autorzy określają, że dzienne
racjonalne zapotrzebowanie dla bydła
jest określane na 20-25 mg/kg, a nawet
40 mg/kg suchej masy dziennej dawki
pokarmowej. Wysoce toksyczne daw-
ki dla bydła są wtedy, gdy przekraczają
próg ponad 1000 mg/kg.

Cynk
Cynk odgrywa ważną rolę w syntezie
i replikacji DNA, a także w procesie
syntezy białka budulcowego organi-
zmu. Jednak najważniejsze znaczenie
tego pierwiastka jest łączone z pro-
cesami immunologicznymi mającymi
znaczenie dla wielu organów ciała,
a w tym także układu rozrodczego. Ma
to istotny wymiar podczas rozwoju róż-
nych stanów zapalnych oraz gojenia,
restytucji tkanek objętych zakażeniem
szczególnie w okresie poporodowym
w zakresie rozwoju endometritis i wy-
dłużenia inwolucji macicy u krów. Ob-
niżony apetyt, zmniejszone przyrosty
masy ciała, obniżenie produkcji mleka,
skłonność do zapadalności na zakaże-
nia, rozwoju grzybic oraz innych zmian
skórnych, takich jak: parakeratoza, utra-
ta włosa, powstawanie kulawizn na tle
zapaleń stawów lub obrzęków okolicy
racic, to najczęściej występujące obja-

Znaczenie dla zdrowia i rozrodu krów

Pierwiastki
śladowe. Cz. 2

Oprócz selenu istotne znaczenie dla
prawidłowości przebiegu procesów
rozrodu u krów posiadają następujące
mikroelementy: jod, mangan, cynk, ko-
balt oraz miedź.

Jod
Zaburzeniom gospodarki jodowej to-
warzyszą także zaburzenia rozrodu,
co może być spowodowane wadliwą
podażą pierwiastka w dawce pokarmo-
wej, jak też wtórnymi problemami zwią-
zanymi z zaburzeniami hormonalnej
pracy tarczycy. Podstawowymi objawa-
mi niedoboru jodu w organizmie krów
są: poronienia, zatrzymanie błon pło-
dowych, zwiększona zachorowalność
i śmiertelność cieląt, noworodków, jako
efekt wad wrodzonych, rodzenie po-
tomstwa z zespołem słabego cielęcia,
niekiedy pozbawionego częściowo lub
całkowicie włosa, które jako niezdolne
do życia szybko padają (12). Według
cytowanego autora zespół słabego cie-
lęcia (weak calf syndrome – WCS) jest
raczej skorelowany z niedoborem za-
równo selenu, jak i jodu, a zwiększona
zachorowalność noworodków może być
związana łącznie z niedoborem selenu/
witaminy E oraz miedzi. Ponadto przy
niedoborze jodu występują trudności
w zacieleniu, wzrost liczby przypadków

W pierwszej części artyku-
łu („Weterynaria w Terenie”
nr 2/2008) zostały omówio-
ne problemy zdrowotne krów
mlecznych, związane m.in.
z wadliwym żywieniem oraz
gospodarką elektrolitową
i mineralną. Autor przedstawił
znaczenie i interakcje jednego
z najważniejszych pierwiast-
ków śladowych – selenu.

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

27

wy powodowane niedoborem cynku.
U samców w przebiegu niedoboru cyn-
ku można stwierdzić często słabe wy-
kształcenie jąder.

W dziennej dawce normalne zapotrze-

bowanie na cynk wynosi 40-45 mg/kg
suchej masy. Poziom 500 mg/kg jest
graniczny i może być tolerowany przez
bydło bez skutków toksycznych.

Prawidłowe stężenie cynku we krwi

wynosi 12-18 μmol/(80-120 μg/dl). Za-
trucie objawia się biegunką, zaburze-
niami krążenia oraz skokowym spad-
kiem mleczności.

Kobalt
Niedobór kobaltu skutkuje różnymi za-
burzeniami w rozrodzie, mającymi swe
odzwierciedlenie w obniżeniu wskaź-
ników rozrodu (wskaźnik zapładnial-
ności, indeks inseminacyjny, średnia
długość okresu międzyciążowego),
co jest wtórnym powodem obniżenia
metabolizmu i bilansu energetyczne-
go. Objawami towarzyszącymi zapaści
energetycznej są: obniżenie masy cia-
ła, wychudzenie, lizawość, zaburzenia
ze strony układu pokarmowego, zapar-
cia i biegunki, utrata elastyczności skó-
ry oraz matowienie okrywy włosowej.
Występować mogą także: ronienia, za-
burzenia akcji porodowej, rodzenie się
cieląt słabych z niedowagą, zatrzyma-
nie błon płodowych, zalegania itp.

Zapotrzebowanie dzienne na kobalt

w zależności od rodzaju źródła określa
się przedziałem 0,07-0,1 mg/kg, gdzie
maksymalna tolerancja u bydła wyno-
si 10 mg/kg suchej masy dawki pokar-
mowej. Objawami zatrucia oprócz bie-
gunki są ślinienie, łzawienie, duszność
i niezborność ruchowa.

Miedź
Niedobór miedzi powodowany jest na
ogół zbyt niską podażą w dawce pokar-
mowej, choć także nadmierną ilością
antagonistów miedzi, takich jak siar-
ka i molibden. Występują także inne,
istotne interakcje związane z miedzią.
Chociażby z tego powodu pierwiastki,
które tworzą wzajemne relacje w tym
przypadku, najczęściej są rozpatrywa-
ne łącznie.

Interakcja miedź – molibden – siar-

ka odbywa się jeszcze w żwaczu, gdzie
rozpuszczalne związki siarki i molibde-
nu łączą się, tworząc kompleksy TMo
(thiomolybdates), które wiążą rozpusz-
czalne związki miedzi do form nieroz-

puszczalnych i stają się niewchłanialne
z przewodu pokarmowego. Komplek-
sy te mogą jednak wiązać miedź także
poza przewodem pokarmowym (10).
To wskazuje, że niepłodność może być
powodowana raczej przez molibden
lub TMo niż wtórny niedobór miedzi.
Molibden, podobnie jak żelazo i alumi-
nium, może występować w większych
ilościach niż normalnie zarówno w gle-
bie, jak i roślinności w pobliżu hut stali
lub aluminium oraz rafi nerii ropy naf-
towej. Objawy zatrucia molibdenem
są już zauważalne po jednodniowym
wypasie, gdzie rośliny zawierają po-
wyżej 20 ppm tego pierwiastka. Głów-
nymi objawami zatrucia są uporczywe
biegunki i zaburzenia ruchowe. Wspo-
mniane aluminium nie posiada udoku-
mentowanego wpływu na procesy roz-
rodu. Znaczenie mogą mieć jedynie
jego interakcje z fosforem. Niedobór
fosforu powodowany zależnością po-
woduje wtórnie okresową niepłodność,
wydłużenie okresu rui oraz obniżenie
wskaźników rozrodu. Maksymalny po-
ziom aluminium tolerowany przez by-
dło wynosi około 1000 mg/kg.

Ponadto należy brać pod uwagę inte-

rakcję miedź – żelazo – cynk – kadm.
Żelazo hamuje wchłanianie miedzi. Co
ciekawe, hypocupremia będąca wyni-
kiem nadmiernego podawania żelaza
nie powodowała klinicznych objawów
niedoboru miedzi (9). Dzienne zapo-
trzebowanie na żelazo u krów mlecz-
nych wynosi około 50 mg/kg karmy.
Inaczej jest natomiast w przypadku
cynku i kadmu. Przy nadmiarze cyn-
ku występuje m.in. spadek zawartości
miedzi i żelaza we krwi i w tkankach
(szczególnie w wątrobie). Kadm jest
antymetabolitem żelaza i wypiera go
z różnych narządów, powodując nie-
dokrwistość. Ponadto kadm podawa-
ny w nadmiarze sam powoduje objawy
zatrucia, w tym: zmiany skórne, wypa-
danie włosów, pogrubienie stawów,
a u samców ponadto charakterystycz-
ny obrzęk moszny. Wyraźne kliniczne
objawy niedoboru miedzi występowa-
ły jednak, kiedy powodowane były in-
terakcją molibdenu i siarki. Występo-
wały wtedy także objawy wydłużania
się okresu dojrzewania u samic, nie-
regularne ruje, co w efekcie przekłada
się na obniżenie wskaźników rozrodu.
Obserwowano też obniżenie produkcji
estradiolu oraz redukcję szczytu – wy-
lewu owulacyjnego LH.

Miedź jest pierwiastkiem o zasad-

niczym znaczeniu dla prawidłowego
funkcjonowania wielu funkcji bioche-
micznych, jest bowiem obecny w wielu
systemach enzymatycznych oraz od-
grywa zasadniczą rolę w oddychaniu
komórkowym. Niedobór miedzi skut-
kuje zaburzeniami w produkcji mela-
niny, procesów krwiotworzenia, rozwo-
ju kości, produkcji kolagenu elastyny,
rozwoju i funkcjonowania tkanki ner-
wowej, utrzymywania odpowiedniego
poziomu funkcji immunologicznych,
funkcjonowania procesów trawienia
i wchłaniania jelitowego, wzrostu oraz
rozrodu. Niedobór miedzi powoduje
wyraźne obniżenie pobierania pokar-
mu przez krowy, co w efekcie przekłada
się na powstawanie ujemnego bilansu
energetycznego.

Stosowanie uzupełniania związ-

ków miedzi w przypadku niedoboru
w karmie, dla poprawy stanu klinicz-
nego (a szczególnie płodności), na
ogół w krótkim czasie przeradza się
w nadmiar tego związku, a nawet za-
trucie miedzią. Według Whitakera (20)
stężenie miedzi w surowicy krwi w wa-
runkach normalnych powinno wynosić
nieco powyżej 9,2 μmol/l i jest to pa-
rametr wchodzący w skład standardo-
wych badań monitorowych w ramach
profi lu metabolicznego prowadzone-
go w Wielkiej Brytanii od ponad 25 lat
(DHHPS – dairy herd heath and produc-
tivity service). Przy takim stężeniu w su-
rowicy krwi nie wymaga on uzupeł-
niania w diecie. Wymaga tego jednak
poziom miedzi poniżej 3 μmol/l (10).
Według Lavena (10) interpretacja wyż-
szych stężeń miedzi w surowicy krwi
jest jednak trudna, ponieważ często
(w prawie 60%) pozornie normalne
stężenie miedzi skutkuje klinicznymi
objawami niedoboru, które są przez
innych autorów przypisywane formom
nierozpuszczalnym lub toksycznemu
działaniu molibdenu. Ponadto należy
wziąć pod uwagę, że około 90% miedzi
w surowicy krwi egzystuje w formie ce-
ruloplazminy.

Zatrucia miedzią mogą pojawić się

po przypadkowym zjedzeniu prepara-
tów opartych na solach miedzi stoso-
wanych w rolnictwie lub jako kumula-
cja w paszach, szczególnie na terenach
przyległych do hut miedzi lub zakładów
metalurgicznych. Zatrucie to przebie-
ga w dwóch fazach: przedhemolitycz-
nej, kiedy miedź jest kumulowana

BYDŁO

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

28

w wątrobie, i hemolitycznej, kiedy sku-
mulowana miedź zaczyna być szybko
uwalniana. Objawia się to nagłym po-
gorszeniem stanu zdrowia, przebiegają-
cym z hemoglobinemią, hemoglobinu-
rią oraz żółtaczką zwiastującą upadek
zwierzęcia w ciągu najbliższych dni.
Dawka toksyczna u dorosłego bydła
jest określana na około 200 mg miedzi
na kilogram masy ciała, jeżeli zwierzę
wcześniej nie otrzymywało podwyższo-
nych dawek tego pierwiastka.

Podsumowanie
Monitorowanie stada w zakresie zarów-
no diagnostyki klinicznej, jak też dia-
gnostyki laboratoryjnej jest konieczno-
ścią dla zachowania zdrowotności stad
w zakresie gospodarki mineralnej pier-
wiastków śladowych.

Profesjonalne podejście do mine-

ralnego zaopatrzenia w dawce pokar-
mowej przeżuwaczy i uwzględnianie
podstawowych interakcji pomiędzy
mikro- i makroelementami ma podsta-
wowe znaczenie dla zdrowia, produk-
cyjności oraz efektywności rozrodu
w stadzie krów mlecznych (4). W mi-
neralnym żywieniu krów należy bez-
względnie brać pod uwagę istotne wza-
jemne relacje pierwiastków i interakcje,
szczególnie pomiędzy potasem, ma-
gnezem i wapniem lub między jodem
i selenem czy między żelazem, siarką
i molibdenem. Niewątpliwie istotną
rolę odgrywają zarówno dla zdrowot-
ności krów, jak i prawidłowości rozrodu
i odpowiedniego poziomu płodności
właśnie pierwiastki śladowe. Nie po-
winny być one traktowane adekwatnie
do nazwy w śladowym znaczeniu, ale
wręcz przeciwnie – priorytetowo.

Ważne znaczenie ma ustalenie, jakie

związki mineralne i w jakich ilościach
znajdują się w dawce pokarmowej, jaki
jest ich stopień przyswajalności oraz
jaki jest ich udział w wodzie przezna-
czonej do picia. Nie bez znaczenia jest
także udział tych minerałów w poten-
cjalnym materiale, takim jak: krew, wą-
troba, mleko czy włos, które mogą być
używane do analiz. Pierwiastki śladowe
wykazują różnorodny wpływ na pro-
cesy metaboliczne organizmu, w tym
także te, które dotyczą rozrodu krów.
W przypadku pierwiastków śladowych
problemem nie jest wyłącznie ich nie-
dobór w organizmie, jak się powszech-
nie uważa, ale także podwyższenie ich
koncentracji lub w skrajnych przypad-

kach nadmiaru o działaniu toksycznym.
Akcentowany przez wiele lat negatywny
wpływ niedoborów różnych składników
pokarmowych, takich jak witaminy, ma-
kro- i mikroelementów w dawkach po-
karmowych krów spowodował w ostat-
nich latach zwiększone, wielostopniowe
uzupełnianie tych składników w: kon-
centratach, paszach treściwych, TMR,
wodzie do picia i w innych formach.
Rozwinięty marketing wielu fi rm współ-
pracujących z hodowcami zachęca co-
dziennie producentów do nabywania
różnych produktów i preparatów dla
dobra zwierząt mających uzyskiwać
coraz wyższą produkcję. W analizach
żywienia dziennej dawki pokarmowej
niejednokrotnie można stwierdzić nie-
dobór, ale coraz częściej także nadmiar
wielu składników wykazujący nawet
kilkukrotne przekroczenie w dziennej
dawce pokarmowej. Równoczesne po-
dawanie z wielu różnych źródeł wysoce
przyswajalnych związków mineralnych
prowadzi do nadmiernej kumulacji
substratów oraz ich spotęgowanego
działania. Podstawową kwestią w za-
burzeniach gospodarki pierwiastków
śladowych jest ustalenie rodzaju pro-
blemu, czy wynika on z niedoboru, czy
raczej z nadmiaru. Bardzo często jedy-
nym symptomem takich zaburzeń jest
obniżenie płodności w stadzie krów.
Objawy te u krów mają charakter wie-
loczynnikowy i wymagają wnikliwego
wyjaśnienia. Nie może to być jedynie
sfera domysłów, ale konkretne potwier-
dzenie diagnozy poprzez udokumento-
wanie badaniem laboratoryjnym przy-
czyn problemu.

‰

Piśmiennictwo

1. Bednarek D.: Zaburzenia gospodarki

mineralnej u bydła – niedobory mikroele-
mentów. „Lecznica”, 3, 2006, 54-59.

2. Black D.H., French N.P.: Effects of three

types of trace element supplementation on
the fertility on three commercial dairy herds.
“Veterinary Rec.”, 2004, 154, 652-658.

3. Bostedt H., Boryczko Z.: Zaburzenia

homeostazy elektrolitowej w okresie około-
porodowym i ich wpływ na przebieg okresu
poporodowego u krów. Międzynarodowa
Sesja Nauk, „Żywienie, płodność, wydaj-
ność”, Polanica Zdrój 2002.

4. Bone P.A.: Never Has so Much been

Achieved by so Little – A Practical Ap-
proach to Ruminant Mineral Nutrition.
“Cattle Practice”, 2007, 15, 59-65.

5. Eliot S.: Selenium essential for better im-

munity. “Dairy Farmer”, 2005, 7, 19.

6. Farzaneh F., Moghaddam J.A., Hon-

armand K., Mirshokraei P., Mohri M.:
Comparison of some biochemical, hormonal
and haematological perameters in cows with
and without retained placenta. XXII World
Buiatrics Congress, Hannover 2002.

7. Furll M., Sattler T., Anke M.: Secondary

manganese defi ciency as a herd problem
in cattle – a case problem. “Tierarzliche
Praxis”, 2004, 32, 126-132.

8. Jaśkowski J.: Zachowanie się wybranych

elementów mineralnych we krwi u krów
z niepowikłanym i powikłanym przebie-
giem okresu poporodowego. „Medycyna
Weterynaryjna”, 1985, 45-48.

9. Kendall N.R., Bone P.: Fertility and trace

elements – an underestimated problem.
„Cattle Practice”, 2006, 14, 17-22.

10. Laven R.A., Livesey C.T.: The diagnosis

of copper related disease, Part 2 copper re-
sponsive disorders. “Cattle Practice”, 2005,
13, 55-60.

11. Malinowski E., Kaczmarowski M.: Za-

trzymanie łożyska u krów. „Medycyna
Wet.”, 2003, 59, 376-381.

12. Mee J.F.: The Role of Micronutrients In

Bovine Periparturient Problems. “Cattle
Practice”, 2004, 12, 2.

13. Mordak R., Nicpoń J.: Comparison of Some

Blood Parameters in Cattle Pre and Post Par-
tum. Monograph of National Veterinary
Research Institute in Pulawy 2005.

14. Mordak R., Nicpoń J.: Hematologiczne

i metaboliczne parametry krwi u krów
w okresie okołoporodowym i wzrastającej
laktacji. „Medycyna Weterynaryjna”,
2006, 62, 1292-1294.

15. Mordak R.: Weterynaryjne monitorowanie

zdrowia stada w fermach bydła mlecznego.
„Życie Wet.”, 2007, 82, 38-42.

16. Mordak R., Nicpoń J.: Analiza wybranych

biochemicznych i morfologicznych para-
metrów krwi u krów i cieląt noworodków.
„Weterynaria w Praktyce”, 2005, vol. 2,
nr 6 supl., 10-11.

17. Preś J., Kinal S., Bodarski R.: Gospodar-

ka wapniowo-fosforowa u przeżuwaczy
ze szczególnym uwzględnieniem okresu
okołoporodowego u wysoko wydajnych
krów mlecznych. Mat. Międzynarodowej
Sesji Naukowej „Problemy w rozrodzie
bydła – dziś i jutro”. Polanica Zdrój
25-26 czerwca 2004.

18. Scamell J.M.: Healthy Land for Healthy

Cattle. “Cattle Practice”, 2006, 14,
143-152.

19. VanBaale M.J., Hyat D.R., Milliken G.A.,

Galland J.C.: On – farm Hazard Analizis
Critical Control Points (HACCP): dairy
producer attitudes and a new tool for iden-
tifying critical control points. XXII World
Buiatrics Congress, Hannover 2002.

20. Whitaker D.A., Macrae A.I., Burrough E.:

Nutrition, Fertility and Dairy Herd Produc-
tivity. “Cattle Practice”, 2005, vol. 13, part
1, 27-32.