Aniszewski M. Zagórski P. - Podziemny „wiat Gór Sowich

Projekt i wykonanie okładki: Tomasz Supcziński

Korekta: Anna Piekarowicz

Redaktor serii „Militarne Sekrety": Bartosz Rdułtowski

Copyright © 2006 by Wydawnictwo TECHNOL, Kraków

ISBN 83-916111-7-5 ISBN 978-83-916111-7-3

WYDAWNICTWO TECHNOL

30-051 Kraków, ul. Urzędnicza 12/4 tel. (012) 633-72-07 lub 509-371-564 e-mail:

wydawnictwo@technol.anv.pl internet: www.technol.anv.pl Kraków 2006. Wydanie II

(rozszerzone)

Druk: Drukarnia Technet

30-732 Kraków, ul. Biskupińska 3A

tel. (012) 656-21-11, fax (012) 656-12-78

http://www.technet.krakow.pl

Informacje na temat innych publikacji Wydawnictwa TECHNOL znaleść moŜna na

naszej stronie internetowej: www.technol.anv.pl

WSTĘP

Jest to swoisty dokument. Dokument próbujący choćby trochę rozjaśnić mroki

tajemnic jakie po dziś dzień otaczają Góry Sowie oraz ich podziemny świat.

wiat, w którym „Ŝyje" Olbrzym. Zapytacie cóŜ to takiego ten Olbrzym? Jest to

gigantyczne przedsięwzięcie techniczno-budowlane o nieznanym dokładnie

przeznaczeniu, które w latach 1943-1945 realizowane było na terenie Gór

Sowich.

Dziś określa się je mianem „Lochów Walimia", choć tak naprawdę sam

Walim niewiele z lochami ma wspólnego, bowiem roboty budowlane

realizowane były na obszarze blisko 200 km - zarówno na powierzchni, jak i pod

powierzchnią okolicznych gór.

Kwatera Hitlera czy zakłady zbrojeniowe? Laboratoria czy schrony dla

wojska? Tego nie wie nikt, natomiast kaŜda z tych hipotez jest moŜliwa i będzie

moŜliwa tak długo, aŜ w jakiś „cudowny" sposób uda się wyjaśnić tajemnice Gór

Sowich.

Na powstanie tej ksiąŜki złoŜyła się praca wielu osób. Wielu moich kolegów i

przyjaciół nie szczędziło sił i środków, biorąc udział w cięŜkich pracach

terenowych. To właśnie dzięki nim stało się moŜliwe pokonanie tak wielu

zawałów, odkrycie nowych nieznanych dotąd fragmentów podziemi oraz

dokonanie dokładnej inwentaryzacji obiektów podziemnych i naziemnych.

Ponadto, dzięki Ŝyczliwości wielu osób, zaistniała moŜliwość skorzystania z

wielu nieznanych dotąd faktów dotyczących sowiogórskich tajemnic. Wszystkim

im dziękuję.

Natomiast moje specjalne podziękowania winien jestem człowiekowi, który

przekazał mi bardzo wiele waŜnych informacji na temat największych tajemnic

Gór Sowich. Wielka szkoda, Ŝe nie wszystkie

z nich mogę ujawnić.

WPROWADZENIE

Mniej więcej pośrodku rozległego pasma Sudetów, w tzw. Sudetach

rodkowych (ciągnących się od Nysy ŁuŜyckiej aŜ po Bramę Opawską), leŜą

Góry Sowie. Swoim zasięgiem obejmują one tereny pomiędzy Wałbrzychem a

Przełęczą Srebrnej Góry na długości ponad 25 km. Od północnego zachodu

Góry Sowie ograniczone są Górami Wałbrzyskimi (w rejonie Doliny

Bystrzycy), od południa Przełęczą Srebrnej Góry, od południowego zachodu

Doliną Włodzicy, a od wschodu (poprzez Uskok BrzeŜny) graniczą z krainą

geograficzną, której polska nazwa brzmi Dolny Śląsk, niemiecka natomiast

Niederschlesien.

Ogólna powierzchnia Gór Sowich to około 300 km2, terenów porośniętych w

części szczytowej lasem a w dolnych partiach wykorzystywanych pod uprawy.

Góry Sowie tworzą mało zróŜnicowany, zwarty blok o łagodnych szczytach,

stromych zboczach, od których odchodzą krótkie grzbiety poprzecinane

głębokimi dolinami licznych potoków. Jednak t o n i e potoki, lecz wody

podziemne są najwaŜniejsze dla opowieści o jakiej mowa będzie w tej ksiąŜce.

Tworzą one bowiem specyficzny układ cieków i Ŝył wodnych, który okazał się

idealny dla niemieckich planów związanych z Górami Sowimi. WaŜne dla owych

zamierzeń było równieŜ doskonałe ukształtowanie terenu, a takŜe jego

stosunkowo rzadkie zaludnienie oraz bogate zaplecze surowcowe (węgiel

kamienny i energia elektryczna). Dodatkowo dobrze rozwinięta sieć dróg oraz

kolei, pozwalała na łatwe dotarcie do najbardziej nawet „dzikich" rejonów gór.

UmoŜliwiały one wywiezienie w głąb Rzeszy sporych ilości ładunku, bez

niepotrzebnego i kłopotliwego zwracania na to uwagi osób postronnych. A

poniewaŜ nowych dróg oraz torowisk nie trzeba było budować, to i nagłe

„uaktywnienie się" tego terenu mogło pozostać praktycznie niezauwaŜalne.

Jednak największą, jeśli moŜna tak powiedzieć, ciekawostką tego terenu jest

sieć telekomunikacyjna. Ostatnie badania prowadzone przez Mariusza Kisiela

doprowadziły do ciekawych odkryć. OtóŜ okazuje się, Ŝe Góry Sowie są częścią

składową potęŜnego węzła łączności o kryptonimie „Rüdiger", który swoim

zasięgiem obejmował FHQ Riese. W jego skład wchodzą: przyłącza dla

pociągów specjalnych w tunelach kolejowych koło Jedliny Zdrój i Ogorzelca

oraz co najmniej dwie centrale telefoniczne - jedna w Zamku KsiąŜ, druga w

nieustalonej lokalizacji -jak i gęsta sieć wieloparowych linii telefonicznych i tele-

graficznych, których przepustowość do dziś budzi respekt. Badania stwierdzają, iŜ

waŜnym elementem związanym z powyŜszym tematem były równieŜ stacje

wzmacniakowe: Świdnica i Rzeczka.1

W tym ustronnym rejonie Gór Sowich Ŝycie toczyło się spokojnie aŜ do

pamiętnego 1933 roku. Wtedy to władzę nad Wielkimi Niemcami przejął pewien

człowiek niepozornej postury - nazywał się Adolf Hitler. Pod jego rządami

omawiane tereny osiągnęły szybko wysoki stopień uprzemysłowienia i stały się

trzecim, po Zagłębiu Ruhry i Górnym Śląsku, zapleczem przemysłowym Niemiec.

Pod koniec 1944 roku miały one równieŜ zostać jedynym miejscem, do którego

nie dotrze zawierucha wojenna, a zlokalizowany tam przemysł będzie mógł

funkcjonować bez zakłóceń. Oczywiście mowa tu o przemyśle zbrojeniowym. A

działo się w Górach Sowich wiele, bardzo wiele...

Cały teren Gór Sowich jest „podziurawiony" niczym szwajcarski ser - niemal

kaŜda górska miejscowość ma „swoją" kopalnię, sztolnię czy teŜ szyb

wydobywczy. Miejsce to gwarantowało idealne wręcz warunki do ulokowania

na nim wielu zakładów zbrojeniowych, których byt w głębi Rzeszy był juŜ

zagroŜony. Tak teŜ się stało. LeŜące na uboczu Niemiec i oddalone od teatru

działań wojennych Góry Sowie „wpadły w oko" strategom z Naczelnego

Dowództwa. Pojawił się „stwór", który do Ŝycia potrzebował dobrych dróg,

kolei, sieci telekomunikacyjnej, zaplecza surowcowego, wielkiej ilości wody,

niewielu świadków i zwartych, gnejsowych masywów. A Ŝe wszystko to znalazł

właśnie tutaj - w Górach Sowich - rozpoczął bez przeszkód swój wzrost,

osiągając ostatecznie adekwatne do nazwy rozmiary. Był naprawdę

OLBRZYMI

Więcej na ten temat w rozdziałach: „Pozostałości" i „Sieć telefoniczna w FHQ Riese".

CZĘŚĆ I

OPOWIEŚĆ O KWATERACH GŁÓWNYCH

JuŜ w trakcie przygotowań do prowadzenia działań wojennych władze III Rzeszy

połoŜyły duŜy nacisk na zapewnienie sobie odpowiednich warunków

bezpieczeństwa, m.in. poprzez budowę schronów i całych systemów podziemnych

kwater. Pod Kancelarią Rzeszy w Berlinie zbudowano trzy schrony: dla Führera,

Bormanna i Brigadeführera Mohnke - komendanta Kancelarii SS. W zasadzie

prawie kaŜdy bardziej znaczący dostojnik III Rzeszy posiadał prywatny schron

przeciwlotniczy. W szczególności zaś lubowali się w nich: Hitler, Göring i

Bormann. Göring kazał sobie wybudować wielki, podziemny schron zarówno pod

rezydencją w Karinhall, jak i w zamku Valdenstein pod Norymbergą. Co

ciekawe, wzdłuŜ drogi z Karinhall do Berlina stały w regularnych odstępach

potęŜne, Ŝelbetowe bunkry, aby w razie nalotu Göring mógł się natychmiast

schronić. Przywódca Niemieckiego Frontu Pracy - Robert Ley - gdy zobaczył

skutki trafienia cięŜkiej bomby w schron publiczny, interesował się tylko

grubością jego stropu. Wynikało to z faktu, Ŝe posiadał podobny w swojej

posiadłości na przedmieściach. Hitler przesadnie dbał o własne Ŝycie, np.

uwielbiał szybką jazdę samochodem, dopóki nie zobaczył skutków wypadku

drogowego. Wtedy momentalnie zakazał swojemu kierowcy przekraczania pręd-

kości 80 km/h. Fiihrer lękał się równieŜ zamachów i w obawie przed nimi nosił

specjalną czapkę, która miała nieco szerszy otok, wykonany z kuloodpornej stali.

W jego samolocie zamontowano specjalną pancerną kabinę-kapsułę ze

spadochronem, w której odbywał podróŜ. Do samolotu tego Hitler i tak bał się

wsiadać. Był to bowiem Focke-Wulf 200 Condor z chowanym podwoziem, a

nowości techniczne go przeraŜały. Jak wiemy Führer posiadał takŜe sobowtórów.

Nie ma zatem nic zaskakującego w fakcie, Ŝe dokądkolwiek Hitler planował się

udać, najpierw zarządzał tam budowę specjalnych schronów. Grubość ich stropów

rosła wraz ze zwiększającym się wagomiarem bomb i w 1945 roku osiągnęła

około 8 metrów Ŝelbetonu, często pokrytego 2-3 metrową warstwą ziemi.

Podobnie rzecz miała się z naczelnymi dowództwami armii. Wybudowano

dla nich wiele polowych Stanowisk Dowodzenia, które starano się lokować w

pobliŜu kwater Führera. W rejonie Berlina powstały kwatery dla OKW, w

Dahlem, Zossen oraz w Wünsdorf dla Naczelnego Dowództwa Wojsk

Lądowych (OKH), w Poczdamie dla OKL, zaś w samym Berlinie dla OKM.

Wszystkie one razem tworzyły zespół naczelnego kierowania siłami zbrojnymi

III Rzeszy. Szczególnie dobrze była ukryta kwatera w Zossen. Powstał tam cały

zespół kilkukondygnacyjnych schronów, które na zewnątrz przypominały domki

mieszkalne, tymczasem były połączone siecią podziemnych tuneli. Kwaterę w

Zossen wykorzystywano przez całą wojnę. Natomiast na czas trwania poszcze-

gólnych kampanii wojennych powstawały coraz to nowe kwatery - np. dla

kierowania działaniami wojennymi na zachodzie powstały aŜ cztery zespoły

kwater:

- w górach Taunus - zamek Ziegenberg (kryptonim Adlerhorst) dla

Hitlera i Dowództwa Sił Zbrojnych, zamek Kransberg dla OKL oraz

schrony w pobliŜu Giesen (kryptonim Gisela) dla OKH. Kompleks ten

zbudowano jesienią 1939 roku. Składał się z kilku doskonale zamaskowanych,

potęŜnych, Ŝelbetowych bunkrów, które wykorzystano dopiero w grudniu 1944

roku, podczas ofensywy w Ardenach,

II - w górach Schwarzwaldu koło Kniebis (kryptonim Tannenberg),

III - w Palatynacie, koło Landstuhl, dla wysuniętych rzutów dowództw,

IV- w górach Eifel - koło Munstereifel (kryptonim Felssennest) dla Führera i

jego współpracowników oraz w rejonie Bad Godesberg (kryptonim Forsterei)

dla OKH.

W trakcie działań wojennych przeciw Grecji i Jugosławii Naczelne

Dowództwo oraz Führer przebywali w pociągach specjalnych, ukrytych w

tunelu kolejowym w Alpach Styryjskich koło Anspag. Ponadto część dowództwa

przebywała w Wiener Neustadt. Z pociągów specjalnych korzystano takŜe w

początkowym okresie wojny ze Związkiem Radzieckim. Wtedy teŜ w okolicy

Spały powstały dwa Ŝelbetowe schrony mające chronić pociągi specjalne przed

skutkami nalotów. Miały one po 380 m długości, 15 m szerokości i 10 m

wysokości. Grubość Ŝelbetu dochodziła do 3 m. Wewnątrz, obok peronu,

znajdowały się pomieszczenia do pracy i odpoczynku.

W wyniku rozszerzania się zasięgu działań wojennych na terenie ZSRR, w

Prusach Wschodnich (koło Kętrzyna) przygotowano kolejną wielką i najbardziej

chyba znaną kwaterę główną - S3 Wolfschanze - tzw. Wilczy Szaniec. W skład

tego kompleksu wchodziło siedem grup schronów, przewidzianych dla

wszystkich naczelnych organów państwa.

•

W lesie koło GierłoŜy zlokalizowano główny zespół schronów, w których

przebywał Führer, jego otoczenie i OKW. W skład zespołu wchodziło kilkanaście

elbetowych bunkrów, przy czym główny bunkier Führera miał strop o grubości

blisko 8 m. Poza tym powstało tam wiele baraków i budowli pomocniczych. W

pobliŜu, na południe od szosy GiŜycko-Kętrzyn, znajdowało się lotnisko polowe.

•

W lesie koło miejscowości Przystań (w pobliŜu Węgorzewa) znajdowała

się kwatera polowa wojsk lądowych - Anna. W jej skład wchodziło kilka

bunkrów i baraków a takŜe schrony mieszczące urządzenia techniczne (siłownia,

ciepłownia itd.). Łączyła się bez jakiejkolwiek granicy z kwaterą wojsk

kwatermistrzowskich - Quelle — która takŜe miała kilkanaście Ŝelbetowych

schronów o grubości stropów 2 i 4 m.

•

W pobliŜu jeziora Śniardwy, koło miejscowości Ruciane, zlokalizowano

kwaterę główną dowództwa wojsk lotniczych - Robinson.

•

Polowa kwatera dowódcy SS i policji mieściła się w miejscowości

Mamerki, gdzie powstało takŜe kilka Ŝelbetowych bunkrów.

•

Polowa kwatera szefa kancelarii Rzeszy ulokowana została w

schronach koło wsi Radzieje.

•

Polowa kwatera Ministra Spraw Zagranicznych miała swoją siedzibę na

zamku Sztynort.

Cały teren kwater głównych otoczony był zaporami pól minowych i drutem

kolczastym, wzmocnione patrole bez przerwy przeczesywały okolicę, zaś

wszystkich mieszkańców obowiązywały zaostrzone środki bezpieczeństwa.

Ponadto w Winnicy na Ukrainie powstała tymczasowa kwatera główna

(kryptonim Wehrwolf) na okres operacji stalingradzkiej i kaukaskiej. Składała

się z kilkunastu betonowych i drewnianych baraków, rozproszonych po lesie. Do

kierowania operacjami przeciwko Aliantom, w przypadku ich lądowania we

Francji, przygotowano dwie kwatery główne, z których jedna połoŜona była koło

Soissons (kryptonim W2, czyli Wolfschlucht 2), a druga znajdowała się w tunelu

kolejowym w miejscowości Margival (W3). Poza tym jeszcze jedna kwatera

znajdowała się w Belgii, w miejscowości Bruly de Pesche (Wl). Nie znamy

natomiast

dokładnej

lokalizacji

kwatery

kryptonimie

Brunhildę.

Prawdopodobnie mieściła się koło Metz, tuŜ przy granicy Francji z

Luksemburgiem. Inne mniej znane kwatery znajdowały się w Pullach koło

Monachium (S3 Siegfried), w zamku Kessheim koło Salzburga oraz w Bad

Nauheim. Dodatkowo, najbardziej chyba luksusowa rezydencja Führera istniała

w alpejskiej miejscowości Obersalzberg (S3 Serail), gdzie obok wspaniałego

domku wypoczynkowego na szczycie „prywatnej góry" Hitlera - Zugspitze -

wybudowano niewielki zamek, umeblowany bogato w stylu kajutowym.

Prowadząca do zamku szosa (jazda po niej była iście karkołomna) dochodziła do

wykutego w skale szybu windy (o głębokości 120 m), który prowadził do Orlego

Gniazda - tak bowiem nazwano ów zamek.

Jakby tego było mało, wiosną 1944 roku Führer wydał rozkaz wybudowania

dwóch kolejnych kwater głównych. Miały się one znajdować w Turyngii oraz na

ląsku. Pierwszą z nich - podziemną kwaterę S3 Olga w Turyngii - budowano w

największej tajemnicy w dolinie Jonasza (Jonastal). Z braku oryginalnych

dokumentów cały ten obiekt wciąŜ jest niezbadany. Zresztą, jeszcze pod koniec

wojny został on częściowo wysadzony w powietrze przez saperów z SS, zaś w

1947 roku stacjonujące w dolinie wojska radzieckie dokonały ostatecznego

zawalenia wejść do sztolni. Tym niemniej w 1991 roku udało się odnaleźć część

dokumentacji technicznej obiektu z 1945 roku, którą wykonało lokalne biuro

geodezyjne na zlecenie Rosjan. Z dokumentacji tej wynika, Ŝe zinwentaryzowano

wówczas 2 135,8 m sztolni (z których 620 m było obetonowanych) i 817 m

wyrobisk poprzecznych. Puste przestrzenie między betonem zapełniano ŜuŜlem.

ciany i sufity miały być zaizolowane supremą a następnie otynkowane.

Planowano tam elektryczne ogrzewanie oraz zaopatrzenie w wodę pochodzącą z

zewnętrznego

zbiornika.

pobliŜu

obiektu

powstały

dwie

centrale

telekomunikacyjne oraz schron dla pociągu Führera. Budowę prowadzono do

kwietnia 1945 roku, po czym przerwano ją ze względu na nadchodzące wojska

amerykańskie. Do środka tego gigantycznego obiektu prowadziło aŜ 25 wejść.

Warto teŜ dodać, Ŝe istnieją pewne przesłanki, iŜ wewnątrz korytarzy ukryto

wiele transportów z drogocennymi przedmiotami, które były przeznaczone na

wystrój przyszłej kwatery. Poza tym, choć wydaje się to mało prawdopodobne,

kwatera ta wymieniana jest jako jedno z przypuszczalnych miejsc ukrycia

Bursztynowej Komnaty.

JeŜeli chodzi o drugą budowaną wtedy kwaterę główną, to sprawa jest nieco

bardziej skomplikowana. Do dziś bowiem nie udało się precyzyjnie określić

jakie podziemne obiekty miały wchodzić w jej skład. Najczęściej wymieniany

jest zamek KsiąŜ - to chyba najbardziej prawdopodobne. Nie moŜemy natomiast

stwierdzić czy obiekty rejonu Walim - Głuszyca miały takŜe naleŜeć do

kwatery, czy teŜ planowano wykorzystać je dla potrzeb przemysłu

zbrojeniowego. Co prawda lista kodów klasyfikuje te obiekty jako S3 Riese, to

znaczy kwatery, ale moŜe to być tylko sprytny wybieg, który miał na celu

ukrycie lokalizacji supertajnych zakładów Wunderwaffe. Nie wiemy tego na

pewno, dlatego teŜ musimy brać pod uwagę obie moŜliwości.

W kontekście tego zagadnienia Albert Speer stwierdza:

„Zgodnie z punktem 18 protokołu narady u Führera, 20 czerwca 1944

roku poinformowałem, Ŝe przy rozbudowie jego głównej kwatery

pracuje aktualnie 28 tys. robotników... Według mojego pisma do

adiutanta Hitlera do spraw Wehrmachtu z dnia 22 września 1944 roku

na budowę schronów w Kętrzynie wydano 36 min RM, na schrony w

Pullach koło Monachium 13 min RM, a na zespół schronów Olbrzym

(Riese) koło Bad Charlottenbrunn 150 min RM. Do wykonania tych

budów potrzeba było, według mojego pisma, 257 tys. m betonu

zbrojonego stalą, wykonano 213 tys. m tuneli, 58 km dróg z

sześcioma mostami i 100 km rurociągów. Tylko sam projekt 'Olbrzym'

pochłonął więcej betonu niŜ w 1944 roku przyznano ludności cywilnej na

budowę schronów"2.

Cytuję ten tekst, podobnie jak wszyscy inni piszący o podziemiach Gór

Sowich, nie po to, aby zwiększyć objętość ksiąŜki! Przytaczam go dlatego, Ŝeby

uzmysłowić wszystkim skalę wysiłku jaki włoŜono w „Olbrzyma". Gdy trwała

wojna (był rok 1941), a Niemcy byli u szczytu potęgi, do kierowania swoją machiną

wojenną wystarczały im skromne" bunkry w lesie pod Kętrzynem. Gdy wojna miała

się ku końcowi i nie było juŜ „Wielkich Niemiec", za najwaŜniejsze uznano realizację

projektu, który swoimi kosztami przewyŜszał wszystkie inne kilkakrotnie! Dlaczego?

CzyŜby miał on uratować III Rzeszę? Wszystko na to wskazuje.

Speer Albert, Wspomnienia, MON, Warszawa 1990

CZĘŚĆ II

BOMBOWCE NAD TRZECIĄ RZESZĄ

W 1943 roku stało się dla Niemców jasne, Ŝe ich przewaga w powietrzu

naleŜy do przeszłości, a Luftwaffe nie jest juŜ w stanie równocześnie prowadzić

równorzędnej walki na rozległym teatrze działań wojennych oraz skutecznie

bronić terytorium III Rzeszy przed nalotami Aliantów. Zapewnienia Goringa, Ŝe

aden obcy samolot nie pojawi się nad terenem Niemiec, moŜna juŜ było

spokojnie włoŜyć między bajki. Niemcy traciły panowanie w powietrzu i nic nie

było w stanie tego zmienić.

Po załamaniu się ofensywy powietrznej na Wielką Brytanię i rozpoczęciu

wojny ze Związkiem Radzieckim, wytworzyła się specyficzna sytuacja swego

rodzaju zawieszenia broni, którą najlepiej wykorzystali Brytyjczycy. Po kilku

miesiącach przygotowań rozpoczęli oni naloty na niemieckie miasta i zakłady

zbrojeniowe. W zasadzie pierwsze naloty miały miejsce juŜ w 1939 roku, jednak

były to sporadyczne przypadki, jako Ŝe Bomber Command posiadało w tamtym

czasie bardzo ograniczoną liczbę samolotów dalekiego zasięgu. Jesienią 1940

roku RAF rozpoczął bombardowanie portów we Francji, celem niedopuszczenia

do inwazji. Po rezygnacji Niemców z planowanej inwazji na Wielką Brytanię

(operacja Lew Morski - niem. Seelöwe), wiosną 1940 roku bombowce

brytyjskie skierowano na stocznie okrętów podwodnych i fabryki samolotów.

Rozpoczęte naloty na silnie bronione zakłady okazały się jednak nieskuteczne.

PoniewaŜ niemiecka obrona przeciwlotnicza zadawała Aliantom wielkie straty,

zimą 1942 roku wydano rozkaz do rozpoczęcia tzw. nalotów dywanowych na

niemieckie miasta. Głównym wykonawcą tego planu został gen. lot. Sir Arthur

Harris, dowódca Bomber Command. Jego samoloty swój pierwszy „występ"

miały nad Lubeką i Rostockiem. Jednak dopiero nalot na Kolonię - który miał

miejsce w nocy z 30 na 31 maja 1942 roku - ukazał w pełni grozę nalotów

dywanowych. Podobnie rzecz się miała w Hamburgu, gdzie między 24 lipca a 3

sierpnia 1942 roku lotnictwo RAF-u dokonało 7 nalotów, które zrównały miasto

z ziemią. Straty w Hamburgu oszacowano na około 23 mld RM, tj. około 9 mld

USD. Trzeba jednak uczciwie przyznać, Ŝe to właśnie Hamburg ujawnił

wszelkie braki w systemie niemieckiej obrony przeciwlotniczej oraz brak dosta-

tecznej ilości schronów dla ludności cywilnej. Jak wiemy Niemcy nie posiadały

w początkowym okresie wojny dobrych, nocnych samolotów myśliwskich,

zdolnych do walki z setkami potęŜnie opancerzonych alianckich bombowców.

Alianci tymczasem coraz częściej i skuteczniej obracali w puch niemieckie

miasta i przemysł. Ginęły więc miasta, dziesiątki tysięcy ludzi, płonął ich

dobytek. Sytuacja uległa poprawie w latach 1944-1945, jednak mimo Ŝe straty

Aliantów rosły, nie zaprzestali oni nalotów. Wręcz przeciwnie - zwiększyli ich

częstotliwość. W nocy z 16 na 17 lutego 1945 roku angielskie lotnictwo

dokonało największej masowej zbrodni II wojny światowej, kiedy to pod gruzami

Drezna zginęło ponad 200 tys. ludzi. Zupełnie niepotrzebnie, bowiem ten

typowo terrorystyczny nalot nie miał Ŝadnego znaczenia strategicznego.

Ofensywa bombowa przeciw niemieckim miastom trwała do połowy kwietnia

1945 roku i spowodowała ogromne zniszczenia w ich zwartej zabudowie.

Miasto Dureń zostało zniszczone w 99,2 %, a Paderborn w 95,6%. Sam Berlin

przeŜył 363 naloty, Hamburg 213 itd. Jednak lotnictwo Aliantów działało nie

tylko nad miastami. Alianccy dowódcy uwaŜali, Ŝe naleŜy takŜe walczyć z

przemysłem. Niemcy potrafili jednak dobrze chronić swoje zakłady

zbrojeniowe. DuŜo fabryk umieszczono w betonowych schronach i doskonale

zamaskowano. Zabezpieczenia te spowodowały, Ŝe ówcześnie stosowane

bomby musiały przejść ewolucję dotyczącą ich wagomiaru. O ile w 1941 roku

produkowano bomby 2000-funtowe (910 kg.), to w 1945 roku uŜywano juŜ

„potworów" o wadze 22 000 funtów czyli ponad 10 ton. Automatycznie wzrastała

takŜe grubość stropów w schronach. Pod koniec wojny osiągnęła ona wartość

około 8 m (S3 Wolfschanze), zaś w schronach dla ludności cywilnej około 4 m.

W ten sposób cięŜko było jednak zabezpieczyć ogromne powierzchnie zakładów

zbrojeniowych i straty w niemieckim przemyśle obronnym systematycznie rosły.

Pierwszym większym i udanym nalotem na fabryki zbrojeniowe było

zbombardowanie zakładów firmy Henschel w Rostocku, w kwietniu 1942 roku.

Przenoszenie zakładów w inne części kraju niewiele dawało, gdyŜ systematycznie

wzrastał zasięg bombowców. Wizytujący w listopadzie 1943 roku zakłady

Junkersa, naczelny dowódca Luftwaffe - Hermann Göring — wydał rozkaz

przeniesienia części taśm produkcyjnych do koszar w Zittau oraz do budowanej w

górach nad Łabą podziemnej fabryki. Ponadto pełnomocnicy Ministra Lotnictwa

Rzeszy rozpoczęli dokładne penetrowanie całych Niemiec w poszukiwaniu

kopalń, jaskiń i tuneli nadających się do uruchomienia w nich produkcji

zbrojeniowej. Prace adaptacyjne w tych obiektach naleŜały do Centralnego

Urzędu Planowania (Zentrale Planung), działającego od października 1943 roku.

W pobliŜu Monachium i koło Gendorf, w lasach wschodniej Bawarii,

powstały dwa wielkie zakłady Messerschmitta. Przykładowo w Gendorf

(kryptonim Okapi) główna hala miała 1 km długości, 100 m szerokości i 35 m

wysokości. Strop o grubości 6 m pokryty był ziemią i drzewami, a w środku na

8 piętrach powstawały setki myśliwców. Montownia Me 262 powstała takŜe w

kopalni piasku porcelanowego w Kahla w Turyngii. Zakłady wyposaŜone w

najnowocześniejszy sprzęt nosiły nazwę REIMAHG im Kahla. Był to skrót od

nazwy: REIchs Marschall Hermann Göring, a ich kryptonim brzmiał Lachs.

Podziemne wyrobiska zakładów miały ponad 32 km długości i powierzchnię 90

000 m2, w których produkowano 1 250 samolotów miesięcznie. Ponadto istniały

teŜ montownie w: Leonberg w Bawarii (kryptonim Reihe Reiher), Lechfeld i

Schwarzt w Tyrolu (wyrobiska kopalni miedzi), Oberammengau (kryptonim

Cerusit), Jenbach (kryptonim Almandin), Igling, Engeln, Kaufening

(kryptonim Fritz) oraz Augsburgu (kryptonim Arno). Kolejną wielką

montownię koncernu Messerschmitta ulokowano w Sankt Georgen koło Gusen.

Podlegała ona WVHA der SS 3 i nosiła kryptonim B5 Bergkristall. Montowano

w niej odrzutowe Me 262.

Innym doskonałym przykładem niemieckiego budownictwa specjalnego są,

wspomniane juŜ wcześniej, zakłady Junkersa w górach nad Łabą niedaleko

Dessau (dah). Zbudowano je w górskiej dolinie wewnątrz stosunkowo

niewielkiego wzniesienia. Od północy do środka zakładów prowadziło 6 tuneli,

z których dwa były przelotowe i miały po 1 800 m długości. Dodatkowo do

obiektu prowadziły teŜ trzy tunele od wschodu. Przekrój tuneli był prostokątny o

Główny Urząd Gospodarczo-Administracyjny SS

wymiarach: 12,5 x 7 m. Obiekt składał się z sieci równoległych komór

połączonych chodnikami. Ogólna kubatura wynosiła ponad 5 mln m3,

powierzchnia około 700 000 m2. Nadkład skalny o grubości 60 m zapewniał

bezpieczeństwo przed bombardowaniem. Obiekt miał pełną klimatyzację, a jego

załoga składała się z około 10 tys. ludzi. Inny kompleks (pod kryptonimem

Reh), przeznaczony dla kilku róŜnych zakładów, powstał w starej kopalni potasu

w Neu Stassfurt koło Magdeburga. Ulokowano w nim m.in. fabrykę samolotów

Heinkel, fabrykę łoŜysk tocznych Fischer, fabrykę silników BMW oraz zakłady

Siemensa.

Wszystkie te prace spowodowały, Ŝe Aliantom nie udało się zatrzymać

produkcji samolotów, a wręcz przeciwnie, o ile w 1943 roku wyprodukowano w

Niemczech blisko 25 tys. sztuk samolotów, to w 1944 roku, w czasie

największego nasilenia nalotów, powstało ich juŜ 40,5 tys.

W przypadku przemysłu paliw płynnych Niemcy posunęli się jeszcze dalej.

Oto plan „programu Geilenberga":

•

8 zakładów destylatorni (zlokalizowanych w kamieniołomach i w stokach

gór w Niemczech środkowych i Austrii) miało produkować półfabrykat

wyjściowy do dalszej obróbki w ilości 648 tys. ton rocznie. Zakłady te miały

kryptonim Offen I-VIII.

•

4 rafinerie zlokalizowane w sztolniach i jaskiniach, które miały przerabiać

ropę przygotowaną wcześniej w destylatorniach. Rafinerie te nosiły kryptonim

Dachs i mieściły się w: Jakobsberg w Westfalii (Dachs 1), Ebensee w Austrii

(Dachs 2), Havlickuv Brod w Czechach (Dachs 3), Osterode w Górach Harzu

(Dachs 4). Fabryki te miały rozpocząć pracę w styczniu 1945 roku i produkować

564 tys. ton paliwa rocznie.

•

Taube - zakład krakingowy o produkcji 276 tys. ton zlokalizowano w

sztolni w Ebensee w Austrii.

•

Kuckkuck - zakład produkcji benzyny syntetycznej o wydajności 240 tyś.

ton zbudowano w Górach Harzu wewnątrz góry Kohnstein.

•

Meise - zakład katalizy o produkcji 158 tys. ton w Górach Harzu.

•

Zakład produkcji benzyny syntetycznej o kryptonimie Schwalbe i

wydajności 1 min ton. Został zlokalizowany w starym kamieniołomie koło

Neuenrade.

Pomimo przygotowania tak precyzyjnego planu ukrycia fabryk paliw płynnych

pod ziemią, Niemcom nie udało się zrealizować go do końca. Zdołano uruchomić

bowiem jedynie 12 z planowanych 16 fabryk. Warto jeszcze dodać, Ŝe plan ten

był ostatnią deską ratunku dla przemysłu niemieckiego. Alianci tymczasem mieli

przygotowany plan całkowitego zniszczenia przemysłu paliw płynnych w Rzeszy

(poprzez bombardowania), do realizacji którego potrzebowali 25 pogodnych dni.

Do lokalizacji przemysłu zbrojeniowego, poza oczywiście nowo budowanymi

podziemiami, wykorzystano istniejące stare kopalnie, jaskinie, piwnice

zamkowe, piwnice browarów, tunele metra i kolei a takŜe wszelkie inne

„podziemne pustki". Samych tylko tuneli kolejowych wykorzystano około 50.

Ulokowano w nich m.in. następujące fabryki:

•

Auerhahn - tunel w Tuttlingen,

•

Birkhahn - tunel w Wiesenstein,

•

Dompfaff - tunel w Bleicht,

•

Eisvogel - tunel w Oberndorf i wiele innych.

Zakłady o kryptonimie Igel znalazły schronienie w piwnicach browaru Hansa

w Niedermending, a zakłady Nanny w podziemiach browaru w Plauen. Sztolnie

w kamieniołomach w Lammle dały tymczasem schronienie zakładom o

kryptonimie Obsidian I i Obsidian II, zaś stare sztolnie w Rottleberode

zakładom o kryptonimie Melaphyr. W podziemiach twierdzy Erfurt ulokowano

zakłady o kryptonimie Tanne, natomiast w zdobytej belgijskiej twierdzy Eben

Emael swoją pracę rozpoczęły zakłady o kryptonimie Maiglocken. W

Litomierzycach w Czechach zlokalizowano potęŜny kompleks zbrojeniowy,

mający produkować silniki odrzutowe do samolotów i osprzęt elektroniczny do

róŜnego rodzaju rakiet. Na cały kompleks składały się 3 fabryki o kryptonimie

Richard I, II, III oraz podległy SS obiekt B5. Oczywiście są to tylko wybrane

przykłady z liczącej ponad 800 pozycji listy fabryk zbrojeniowych.

Najgorzej było jednak z tzw. Broniami Odwetowymi, czyli Vergeltungswaffe.

Ich montownie byty bowiem szczególnie pilnie tropione przez Aliantów i

niszczone z całą bezwzględnością. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku ponad

600 bombowców RAF-u, pod dowództwem płk J. H. Searby'ego, dokonało

nalotu na ośrodek badań rakietowych w Peenemunde na wyspie Uznam. W

wyniku poczynionych zniszczeń znacznie opóźniło się bojowe uŜycie, będących

w końcowej fazie prób dwóch typów broni odwetowych: latającej bomby V-l oraz

rakiety V-2. Aby dokończenie prób i produkcja tej broni była moŜliwa, podjęto

decyzję o rozbiciu głównego ośrodka na kilka części. W miejscowości Blizna, na

istniejącym tam poligonie SS, powstał poligon o kryptonimie Heidelager. Wkrótce

zaczęto przeprowadzać na nim próbne odpalenia rakiet V-2, dowoŜonych z

głównej montowni w Górach Harzu. Tam bowiem, w wapiennym masywie góry

Kohnstein koło Nordhausen, wybudowano fabrykę spółki Mittelberg GmbH o

kryptonimie Dora. Główną część fabryki stanowiły dwa biegnące równolegle

tunele, oddalone od siebie o 200 m i połączone poprzecznymi komorami w

liczbie 46. Ich długość wynosiła po 1 800 m, a komory miały wymiary: 12,5 x 8,5

m. Wiele komór podzielono dodatkowo na dwie kondygnacje, na górnej

urządzając biura i magazyny. W północnej części wyrobisk, noszących nazwę

Nordwerke i obejmujących komory 1-27, zlokalizowano linię montaŜu

latających bomb V-l, natomiast w części południowej produkowano rakiety V-2.

W części tej (w tunelu A) przebiegała linia transportu materiałów, podzespołów i

gotowych rakiet, a w tunelu B znajdowała się linia montaŜu rakiet, po której prze-

suwał się podstawowy człon rakiety. Łączna sieć tuneli miała długość około 15

km, powierzchnię 125 tys. m2, a kubaturę 875 tys. m Wewnątrz rozlokowano

ponad 20 tys. najnowocześniejszych obrabiarek i agregatów wymagających

szczególnych warunków mikroklima-tycznych. Aby sprostać tym wymogom,

powstało 12 szybów wentylacyjnych, które zapewniały cogodzinną wymianę

powietrza w obiekcie. Nowoczesne urządzenia klimatyzacyjne utrzymywały stałą

temperaturę 17°C i wilgotność około 70%. Doskonałe urządzenia i wyposaŜenie

sprawiały, Ŝe był to najnowocześniejszy zakład zbrojeniowy świata.

Aby w pełni uzmysłowić o jakich wielkościach owych podziemnych obiektów

jest mowa dodam, Ŝe znajdujące się w budowie dwa przykładowe kompleksy

miały mieć następujące parametry:

•B11 Eber-251 tys.m2,

• B12 Kaolin - 600 tys. m2.

B12 Kaolin byłby ponad 4-krotnie większy od słynnej Dory i blisko 20-krotnie

większy od znanych obecnie podziemi w Górach Sowich. Miał to być takŜe

największy ze wszystkich podziemnych obiektów zbrojeniowych podległych

WVHA der SS. Gwoli ścisłości, jeden z dwóch największych, bowiem

wszystko wskazuje na to, Ŝe drugim z owych gigantów miał być... S3 Riese!

Z zakładami Dora powiązany był inny podziemny zakład firmy Borsig w

Düseldorfie, który produkował zbiorniki napędowe i nosił kryptonim Berta.

Głowice bojowe produkowano w fabryce Laura we Frankfurcie, płynny tlen

powstawał w fabryce o kryptonimie Helene w Puchheim, zaś zapalniki

wytwarzano w Rothenstein koło Jeny (kryptonim Albit). Wymienione tutaj

zakłady nigdy nie zostały przez Aliantów zniszczone i pracowały nieprzerwanie

aŜ do końca wojny. W efekcie dawały one Führerowi tysiące rakiet, którymi

dokonywano ataków „odwetowych" za zniszczone niemieckie fabryki i miasta.

Omówione dotychczas niemieckie podziemne fabryki nowych broni nie

zamykają ich pełnej listy. Kolejna wielka montownia rakiet V-2 była budowana

we wnętrzu wzgórza koło Eperlecques, 30 km na południe od Dunkierki.

Magazyn do przechowywania rakiet powstawał zaś w Wizernes, w Ŝelbetowym

bunkrze o średnicy 90 m, natomiast w Watten, Wizernes, Predefin, Siracourt,

Rinxent i Lottinghen budowano wyrzutnie. Ponadto powstawała teŜ baza

radarowa dla przyszłych wyrzutni, która miała się znajdować w Predefin.

Natomiast niedaleko Eperlecąues, we wnętrzu niewielkiego wzniesienia obok

Mimoyecques, powstawał jeden z najtajniejszych obiektów III Rzeszy.

Budowano tam mianowicie gigantyczną działobitnię nowej superbroni V-3.

Obiekt nosił kryptonim Wiese.

Warto tutaj dodać, Ŝe cały mechanizm powstawania nowych fabryk

zbrojeniowych dla Broni Odwetowych (Vergeltungswaffe) oraz tzw.

Cudownych Broni (Wunderwaffe) podlegał WVHA der SS, czyli Głównemu

Urzędowi Gospodarczo-Administracyjnemu SS i jako Anlage „W" dzielił się na:

•

Przedsięwzięcia

budowa

podziemnych

obiektów

róŜnego

przeznaczenia o kryptonimach Al, A2, A3 itd.,

•

Przedsięwzięcia B - budowa podziemnych obiektów specjalnego

przeznaczenia o kryptonimach B1, B2, B3 itd.,

•

Przedsięwzięcia S - tzw. budowy specjalne, tzn. kwatery główne i fabryki

broni specjalnych o kryptonimach S1, S2, S3 itd.

PoniŜej przytaczam kilka przykładów z listy kodowej: 1. Przedsięwzięcia A:

•

A5 Heinrich - Rottleberode,

•

A6 Wilhelm - Wansleben,

•

A8 Goldfisch - Obrigheim.

2. Przedsięwzięcia B:

•

B1 Zement - Ebensee,

•

B2 Malachit - Langenstein,

•

B8 Bergkristall — St. Georgen,

•

B11 Eber — Niedersachsenwerfen,

•

B12 Kaolin - Wolffleben.

3. Przedsięwzięcia S:

•

S3 Riese - Bad Charlottenbrunn,

•

S3 Olga - Jonastal,

•

S3 Serail — Obersalzberg,

•

S3 Siegfried - Pullach,

•

S3 Rüdiger - Waldenburg/am Schl.

Jak widać kodem S3 oznaczano tylko kwatery główne oraz bardzo waŜne

obiekty powiązane z kwaterami. Jak juŜ wspomniałem, na liście kodowej

podziemnych fabryk zbrojeniowych III Rzeszy znajduje się ponad 800 pozycji,

z czego co najmniej 240 to obiekty w pełni ukończone i prowadzące produkcję.

Ogółem wybudowano 13 mln m2 powierzchni fabryk z planowanych 94 mln.

To właśnie dzięki tym poczynaniom niemiecka produkcja zbrojeniowa szybko

rosła, mimo wzrastających bombardowań.

W procesie przenoszenia przemysłu zbrojeniowego pod ziemię waŜną rolę

wyznaczono takŜe terenom Dolnego Śląska. PoniewaŜ obszary te znajdowały się

poza zasięgiem alianckich bombowców, od samego początku wzbudzały

zainteresowanie kierownictwa Sztabu Myśliwskiego. Mało tego, po pewnym

czasie ziemie te zaczęto nawet określać mianem „schronu Rzeszy", co chyba

najlepiej świadczy o roli jaką im wyznaczono w ratowaniu gospodarki wojennej

III Rzeszy. Kiedy rozpoczęła się ofensywa bombowa na niemieckie miasta, na

Dolny Śląsk zaczęto kierować masy ludzi z terenów objętych nalotami. JuŜ w

październiku 1943 roku na terenach Śląska przebywało 112 tys. przesiedleńców

- tzw. Luftkriegsbetroffene. Na tereny te rozpoczęto teŜ przenoszenie

waŜniejszych zakładów zbrojeniowych wraz z całym personelem (październik

1943 roku ponad 12 tys. pracowników). Szczególną rolę przywiązywano do

jak najszybszego uruchomienia produkcji w przeniesionych z Essen do

Głuszycy zakładach koncernu Kruppa (bwn). Miano w nich produkować

podzespoły do Me 262.

Lista kodowa podaje następujące obiekty zlokalizowane na terenie Dolnego

ląska:

•

Afra- Jawor,

•

Balthasar - Strzegom,

•

Beate — Namysłów,

•

Birnbaum - Twierdza Kłodzko,

•

Eisenglanz — Leśna,

•

Else - Zgorzelec,

•

Lehm —Bolków,

•

Seehund - Sobótka,

•

Sylvinit - Kowary,

•

Trude —Nysa,

•

Willemit - Grochów, koło Kłodzka.

Oczywiście nie są to wszystkie tego typu obiekty na naszym terenie, bowiem

wiele z powstających nie posiadało jeszcze kodów. Piechowice, Mieroszów,

Antonówka czy Stolec to tylko nieliczne tego typu przykłady. Podobnie ma się

sprawa z fabryką amunicji firmy Dynamit AG w Ludwikowicach Kłodzkich.

Ponadto na terenie Dolnego Śląska zlokalizowano jeszcze co najmniej

kilkanaście podziemnych fabryk zbrojeniowych. Co do ich lokalizacji mamy

tylko mgliste pojęcie. O tym, Ŝe istniały wiemy na pewno - widać to na liście

kodów, gdzie obok kodu fabryki pozostaje puste miejsce na jej lokalizację.

Jednak miejsca te są tak doskonale ukryte, Ŝe do dziś nie udało się trafić na ich

lad.

PoniewaŜ na dolnośląskich terenach panował praktycznie aŜ do końca wojny

niczym nie zmącony spokój (tereny te zostały zajęte przez Armię Czerwoną

dopiero 8-10 maja 1945 roku), władze niemieckie przekształciły ten rejon w

jeden wielki „schron" dla przemysłu i ludności cywilnej. Urządziły tu równieŜ

dziesiątki skrytek dla wszelkiego rodzaju dóbr materialnych, zdobytych

zarówno na podbitych narodach jak i przewiezionych z terenów Rzeszy.

Podsumowując ten rozdział naleŜy jasno stwierdzić, Ŝe mimo zmasowanych

nalotów dywanowych na terytorium III Rzeszy, Aliantom nie udało się złamać

potęgi niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, który właśnie w okresie

największego nasilenia nalotów osiągnął najwyŜszy poziom produkcji, dając

armii broń do dalszego prowadzenia walki. Trzeba takŜe przyznać, Ŝe nie byłoby

to moŜliwe bez ogromnych ofiar i wyrzeczeń, wyjątkowo zdyscyplinowanego

społeczeństwa niemieckiego oraz bez sprowadzenia najwaŜniejszych gałęzi

przemysłu pod ziemię, dzięki czemu nie przerwał on produkcji ani na jeden dzień,

co w warunkach, w jakich to realizowano, jest naprawdę zadziwiające.

CZĘŚĆ III

POCZĄTKI BUDOWY

Prace, związane z budową w Górach Sowich, prowadzone były na powierzchni

około 200 km2 w masywach kilku gór. Do najwaŜniejszych naleŜały: Wielka Sowa

(Hohe Eule), Włodarz (Wolfsberg), Jedlińska Kopa (Saalberg), Moszna

(Mulenberg), Soboń (Ramenberg), Osówka (Sauferhöhen), Ostra (Spitzenberg),

wzniesienia Działu Jawornickiego (Mittelberg), Gontowa4 (Schindelberg) oraz

pas wzniesień, który ciągnie się od Gontowej aŜ po Włodykę, KsiąŜówkę i

Tyńcową. Ponadto prace prowadzone były równieŜ na skalistym wzniesieniu o

nazwie Wilk (Wolfsberg), na którym zbudowany jest zamek KsiąŜ. W zakres

prowadzonych prac budowlanych wchodziło drąŜenie podziemnych wyrobisk we

wnętrzu gór oraz stawianie na ich powierzchni róŜnych Ŝelbetowych budowli.

Na podstawie ostatnich badań stwierdzono istnienie 7 kompleksów (na pewno) i

co najmniej dwóch innych (prawdopodobnie). Głównymi kompleksami w Górach

Sowich są:

•

Włodarz,

•

Osówka,

•

Jugowice Górne,

•

Soboń,

•

Rzeczka,

•

Sokolec,

•

oraz podziemne tunele pod zamkiem KsiąŜ.

lady w terenie wskazują na istnienie jeszcze dwóch innych kompleksów: na górze

Moszna oraz na górze Wielka Sowa. Istnieją przypuszczenia, Ŝe kompleks na górze

Wielka Sowa to gotowy i całkowicie ukończony system. Ponadto, na terenie objętym

budową znajdują się jeszcze inne podziemne kompleksy. Przypuszczalnie nie są one

jednak związane z przedsięwzięciem budowlanym Olbrzym. Mowa o podziemnych

Góra Gontowa jest nieco oddalona od głównej części budowy i połoŜona niedaleko

Sokołca.

tunelach w Głuszycy.

Nazwy kompleksów zostały utworzone od nazw miejscowości, gór lub budowli

które znajdowały się w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Chodzi tutaj o takie

miejscowości jak: Walim (Wüstewaltersdorf), Rzeczka (Dorfbach), Głuszyca

(Wüstegiersdorf), Jugowice (Hausdorf), Olszyniec (Erlenbusch), Jedlinka (Tannhausen),

Zimna Woda (Kaltwasser), Kolce (Dörnhau), Sokolec (Falkenberg), Sowina (Eule),

Ludwikowice Kłodzkie (Ludwigsdorf) oraz KsiąŜ (Fürstenstein). Rozmieszczenie

wszystkich kompleksów w Górach Sowich, lokalizację obozów oraz zasięg

poszczególnych kompleksów pokazuje mapka na rycinie nr 12.

Zatrudnianie obcej siły roboczej rozpoczęło się na terenie Dolnego Śląska w

zasadzie juz około 1940. Wtedy to, w związku z masowym wcielaniem

obywateli niemieckich do Wermachtu, zaczęto kierować na tereny Dolnego Śląska

pierwsze transporty polskich jeńców wojennych. Wraz z upływem czasu liczba

robotników zaczęła wzrastać. Dla przykładu, 25 września 1941 roku przebywało

tam 96 836 robotników, zaś 15 sierpnia 1944 roku było ich juŜ 256 996.

Ogromną część wśród pracujących stanowili jeńcy wojenni, którzy na mocy

Konwencji Genewskiej mogli być zatrudniani tylko do prac nie związanych z

przemysłem zbrojeniowym. Kiedy zatem zapadła decyzja o rozpoczęciu prac

budowlanych w Górach Sowich, do ich realizacji siły roboczej nie brakowało. W

początkowym okresie budowy ( wiosna 1943 roku) kierownictwo

przedsięwzięcia podporządkowane zostało specjalnie utworzonej w tym celu

spółce akcyjnej o nazwie Śląska Wspólnota Przemysłowa (Schlesische

Industriegemeinschaft AG). To właśnie ona zaczęła wykorzystywać rzesze

skierowanych w ten rejon robotników.

Kierownictwo spółki miało swoją siedzibę w Jedlinie Zdroju. Struktura

organizacyjna spółki przedstawiała się następująco: na jej czele stał Hatwig,

któremu podlegała placówka o nazwie Frontführung. Była ona zarazem

właściwym kierownictwem budowy i poprzez komendantów zarządzała

obozami robotników. Z Pomocą wydziału sanitarnego (pod kierownictwem

Oberwachtführera Lachmanna) miała takŜe zapewnić robotnikom opiekę

lekarską. Siedziba Frontführung mieściła się w Walimiu, a szefem owej

placówki był Kramer. Własnego lekarza do nadzorowania obozów kierownictwo

uzyskało dopiero 9 lutego 1944 roku w osobie doktora Kirsteina. Dla potrzeb

spółki oddano znaczną część przybywających na Śląsk robotników, a w

listopadzie 1943 roku rozpoczęły się regularne dostawy siły roboczej do obozów

w Górach Sowich. Na początku zorganizowano 4 obozy zbiorcze (Gemein-

schaftlager), w większości zlokalizowane w budynkach zakładów

włókienniczych, które przejęła Śląska Wspólnota Przemysłowa. Były to następujące

obozy:

•

Lager I im Wüstewaltersdorf (Walim),

•

Lager II im Dörnhau (Kolce),

•

Lager III im Wüstegiersdorf (Głuszyca),

•

Lager IV im Ober Wüstegiersdorf (Głuszyca Górna).

W początkowym okresie w obozach tych miało przebywać około 5 200

robotników.

Obóz nr 1 załoŜono w piętrowym budynku przędzalni Websky GmbH.

Przebywali w nim jeńcy wojenni z włoskiej armii marszałka Badoglio oraz Polacy,

Ukraińcy i tzw. Ostarbeiterzy, czyli robotnicy z okupowanych terenów ZSRR.

Obóz posiadał dwie filie. Pierwsza mieściła się w starej kuchni przędzalni Websky.

Przebywało tam 40 Polek oraz grupa Rosjan. Druga filia miała swoją siedzibę w

restauracji Gasthaus zum Bergfrieden.

Obóz nr 2 w Kolcach mieścił się w budynku tkalni lnu, gdzie przebywali

głównie Polacy oraz niewielka grupa Rosjan. Polacy z tego obozu pracowali przy

pracach pomiarowych, a Rosjanie przy budowie dróg.

Obóz nr 3 w Głuszycy zlokalizowano w zabudowaniach fabryki włókienniczej

(obecnie Argopol), gdzie przebywali obywatele ZSRR.

Natomiast obóz nr 4 w Głuszycy Górnej ulokowano w budynkach fabryki

włókienniczej, koło wiaduktu kolejowego linii kolejowej Wałbrzych-Kłodzko.

Powstał on dopiero w marcu 1944 roku.

Według stanu na koniec marca 1944 roku w obozach spółki przebywało

ogółem 3 402 więźniów. W związku z pilnością przedsięwzięcia budowlanego ich

liczba wzrastała szybko i docelowo miała osiągnąć poziom aŜ 15 tys. ludzi. Nigdy

jednak do tego nie doszło, bowiem z racji zbyt wolnego tempa robót Naczelne

Dowództwo wydało rozkaz o przejęciu zadań budowlanych przez Organizację

Todta (OT). Budowa otrzymała kryptonim Olbrzym. NaleŜy dodać, Ŝe wszystko

to działo się pod ścisłą kontrolą Sztabu Myśliwskiego, który koordynował prace

w Górach Sowich. Szefem tego departamentu został inŜ. Xavier Dorsch z

Ministerstwa Rzeszy ds. Zbrojeń i Produkcji Zbrojeniowej. Kierownictwo

techniczne budowy powierzono majorowi Wehrmachtu - Anthonowi

Dalmusowi natomiast sprawy finansowe przejął SS Hauptsturmführer Karl

Maria Hettlage. Tymczasem Naczelnym Dyrektorem całości był minister

przemysłu i zbrojeń III Rzeszy – Albert Speer. Warto w tym miejscu dodać, Ŝe

ludzie ci nigdy nie stanęli przed sądem, aby odpowiedzieć za swoje zbrodnie. Po

wojnie Xavier Dorsch był współwłaścicielem duŜego biura konstrukcyjnego,

Karl-Otto Saur (zastępca A Speera) prowadził w Monachium biuro

dokumentacji technicznej i uczestniczył w produkcji rakiet, zaś Karl Maria

Hettlage był sekretarzem w bońskim ministerstwie finansów. Jedynie Albert

Speer został skazany na 20 lat więzienia jako główny zbrodniarz

wojenny.

W związku z planowanym wykorzystaniem do prac budowlanych więźniów KL

Gross Rosen, wyznaczono osobę odpowiedzialną za dostarczanie ich w rejon

budowy. Był nią SS Hauptsturmführer dr Fritz Schmelter. Siedziba generalnego

zarządu budowy - której kryptonim w pełnej nazwie brzmiał Oberbauleitung

RIESE Sonderbauforhaben im Niederschlesien - mieściła się w Jedlince, gdzie

urzędował takŜe kierownik budowy - inŜ. Oberhahm. Wkrótce po przejęciu

budowy przez OT, na terenie Gór Sowich rozpętało się prawdziwe piekło.

Interesującym zagadnieniem, związanym z budową w Górach Sowich, jest

technika wykonywania prac tak na powierzchni jak i pod ziemią. Jest to o tyle

ciekawe, Ŝe zastosowano tutaj wiele nowych, nie wykorzystywanych wcześniej

rozwiązań technicznych. Część z nich była w latach wojny absolutną nowością i

trzeba było wielu lat rozwoju myśli technicznej, aby zaczęto je stosować

powszechnie.

Zanim na terenie Gór Sowich rozpoczęto prace budowlane i górnicze trzeba

było najpierw przygotować infrastrukturę pod przyszłą budowę. A wyglądało to

mniej więcej tak.

Pierwsze transporty więźniów (zima 1943 roku) skierowane zostały do

budowy obozów dla dalszych tysięcy niewolników, którzy mieli niebawem

przybyć w Góry Sowie. Z cegły i pustaków stawiano murowane, piętrowe

baraki dla obsługi technicznej z OT, straŜy z SS oraz z przeznaczeniem na

najwaŜniejsze obozowe budynki: kuchnię, magazyn i revier. Były to zazwyczaj

budowle o wymiarach 46 x 16,5 m. Poza nimi, na betonowych fundamentach,

stawiano drewniane baraki dla więźniów. Abram Kajzer - były więzień -

zapamiętał je następująco:

„Było to dość długie pomieszczenie, jak zresztą wszystkie inne.

rodkiem bloku biegł długi korytarz. W obydwu końcach korytarza

było wejście. Po prawej i lewej stronie znajdowały się zupełnie puste,

numerowane pokoje, bez prycz, bez stołków, tylko ściany z dwoma

oknami".

Warto zauwaŜyć, Ŝe opisane baraki do złudzenia przypominają Ŝelbetowe

budynki budowane przy drodze na Soboniu. W wielu obozach budowano takŜe

bardziej prymitywne obiekty - tzw. fińskie celty Były to okrągłe baraki na

betonowych platformach, zbijane z desek i dykty Poza tym często zdarzało się,

e więźniów lokowano w zwykłych namiotach lub wręcz w jamach

wygrzebanych w ziemi.

Kiedy powstały juŜ obozy zapełniane powoli niewolnikami, przyszedł czas na

przygotowanie placu budowy. Więźniów zatrudniono przy wyrębie lasów i

regulacji potoków. Druga, ze wspomnianych prac, polegała na obudowywaniu

fragmentów koryta kamienno-betonowym murem oraz budowie przepustów,

małych tam i punktów czerpania wody. W tym samym czasie inne grupy

robocze plantowały i równały zbocza gór, aby po utworzeniu nasypu ułoŜyć na

nim tory kolejki wąskotorowej. Liczne rozjazdy kolejki umoŜliwiały dotarcie

nią do wszystkich rejonów budowy oraz do dwóch stacji przeładunkowych: w

Głuszycy Górnej i Olszyńcu. Równolegle z siecią torowisk zaczęła powstawać

tzw. główna droga ruchu. Biegła ona z budowanego właśnie dworca dla

pociągów specjalnych (w Kolcach) przez Osówkę, Mosznę, Włodarz do

Jugowic oraz poprzez odgałęzienie takŜe na Soboń i dalej do Głuszycy.

Komanda robocze po wyrównaniu terenu, utwardzały go podsypką i piaskiem.

Następnie układano kamienny bruk; kamienia było sporo, bowiem właśnie

zaczęto drąŜyć podziemia. Zaczęły teŜ powstawać Ŝelbetowe magazyny i

platformy - tam swoją pracę rozpoczęły potęŜne betoniarki o pojemności 3-4

tys. litrów. Cementu był ogrom - jego składy zlokalizowano na platformach

obok betoniarek. LeŜał w równych, wielkich jak dom stertach, worek przy

worku. Zaraz obok, w ogromnych Ŝelbetowych zbiornikach (o przekroju

trapezu), zgromadzono duŜe ilości piasku i kruszywa. Piasek dostarczano koleją,

natomiast kruszywo powstawało na miejscu. Na hałdach stały wielkie kruszarki-

młyny do kamienia, które przerabiały kamień wydobyty z podziemi na drobny

tłuczeń.

Powoli cały las zaczął zmieniać swój wygląd. Był silnie rozkopany; powstały

setki mniejszych lub większych wykopów, w których „wyrastały" róŜnorakie

budowle. Obok, w uprzednio przygotowanych rowach, inne grupy robocze

kładły kable telefoniczne, energetyczne oraz kanalizację i wodociągi (sprawne

do dziś). W kompleksie Osowka rozpoczęto budowę specjalnej platformy

wyciągowej, która poruszała się po szynach na stoku góry. Jej zadaniem był

transport kruszywa z połoŜonych u podnóŜa góry usypisk na poziom platform z

betoniarkami Platforma wyciągowa była ustawiona pod odpowiednim kątem do

zbocza i przewoziła na górny poziom całe wagoniki z materiałem budowlanym.

Podobne dwie platformy zaczęłyteŜ powstawać w kompleksie Sokolec.

Powoli w lesie „wyrastały" nowe magazyny, bunkry, wartownie i bu

dynki obsługi. Rosły składy cementu, piasku i kruszywa oraz hałdy

urobku z podziemi, w których dniem i nocą trwały gorączkowe prace.

WydłuŜały się teŜ podziemne labirynty...

Zanim jednak powstawał tunel, w zboczu góry wykonywano duŜe wybranie z

platformą (np. sztolnia nr 4 w Rzeczce). Dopiero z tej platformy, przy pomocy

pneumatycznych świdrów i donaritu - materiału wybuchowego produkowanego

w pobliskiej fabryce amunicji firmy Dynamit AG w Ludwikowicach Kłodzkich

- drąŜyło się tunel. Z reguły nawiercano 16-20 otworów o głębokości 1,5-2 m,

przy czym poboczne otwory rozchodziły się promieniście w celu zwiększenia

zasięgu wybuchu. W otwory wciskano ładunki donaritu i gdy wszystko było

gotowe, następowało krótkie ostrzeŜenie a później wybuch. Jeszcze nie opadł

pył po eksplozji, gdy na przodku juŜ byli ludzie. To komando odpowiedzialne za

załadunek urobku na wagoniki. Najpierw długimi, metalowymi tykami strącali

wiszące u stropu, poruszone wybuchem skały. Kiedy skończyli (a koniec często

był tragiczny, bowiem powstawał zawał grzebiący dziesiątki osób), na ich miejsce

wkraczali ładowacze. Do stojących z tyłu wagoników przerzucali oni urobek. Dla

lepszego załadunku kamienia, przed wybuchem stawiano na przodku stalową

płytę, na którą zwalały się okruchy skał. Z płyty ładowało się duŜo lepiej, a

przede wszystkim szybciej.5 Po oczyszczeniu tunelu z urobku, na przodek znowu

wchodzili wiertacze. Długimi na 2 metry świdrami nawiercali ścianę, zakładali

donarit i... koniec. Czas na drugą zmianę, która wchodziła na przodek gotowy do

odstrzelenia. Kilkanaście metrów dalej inne komanda kładły tory kolejki,

wzmacniały tunel drewnianą obudową oraz na wbitych w stropy i ściany kołkach

montowały instalację elektryczną do oświetlenia oraz do odpalania nowych

ładunków6. W tym samym czasie inna ekipa przedłuŜała o kilka metrów, zgodnie z

postępem prac na przodku, zawieszony u stropu rurociąg o średnicy około 500

mm. Było nim tłoczone do podziemi powietrze, w celu wentylacji.

JeŜeli powstawała konieczność poszerzenia tunelu do rozmiarów hali, to pod lub

nad wybitym juŜ tunelem drąŜono jeszcze jeden tunel, tak samo po prawej i po

lewej stronie, a następnie wybierano skałę między nimi. W ten sposób

uzyskiwano komorę o wymaganej wielkości. W gotowych juŜ odcinkach

korytarzy i komór kolejne ekipy rozpoczynały betonowanie. Montowano

szalunki, zakładano zbrojenie i tłoczono beton przygotowywany przez betoniarki

na powierzchni. Beton podawany był do podziemi specjalnym rurociągiem.

Ciśnienie w rurach uzyskiwano poprzez podłączenie go do wielkich

Jedna z takich płyt do dziś leŜy na przodku w sztolni nr 3 w kompleksie Osówka,

W systemie istniało centralne odpalanie ładunków na wszystkich przodkach

jednocześnie, co bardzo przyśpieszało prace.

kompresorów, które stały obok wejść do podziemi. Rurociąg biegł do podziemi

przez główny tunel lub szyb. W większych halach stosowano podwójny strop,

którego zadaniem było wygłuszenie i amortyzacja. Z kolei w betonowych

podłogach hal tworzono głębokie kanały, w których miały następnie biec

wszelkie instalacje niezbędne do funkcjonowania obiektu. W kilku

kompleksach wykuto głębokie szyby. SłuŜyły do celów wentylacyjnych oraz

transportowych. Natomiast w kaŜdym wylotowym tunelu, po jego dwóch

stronach (około 50 m od wlotu) powstały duŜe, Ŝelbetowe wartownie. Miały one

bronić obiekt przed wtargnięciem do niego osób niepowołanych oraz

zabezpieczać przed wydostaniem się na zewnątrz więźniów, którzy w nim

pracowali7.

Stanisław Suliga tak oto wspomina tamte wydarzenia:

„W okolice Głuszycy przywieziono mnie i innych na początku

grudnia 1942 roku. Byliśmy pierwszym transportem, który tam

umieszczono. Na obozowym zdjęciu, które pozostało mi jako jedyna

pamiątka po tamtych cięŜkich czasach, mam numer 48, co moŜe

wiadczyć, Ŝe przed nami nie było tam Ŝadnych więźniów.

Umieszczono nas w fabryce dywanów (sam budynek istnieje do dziś, ale

nazwy zakładu w tej chwili nie pamiętam). Z Wałbrzycha

przywieziono nas traktorami na odkrytych przyczepach. W transporcie

było około 200 osób. W samej fabryce dywanów, w której nas

skoszarowano, znajdowało się około 3 tys. robotników. Byli to głównie

Polacy i Rosjanie. Nie pamiętam w tej chwili czy mieszkali z nami

robotnicy innych narodowości. Wydaje mi się, Ŝe nie. Z czasem

dostarczono do naszego obozu nowych więźniów, tak Ŝe w marcu 1943

roku było nas tam około 6 tys. osób. Liczby tej nie naleŜy jednak

oceniać jako dokładnej, poniewaŜ szacuję „na oko".

Mieszkaliśmy tam w bardzo trudnych warunkach; budynek był nie

opalany, spaliśmy na piętrowych łóŜkach. Na śniadanie dostawaliśmy

Obecnie wartownie te są w sowiogórskich kompleksach w róŜnym stanie zaawansowania; od

gotowych obiektów do początków drąŜenia komór.

tylko czarną kawę. Wojska w tym czasie nie było zbyt duŜo. Przy

bramie, jak pamiętam, stał jeden umundurowany i uzbrojony

wartownik.

Przez zimę - tj. od grudnia 1942 roku do końca lutego 1943 roku -

pracowałem z częścią więźniów przy budowie dróg. Plantowaliśmy

teren pod wytyczoną drogę, obsypywaliśmy oraz dowoziliśmy ręczną

kolejką szynową gruz i piach. Inni robotnicy pracowali przy innych

pracach. Podczas pracy pilnowali nas wartownicy z bronią. Byli to

przewaŜnie ludzie juŜ nie pierwszej młodości. Nad planowością

wykonania robót czuwało kilku niemieckich majstrów.

Na początku marca 1943 roku zostałem zabrany z 42 innymi

więźniami do pracy przy drąŜeniu tunelu w górach. Tunel

zaczynaliśmy drąŜyć od samego początku. Innymi słowy gdy nas tam

zabrano, mieliśmy przed sobą tylko ścianę litej skały i stopniowo,

poprzez uŜycie dynamitu i wiertarek spalinowych, wchodziliśmy w

głąb góry.

Praca wyglądała w ten sposób, Ŝe nawiercaliśmy otwory

wiertarkami, po czym wkładaliśmy w te otwory dynamit z lontem i

detonowaliśmy. Następnie wybieraliśmy rękoma powstały gruz do

kolib (wózki na szynach) i przewoziliśmy na zgniatarki. Stamtąd

kamień transportowano do budowy dróg. Po około tygodniu drąŜenia

w tej górze moŜna juŜ było wejść w głąb tunelu. Po wykopaniu około

10 m tunelu zabezpieczaliśmy strop drewnianymi ślepiami.

Przychodząc do pracy mieliśmy juŜ przygotowane narzędzia. Dynamit

równieŜ był przygotowany i wydzielany przez Niemców. Narzędzia

były zamykane na kłódkę w drewnianych skrzyniach. Przy drąŜeniu

tunelu pilnował nas jeden wartownik i jeden majster. Powstały podczas

drąŜenia kamień, jak juŜ pisałem, ładowano na koliby, które

sprowadzano po szynach w dół. Puste juŜ wózki pchano pod górę

ręcznie. Przez jeden miesiąc w 42 osoby wykopaliśmy kilkaset metrów

tunelu; cięŜko mi dokładnie określić ile tego było, ale duŜo. Po

miesiącu pracy w tunelu przeniesiono nas do pracy przy budowie

mostów i torów wokół góry. (...)

Chciałbym jeszcze dodać, Ŝe pracowałem takŜe przy kopaniu tunelu w

drugiej górze w połowie 1944 roku. Ale trwało to krótko, bo około

dwóch tygodni. Pracowało nas tam juŜ tylko 3 lub 4 osoby (w środku

tunelu, a był on juŜ dosyć długi). Pracując przy drąŜeniu tunelu w tej

górze miałem ciekawy przypadek. Mianowicie, kiedy wierciłem otwory

wiertarką spalinową pod dynamit, nagle, z otworu zaczęła tryskać

woda. Płynęła dość szybkim nurtem i po jakimś czasie wody było juŜ w

tunelu po łydki. Niemieccy majstrowie rozkazali zamurować to miejsce i

wyznaczono inny kierunek kopania tunelu. Kilka dni później

przeniesiono mnie znowu do budowy dróg i mostów.

Po pracy w obozie rozmawialiśmy nieraz między sobą, gdzie kto

pracował. Słyszałem, Ŝe niektórzy pracowali przy drąŜeniu tunelu

pionowo od wierzchołka góry w głąb. W tym przypadku robotnicy,

którzy tam pracowali, mieli do dyspozycji wyciągarki, którymi wciągali

wózki na szczyt góry. Niestety w tej chwili nie pamiętam juŜ kto gdzie

pracował i co to były za prace. W kaŜdym bądź razie pracowało tam

wielu więźniów, wielu narodowości, a w rejonie znajdowało się wiele

mniejszych i większych obozów".

W tym samym czasie na powierzchni powstawały tzw. budowle główne.

Miały słuŜyć bezpośrednio funkcjonowaniu gotowego juŜ obiektu. W zasadzie

adna z tych budowli nie została w całości ukończona. Podobnie było z

podziemiami. Oczywiście mowa o podziemiach, które znamy, bowiem wiele,

jeśli nie wszystkie wyrobiska, znajdujące się za zawałami mogą posiadać obudowę

elbetową i być w znacznym stopniu wykończone.

Na terenie budowy w Górach Sowich zaangaŜowanych było ponad 40

specjalistycznych firm. Przedstawiam tutaj pełny wykaz tych firm z

wyszczególnieniem, co kaŜda z nich wykonywała.

Budowa sztolni: Sanger und Laninger, Kemma und Co., Sager und Wörner,

Duebner, Seiden und Spiner, Singer und Müller, Bucer, Tebe, Lenz, Ackermann,

Urban, Dybno, Arthur Becker-Tiefbau AG. Berlin, Gepperdt, Hotze, Krauss, Wayss

und Freytag, Deutsche Hoch und Tiefbaugessellschaft, Messinger oraz włoska firma

Ghiseri.

Budowa dróg: Hutto, Jank, Otto Weil, Eule.

Budowa nasypów i torowisk: Weiden und Petersil, VDM, Kemma und Co.

Budowa baraków: Argo-Waldenburg, Fix.

MontaŜ instalacji: Otto Trebitz, Mülhausen, Hoffmanswerke, Pischel.

Regulacja rzek i potoków: Lingen.

Kamieniołomy: Hegerfeld, Steinhage, Schallchorn.

Transport: Nationalsocjalistisches Kraftfahrkorps (NSKK).

Maszyny i osprzęt: Krupp AG.

10.

DemontaŜ: Websky.

Z wymienionych firm zdecydowanie największą był Holzmann, który prowadził

roboty na kilku kompleksach. Pozostałe firmy ograniczały się z reguły do jednego

kompleksu.

Skoro poznaliśmy juŜ technikę wykonywanych prac, czas zorientować się w

typach powstających obiektów.

Na „Wielkiej Budowie" moŜemy rozpoznać kilka rodzajów obiektów, które

miały teŜ róŜne przeznaczenie. NajwaŜniejszymi były tzw. budowle główne. Do

obiektów tych zaliczymy: „Kasyno", „Siłownię", podziemne przejście z

„Kasyna" do szybu w kompleksie Osówka, Ŝelbetowe budynki budowane w

kompleksach Soboń i Sokolec, obiekty nieznanego przeznaczenia powstałe przy

wlotach sztolni nr 1 i 4 w kompleksie Włodarz, centralę telekomunikacyjną w

Rzeczce oraz wszystkie budynki techniczne powstałe na terenie wsi Jugowice

Górne. Ponadto naleŜą do nich wszystkie zbiorniki wodne (tak otwarte jak i

zamknięte), przepompownie, przepływki przy drogach, tamy, przepusty,

studzienki, rurociągi oraz oczywiście sieć dróg łączących kompleksy, wraz ze

wszystkimi murami oporowymi przy drogach i torowiskach (część torowisk po

zakończeniu budowy miała być przebudowana na drogi) oraz kamienno-

elbetowe obudowy rzek i potoków.

Drugim typem są tzw. budowle pomocnicze, czyli wszelkie magazyny

materiałów budowlanych (na: cement, piasek, kruszywo, cegły, kamionkę itd.),

fundamenty betoniarek, kruszarek kamienia, urządzeń przeładunkowych i

kompresorów, platformy wyciągowe na Osówce i Soboniu, sieć kolejek

wąskotorowych wraz ze wszystkimi mostami i wiaduktami, magazyny sprzętu

budowlanego (świdrów, łopat, kilofów, taczek itd.), wszelkie warsztaty (kuźnie,

stolarnie, tartaki itd.) oraz warsztaty naprawcze róŜnego sprzętu technicznego oraz

rodków transportu. Do budowli tych zaliczymy takŜe wszystkie Ŝelbetowe platformy,

na których przygotowywano beton oraz wiele mniejszych obiektów. Wszystkie

obiekty pomocnicze miały istnieć tylko przez czas trwania budowy i po jej

zakończeniu miały zostać rozebrane, a teren po ich lokalizacji uporządkowany i

zrekultywowany. Trzeba dodać, Ŝe do zespołu budowli pomocniczych naleŜy takŜe

zaliczyć (choć fakt ten jest makabryczny) wszystkie funkcjonujące na terenie budowy

obozy koncentracyjne i pracy przymusowej. Po zakończeniu prac miały być one

zlikwidowane, zaś więźniowie -jako „wtajemniczeni" - mieli być wymordowani.

Osobną część budowli stanowi sieć bunkrów, schronów i stanowisk obrony

przeciwlotniczej (w Głuszycy i Sierpnicach). W skład tej grupy wchodzą:

„duŜy" i „mały" bunkier w kompleksie Włodarz, trzy wartownie w kompleksie

Soboń, wartownie w Jugowicach, na Sokolcu i KsiąŜu oraz bunkier w Kolcach.

Warto teŜ dodać, Ŝe w skład systemu obrony wchodziła równieŜ wieŜa

widokowa zlokalizowana na szczycie góry Wielka Sowa, na której umieszczono

punkt obserwacyjny obrony przeciwlotniczej. Poza tym do obiektów o duŜym

znaczeniu dla Olbrzyma zaliczymy jeszcze jeden, który, na swój sposób,

spełniał bardzo waŜną rolę. W jego wnętrzu dbano bowiem o dobre

samopoczucie esesmańskiej załogi, co było nie bez znaczenia dla Ŝycia setek

więźniów. Znajdował się w duŜym, piętrowym budynku w Jugowicach. Obiekt ten

mieścił kasyno oraz dom publiczny.

Na terenie budowy prowadzono zakrojone na szeroką skalę prace ziemne.

Obejmowały one niwelację terenu i zmianę jego konfiguracji w związku z przyszłym

maskowaniem gotowych juŜ obiektów, a takŜe zacieraniem śladów po pracach

budowlanych.

CZĘŚĆ IV

HIMMELSTRASSE - CZYLI

OPOWIEŚĆ O śYCIU I ŚMIERCI

Mniej więcej w kwietniu 1944 roku (dokładna data nie jest znana) na placu budowy

pojawiły się charakterystyczne Ŝółto-brązowe mundury pracowników Organizacji

Todta. PoniewaŜ OT specjalizowała się w budowie wszelkich obiektów specjalnego

przeznaczenia, to i w Górach Sowich prace nabrały tempa.

Siłę roboczą dla potrzeb tego ogromnego przedsięwzięcia miano czerpać z KL

Gross Rosen, który był najbliŜej połoŜonym w rejonie budowy obozem. KL

Gross Rosen załoŜony został 1 maja 1940 roku z filii KL Sachsenhausen, na

zboczu niewielkiego wzgórza o nazwie Krowiarka (305 m n.p.m.), znajdującego się

około 1,5 km od wsi Rogoźnica. Obóz szybko stał się jednym z najcięŜszych

lagrów III Rzeszy. Jednym z powodów był specyficzny mikroklimat, panujący

na targanym huraganowymi wiatrami zboczu, na którym ulokowano obóz. Od

samego początku więźniowie pracowali dla wielu firm mających swoje filie na

terenie obozu. Jednak juŜ od 1942 roku rozpoczęło się zakładanie na zewnątrz

obozu macierzystego (Stammlager) obozów filialnych (Aussenkommando),

których liczba szybko rosła i pod koniec wojny przekraczała sto. W zasadzie

pierwsze transporty więźniów w Góry Sowie nie pokrywają się czasowo z

przejęciem budowy przez Organizację Todta. JuŜ w zimie 1943 roku w

omawiany rejon skierowano bowiem kilka transportów więźniów - mieli oni za

zadanie przygotowanie obozów dla większej liczby transportów, głównie śydów

narodowości polskiej, francuskiej, czeskiej, belgijskiej, węgierskiej oraz greckiej. Te

rozpoczęto zwozić od wiosny 1944 roku. Nieco Później znaleźli się tam takŜe

jeńcy włoscy i radzieccy. Ogółem w obozach na terenie Gór Sowich przebywało

w latach 1943-45 około 40 tys. więźniów wysłanych ze stanu osobowego KL Gross

Rosen. Nie moŜna jednak wykluczyć, Ŝe na omawianym obszarze przebywało duŜo

więcej obcej siły roboczej. Za górną granicę przyjmuje się liczbę 70 tys. więźniów, w

tym około 20 tys. śydów i około 13 tys. jeńców wojennych. Wszystkim obozom

na terenie budowy nadano wspólną nazwę - przypuszczalnie w celach

dezorientacji i utajnienia - która brzmiała Arbeitslager (AL) Riese. Nie

precyzowała dokładnie lokalizacji poszczególnych obozów, których na pewno

było 13, a co do kilku dalszych istnieją przypuszczenia. Rozległy obszar budowy

spowodował, Ŝe obozy rozrzucone były po całym terenie. Znajdowały się one w

następujących miejscach:

Tannhausen (Jedlinka) - dawny obóz nr 5 Śląskiej Wspólnoty

Przemysłowej, jako Ŝe juŜ po przejęciu prac przez OT utworzono jeszcze dwa

obozy spółki o numerach 5 i 6. Niestety lokalizacja obozu nr 6 nie jest obecnie

znana,

Wüstegiersdorf (Głuszyca) - dawny obóz nr 3 Śląskiej Wspólnoty

Przemysłowej,

Schotterwerk (Głuszyca Górna),

Dörnhau

(Kolce)

dawny

obóz

ląskiej

Wspólnoty

Przemysłowej,

Lärche (koło Głuszycy),

Märzbachtal (koło Głuszycy),

Kaltwasser (Zimna Woda),

Säuferwasser (koło Głuszycy),

Wolfsberg (góra Włodarz),

10.

Erlenbusch (Olszyniec),

11.

Zentralrevier im Tannhausen (szpital w Jedlince),

12.

Falkenberg (Sokolec),

13.

Fürstenstein (KsiąŜ).

Obozy istniały od kwietnia 1944 roku do maja 1945 roku. Kilka z nich zostało

ewakuowanych w lutym 1945 roku, KL Kaltwasser został zlikwidowany pod koniec

1944 roku, a pozostałe obozy dotrwały do końca wojny. Komendantem AL Riese

był SS Hauptsturmführer Albert Lüdkemeyer, który miał swoją siedzibę w

Głuszycy. Poza wymienionymi wyŜej obozami na terenie budowy istniało kilka

innych. Nie wchodziły jednak w skład AL Riese. Były to:

•

Wüstewaltersdorf (Walim),

•

Eule (Sowina),

•

Hausdorf (Jugowice),

•

oraz trzy obozy o nazwie Waldlager I, II, III - o których lokalizacji mamy

tylko mgliste pojęcie.

Istniało równieŜ kilka małych, tymczasowych komand roboczych,

zlokalizowanych w prowizorycznych barakach, gdzieś na górskich zboczach.

MoŜna do nich zaliczyć m.in. ślady po niewielkich obozach: na górze Włodarz, na

południowych stokach góry Moszna oraz ruiny po barakach typu celta na

południowo-wschodnim zboczu Działu Jawornickiego (niemiecka nazwa tego

obozu brzmiała Stenzelberg).

Teraz przyjrzyjmy się bliŜej, jak wyglądały wyŜej wymienione obozy AL

Riese i co do dziś z nich pozostało.

KL Tannhausen - powstał prawdopodobnie na przełomie kwietnia i maja

1944 roku w zabudowaniach produkcyjnych firmy Websky, na pograniczu

Jedliny Górnej i Głuszycy. Brak jest danych co do administracji obozu,

wiadomo natomiast, Ŝe w obozie przebywali śydzi greccy i węgierscy, a nieco

później zaczęły napływać transporty śydów polskich i śydów z państw Europy

Zachodniej. Ostatni udokumentowany transport przybył do obozu 30 kwietnia

1945 roku. Więźniowie pracowali przy róŜnych robotach budowlanych.

miertelność w obozie była wysoka, choć brak jest dokładnych danych na ten

temat. Obóz wyzwolono w maju 1945 roku.

KL Wüstegiersdorf - powstał pod koniec kwietnia 1944 roku na terenie

fabryki włókienniczej, w której poprzednio mieścił się obóz nr 3 Śląskiej

Wspólnoty Przemysłowej. Lagerführerem komanda był SS-Scharführer

Schwarz. Na terenie obozu zlokalizowano centralny magazyn Ŝywności oraz

odzieŜy dla wszystkich komand AL Riese - tzw. Zentralverpflegunglager. W

obozie przebywało około 1 000 więźniów, głównie śydów polskich i

węgierskich. Wykonywali prace związane z działalnością obozu, jako centrum

administracyjnego dla pozostałych obozów. Byli zatrudnieni przez takie firmy

jak: Messinger, Sager und Worner, Fix, Krupp AG, Websky, Holzmann,

Schalhorn, Lenz oraz Nationalistisches Kraftfhrkorps. JuŜ z samego faktu pracy

dla firmy Holzmann (praca w podziemiach) śmiertelność musiała być wysoka,

choć na pewno nie naleŜała do największych w AL Riese. Obóz wyzwolono 8

maja 1945 roku.

KL Schötterwerk - powstał 15 maja 1944 roku w barakach obok wytwórni

wiru, tuŜ przy stacji kolejowej Głuszyca Górna. Obóz ten składał się z co

najmniej 11 baraków. Przebywali w nim głównie śydzi polscy, czescy,

słowaccy i węgierscy w liczbie około 1 000 osób. Przez obóz przeszło równieŜ

21 transportów skierowanych do innych obozów. Więźniowie zatrudnieni byli

przy obróbce kamienia, przeładunku materiałów budowlanych, pracach

stolarskich i budowie kolejki wąskotorowej. Pracowali dla firm: Lenz,

Holzmann, Steinhage i Schallhorn. Śmiertelność w tym obozie była bardzo

wysoka, głównie za sprawą epidemii tyfusu. JuŜ po wyzwoleniu - 8 maja 1945

roku - zorganizowano na jego terenie szpital dla chorych więźniów.

KL Dörnhau. W 1942 roku w Kolcach załoŜony został obóz jeniecki dla

ołnierzy rosyjskich. Przebywało w nim około 8 tys. więźniów. Jesienią 1943

roku jeńcy przystąpili do urządzania pomieszczeń dla robotników

przymusowych w opuszczonej hali fabrycznej. Miała ona długość około 100 m i

trzy kondygnacje wysokości, MoŜna więc przyjąć, Ŝe obóz powstał jesienią

1943 roku jako Lager nr 3 Śląskiej Wspólnoty Przemysłowej. JednakŜe zimą 1944

roku - w związku z licznymi zachorowaniami na tyfus - obóz został zamknięty i po

zakończeniu kwarantanny - w czerwcu 1944 - przeznaczono go dla więźniów KL

Gross Rosen. Wtedy właśnie wybudowano 4 baraki. Od jesieni 1944 roku obóz

zaczął spełniać rolę szpitala zbiorczego dla chorych z całej budowy. Przeszli przez

niego prawie wszyscy chorzy z innych sowiogórskich obozów.

Komendantem obozu był SS-Unterscharführer Wolf. Dzienny stan obozu

wynosił od 1 000 do 1 400 więźniów, głównie śydów. Ponadto przez obóz

przeszło kilka tysięcy chorych, wśród których była bardzo wysoka śmiertelność.

Wystarczy dodać, Ŝe w obozie tym zginęła większość więźniów z Gór Sowich.

To właśnie w Kolcach powstał kompleks masowych grobów, w liczbie 25.

Pochowano tam minimum 1943 osoby. Wysoka śmiertelność w obozie

spowodowana była przeraŜającymi warunkami sanitarnymi, jakie panowały na

trzecim piętrze hali, gdzie urządzono pomieszczenie dla chorych. Więźniowie,

którzy tam przebywali, byli zupełnie nadzy i otrzymywali zmniejszone racje

ywnościowe. Oto jak wyglądało to „piętro" w maju 1945. roku:

„Podłogę pokrywała kilkucentymetrowa chyba warstwa moczu. Pływały

w nim drewniaki i mniej lub bardziej rozpuszczone kawałki kału. TuŜ

przy pryczach, a takŜe między nimi a drzwiami, leŜały nagie zwłoki w

najbardziej nieprawdopodobnych pozach, najczęściej na brzuchu,

rozkraczone, z twarzą zanurzoną w moczu. Zwłoki zmarłych więźniów

leŜały równieŜ na pryczach, między ciałami dającymi jakieś oznaki Ŝycia".

Jak wspomina Adam Lau - więzień przebywający w obozie od lutego

1945 roku - wiosną 1945 roku umierało około 70 osób dziennie,

przewaŜnie z głodu. On sam tydzień przed wyzwoleniem zaczął

puchnąć. Po wyzwoleniu musiał opuścić obóz ze względu na epidemię

tyfusu. Przewieziono go do Pragi, gdzie przeleŜał w beznadziejnym

stanie 6 miesięcy. Więźniowie tego obozu pracowali dla OT oraz firm:

Krause, Putzer, Schallhorn i Arthur Becker Tiefbau AG. Ich podstawowymi

zajęciami były roboty budowlane i transportowe, a pod koniec wojny takŜe

demontaŜ wykonanych wcześniej instalacji. Jak wspomina Abram Kajzer:

„(...) pracujemy przy bocznicy kolejowej, ładujemy części baraków, maszyny,

rury i szyny... Dziś pracowałem w innej grupie, u Madziara, w tunelu nr 4.

Demontujemy urządzenia tunelu, wyrywamy olbrzymie, cięŜkie rury i

składamy je przed tunelem (...)".

Bezpośrednio po wyzwoleniu - noc z 8 na 9 maja 1945 roku - zorganizowano w

obozie szpital dla byłych więźniów.

KL Märzbachtal. Obóz ten został załoŜony w maju 1944 roku w wąskiej

dolinie Marcowego Potoku DuŜego, około 200 m przed jego połączeniem z

Marcowym Potokiem Małym. W terenie zachowały się resztki kamiennych

umywalni i fundamenty baraków. W obozie przebywali więźniowie z kilku

państw - głównie śydzi węgierscy i polscy - którzy pracowali dla firm:

Otto Trebitz, Argo Waldenburg, Mülhausen oraz Weiden. Byli

wykorzystywani przy budowie drogi w górach, wykonywaniu podziemnych

tuneli (prawdopodobnie w kompleksie Soboń) oraz innych pracach budowlanych.

Co do śmiertelności, to brak szczegółowych danych, ale z pewnością była ona

wysoka. Obóz wyzwolono 8 maja 1945 roku.

KL Lärche. Powstał około połowy października 1944 roku na

zalesionym zboczu góry Soboń - stąd jego nazwa Lärche (Modrzew)

Składał się z baraków zbudowanych z cienkiej dykty. Przebywali w nim

więźniowie przeniesieni tu z likwidowanego obozu KL Kaltwasser.

Byli to w większości śydzi greccy i polscy. Podobnie było z administracją. W

Larche

znaleźli

się

wszyscy

funkcyjni

esesmani

Kaltwasser. Więźniowie pracowali dla firm: Butzer, Holzmann, Argo

Waldenburg i Lingen przy budowie ujęć wodnych oraz na bocznicy

kolejowej na zboczu Sobonia. Śmiertelność, podobnie jak i w innych

obozach, była bardzo wysoka. Nie rozstrzygnięto do końca sprawy

ewakuacji obozu, bowiem część więźniów skierowano do KL Dörnhau,

a część przewieziono do KL Flössenburg. Jednak przyjmuje się, Ŝe obóz

istniał co najmniej do połowy lutego 1945 roku.

KL Kaltwasser - zlokalizowano na północ od zabudowań fabryki

Karla Tommka w Głuszycy. Pozostałości po obozie widoczne są przy

drodze biegnącej przez wieś Zimna Woda. ZałoŜony został w sierpniu

1944 roku. Obóz składał się z pięciu baraków oddalonych od siebie

o około 50 m i otoczonych drutem kolczastym. Wartownicy SS po

czątkowo stali wewnątrz obozu, jednak później zostali przeniesieni

za druty. Jednym z komendantów obozu był esesman o przezwisku

„Gołębiarz".

Jego

ulubionym

miejscem

bicia

była

czaszka

ofiary.

Przyjmuje się, Ŝe w obozie przebywało od 1 000 do 10 000 więźniów,

przewaŜnie śydów łódzkich. Byli zatrudniani do karczowania lasów,

budowy nasypów kolejki wąskotorowej, przy regulacji rzek i potoków

oraz do prac transportowych na terenie kompleksu Soboń. Śmiertelność

w obozie była bardzo duŜa, ale obecnie nie jest moŜliwe ustalenie jej

wysokości. Obóz został zlikwidowany w grudniu 1944 roku (ostatni

transport więźniów do KL Larche odszedł 18 grudnia 1944) i tę datę

przyjmuje się za dzień rozwiązania obozu. Natomiast według M.C.K.

całkowita ewakuacja obozu nastąpiła w lutym 1945 roku, wcześniej

oczyszczono tylko obóz z bezwartościowych muzułmanów8.

KL Säuferwasser. Powstał w maju lub czerwcu 1944 roku na

zboczu  wzgórza  obok  strumienia  o  nazwie  Kłobia,  około  250  m  na
południe  od  wlotu  sztolni  nr  3  w  kompleksie  Osówka.  Składał  się  z  kilkunastu
baraków rozrzuconych po lesie, w których przebywali śydzi węgierscy, czescy i
polscy w bliŜej nie określonej liczbie. W lesie, w okolicy sztolni nr 3, zachowały się do
dziś  fundamenty  po  barakach,  mała  oczyszczalnia  ścieków,  ujęcie  wody  i  resztki
kanalizacji. Więźniowie pracowali dla  firmy  Holzmann  przy  drąŜeniu sztolni w
kompleksie Osówka i przy pracach na powierzchni. Śmiertelność wśród więźniów była
bardzo  wysoka,  np.  znany  jest  przypadek  oberwania  się  całej  ściany  w  jednej  z
podziemnych hal, przez to śmierć poniosło  kilkuset  więźniów  oraz  wielu  Niemców.
Obóz wyzwolono 9 maja 1945 roku.

KL Wolfsberg - połoŜony na zboczu góry Włodarz, był największym obozem w

systemie AL Riese. W nomenklaturze niemieckiej nosił nazwę Bauleitung II. Powstał na

początku maja 1944 roku i składał się z kilkunastu baraków oraz około 100 celt

zbudowanych z pilśniowych płyt. W terenie zachowało się stosunkowo duŜo śladów po

budowlach obozowych, m.in. widoczne są ruiny kuchni, oczyszczani ścieków oraz kilku

betonowych baraków. Według zebranych dokumentów i zeznań świadków

ustalono, Ŝe Lagerführerem obozu był niejaki Rudolf Kugelmeyer - człowiek o

stalowych oczach i jednej ręce bezwładnej. Jego poprzednik - o przezwisku

„Szewc" - miał około 50 lat i zamiłowanie do „zabawy" w lekarza. W obozie

przebywali wyłącznie śydzi polscy i węgierscy w ilości około 3 tys. (stan na 22

listopada 1944 roku - 3 012 więźniów). Byli oni zatrudnieni przy drąŜeniu tuneli,

pracach transportowych oraz budowlanych na terenie kompleksu Włodarz przez

takie firmy jak: Dübner, Otto Weil, Kemma, Hutze, Geppardt, Jank, VDM oraz

szereg innych (kooperujących z Baustelle), których było blisko 40. Warto dodać, Ŝe

więźniowie pracowali w komandach o podwójnych nazwach. Jedną nazwę

uŜywano w obozie, a drugą na budowie, np. Lagerbaukommando - Scheilhorn-

kommando. Dziś moŜna z całą pewnością stwierdzić, Ŝe spośród wszystkich

obozów AL Riese, to właśnie obóz Wolfsberg pochłonął największą ilość ofiar.

Ewakuację obozu rozpoczęto 17 lutego 1945 roku do KL Bergen-Belsen oraz do

KL Ebensee (filia KL Mauthausen). Chorzy zostali tymczasem przeniesieni do KL

Dörnhau.

W Ŝargonie obozowym, „muzułmanami" określano więźniów będących w najgorszej kondycji fizycznej i

zdrowotnej.

10.

KL Erlenbusch. Obóz ten został załoŜony na przełomie maja i czerwca

1944 roku na terenie gospodarstwa rolnego 9 Alfreda Sprotte, który z ramienia

NSDAP (jako Kreislagerführer) nadzorował wszystkie obozy w powiecie

wałbrzyskim. Obóz składał się z 5 baraków i 4 wieŜ straŜniczych, ogrodzonych

drutem kolczastym. Przebywało w nim około 600-700 więźniów, głównie śydów

z wielu krajów europejskich.

Według relacji Arnolda Mostowicza baraki były drewniane i pomalowane na

kolor jasnozielony, a w połowie kwietnia 1945 roku do obozu przybyła jakaś

nieznana komisja. Składała się z 6 oficerów SS10 i dokonała selekcji więźniów.

Ci, którzy zostali wytypowani, mieli zostać zgładzeni. Do egzekucji na szczęście

juŜ nie doszło.

Więźniowie pracowali przy drąŜeniu tuneli i przygotowywaniu infrastruktury

budowlanej w bliŜej nieokreślonym kompleksie w Górach Sowich. Byli takŜe

zatrudnieni przy kopaniu rowu przeciwczołgowego w nieustalonym miejscu.

Ostatni udokumentowany transport więźniów do KL Dörnhau miał miejsce 21

kwietnia 1945 roku, jednak -jak zeznaje Arnold Mostowicz — jeszcze po 30

kwietnia w obozie przebywali ludzie. Na Poparcie tego faktu Mostowicz

wspomina, Ŝe właśnie wtedy jeden z więźniów znalazł kawałek gazety, w której

była mowa o samobójstwie Führera. Tak więc na początku maja 1945 roku

musiał mieć miejsce jeszcze jeden transport do KL Dörnhau, zaś data: 4 maja

1945 roku - podawana przez ITS Arolsen jako data likwidacji obozu - jest bardzo

prawdopodobna. Pozostali więźniowie przebywali w obozie aŜ do wyzwolenia,

tj. do 9 maja 1945 roku. Jak zeznaje A. Religa:

„Przed przyjściem Armii Czerwonej, pewnego dnia wieczorem,

dzienna zmiana więźniów nie wróciła z pracy do obozu, a nocna nie

poszła do pracy. Pozamykano ich w barakach, a załoga SS zniknęła".

11.

KL Tannhausen Zentralrevier (Zentralkrankenrevier) - mieścił się

w 4 murowanych barakach (2 dalsze pozostały w budowie) przy drodze

z Jedlinki do Głuszycy. Został załoŜony w czerwcu 1944 roku

Gospodarstwo to miało powierzchnię około 1 ha

W skład przybyłej komisji wchodził m.in. doktor Thilo - ten sam, który razem

doktorem Mengele dokonywał

selekcji na rampach Oświęcimia.

i stanowił Centralny Szpital Obozowy dla cięŜko chorych więźniów

kompleksu AL Riese. W szpitalu przebywało jednocześnie około 1 000

chorych,

rozlokowanych

jasnych,

czystych

pokojach,

których

znajdowały się prycze i piece. Mimo Ŝe nigdzie nie pracowali, ich

połoŜenie było bardzo trudne. Mieli bowiem zmniejszone racje Ŝywno

ciowe, gdyŜ w opinii władz niemieckich obóz był bezproduktywny.

Leczenie polegało na leŜeniu w łóŜku, jako Ŝe brak było jakichkolwiek

lekarstw i środków opatrunkowych. Po wojnie zlokalizowano w nim

szpital Blumenau dla byłych więźniów. NaleŜy jeszcze dodać, Ŝe szpital

ten nie miał nic wspólnego z KL Tannhausen, który był odrębnym

obozem, zlokalizowanym w zupełnie innej części miejscowości.

12.

KL Falkenberg - powstał w kwietniu lub maju 1944 roku

u podnóŜa góry Gontowa. Obóz podzielony był na dwie części.

W pierwszej przebywali śydzi greccy, którzy mieszkali w małych

namiotach, natomiast w drugiej mieszkali w barakach śydzi polscy

i węgierscy. Dopiero pod koniec lipca 1944 roku uruchomiono kuchnię

obozową, a zimą urządzenia sanitarne. Pierwszym więźniem-lekarzem,

który został dopuszczony do leczenia więźniów, był dr Bronisław Rubin

przybyły z transportem więźniów z Płaszowa. W leczeniu pomocą

słuŜyli mu równieŜ sami więźniowie, którzy zaopatrzyli apteczkę w

wazelinę, materiały opatrunkowe itd. Dla uzyskania salicylu gotowano korę z

wierzby, maści przyrządzano z Ŝywicy, a warsztatowcy wykonali lancety, szyny i

kule. Do szycia ran uŜywano zaś igieł z warsztatu krawieckiego. Ze strony

Niemców nie było Ŝadnej pomocy. Śmiertelność wśród więźniów niestety

szybko wzrastała. Powiększały ją dodatkowo selekcje przeprowadzane przez SS

pod kierownictwem SS Obersturmführera dr Heinricha Rindfleischa. Po

przeniesieniu z Majdanka pełnił w obozach AL Riese funkcję szefa słuŜby

sanitarnej. Oto jak zapamiętał Rindfleischa wspomniany juŜ dr Rubin:

„W okresie letnim przyjeŜdŜał raz w miesiącu z Wüstegiersdorf młody

lekarz SS - dr Rindfleisch. Nigdy nie wszedł do baraku chorych, lecz

ograniczał się do kilku pytań lub wydania kilku poleceń i odebrania

raportów, które musiałem składać biegiem".

Więźniowie KL Falkenberg pracowali dla następujących firm: Fix, Wayss

und Freytag, Seidenspiner, Urban, Dybno oraz Deutsche Hoch und

Tiefbaugesellschaft. Oto jak opisuje spotkanie z więźniami tego obozu Fritz

Kirschte:

„Zobaczyłem grupę wychudzonych, zgłodniałych więźniów, których

eskortowali wrzeszczący, pozbawieni wszelkich ludzkich uczuć

esesmani, z bronią gotową do strzału, ze szpicrutami i drewnianymi

pałkami w rękach".

miertelność w obozie była wysoka, lecz wysokości nie udało się precyzyjnie

ustalić. Obóz ewakuowano na początku lutego 1945 roku do KL Mauthausen i

KL Bergen Belsen.

13.

KL Fürstenstein. Powstał w maju 1944 roku, około 1 km na południe od

zamku KsiąŜ, na miejscu dzisiejszego parkingu. PowaŜne rozbieŜności dotyczą

wyglądu obozu. Udało się jednak ustalić, Ŝe początkowo więźniowie

zamieszkiwali w okrągłych, zbudowanych z dykty barakach (tzw. fińskich

celtach). Spali na siennikach ułoŜonych bezpośrednio na ziemi. Dopiero późną

jesienią 1944 roku postawiono duŜe baraki, a w nich trzykondygnacyjne prycze.

Niewiele wiadomo takŜe o władzach obozowych, ale udało się ustalić

nazwiska kilku esesmanów z załogi obozu. Byli nimi: Krieger, Schwerk,

Scheintawer. Obóz naleŜał do największych w AL Riese, jednak brak danych o

ilości przebywających w nim więźniów, głównie śydów polskich, węgierskich i

greckich. Pracowali dla kilku firm, min,: Pischel, Kemma, Singer und Müller,

Hegerfeld Singer und Laninger. Ich praca obejmowała drąŜenie tuneli, obróbkę

kamienia i prace budowlane na terenie zamku. Nie znamy dokładnej liczby ofiar

jednak nie ulega wątpliwości, Ŝe jest ona wysoka. Około 16 lutego 1945 roku - w

związku z rozwijającą się ofensywą Armii Czerwonej - prace zostały przerwane, zaś

więźniowie przewiezieni do KL Flössenburg JednakŜe, po ustabilizowaniu się

frontu, do KsiąŜa przywieziono nową grupę więźniów i roboty wznowiono.

Ostatecznie przerwano je dopiero w pierwszych dniach maja 1945 roku, a

więźniów wywieziono prawdopodobnie w rejon Walimia i tam pozostawiono.

Oczywiście chodzi tu o tych więźniów, którzy nie brali udziału w maskowaniu

podziemi, bowiem tych przypuszczalnie zgładzono w okolicach zamku lub w jego

niezbadanych podziemiach.

Na tym przykładzie moŜemy zakończyć prezentację obozów AL Riese,

istniejących (udokumentowanych) w czasie wojny na terenie Gór Sowich. Jak juŜ

pisałem wcześniej, w rejonie budowy powstało jeszcze kilka innych obozów.

Obóz pracy dla robotników przymusowych w Wüstewaltersdorf to nic innego,

jak obóz nr 1 Śląskiej Wspólnoty Przemysłowej. Natomiast poza nim w okolicy

Walimia istniało jeszcze kilka innych, mniejszych obozów pracy. O ich

lokalizacji niewiele wiadomo. Jeden z nich miał się znajdować przy drodze

Walim - Jugowice i składał się z około 20 baraków ogrodzonych

naelektryzowanym drutem kolczastym. Więźniowie mieszkali takŜe w

ziemiankach pobudowanych w okolicznych lasach. Oto co zeznał E.

Szenkowski:

„(...) mieszkaliśmy w norach wydłubanych w ziemi. Zbudowano je

jeszcze przed naszym przyjściem. Na długości 6-7 m wiodły w głąb

góry małe lochy, a w nich była tylko dwuosobowa prycza i garść

słomy. Tych nor było około 20. Teren wokół nich odgrodzono

prowizoryczną zaporą z drutu kolczastego. My, ludzie, jak krety

mieszkaliśmy w ziemi (...)".

Z tego co udało się ustalić więźniowie obozu walimskiego pracowali przy

drąŜeniu sztolni w kompleksie Rzeczka oraz w okolicznych górach. Warunki

ycia w obozie były katastrofalne - spośród 500 sprowadzonych tam więźniów

(byłych powstańców warszawskich) po dwóch tygodniach zostało zaledwie

kilkunastu. Nie mając Ŝadnego przygotowania do Ŝycia w obozie i spotykając

się ze szczególnymi represjami władz, wyginęli ,jak muchy". Likwidacja obozu

nastąpiła w lutym 1945 roku. Zdrowych więźniów wywieziono do Bawarii,

chorych pozostawiono swojemu losowi, skazując ich de facto na śmierć.

Obóz pracy dla robotników przymusowych w Hausdorf (Jugowice) został

załoŜony w połowie 1944 roku, ale według zeznań W. Milejskiego jego budowę

rozpoczęto juŜ w marcu 1943 roku. Faktem jest, Ŝe na terenie Jugowic znajduje

się kilkanaście Ŝelbetowych, piętrowych baraków pozostałość po obozie

a wybudowanie ich wymagało czasu. Obóz znajdował się przy drodze do

Walimia. Lagerführerem był esesman o przezwisku Szewc. Uchodził za

człowieka wymagającego i surowego — poprzednio „szefował" w KL

Wolfsberg. w obozie przebywało kilka tysięcy więźniów z Polski, ZSRR,

Francji oraz Protektoratu Czech i Moraw. Byli to głównie śydzi. Zatrudniano ich przy

budowie dróg, regulacji rzek i drąŜeniu tuneli w kompleksie Jugowice. Ponadto

w obozie przebywała grupa więźniów pracująca w fabryce Alfreda Humberta przy

produkcji silników samolotowych Około 120 włoskich i czeskich fachowców z

dziedziny górnictwa pracowało przy drąŜeniu tuneli w górach. Ludzie ci pozbawieni

byli kontaktu z innymi więźniami, a po pracy odwoŜono ich w nieznanym kierunku.

Ewakuację obozu rozpoczęto w marcu 1945 roku, nakazując zdrowym więźniom

wymarsz w kierunku Berlina. Ostatecznie obóz zlikwidowano 9 maja 1945 roku.

Udało się ustalić, Ŝe w Jugowicach znajdowała się teŜ siedziba SS, SD i III Amt

Abwehra, ochraniających teren budowy.

Obóz dla robotników przymusowych Eule (Sowina) jest najmniej Poznanym miejscem

pracy przymusowej. Nie znamy jego dokładnej lokalizacji ani nie posiadamy Ŝadnych

danych na jego temat. Wiemy tylko, Ŝe w przysiółku Sowina istniał jakiś obóz, który na

pewno nie naleŜał do kompleksu AL Riese. W terenie pozostały po nim liczne

lady. Są tam m.in. fundamenty oraz fragmenty budowli i murów.

Niewiele wiemy równieŜ o obozie Stenzelberg. Jedynym śladem jest raport

lekarza sprawującego nadzór nad obozami w Górach Sowich, datowany na 27

maja 1944 roku. Jest w nim mowa o obozie noszącym nazwę Stenzelberg.

Według śladów na powierzchni góry (połoŜonej na południe od Chłopskiej

Góry) moŜna stwierdzić, Ŝe istniał tam jakiś obóz. Widoczne są okrągłe płyty

betonowe, na których stały baraki typu celta oraz resztki kanalizacji. Jednak

nie moŜemy jednoznacznie stwierdzić czy są to ruiny obozu Stenzelberg, czy

teŜ ruiny jakiegoś nieznanego, zupełnie innego obozu.

Jeszcze mniej wiadomo o obozach Waldlager I, II, III. Prawdopodobnie były

to obozy połoŜone w okolicy stawów w Głuszycy oraz przy drodze na zboczu

Jagodzińca. Istnieją tam ślady po trzech obozach o nieznanej nazwie.

Na terenie Gór Sowich istniało co najmniej kilkanaście małych,

prowizorycznie urządzonych obozów bez nazwy, które nadawały się do

szybkiego przeniesienia w inne miejsce, w związku z postępem prac

budowlanych. Były to często kilkudziesięcioosobowe komanda o nazwach

tworzonych od nazwisk ich dowódców.11 Po ich działalności (a raczej

bytności) nie zostały Ŝadne ślady i obecnie nie jest moŜliwe odnalezienie miejsc,

w których komanda owe przebywały.

Podsumowując. Instytucje odpowiedzialne za zapewnienie budowie w Górach

Sowich odpowiedniej ilości rąk do pracy, zorganizowały cały szereg obozów

koncentracyjnych, obozów pracy przymusowej oraz wiele luźnych komand

roboczych. Przebywali w nich więźniowie, jeńcy wojenni oraz robotnicy

przymusowi, którzy pod nadzorem specjalistów z OT prowadzili zakrojone na

szeroką skalę prace, zarówno na powierzchni jak i pod powierzchnią Gór

Sowich.

W kontekście opisu robót prowadzonych w Górach Sowich nie moŜna

równieŜ nie wspomnieć o unikalnym wręcz systemie róŜnych zabezpieczeń.

Celem ich było utrzymanie w tajemnicy charakteru realizowanych tam zadań.

Dla zapewnienia „ochrony" kontrwywiadowczej powołano specjalną placówkę

III Amt Abwehra - liczącą ponad 100 osób. Na terenie budowy działali równieŜ

agenci SD i Gestapo. Tymczasem miejscowa ludność miała zakaz przebywania w

pobliŜu terenów budowy - zabroniono jej nawet opuszczania domów w czasie

wyładunku nowych transportów więźniów. Utajnienie posunęło się do tego stopnia,

e oficerom dowodzącym oddziałami wartowniczymi w podziemiach wolno było

się poruszać tylko w obrębie tego fragmentu tunelu, który był strzeŜony przez ich

oddział. Komanda robocze nosiły podwójne nazwy, inne w czasie pracy w

podziemiach, inne w obozie. Kierowca jednego z oficerów nadzorujących budowę

wspominał, Ŝe w kierownictwie budowy obowiązywał zakaz noszenia mundurów,

wymieniania stopni wojskowych i oddawania honorów wyŜszym stopniem. Plany

robót znało prawdopodobnie wąskie grono z kierownictwa budowy i kilku

Za przykład moŜe tu posłuŜyć komando Lüdecke, które notabene było komandem śmierci. Przebywali w nim

więźniowie skazani na śmierć, a ich dowódca - SS-Unter-sturmruhrer Lüdecke - był wyjątkowym

sadystą i

zbrodniarzem

wyŜszych funkcjonariuszy wojska i SS. Poza wspomnianymi juŜ ograniczeniami,

ludność miejscowa miała takŜe zakaz wyjazdu z terenu budowy bez zezwolenia

oraz przyjmowania gości spoza terenu objętego budową. Całego obszaru strzegło

około 4 tys. Ŝołnierzy Waffen-SS z oddziałów SS-Totenkopf (oddziały

wartownicze z obozów koncentracyjnych). Szczególną opieką otaczano wejścia do

podziemi. Jak wspomina E. Szenkowski przed tunelem zawsze stało dwóch

ołnierzy SS, którzy bardzo skrupulatnie sprawdzali wszystkie osoby wchodzące

i wychodzące z tunelu. Przepustki sprawdzano nawet pracownikom OT, mimo Ŝe

byli oni ogólnie znani. Podobnie troskliwą opieką otaczano komanda pracujące

pod ziemią. Wejście do tunelu przez osobę postronną oraz kontakt z pracującymi

pod ziemią ludźmi było praktycznie niemoŜliwe. Na całym terenie budowy

rozstawione były posterunki, a dodatkowo po lesie chodziły patrole z psami, które

pilnowały, aby nikt niepowołany nie dostał się na teren budowy, a tym bardziej go

opuścił. Zdarzały się teŜ wypadki aresztowania, a czasem nawet zastrzelenia tych,

którzy zbyt głęboko weszli w las. Dwóch wyrostków z Hitlerjugend przesiedziało

ponad miesiąc w wałbrzyskim więzieniu tylko za to, Ŝe zwykła dziecięca

ciekawość zaprowadziła ich w pobliŜe wlotu do jednego z tuneli. Ponadto wokół

całego terenu budowy rozlokowano gęstą sieć stanowisk artylerii przeciwlotniczej, co

jednak okazało się posunięciem zbędnym, jako Ŝe wrogie bombowce ani razu nie

zakłóciły pracy na Baustelle. Dziś po stanowiskach tych pozostały jedynie na

wpół zasypane i zarośnięte krzakami transzeje oraz ruiny bunkrów-schronów

przeciwlotniczych. Niestety nie udało się odtworzyć w całości rozlokowania

tych stanowisk. Znajdowały się bowiem przewaŜnie na odsłoniętych zboczach

górskich, które obecnie wykorzystuje się pod pola uprawne.

Dzień powszedni więźnia był niekończącą się męką i katorgą, pasmem

cierpień i zwierzęcej wręcz egzystencji. Wszystko to w warunkach urągających

wszelkim ludzkim uczuciom. Z dostępnych wspomnień świadków tamtych

wydarzeń moŜna spróbować odtworzyć wygląd takiego „normalnego" dnia na

budowie. Najlepiej określić by ją moŜna stwierdzeniem - budowy z potu, krwi i

łez.

Tryb Ŝycia obozowego został podporządkowany jednemu celowi - potrzebom

organizacji wykonywanych robót. Dzień powszedni na budowie, w

przybliŜeniu, wyglądał następująco: rozpoczynał się zazwyczaj o godzinie

czwartej rano, dosyć brutalną pobudką, na którą składały się krzyki i bicie.

Więźniowie byli następnie wyganiani na plac apelowy, gdzie stali niezaleŜnie od

pogody do godziny szóstej rano. W tym czasie obozowi kapo przygotowywali

wszystkie bloki do apelu porannego. Komanda robocze formowane były

zgodnie z przysłanym na dany dzień zapotrzebowaniem od konkretnej firmy.

Szeregi więźniów wyrównywano krzykiem i biciem. W końcu nadchodził czas

apelu. Rozpoczynało się doprowadzone do absurdu kilkakrotne liczenie,

ostateczne równanie szeregów, co trwało aŜ do pojawienia się na placu

Lagerfuhrera. Na jego widok Lageraltester podawał komendę: Achtung, Mützen

ab!, Augen rechts! Potem składał meldunek. Lagerführer jeszcze raz przeliczał

szeregi i w końcu podawał komendę: Abmarsch! Lageraltester rozkazywał:

Rechts um! Augen Links! Gleischritt marsch! Apel był skończony.

Po dotarciu na miejsce, poszczególne komanda rozpoczynały najczęściej 10-

cio lub 12-sto godzinny dzień pracy. NaleŜy w tym miejscu dodać, Ŝe długość

dnia roboczego na róŜnych odcinkach budowy nie była taka sama. O ile

komanda pracujące na powierzchni obowiązywał 12-sto godzinny dzień pracy, o

tyle komanda drąŜące podziemia pracowały tylko 8 godzin (ale za to na trzy

zmiany). Na powierzchni pracowano na jedną zmianę. Do pracy chodziło się

codziennie, oprócz niedziel, kiedy to więźniowie stali cały dzień na Apelplatzu.

Dla wielu było to bardziej męczące niŜ sama praca. Pogoda panująca danego

dnia nie miała najmniejszego znaczenia, Jak wspomina Abram Kajzer:

„Dzisiaj była straszna burza. Stojąc od czwartej do szóstej rano na

apelu, pod gołym niebem, przemokliśmy do suchej nitki. Łudziliśmy się,

e nie pójdziemy do pracy. Błagaliśmy o to w duchu Boga, ale to nic nie

dało. Deszcz lał przez cały dzień. Ociekające pasiaki przylgnęły nam do

ciał. Przestało skutkować bicie majstra i wachy. Nikt nie był zdolny poruszyć

łopatą lub kilofem. Rozeszliśmy się na wszystkie strony. KaŜdy krył się w

lesie, pod drzewem i szczękał zębami".

Od godziny siódmej do dwunastej trwała nieprzerwana praca, której

towarzyszyło ciągłe poganianie i pokrzykiwanie majstrów z OT. Ci ostatni, jak

zeznają więźniowie, niewiele róŜnili się okrucieństwem od esesmanów i kapo. Od

godziny dwunastej do trzynastej trwała przerwa na obiad. Składał się z

zabarwionej wody o jakimś nierozpoznanym smaku. Komanda „spoŜywały"

zupę, a następnie szybko powracały na miejsce pracy. Ta trwała juŜ do zmroku.

Słaniające się na nogach szeregi niewolników wracały do obozu w zupełnych

ciemnościach. Jeszcze przy bramie trzeba było spręŜyć krok, aby nie zginąć od

ciosu pałką, zadanego przez wściekłego kapo. Obok bramy stał bowiem

Lagerführer i razem z Lageralteste liczyli swoich „poddanych". Na miejscu

czekała na nich, jak zawsze, wodnista zupa i kawałek chleba z trocin. Wreszcie,

około godziny dwudziestej trzeciej, zmordowani ludzie padali, jak kłody, na

wytarte sienniki, aby zapaść w kamienny sen. Nazajutrz czekał ich kolejny dzień

pracy, męki, a być moŜe... śmierci.

Aby w pełni zrozumieć warunki Ŝycia na terenie „Wielkiej Budowy", musimy

jeszcze dowiedzieć się o kilku (z pozoru mało istotnych) rzeczach, a mianowicie:

jak więźniowie byli ubrani, co jedli, gdzie lub raczej jak mieszkali. JeŜeli chodzi o

ubiór więźnia, to nie było tutaj jakichś specjalnych norm. Więźniowie w

przewaŜającej części byli ubrani w drelichowe spodnie i bluzy w niebiesko-białe

pasy. Pod spodem nosili cienkie kalesony i koszule, najczęściej pełne pcheł i

wszy, za „posiadanie" których groziła notabene kara śmierci. Na nogach nosili

drewniane trepy, a co szczęśliwsi mieli nawet czapki. Ubiory takie noszono przez

cały okrągły rok - zarówno upalnym latem, jak i mroźną zimą. MoŜemy sobie tylko

wyobrazić, jak straszne męki Przechodzili więźniowie, przebywający w tych kilku

podartych łachmanach na trzydziestostopniowym mrozie. Abram Kajzer wspomina:

„Dziś był wyjątkowo mroźny dzień. Nie mogłem dać sobie rady

przy  pracy.  Nie  mogę  teŜ  chodzić.  Stopy  pieką  jak  przypalane  Ŝywym
ogniem.  Chodzę  boso.  Moje  drewniane  trepy  są  całkiem  zdarte,
pasiasta  bluza  za  ciasna,  toteŜ  w  odstępach  między  guzikami
prześwieca  gołe  ciało  smagane  przez  mroźny  wiatr.  DrŜę  z  głodu  i
zimna".

Więźniowie, ryzykując nierzadko Ŝyciem, próbowali radzić sobie na róŜne

sposoby. Pod bluzę wpychali papier z worków po cemencie, zaś na nogach

obwiązywali sobie drutem kolczastym kawałki desek, aby tylko nie chodzić

boso. Nie ma chyba gorszej tortury, niŜ chodzenie przemroŜonymi stopami po

ostrych odłamkach skalnych lub stanie cały dzień w lodowatej wodzie potoku,

przy jego regulacji. Do wyŜej opisywanych ubiorów dodawano jeszcze

najrozmaitsze cywilne ubrania z wszytymi tzw. winklami (kolorowe oznaczenia

kategorii więźnia, np. śydzi - Ŝółty).

JeŜeli chodzi o wyŜywienie, to nie róŜniło się ono specjalnie od "jadłospisu"

stosowanego we wszystkich innych obozach. Na śniadanie podawano jedynie

miskę kawy zboŜowej, na obiad kolorową wodę o smaku, np. grochówki, w

której pływały kawałeczki rozgotowanych ziemniaków lub brukwi. Często teŜ

dodawano odrobinę nadpsutego końskiego mięsa. Na kolację więzień

otrzymywał ponownie zupo-podobną wodę i około 250 gramów chleba

(kilogramowy bochenek przypadał na czterech więźniów) z odrobiną margaryny

i kiełbasy. Całkowita wartość kaloryczna tych wszystkich potraw nie przekraczała

400 kalorii, tak więc więźniowie wykonujący pracę przewidzianą dla dobrze

odŜywionego siłacza, padali jak muchy z głodu i wyczerpania. Znane są

przypadki, Ŝe więźniowie próbowali jeść korę z drzew (trawę jedzono regularnie),

co chyba dobitnie świadczy o straszliwym głodzie jaki panował na budowie.

Jakby tego było mało, to przywiezionym na budowę więźniom nie zapewniono

adnych, nawet elementarnych, warunków higieny. Więźniowie nie mieli się

gdzie myć, chodzili zawszeni i zapchleni. Nie ma się zatem co dziwić, Ŝe w

końcu na Baustelle wybuchła epidemia tyfusu, która pochłonęła około 7 tys.

ofiar.

„Natychmiast zasnął i prawie natychmiast się obudził. Cały bok, na

którym leŜał, palił go i swędział, obsypany pulchnymi. bąblami. Nad

siennikiem ujrzał coś, co przypominało opar unoszący się nad

mokradłem. Zjawisko to wywoływały dziesiątki tysięcy, a moŜe

miliony skaczących pcheł".

O zdrowie więźnia nikt się nie troszczył. Obozowe rewiry były najczęściej

umieralniami, do których znoszono najsłabszych muzułmanów. Po kilku dniach

jechali oni do krematorium w KL Gross Rosen lub trafiali do któregoś z

masowych grobów, jakŜe licznych na terenie budowy. Najczęstszym powodem

mierci było wyczerpanie. Wielu umierało na gruźlicę, zapalenie płuc, biegunkę

głodową czy teŜ zwykłe przeziębienie, które w warunkach obozu najczęściej

kończyło się w krematorium. Nikt nie przejmował się cięŜkimi uszkodzeniami

ciała więźniów, do jakich dochodziło w trakcie pracy. JeŜeli ktoś nie miał siły,

aby stawić się do pracy, to po prostu dobijano go, bowiem nie przedstawiał juŜ

adnej wartości jako robotnik. NaleŜy tu dodać, Ŝe wartość siły roboczej firmy

przeliczały w markach - 5 RM za robotnika wykwalifikowanego i 4 RM za

zwykłego pracownika fizycznego. Opłatę firmy wnosiły do Głównego

Urzędu Administracyjno--Gospodarczego Rzeszy. PoniŜej przedstawiam raport

lekarza obozowego AL Riese. Mowa jest w nim o stanie słuŜby zdrowia na

terenie „Wielkiej Budowy" zimą 1945 roku. Wynika z niego jasno, Ŝe Niemcy

zdawali sobie sprawę z katastrofalnych warunków sanitarnych, które panowały

na budowie, lecz nie robili nic, aby stan ten uległ zmianie:

„LagerArzt AL Riese Wüstegiersdorf 26.01.45 r.

SS Standortarzt Gross Rosen
Wpłynęło 06.02.45 r.
Dot: Raport o słuŜbie zdrowia w AL Riese w okresie od 26.12.44 do
25.01.45 r.
Odn. rozkaz lekarza garnizonowego SS, Az.:49/9.44/Dr.E. do lekarza
garnizonowego SS Gross Rosen
I. Obsada wojskowa

l/wielkość obsady wojskowej

7/192/621

2/liczba chorych na rewirze w opisanym okresie

3/liczba Ŝołnierzy leczonych ambulatoryjnie

135

II.

Więźniowie .

l/liczba chorych w szpitalu w opisanym okresie

7140

2/obłoŜenie szpitala w dniu 25.01.45 3496

3/więźniowie leczeni ambulatoryjnie 29750

4/liczba zachorowań infekcyjnych dnia 25.01.45 0

5/liczba lekarzy 63

6/liczba pielęgniarzy 56

7/liczba lekarzy-więźniów 60

8/liczba pielęgniarzy-więźniów 66

9/przeciętne obłoŜenie szpitala 3 216

W relacjonowanym okresie liczba zachorowań wśród więźniów znacznie

wzrosła. NaleŜało się spodziewać, ze zimna pora roku przyczyni się do tego

szczególnie. Dochodzi do tego szczególna nieodporność na choroby

więźniów nie przyzwyczajonych do tego surowego klimatu. Warunki

zakwaterowania w obozach bardzo poprawiły się. Przede wszystkim dba się

o to, aby więźniowie nie musieli juŜ leŜeć na podłodze. Baraki są wszędzie

ogrzewane, poza tym więźniowie mają przeciętnie po dwa koce. Przeprowadzono

szczepienia większości więźniów. Pozostałe szczepienia wykonywane są na

bieŜąco. Urządzenia sanitarne pozostawiają wiele do Ŝyczenia. Latryny w

niektórych obozach usytuowane są szczególnie niewłaściwie i jest ich za mało.

Zawszenie obozów jest duŜe. Urządzenia słuŜące do odwszawiania są

niewystarczające. Zaopatrzenie w leki jest STANOWCZO NIEWYSTARCZA-

JĄCE. Poprawiła się jedynie ilość wydawanych narzędzi do drobnych zabiegów

chirurgicznych. Jedynym sposobem leczenia wielu więźniów jest zalecanie

leŜenia w łóŜku. Centralny szpital w Tannhausen jest całkowicie obłoŜony i

dysponuje obecnie jedynie prowizoryczną salą operacyjną. Wszystkie lŜejsze

ale i BEZNADZIEJNE przypadki kierowane są do szpitala w Dörnhau.

WyŜywienie jest stale kontrolowane i jest zadowalające, jak na obecne warunki.

W kuchniach prowadzonych przez OT nie stwierdzono uchybień.

LagerArzt SS

Obersturmführer

podpis nieczytelny"

Ale to jeszcze nie wszystko. Koszmar nie kończył się bowiem na tym, ze

więźniowie chodzili prawie nadzy, głodni do nieprzytomności, brudni i

schorowani. Musieli jeszcze stawić czoła jednej przeszkodzie - okrucieństwu i

zwykłemu sadyzmowi majstrów z OT, esesmanów, kapo oraz kaŜdego, kto miał

jakąkolwiek władzę nad nimi. Ta właśnie przeszkoda była najtrudniejsza do

pokonania. Do historii przeszły juŜ nazwiska takich sadystów, jak np. SS

Unterscharführer Lüdecke który zabijał więźniów młotkiem czy teŜ Maxa

Krause - zwanego Krwawym Maxem". Jego ulubionym „oręŜem" była gumowa

pałka Wielkim okrucieństwem odznaczał się takŜe kierownik Oberhahn który

rozkazywał wyganiać prawie nagich więźniów do bezsensownego przerzucania

zwałów śniegu z miejsca na miejsce. Wielu, bardzo wielu przypłaciło ten

„pomysł" Ŝyciem.

Nie sposób wymienić tutaj kaŜdego, znęcającego się nad więźniami i

dokonującego potwornych, a zarazem bardzo wymyślnych zbrodni Świadek - T.

Moderski -- wspomina, Ŝe widział, jak dwóch esesmanów załoŜyło się o to, czy

uda im się jednym uderzeniem siekiery przeciąć więźnia na pół (!!!). Zwycięzca

miał otrzymać skrzynkę wódki. Więźniów zabijano drewnianymi styliskami

łopat, duszono poprzez stawanie na kołku przyłoŜonym do szyi, zakłuwano

bagnetami, topiono w beczkach i zbiornikach przeciwpoŜarowych lub po prostu

kończono ich Ŝycie strzałem w tył głowy. Według świadków i istniejących

dokumentów dziennie umierało około 50 więźniów. MoŜemy więc sobie

wyobrazić, jakim piekłem była sowiogórska budowa. Dokładna liczba ofiar

przedsięwzięcia budowlanego Olbrzym nie została ustalona. Przypuszcza się, Ŝe

zginęło około 40 tys. więźniów, jednak ich liczba moŜe być znacznie większa.

Do dziś pozostaje niewyjaśniony los około 20 tys. więźniów, których skreślono

z ewidencji KL Gross Rosen w grudniu 1944 roku i rzekomo wysłano w rejon

AL Riese, dokąd nigdy nie dotarli. Jak zeznaje Jan Nowak:

„(...) wydawało mi się rzeczą dziwną, Ŝe w ciągu jednego dnia zniknęło

tylu więźniów, więc zwróciłem na to uwagę przyjmującemu meldunki

esesmanowi, na co ten odparł, Ŝe meldunek jest prawdziwy.

Wydarzenie to było szeroko komentowane przez esesmanów, Ŝe ilość

więźniów zmniejszyła się o taką wysoką liczbę".

Jan Nowak dodał jeszcze, Ŝe z fragmentów rozmów podsłuchanych wśród SS

wywnioskował, iŜ transportu tego pozbyto się poprzez wprowadzenie go do

jakiegoś tunelu i wysadzenie wejścia.

Z kolei Pan Czesław S. z Bytomia tak wspomina swój pobyt w Górach

Sowich w latach wojny:

„Byłem więźniem komanda Wustewaltersdorf. Lagerführerem był

niewysoki oficer SS, z którego twarzy me schodziło rozbawienie.

Jeździł zawsze po terenie budowy na koniu z małokalibrowym

karabinkiem w ręce i strzelił śrutem do więźniów, którzy na

uboczu załatwiali swoje potrzeby fizjologiczne. Kiedyś był

zapalonym myśliwym i teraz tak sobie polował. Moim hauptkapo był

Wilhelm Weiss, który wiele mi pomógł i był moim przyjacielem. W

obozie był teŜ jego syn, ale Weiss nikomu nie mówił, kto nim jest.

Starał się go chronić za wszelką cenę. Pracowałem przy drąŜeniu tuneli.

Nie mogłem chodzić po całym terenie budowy, ale i tak widziałem jej

ogrom. Mnóstwo wejść do sztolni przy drogach prowadzących

poziomo wzdłuŜ pasma górskiego, na kilku poziomach. Urobek

wywoŜono lorami z podziemi. Lory toczyły się same w dół i nabierały

niebezpiecznej szybkości. ToteŜ przy kaŜdym wózku był hamulcowy.

Byli to Ŝydowscy chłopcy w wieku 13-16 lat. Przy wielu lorach były

zepsute hamulce i hamowali wsuwając kij między koła a podwozie

lub po prostu butami. Codziennie było kilka wykolejeń i często

hamulcowi ginęli pod zwałami kamienia, cięŜko rannych zaś

dobijano. Ja teŜ przez pewien czas byłem hamulcowym. Była to

najlŜejsza praca. W podziemia puste lory ciągnęły lokomotywy. W

pobliŜu wejść do drąŜonych korytarzy stały potęŜne kompresory

tłoczące powietrze do sztolni. Od nich odbiegały grube rury. Hałas

był okropny. Wewnątrz, mimo urządzeń ssących i tłoczących

powietrze, widoczny w świetle lamp kamienny pył wdzierał się do

płuc i wywoływał paroksyzmy kaszlu. Z głównych korytarzy

odchodziły boczne. Często u sufitu korytarza wiercono otwory, a

stamtąd nowe korytarze prowadziły w głąb góry. MoŜna było do nich

wejść po drabinie albo od wejścia, z innego poziomu. Na przodku

praca wyglądała następująco: robiliśmy dziury długimi świdrami oraz

przy pomocy młotów pneumatycznych. Nadzorowali to włoscy

strzelniczy z firmy Ghiseri. My borowaliśmy kilka, czasem

kilkanaście otworów. Włosi umieszczali ładunki. Strzelano, potem

wchodzili ładowacze. Najpierw długimi tykami stukali w sklepienie,

aby strącić luźno wiszące kamienie. Często nie tylko ogromny głaz,

ale cały wyraźny wybuchem przodek zawalał ładowacza. Dwa razy

widziałem jak ogromna niczym świątynia hala zawalała się grzebiąc

ludzi. Urobek ładowaliśmy na lory i wierciliśmy dalej. Całe ciało

wibrowało. Z podziemi wychodziliśmy jak pijani, na całym ciele

kamienny pył, w oczach, w ustach, w nosie, w płucach. Na plecach i w

pachwinach mieliśmy rozległe zapalenia. Wielu nie wytrzymywało tego

wszystkiego i kaŜdego dnia nieśliśmy po pracy do obozu kilka trupów.

KaŜdego dnia schodziły z gór Ŝałobne karawany. Przy wejściu do

obozu „przybijaliśmy" drewniakami. Szlaban otwierał śliczny,

ydowski chłopiec w czyściutkim, uszytym na miarę pasiaku. Stało ich

tam zawsze kilku. Wszyscy byli piękni, z długimi włosami, starannie

uczesani. Obok szlabanu stała wartownia, a w niej roześmiani

esesmani. Młodzi, wypasieni, rumiani... Potem ci rumiani zniknęli i

zastąpili ich starsi, często inwalidzi... Esesmani wylewali ze swoich

menaŜek

nadmiar

jedzenia

stojącego

obok

baraku

administracyjnego korytka, do którego pchali się zgłodniali więźniowie.

Niemcy śmiali się, Ŝe jesteśmy gorsi niŜ świnie, kiedy wybieraliśmy

resztki do ust. Głód skręcał wnętrzności. Rzeczywiście, ginęły w

nas resztki człowieczeństwa. Jednej nocy nie pozwolono mi

usnąć, rzęŜący w agonii sąsiad w końcu umarł. Cały czas, w wyniku

ciasnoty, był do mnie przytulony. Kiedy ucichł, ściągnąłem z niego

podarty koc, aby trochę się ogrzać. Wtedy zobaczyłem wystający mu

spod pachy kawałek chleba, którego nie zdąŜył przed śmiercią zjeść.

Chleba przesiąkniętego przedśmiertnym potem, obrzydliwego ale

chleba... Tak, aby nikt mnie nie ubiegł, wyciągnąłem mu ten kawałek

chleba i skrycie połykałem duŜymi kęsami. Obrzydzenie przyszło

potem. I wstyd, Ŝe byłem jak ta hiena cmentarna... Mówiłem o

Wilhelmie Weissie. Kiedyś kapo Kula kazał mu bić własnego syna. To

znaczy kapo tylko domyślał się, Ŝe to jego syn. Weiss bił mocno, Ŝeby

nie zastąpił go inny kapo. Starał się bić syna tak, Ŝeby mu niczego nie

uszkodzić. Zresztą tam ciągle bili. Bił mnie teŜ kapo Schranck, którego

nazywano szafą. To było po tym, jak chciałem zabić kapo Kulę i

wykoleiłem na niego lorę z kamieniem. Ale udało mu się wyŜyć. Spod

ręki kapo Schrancka mało kto wychodził Ŝywy. Kiedyś do

wyładowywania cementu Schranck ustawił małego chłopca. To było

ponad siły tego dziecka. Kiedy wypadł mu worek i wysypał się cement,

kapo krzycząc, Ŝe to sabotaŜ, zerwał z chłopca ubranie. Więźniowie

rozrobili cement z piaskiem i wodą. Chłopca zaczęto okładać szybko

schnącą zaprawą. Przedtem zbito go do nieprzytomności. Schranck

wygładzał zaprawę na Ŝywym ciele. Zabawę przerwał przybyły nagle

oficer SS, zanim „plastyk" doszedł do głowy Krzyczał na esesmanów, Ŝe

zabawiać to się mogą po pracy, przejechał pejczem po nagle pokornej

gębie Schrancka. Chłopiec zmarł w drodze do obozu. Kiedyś kapo

Schranck załatwiał się w krzakach i wypatrzył go jadący na koniu

Lagerführer - myśliwy. Strzelił do gołego tyłka, ale śrut trafił Schrancka w

jądra. Kapo zwijał się z bólu na trawie. Lagerführer okazał się litościwy dla

swego ulubionego kapo. Nie dobił go, jak to miał w zwyczaju, ale kazał go

zanieść do izby chorych i tam wykastrować... Co ładniejszy Ŝydowski

chłopak za olbrzymie szczęście poczytywał sobie być wybranym na

kochanka jakiegoś funkcjonariusza obozowego. PrzewaŜająca część

funkcyjnych więźniów miała swego młodego przyjaciela. Bywało, Ŝe cały

harem. Po znudzeniu się jednym wymieniali na innego swoje, jak mówili,

„pupki". Tylko jeden nie poddał się. Na niedwuznaczną

propozycję napluł w twarz samemu blokowemu. Widzący to apelowy

zaproponował chłopcu, Ŝe zrobi go kapo. On odmówił. Kazano więc

wychłostać opornego. Bił go stary kapo, niegdyś dyrektor węgierskiego

banku. Kapo był chudy, a chłopak jak na swoje 14 lat wyjątkowo

dobrze rozwinięty i muskularny. I w końcu 14-latek wpadł w szał i pobił

bijącego. Rzucili się na niego inni kapo i zabiliby chłopaka, gdyby nie

przeszkodził temu Wilhelm. Pod koniec 1944 roku racje

ywnościowe zmniejszyły się tak, Ŝe ludzie zaczęli częściej

umierać. A w 1945 roku to się nasiliło. Niemcom o to chodziło. Szkoda

było na nas kul".

Przygotowania do ewakuacji obozów podległych komendantowi AL Riese

rozpoczęto w styczniu 1945 roku, kiedy to Armia Czerwona parła na zachód

realizując plany tzw. Ofensywy Styczniowej. Wtedy właśnie komendant KL

Gross Rosen wydał rozkaz ewakuacji filii swojego obozu. Jednak po 15 lutego

1945 roku front na Dolnym Śląsku ustabilizował się i pozostał w

niezmienionym stanie aŜ do maja 1945 roku. Wyniknęło stąd duŜe zamieszanie,

wydano wiele sprzecznym rozkazów i, co najwaŜniejsze, wstrzymano

ewakuację wielu obozów lub ograniczono się tylko do ewakuacji części

więźniów. Tak właśnie stało się w Górach Sowich. Początkowy etap ewakuacji

z Gór Sowich miał charakter porządkowy. Wszystkich chorych przeniesiono do

szpitala w Kolcach, a front robot ograniczono. W celu koncentracji więźniów w kilku

leŜących blisko siebie obozach, na przełomie stycznia i lutego zlikwidowano

znajdujący się w tzw. strefie zewnętrznej KL Falkenberg przez co dalsza, szybka

ewakuacja reszty obozów stała się łatwiejsi Niestety, do dziś nie udało się dokładnie

ustalić przebiegu ewakuacji więźniów AL Riese. Nie wiadomo teŜ ilu więźniów

opuściło Góry Sowie, ilu zginęło w czasie akcji oraz w ilu transportach i do jakich

obozów dotarli. Nie budzące wątpliwości dane posiadamy tylko o trzech

transportach, które miały miejsce na przełomie lutego i marca. 25 lutego do KL

Flössenburg przybył transport 3 059 więźniów, złoŜony z więźniów KL

Wolfsbergu i KL Falkenbergu, w którym było 256 ofiar śmiertelnych. KL

Mauthausen przyjął 3 marca 2 048 więźniów ewakuowanych z KL Wolfsberg.

Jeszcze tego samego dnia zostali oni przeniesieni do Ebensee i umieszczeni w

komando Solway.

Natomiast 7 marca 1945 roku do KL Buchenwald przybyło 905 więźniów z

transportu zebranego we wszystkich obozach AL Riese. Posiadamy takŜe pewne

dane o jeszcze jednej kolumnie ewakuacyjnej. Ta przez Trutnov dotarła do KL

Bergen Belsen. Wyruszyła ona prawdopodobnie 17 lutego 1945 roku z rejonu

Włodarza i 19 lutego, po dotarciu na dworzec kolejowy w Trutnovie, załadowana

została do składu, który dostarczył ją do KL Bergen Belsen. W omawianej

kolumnie znajdowało się około 800 ludzi. Ta część więźniów, która pozostała na

terenie Gór Sowich, prowadziła dalsze prace. Jednak nie były to te same prace, co

przed ewakuacją. Teraz więźniowie pracowali głównie przy likwidacji firm,

demontaŜu urządzeń oraz maskowaniu tych fragmentów, bądź całych podziemi,

które ze względu na swoją zawartość nie mogły wpaść w ręce Sowietów. Jednak

nie wszystko zostało wywiezione. Pozostawiono znaczną ilość maszyn i materiałów

budowlanych, które wpadły w ręce Armii Czerwonej. Jeszcze przed

rozpoczęciem operacji maskowania, do Wiednia wyjechało kierownictwo

budowy. Na dwa dni przed wkroczeniem Sowietów Niemcy opuścili teren

budowy, pozostawiając własnemu losowi tysiące konających więźniów. Dla

nich to właśnie, tuŜ po wyzwoleniu, utworzono na terenie Głuszycy kilka szpitali.

Akcję tę przeprowadzili zdrowsi więźniowie. Do niesienia pomocy lekarskiej

przystąpiono bezpośrednio na miejscu pobytu chorych, gdyŜ stan kilkuset osób

uniemoŜliwiał ich przetransportowanie. W utworzonych szpitalach jeszcze do

początku 1946 roku przebywało 600 chorych. Były to szpitale: Blumenau -

kontynuacja szpitala o nazwie Zentralrevier w Jedlince, Banhof - na terenie

byłego obozu Schötterwerk, Stohr na terenie zakładów włókienniczych o tej samej

nazwie, Schule i Kinderheim - zlokalizowane w budynkach przy ulicy

Grunwaldzkiej. Po likwidacji trzech pierwszych, pozostałych chorych

przeniesiono w lecie 1945 roku do najlepiej urządzonych szpitali - Stohr i

Kinderheim. W szpitalach głuszyckich zmarło 133 więźniów.

CZĘŚĆ V

WIELKA BUDOWA CZYLI BETON I SKAŁA

Czas w końcu przyjrzeć się bliŜej temu, co w latach 1943-1945 powstało na i pod

powierzchnią Gór Sowich. Poszczególne kompleksy moŜna podzielić na trzy

zasadnicze grupy:

•

Część centralną (STREFA I), w której zlokalizowane są kompleksy Włodarz, Osówka,

Jugowice Górne, Soboń, Rzeczka i Moszna,

•

Część zewnętrzną (STREFA II), w której zlokalizowane są kompleksy: Sokolec i

Wielka Sowa oraz fabryka zbrojeniowa o kryptonimie Mölke Werke w Ludwikowicach

Kłodzkich w masywie góry Włodyka,

•

Podziemia Zamku KsiąŜ.

Dodatkowo, w części 4 (Pozostałości) przedstawione zostaną informacje o innych,

występujących w interesującym nas rejonie obiektach podziemnych. Zatem... do dzieła!

CZĘŚĆ CENTRALNA

Kompleks Włodarz - część naziemna

Włodarz jest jednym z najbardziej rozległych kompleksów spośród wszystkich

istniejących na „Wielkiej Budowie". Teren budowy objął duŜe obszary lasu, głównie

na północno wschodnich zboczach góry Włodarz (811 m n.p.m.). W rejonie sztolni

prowadzono wiele prac ziemnych, a takŜe rozpoczęto wznoszenie kilku Ŝelbetowych

budowli. Aby zapewnić stały dopływ materiałów i ludzi, z bocznicy na stacji w

Olszyńcu doprowadzono kolejkę wąskotorową, której tory biegną zakosami po

zboczach Jedlińskiej Kopy i Włodarza, kończąc się stacją przeładunkową na

północnym krańcu kompleksu. Od tego miejsca na budowę prowadzi gęsta sieć

torowisk, gdyŜ kolejka była głównym źródłem transportu na teren budowy na

Włodarzu. Ponadto do celów zaopatrzeniowych oraz dla zapewnienia łączności z

innymi kompleksami wybudowano kamienną drogę, która biegnie z Jugowic

przez Włodarz, Mosznę do kompleksu Osówka oraz na Soboń. W związku ze

zwiększonym zapotrzebowaniem na wodę, na zboczu Włodarza wybudowano duŜy

zbiornik betonowy o pojemności 350 m oraz rozbudowano cały system ujęć wodnych

i podziemnych rurociągów. Obok wspomnianej juŜ stacji przeładunkowej

zlokalizowano ciąg baraków i magazynów na materiały budowlane, w których

znajdują się części osprzętu elektrycznego, kabli, cegieł oraz tysiące worków

skamieniałego cementu, ułoŜone w regularne stosy. Obok toru zlokalizowano teŜ

składowisko piasku i Ŝwiru. Dziś na tym miejscu jest sporej wielkości góra

usypana wyłącznie z piasku. Przy jednym z betonowych baraków, na poboczu, leŜą

potęŜne, Ŝelbetowe stropice, które były uŜywane do obudowy stropu w

podziemnych halach. Drugi, wielki skład materiałów zlokalizowano na

południowym krańcu budowy. Na betonowych platformach leŜy tam kilkanaście

tysięcy skamieniałych worków cementu oraz stosy cegieł. Trzeci, nieco mniejszy

skład znajduje się nad duŜym wykopem obok wlotu sztolni nr 1. W dwóch ceglanych

barakach zmagazynowano tam kilka tysięcy worków cementu. W wielu miejscach

napotkamy obecnie na niewielkie składy piasku, cementu czy cegieł. Na całym terenie

kompleksu zlokalizowano teŜ dwa duŜe wysypiska kamienia, pochodzącego z

drąŜonych podziemi.

Pierwsze znajduje się powyŜej wylotu sztolni nr 1, obok ciągu magazynów. Główne

usypisko znajduje się na południowym krańcu budowy, obok stert cementu. Na

jego terenie hałda ma kilkanaście metrów wysokości i wygląda naprawdę

potęŜnie. Niewielka hałda znajduje się takŜe na wprost wlotu sztolni nr 3, a

kolejna, nieco większa, na przeciwko tzw. „śabnika" obok sztolni nr 4. Na

hałdzie tej wykonano kilka wykopów i rozpoczęto budowę dwóch fundamentów

pod baraki. Za hałdą, aŜ do głównego usypiska, zlokalizowano ciąg platform, na

których stały wielkie betoniarki o pojemności 3-4 tys. litrów, przygotowujące

beton dla potrzeb budowy. PoniŜej głównego usypiska miały swoje zakończenia

tory kolejki, która transportowała od stojących w tym miejscu kruszarek

zmielony kamień, uŜywany do zagęszczania betonu. Obok kruszarek stoją

wielkie fundamenty po ładowarkach i innych urządzeniach technicznych.

PoniŜej ciągu platform wykonano dwa duŜe wykopy, a w jednym z nich wylano juŜ

ławę fundamentową. Natomiast pomiędzy wykopami a platformami wybudowano

ceglano-betonowy bunkier. Obok wlotu sztolni nr 4 znajduje się długa platforma. Na

betonowych podstawach spoczywały na niej kompresory wentylujące podziemia.

Natomiast poniŜej platformy wybudowano zbiornik wody do chłodzenia owych

kompresorów, od którego wykopano rów biegnący aŜ do Ŝelbetowych baraków

obsługi, przy drodze do Jugowic. Nad wlotem sztolni nr 4 wykonano kilka wykopów

oraz fundament pod barak, od którego biegnie niewielkiej głębokości rów w

okolice sztolni nr 1.

Pomiędzy wlotami sztolni nr 2 i 3 (poniŜej torowiska) stoi duŜy, Ŝelbetowy

bunkier, a jeszcze niŜej całe zbocze poryto wykopami i usypano wiele pryzm

ziemi. W kilku wykopach rozpoczęto wylewanie fundamentów. Platformy po

barakach znajdują się takŜe obok wlotu sztolni nr 1. PowyŜej tego wlotu stoi

dziwna, Ŝelbetowa budowla - przypominać moŜe zarówno rampę przeładunkową

kolejki jak i jakiś magazyn. Przeznaczenia owej budowli niestety nie znamy. Obok

niej wylano betonowy, ośmiokątny fundament. Jego przeznaczenie jest takŜe

niewyjaśnione. Pomiędzy drogą a północnym ciągiem magazynów, w dolinie

potoku, wykonano takŜe kilka wykopów, a obok rozgałęziających się w tym miejscu

torów kolejki stoją fundamenty po ładowarkach. Natomiast na samych torach

umiejscowiono kanał naprawczy dla parowozów i wagoników. W pobliŜu wlotów

sztolni nr 1 i 4 wykonano dwa wykopy, w których mieścić się miały główne

budowle kompleksu. TuŜ obok wlotu sztolni nr 1 wykonano wykop o długości

około 80 m, szerokości około 60 m i głębokości (prawdopodobnie) 15 m. Piszę

prawdopodobnie, bowiem przez wiele lat do wykopu tego zwoŜono śmieci, przez

co obecnie ma zaledwie 4-5 m głębokości. Podając głębokość 15 m, opieram się

na zeznaniu Pana Stasiaka z Jugowic, który wykop ten widział jeszcze przed

zawaleniem śmieciami. Na dnie wykopu rozpoczęto wylewanie fundamentów; jeden

z nich miał podobno kilka metrów wysokości. Dziś wystaje jeszcze 1,2 m ponad

warstwę śmieci. Na dwóch ścianach bocznych wykonano takŜe Ŝelbetowe

fragmenty muru lub teŜ podstaw pod jakieś urządzenia. Do jednego z fundamentów

dochodzi tor kolejki wąskotorowej. Drugi wykop ulokowano obok wlotu sztolni nr

4. Ma on długość około 100 m, szerokość 50 m i głębokość około 10 m. W

wykopie, od strony torowiska, rozpoczęto betonowanie duŜego fundamentu pod

nieznaną budowlę. Obecnie część wykopu zalana jest wodą, która stała się

miejscem rozrodu dla tysięcy kijanek. Stąd teŜ wzięła się nazwa - śabnik. Na

południowym krańcu kompleksu, na wzgórzu obok drogi, znajdują się ruiny

baraków po nieznanym obozie, którego więźniowie pracowali na terenie

Włodarza lub Moszny. Na terenie kompleksu wykonano wiele mniejszych

wykopów, rowów, pryzm, składów materiałów oraz niewielkich betonowych

fundamentów. Wszystkie nadają budowie specyficzny krajobraz. Ich dokładną

lokalizację przedstawia mapka naziemnych obiektów kompleksu Włodarz.

Kompleks Włodarz - część podziemna

Na północno-wschodnich zboczach góry znajduje się największy z

dotychczas poznanych podziemnych kompleksów - Włodarz. System składa się

z czterech sztolni, które leŜą na wysokości 585-590 m n.p.m. i biegną

równolegle do siebie w głąb góry. Są one oddalone od siebie: 1-2 o 80 m, 2-3 o

80 m oraz 3-4 o 160 m. Poza sztolniami w skład systemu wchodzą wyrobiska

chodnikowe i komorowe. W kaŜdej ze sztolni, w odległości około 50 m od

wejścia, wykuto po dwie leŜące po przeciwnych stronach wartownie. Stan

zaawansowania Prac nad nimi jest róŜny - od początkowej fazy drąŜenia komory,

aŜ do etapu obetonowanej wartowni w sztolni nr 4.

Teraz poznamy bliŜej część dostępną „suchą nogą", jako Ŝe na skutek obwałów przy

wejściach około 30% tuneli jest stale zalanych wodą.

Do suchej części wchodzimy wejściem nr 4, przez bardzo niebezpieczny obwał.

Naszym oczom ukazuje się tunel do połowy zawalony gnijącą obudową, pod którą

stoi około 40 cm wody. Po pokonaniu tego odcinka, po około 50 m, dochodzimy do

wartowni. Ta po stronie lewej jest w większości juŜ obetonowana. Z części betonu

nie zdjęto nawet szalunku, przez co stoi tam teraz plątanina drewnianych stempli.

Komora po stronie prawej ma wybetonowaną tylko podłogę. W rogu owej komory

leŜą wielkie, łukowe płyty szalunkowe przygotowane do betonowania stropu. Dalej,

po około 80-100 m dochodzimy do „szachownicy" tuneli i wyrobisk, na które

składają się sztolnie nr 2, 3, 4 oraz 9

tuneli równoległych do nich i 4 poprzeczne.

W prawo mamy tunel A, którym posuwamy się dalej prosto. Co chwilę nad naszymi

głowami pojawiają się ślepo zakończone szybiki. Są to zaczątki kucia górnego

poziomu. W końcowym odcinku tunelu A szybiki te mają prawie 10 m wysokości

i po kilka poziomych drewnianych pomostów, zamocowanych na wbitych w skałę

wiertłach. Te ostatnie połączone są drabinkami, które do dziś stoją na pomostach.

Gdy wreszcie dojdziemy do końca tunelu A i skręcimy w prawo, po kilku metrach

natrafimy na wodę. Im dalej będziemy próbowali się poruszać, tym będzie głębsza.

Musimy zatem wracać.

W podobny sposób moŜemy przejść tunele B i C, gdzie takŜe po pewnym

czasie napotkamy wodę. Nieco inaczej wygląda sprawa w tunelu D. Idąc nim

prosto, po minięciu skrzyŜowania ze sztolnią nr 3, po mniej więcej 50 m dochodzimy

do krzyŜówki. Tam kończy się nasze zwiedzanie suchej części podziemi. Jedynie

idąc w prawo dotrzemy do miejsca gdzie ma swój wlot szyb transportowy z

powierzchni. To wszystko - dalej woda jest coraz głębsza. Zmieniamy zatem środek

lokomocji i przesiadamy się na ponton. Płynąc dalej tunelem D, docieramy do dosyć

duŜej komory wybranej między tunelem D a sztolnią nr 2. Po wpłynięciu i pokonaniu

około 50 m docieramy do komór wartowni. W Prawej komorze natrafiamy na

ciekawą rzecz. OtóŜ na głębokości około 1 m pod wodą, stoją na dnie skrzynie po

materiale wybuchowym - donaricie. Za wartownią jest niewielki zawał, za

którym jest juŜ sucho i moŜemy wyjść na powierzchnię.

Wracamy pontonem aŜ do tunelu D i skręcamy w prawo Po 80 m dopływamy do

czegoś, co... zapiera nam dech w piersiach. Wpływamy bowiem na prawdziwe

podziemne jezioro. Hala o długości ponad 60 m szerokości 9 m i wysokości ponad 10 m

zalana jest do głębokości 1 5 m krystalicznie czystą i piekielnie zimną wodą. Doskonale

widać w niej leŜące na dnie róŜne przedmioty, słuŜące kiedyś budowniczym Na

końcu hali - zwanej Jeziorem Łabędzim - jest jeden z najbardziej tajemniczych

zawałów jakie znamy. O tym jednak będzie mowa w rozdziale omawiającym

działalność SGP KRET.

Od strony wlotu do hali sztolni nr 1 rozpoczęto montowanie stropu z potęŜnych

elbetowych łukowych stropic. Sztolnia nr 1 jest najgłębiej zalana w całym systemie.

Poziom wody wynosi tam ponad 1,7 m. Wartownię w sztolni nr 1 rozpoczęto dopiero

drąŜyć. Gotowa jest jedna komora i zaczątki drugiej. To wszystko jeŜeli chodzi o

poziom I podziemi w kompleksie Włodarz. Istnieje jeszcze drugi, połoŜony wyŜej

ciąg tuneli, który razem z dolnymi tunelami (juŜ po wyburzeniu znajdującej się

między nimi warstwy skał) miał tworzyć wielkie hale. Taki właśnie ciąg korytarzy

biegnie nad całym tunelem C. MoŜna się tam dostać przez liczne szybiki, którymi

zsypywano na stojące na dole wagoniki urobek z górnego poziomu. Ponadto

fragmenty takich tuneli biegną nad tunelami A i B oraz nad tunelem D przy zalanej

hali, gdzie dodatkowo górne korytarze C i D łączy poprzeczny chodnik. Wymiary

korytarzy górnego poziomu są o wiele większe od korytarzy poziomu dolnego.

PrzewaŜnie ich szerokość waha się od 4 do 5 m. Tak więc, aby uzyskać wymiary

duŜej hali, nie wystarczyłoby wyburzenie stropu między tymi poziomami, ale

trzeba byłoby jeszcze poszerzać dolny tunel. Widzimy tutaj podobieństwo tych

tuneli do korytarzy o przekroju T z kompleksu Osówka, gdzie podziemia są jakby

o jeden stopień wyŜej - mają juŜ wyburzony strop.

Z powierzchni dochodzi do podziemi szyb o głębokości 40 m i średnicy 4 m. Jest w

połowie zablokowany przez zator z gałęzi, liści i ziemi. Długość korytarzy w

kompleksie Włodarz wynosi 3 100 m, powierzchnia 10 710 m2, natomiast kubatura:

31 362 m3 poziomu dolnego i 10 625 m3 poziomu górnego, co razem daje 42 000 m .

Stan wyrobisk pod względem górniczym jest dobry, jedynie przy wejściach istnieją

obwały. Zagradzają one odpływ wodzie i są przeszkodą w swobodnej penetracji

podziemi.

Kompleks Włodarz - badania

W podziemiach kompleksu Włodarz nasze szczególne zainteresowanie

wzbudził (i wzbudza nadal) duŜy zawał na końcu hali, będącej przedłuŜeniem

sztolni nr 1. Warunki pracy w tym miejscu naleŜą do najcięŜszych w całym

„Riese". Dojście do zawału jest bardzo trudne i wiedzie przez głęboką wodę i

wielkie bloki skalne. Podjęliśmy jednak wyzwanie.

Prace badawcze w tym miejscu przeprowadziliśmy w grudniu 1993 roku oraz

w styczniu 1994 roku. Polegały na rozbijaniu wielkich bloków skał (kilof, młot,

przecinaki) i przerzucaniu rumoszu skalnego kilka metrów za siebie. Po paru

dniach udało się nam odsłonić kilka metrów chodnika wychodzącego nieco poza

obrys hali. Niestety, kończy się on przodkiem. Dalsze prace przerwało

pojawienie się w wykopie wody, która przesiąka ze wspomnianego „Jeziora

Łabędziego".

Podczas rozkopywania zawału natrafiliśmy na sporo części sprzętu

budowlanego (kilofy, łopaty, świdry) oraz na duŜe ilości lasek donaritu wraz z

odcinkami lontów, a takŜe na same lonty (nawet 2-3 metrowe odcinki). MoŜe to

wiadczyć o pośpiesznym zdetonowaniu ładunków w tym odcinku podziemi.

Wystające z zawału w jednym miejscu pogięte szyny kolejki zdają się to

potwierdzać. Obecnie prace w tym rejonie moŜliwe będą chyba dopiero po

osuszeniu podziemi, jednak aby tego dokonać, trzeba będzie przekopać aŜ trzy

zawały w sztolni nr 1. Blokują one bowiem odpływ wody z kompleksu,

„zalewając" go do głębokości 1,7 m w rejonie wartowni. Bez osuszenia

podziemi cięŜko będzie całkowicie spenetrować zawał i wyjaśnić tajemnicę

Włodarza. Według wszelkich znaków zawał ten kryje dostęp do dalszych,

duŜych partii podziemi oraz sztolni nr 5 - największego mitu kompleksu

Włodarz. Mitu, którego od kilku lat usilnie poszukują wszyscy „siedzący" w

temacie Gór Sowich.

Tak się złoŜyło, Ŝe jako jeden ze szczęśliwców miałem okazję widzieć

fotokopie oryginalnych planów sztolni nr 5 oraz tego, do czego ona prowadzi. A

prowadzi w bardzo ciekawe miejsca. Sztolnia ta dochodzi do systemu

podziemnych komór, w których ulokowany został ośrodek badawczy, a dalej

biegnie w kierunku serca Olbrzyma", do tzw. „Centrum". CóŜ to takiego owo

„Centrum"? Jest to duŜy podziemny kompleks ulokowany wewnątrz Góry

Moszna który pełni rolę głównego skrzyŜowania w podziemnych Górach

Sowich. Do niego schodzą się wszystkie chodniki łączące podziemne kompleksy

MoŜemy więc stwierdzić, Ŝe odkrycie wejścia do „Centrum" rozwiąŜe tajemnice

„Olbrzyma". Tak, o ile oczywiście ktoś kiedyś zainwestuje odpowiednią sumę

pieniędzy, aby zlokalizować i odkopać wloty sztolni (prawdopodobnie dwóch)

prowadzące do „Centrum" lub do zamaskowanego szybu, pełniącego w „Centrum" rolę

szybu windowego.

Wiadomo, Ŝe kompleksy podziemi wykuto na róŜnych poziomach i Ŝe w

szybie „Centrum" chodniki do kompleksów takŜe schodzą się na róŜnych poziomach.

Powstał zatem szyb z windami, które umoŜliwiają przejście między kompleksami, np.

z Włodarza (590 m n.p.m.) winda w „Centrum" zjedzie na 560 m n.p.m. i dalej juŜ

prosta droga do Rzeczki.

Wiadomo, iŜ wylot sztolni nr 5 znajduje się wyŜej niŜ poziom znanych sztolni

Włodarza, ale o ile wyŜej - tego dokładnie nie wiem. Podobnie teŜ nie znam odchylenia

kierunku przebiegu względem sztolni nr 1. Wiem za to, Ŝe posiada połączenie poprzez

korytarz komunikacyjny i wąską sztolnię odwadniającą ze znanymi nam podziemiami

oraz Ŝe właśnie dlatego podziemny Włodarz zalany jest dziś wodą. Niech o

prawdziwości tego, o czym piszę, świadczy fakt znalezienia kilka lat temu w sztolni nr

1 przez moich kolegów pewnej niepozornej blaszanej tabliczki. Ma ona następujący

napis: A II. Wyjaśniam, Ŝe jest to tabliczka z numerem sztolni, a konkretnie z

numerem wyjazdu z podziemi (A - Ausgang (wyjazd) II). Obecnie nazywamy ten

tunel sztolnią nr 1, ale w rzeczywistości był on tunelem nr 2 w kompleksie Włodarza.

Tunelem nr 1 jest mityczna (choć tak naprawdę istniejąca) sztolnia nr 5. A „na deser"

zamieszczam fragment planu podziemi, o których piszę

(patrz ryc. 39).

Kompleks Osówka - część naziemna

Kompleks Osówka jest najbardziej rozbudowanym spośród wszystkich kompleksów

w Górach Sowich. Odnosi się to zarówno do części naziemnej jak i podziemnej.

Na część naziemną kompleksu Osówka składają się budowle w rejonie podziemi,

wzdłuŜ drogi Kolce-Walim oraz wiele innych pojedynczych obiektów rozrzuconych po

lesie w promieniu około 1 km od szczytu góry.

Zanim poznamy zasadniczą część kompleksu, przyjrzyjmy się bliŜej pozostałościom

po Wielkiej Budowie, które znajdują się jakby na przedpolu kompleksu Osówka, we

wsi Kolce. W duŜym, trzypiętrowym budynku zlokalizowano tam jeden z najbardziej

znanych obozów sowiogórskiej budowy i KL Dörnhau. Obecnie mieści się w

nim magazyn zboŜowy. Nieco dalej (przy nasypie kolei normalnotorowej) znajdują się

wielkie wykopy pod podziemny dworzec kolejowy dla pociągów specjalnych. Fakt

ten sugeruje zamiar rozbudowy podziemi aŜ pod rejon wsi. Obok wykopów

umiejscowiono magazyny i baraki z warsztatami naprawczymi dla kolejek wąskotorowych,

które kursowały na Osówkę i Soboń. Fundamenty oraz resztki nasypów kolej

pozostały po nich do dziś. Niedaleko obozu (od wysadzonego mostu) rozpoczyna

się szeroka, brukowana droga, biegnąca przez cały kompleks oraz dalej przez

Mosznę aŜ w rejon Włodarza. Droga ta jest w doskonałym stanie, podobnie jak i

cały system studzienek odwadniających stok, na którym ją zbudowano. Zanim

droga osiągnie las, dwukrotnie krzyŜuje się z torami kolejki wąskotorowej, która

zakosami po zboczu góry, pnie się pod sam jej szczyt w miejsce, gdzie zlokalizowano

główną część budowy. Idąc tą drogą, co kilkadziesiąt metrów widzimy w lesie

duŜe wykopy, pryzmy gleby i splantowane platformy pod budowę jakichś

obiektów. Przy drodze znajduje się takŜe niewielki kamieniołom - jak się

niedawno okazało nie jest on wybraniem pod sztolnię nr 4. Około 1,5 km w głąb

lasu rozpoczyna się zasadnicza część budowy, leŜąca na poziomie wlotów sztolni.

W rejonie wlotu sztolni nr 3 zlokalizowano obóz dla więźniów zatrudnionych

przy budowie kompleksu o nazwie KL Saüferwasser Dziś pozostały po nim

fundamenty baraków i ujęcia wody. Nad wlotem sztolni nr 3 wykonano duŜy wykop,

poszerzający wlot do sztolni lub przygotowany pod obiekt nieznanego

przeznaczenia.

Obok torowiska kolejki, która transportowała urobek ze sztolni nr 3 na

pobliskie usypisko w dolinie potoku Kłobia, stoi fundament kompresora. Jest

usytuowany w bardzo ciekawym miejscu. OtóŜ do najbliŜszego wlotu sztolni (nr

3) jest około 250 m. Tymczasem naprzeciw fundamentu droga jest mocno

poszerzona - niestety nie wiadomo w jakim celu. Około 300 m dalej

zlokalizowano główne usypisko kamienia z podziemi. Zajmuje ono całą dolinę

potoku i jest naprawdę potęŜne. Właśnie tam - na poziomie potoku Kłobia - spod

zwałów kamienia wystają tory kolejki. CzyŜby prowadziły one do kolejnej sztolni?

Na hałdzie obok torowiska stoi podstawa (4 Ŝelbetowe słupy) po urządzeniu

wyciągowym platformy, która kursowała na szynach po zboczu góry do poziomu

„górnej" budowy. Pomiędzy wlotem sztolni nr 2 a hałdą stoi fundament ze

schodami po niewielkiej wartowni. Znajduje sil tam równieŜ gruba, Ŝelbetowa

płyta nieznanego przeznaczenia. Tworzy ona na potoku swego rodzaju most.

Przed wlotem sztolni nr 2 znajduje się niewielki skład cementu, natomiast po drugiej

stronie drogi stoją fundamenty po barakach obsługi technicznej oraz fundamenty po

niewielkich magazynach sprzętu technicznego (łopat, kilofów itp.). Znajduje się

tam takŜe fundament po nieznanym urządzeniu, pryzmy gleby oraz krótkie

wykopy (rowy?). Nieco bliŜej wlotu sztolni nr 1 leŜy betonowy, otwarty zbiornik

przeciwpoŜarowy. TuŜ nad drogą, pomiędzy sztolniami nr 1 i 2, znajdują się duŜe

fundamenty po stacji kompresorów, zaopatrujących podziemia w powietrze.

Około 300 m dalej, na zboczu, wybudowano obiekt o bardzo dziwnym kształcie.

Są to jakby betonowe klatki. Nie znamy przeznaczenia tego obiektu. Podobna

konstrukcja znajduje się takŜe na zboczu, po drugiej stronie drogi, dokładnie

naprzeciw opisywanej budowli.

JeŜeli chodzi o tzw. część dolną, to w zasadzie juŜ wszystko. O wiele

ciekawsze obiekty znajdują się na zboczu nad podziemiami...

Tory kolejki wąskotorowej, biegnącej od wsi Kolce, wznoszą się na wysokość

około 660 m n.p.m., osiągając poziom zasadniczej części budowy na Osówce.

Tor prowadzący od strony Sobonia rozgałęzia się bezpośrednio nad

podziemiami na kilka bocznych torowisk, docierających do wszystkich

najwaŜniejszych części budowy.

Główną budowlę systemu ulokowano obok centralnego torowiska w samym

rodku budowy. Mowa o Ŝelbetowym bunkrze o powierzchni około 680 m2 i

kubaturze 2 300 m3. Jest to budowla w stanie surowym - ściany o grubości 0,5

m są wewnątrz wyłoŜone supremą, a dach o grubości 0,6 m ma kształt koryta,

jako Ŝe był on przygotowywany do maskowania ziemią i drzewkami. Bunkier

posiada 8 połączonych ze sobą pomieszczeń, 5 otworów drzwiowych i 46 okien.

Jedna ze ścian jest zbudowana z cegły, co świadczy o zamiarze rozbudowy

obiektu. Potwierdzeniem tego jest rozległy wykop obok budowli, w którym

miano wybudować drugą część obiektu. Budowla ma ponad 50 m długości i 14

m szerokości. Wśród ludności miejscowej funkcjonują aŜ 3 nazwy, jakimi

określa się ten obiekt. Niewątpliwie najbardziej znaną jest „Kasyno". Nazwy

rzadziej uŜywane to: „Zamek Hitlera" i „Dom Hitlera". Podobnie, jak w wielu

innych przypadkach równieŜ dla tego obiektu nie udało się określić

przeznaczenia. Prawdopodobnie miał on mieścić pomieszczenia mieszkalne dla

obsługi technicznej gotowego obiektu lub był przygotowany na pomieszczenia

produkcyjno -laboratoryjne. Nie moŜemy jednak stwierdzić tego ze

stuprocentową pewnością. PoniŜej „Kasyna", przy torze kolejki, wybudowano

ciąg sześciu Ŝelbetowych zbiorników przeznaczonych do magazynowania

piasku i Ŝwiru. Mają one łączną długość 134 m, szerokość 11 m i głębokość 5

m. Część z nich jest wypełniona piaskiem i kruszywem. Pod zbiornikami

usytuowano na kilku poziomach betonowe platformy. Stały na nich betoniarki,

kruszarki, być moŜe kompresory oraz inne urządzenia techniczne niezbędne do

przygotowania betonu, który pod ciśnieniem podawano przez szyb do podziemi.

Na jednej z platform zmagazynowano kilka tysięcy worków cementu. Obok

nich stoi wielka bryła zastygłego nie wykorzystanego betonu. Pomiędzy

"Kasynem" a zbiornikami znajduje się wejście do podziemnego tunelu o

wymiarach 1,25 x 1,95 m, długości 30 m i spadzie około 8°. Tunel ten miał

łączyć „Kasyno" z szybem. Ukończona część tunelu ma wylot w betonowym

pomieszczeniu, przykrytym Ŝelbetową płytą (obecnie zawaloną) Pomieszczenie

ma kształt nieforemnego sześciokąta. Dalszy ciąg tunelu był w trakcie budowy.

Wykonano tylko wykop, dochodzący do szybu Na podstawie jego

wewnętrznego kształtu przypuszczamy, Ŝe miał on słuŜyć jako kanał, w którym

biegłyby róŜne kable łączące „Kasyno" z podziemiami. Jego wymiary są

bowiem zbyt małe, aby mogli się w nim poruszać swobodnie ludzie, zwłaszcza,

e mieli to być najwaŜniejsi ludzie w Rzeszy.

Na tej samej platformie, gdzie zmagazynowano worki cementu, stoi

elbetowy magazyn, do którego dochodził tor kolejki. Wokół magazynu

znajdują się rozległe składy cegieł, rur kamionkowych i innych elementów

ceramicznych uŜywanych na budowie. Od głównego toru poprowadzono teŜ

boczny tor - dochodził on do górnej stacji platformy wyciągowej. Po platformie

pozostały dziś jedynie ruiny stacji oraz biegnące po zboczu betonowe podstawy,

po których się poruszała. Na linii nasypu platformy widzimy m.in. ślady po

wiadukcie kolejki wąskotorowej, która kursowała nad platformą. Prowadziła do

najbardziej tajemniczej budowli systemu - „Siłowni".

„Siłownia" jest betonowym blokiem o wymiarach 30 x 30 m. Z tego monolitu

prowadzą w głąb włazy ze stalowymi klamrami oraz zawalone obecnie zejścia,

wiadczące o kilkupiętrowej głębokości obiektu. Cała dostępna jego część

połączona jest siecią rur i kanałów. Na powierzchni są teŜ doskonale widoczne

elementy hydrauliki przemysłowej: rury kamionkowe, studzienki i śluzy. Do

rodka budowli prowadzą jeszcze dwa ciekawe otwory. Pierwszy z nich

przypomina szyb windy, natomiast drugi jest bez wątpienia klatką schodową.

Jak głęboko sięga ta budowla i co kryją niedostępne od 1945 roku dolne

poziomy Siłowni? To dwa pytania, na które wciąŜ brak jednoznacznej

odpowiedzi.

Wiadomo, Ŝe obiekt miał być rozbudowywany. Świadczą o tym sterczące z

niego stalowe pręty. Według naocznych świadków, zaraz po wojnie miały one

po 4-5 m wysokości, ale niestety zostały w latach 50. ścięte przez

szabrowników, których nie brakowało w tym rejonie.

PowyŜej „Kasyna" i głównego toru kolejki prowadzono rozległe prace ziemne

- wykonano wiele wykopów pod fundamenty przyszłych budowli, a około 450

m od szczytu Osówki wybudowano dwukkomorowy zbiornik na wodę o

pojemności 350 m3. Zbiornik zasilany był w wodę rurociągiem biegnącym

przez Rzeczkę, aŜ ze stoków Wielkiej Sowy. Ślady wykopów wskazują, Ŝe miał

zaopatrywać w wodę cały rejon budowy. W pobliŜu zbiornika znajdują się takŜe

fundamenty po kilku barakach mieszkalnych bądź magazynach. DuŜy zespół

magazynów zlokalizowano takŜe na wschód od „Kasyna", gdzie przy za-

kończeniach torowisk znajdują się duŜe składowiska piasku i ceramiki

budowlanej. Na brzegu lasu stoi duŜa ceglana budowla z zakratowanymi

oknami, o nieznanym przeznaczeniu. Nieco głębiej w lesie, przy punkcie

węzłowym szlaków, zbudowano niewielki zbiornik na wodę. Obok tego

miejsca, w świerkowym lasku, znajduje się betonowy fundament po baraku, a

cały teren wokół jest splantowany i pełen wykopów. Przy drodze biegnącej z

Kole do Walimia, około 750 m przed wlotem sztolni nr 3, poprowadzono po

zboczu drogę, dochodzącą do platformy przy jednym z zakosów kolejki. Na

platformie w zboczu góry wybudowano niewielki Ŝelbetowy magazyn, w

którym prawdopodobnie przechowywano materiał wybuchowy uŜywany na

budowie. Magazyn zamykano pancerno-betonowymi drzwiami. Dziś pozostały

po nich jedynie zawiasy i... wspomnienia.

Jak juŜ nadmienialiśmy, zaopatrzenie kompleksu Osówka w materiały

budowlane odbywało się kolejką wąskotorową, która miała swoją bocznicę na

stacji kolei normalnotorowej w Głuszycy Górnej. Kolejkę poprowadzono przez

Głuszycę Górną (gdzie obok wiaduktu normalnej kolei widać filary po wiadukcie kolejki

wąskotorowej), dalej do Kole obok wsi Zimna Woda i zakosami aŜ do poziomu

budowy.

Do rejonu budowy doprowadzono takŜe rurociąg od ujęć wody w Głuszycy. Jak

widać kompleks Osówka w swojej naziemnej części jest najbardziej rozległym i

zaawansowanym w budowie kompleksem Mimo to nie daje nam odpowiedzi na

pytanie: jak miała ostatecznie wyglądać naziemna część obiektu budowanego wewnątrz

góry?

Kompleks Osówka - część podziemna

Przy leśnej drodze Kolce-Walim, w dolinie, którą płynie potok Kłobia,

znajdują się wejścia do najbardziej rozbudowanego systemu podziemnego w Górach

Sowich. Wloty do tuneli usytuowane są na południowych stokach niepozornej góry o

nazwie Osówka. Dość trudno odnaleźć ją w przewyŜszających masywach

Włodarza, Sobonia i Moszny. Jednak mimo swych niewielkich rozmiarów wnętrze

góry kryje potęŜny system, ustępujący swoimi rozmiarami tylko podziemiom

Włodarza.

System składa się właściwie z dwóch części. Pierwsza (większa) obejmuje

sztolnię nr 1 i 2 oraz połoŜone między nimi wyrobiska chodnikowe. Druga część to

sztolnia nr 3. Jest oddalona od zasadniczej części podziemi o około 500 m i tworzy

osobny system niepołączony z częścią główną. Wyrobiska sztolni leŜą na

następujących wysokościach: nr 1- 610 m n.p.m. oraz nr 2 - 595 m n.p.m. Pierwszy

poziom dostępny z wejścia nr 1 kończy się na tzw. uskoku, który jest wielkim

zawałem. O wybuchu, jaki zniszczył tę część tunelu i sztucznie połączył obydwa

poziomy, świadczą wyraźnie resztki obudowy, lontów i pokruszonej skały. W miejscu

tym moŜna teŜ zauwaŜyć ciekawą rzecz. OtóŜ, spływająca do uskoku woda wsiąka w

niego, co wydaje się naturalne, natomiast na pewno naturalnym nie jest to, Ŝe w

połoŜonej niŜej wartowni po owej wodzie nie ma juŜ śladu.

Teraz wejdźmy do środka.

Od razu odczuwamy róŜnicę temperatur. W lecie jest zimno, natorniast zimą

natura pokazuje nam do czego jest zdolna. W wyniku skraplania się i częściowego

zamarzania pary wodnej (efekt ruchu turystycznego) naszym oczom ukazuje się

prawdziwie bajkowy świat. DuŜe i małe, cieniutkie jak szpilki i grube jak

drzewa, wiszące i sterczące ze spągu lodowe sople są niesamowite. Dlatego teŜ osobiście

polecam zwiedzanie podziemi szczególnie zimą - to doprawdy niezapomniane

przeŜycie.

Po około 50 m z głównego tunelu skręcamy w prawo i przez tunel biegnący od

komory wartowni docieramy do serca kompleksu. Widzimy wszystkie fazy budowy,

od małych tuneli aŜ po gigantyczne hale o wymiarach boiska sportowego. Doskonale

wyeksponowane są tunele o przekroju litery T. Powstały poprzez wybranie najpierw

części dolnej, potem środkowej, górnej a następnie górnych bocznych fragmentów.

Pozostałych elementów nie zdołano juŜ wybrać. Gdyby jednak to uczyniono,

powstałyby ciągi hal o szerokości 8-10 m i wysokości 10-15 m. Takie hale

wykuto tylko w trzech miejscach. Dwie z nich są juŜ obetonowane; jedna w

całości, druga ma wylany tylko strop. Nie zdjęto z niego szalunku i dziś tworzy

on fantastyczny widok. Niebawem wchodzimy w nieco węŜsze tunele. Tunel

sztolni nr 2 poprowadzi nas w kierunku tzw. uskoku i wartowni. Pod nogami

szumi woda. Spływa w kierunku uskoku. Dochodzimy do niego. Dziś jest

zagruzowany i przykryty schodami, ale kiedyś, aby dostać się do wartowni

trzeba było się nieco pogimnastykować.

Schodzimy do wartowni. Jest niemal całkowicie ukończona. Doskonale

widoczne są podwójne Ŝelbetowe stropy nad komorami, działające niczym

poduszka powietrzna. W pomieszczeniach warty zamontowano pancerne płyty,

które były dodatkowo chronione przez obudowę przeciwodłamkową (mowa o

schodkach z betonu naokoło płyty). Zwróćmy uwagę na ich grubość i doskonały

stan. Okienka strzelnic znajdują się po obu stronach tunelu, ale są w stosunku do

siebie przesunięte o kilka metrów. Po co? Aby w przypadku otwarcia ognia

strzelcy nie razili się wzajemnie ogniem.

Mijamy wartownię i tunelem sztolni nr 2, kierując się do wyjścia. Po drodze

mijamy niewielki fundament po kompresorze tłoczącym powietrze do tunelu. Jeszcze

kilka metrów i jesteśmy znowu w krainie światła.

Na końcu, w otwartej części podziemi, moŜemy zobaczyć jedną duŜą halę w

stanie surowym. Znajduje się tam równieŜ odejście tunelu w kierunku Włodarz-

Soboń oraz Rzeczka. MoŜna tam takŜe podejść od spodu pod szyb

wentylacyjny. Zobaczymy dodatkowo pewną komorę, połoŜoną dokładnie pod

tzw. „Siłownią". Wszystko wskazuje, Ŝe stąd właśnie zamierzano wykuć szyb

łączący oba te miejsca.

Niestety, chyba nigdy nie zobaczymy sztolni nr 3. Dlaczego? Prawdopodobnie nie będzie

udostępniona turystom. LeŜy bowiem około 500 m od głównych wyrobisk. Kiedy

idziemy na Osówkę drogą z Kolc, w pewnym momencie ją mijamy - jest to

wybranie w zboczu z drewnianymi stemplami. W tym miejscu muszę wykazać się brakiem

skromności i samemu pochwalić, gdyŜ to właśnie Grupa Badawcza „Góry Sowie", w

której działałem, dokonała odkopania tego wejścia w 1992 roku. Przed nami sztolnię

rur 3 badał m.in. Jerzy Cera. Co jest w jej środku? OtóŜ, sztolnia ma razem z bocznymi

chochlikami długość około 120 m i dwie ceglano-betonowe tamy, które przegradzają ją do

wysokości 90 cm i 60 cm. Nie wiemy po co je wybudowano, natomiast bardzo skutecznie

przeszkadzają w penetracji tunelu, utrzymując w nim wodę do głębokości 90 cm.

Ogólna długość wyrobisk w kompleksie Osówka wynosi 1 750 m, powierzchnia 6 700

m2 a kubatura 30 000 m3. Stan wyrobisk pod względem górniczym (pomijając

prace zabezpieczające) jest dobry i przy penetracji kompleksu nie ma prawie Ŝadnego

zagroŜenia.

Kompleks Osówka - badania

Prace badawcze w kompleksie Osówka rozpoczęliśmy w czerwcu 1992 roku od

przebrania obwału na wlocie sztolni nr 3. Nie było to trudne technicznie, ale bardzo

męczące fizycznie. Po prostu trzeba było przerzucić całe tony ziemi i skał oraz odsłonić

wlot sztolni, aby woda wypełniająca tunel mogła swobodnie spłynąć. Chodziło nam o

moŜliwość spenetrowania tunelu, co teŜ powiodło się 28 sierpnia 1992 roku Po

przebraniu zawału i postawieniu obudowy z drewna, udało się nam obniŜyć poziom

wody w tunelu do około 30 cm. Obecnie (po ponownym osunięciu się ziemi) poziom

wody w tunelu oscyluje w granicach 80 cm. Innymi słowy, aby swobodnie

penetrować tunel ponownie naleŜałoby oczyścić obwał.

Pomiędzy kwietniem a czerwcem 1994 roku prowadziliśmy roboty przy tzw.

uskoku. Tutaj sprawa wyglądała duŜo powaŜniej. Czekało nas znacznie więcej skał

do przerzucenia, a do tego prace utrudniały ciemności oraz lejąca się na głowy

woda, pochodząca z Ŝyły wodnej odsłoniętej w czasie drąŜenia chodników w

latach 1943-1945. Jednak uporczywe przekopywanie zawału, powoli dawało

efekty. Byliśmy coraz głębiej i bliŜej celu. Po lewej stronie tunelu ukazały się

szalunki (belki i deski) oraz coraz większe pustki między skałami. Niestety, zalewająca

ciągle wykop woda okazała się silniejsza od nas. Przegraliśmy. Obecnie są pewne

szanse, aby jeszcze raz zmierzyć się z uskokiem, tym razem z pomocą techniki.

Piszę „pewne szanse", bowiem gospodarz obiektu do końca nie jest zdecydowany

czy prowadzić prace badawcze, czy teŜ zadowolić się stanem obecnym. Stan obecny

to efekt „dziwnej" adaptacji obiektu, w wyniku której, co prawda ułatwiono

przejścia głównymi tunelami ale takŜe, bez sprawdzania, zasypano rumoszem

skalnym wszystkie waŜne, najbardziej obiecujące miejsca, znacznie utrudniając

dostęp do nich. Popełniono wręcz kardynalne błędy tłumacząc to chęcią szybkiego

otwarcia tuneli dla turystów, lecz mam nadzieję, nie zaprzepaszczono przy tym

ostatecznie szansy odkrycia czegoś nowego.

Komora strzelnicza (izba bojowa) w prawej wartowni tunelu nr 2 jest niedostępna

od... No właśnie, od kiedy? Wejścia do niej broni duŜy zawał, który powstał

gdzieś między 1945 a 1950 rokiem 12 w wyniku wysadzenia części nie

obetonowanej komory wartowni. Przez długie lata do wnętrza izby bojowej moŜna

było zaglądać jedynie przez nieco uchylone okienko strzelnicy. MoŜna teŜ było

obejrzeć sobie leŜącą naprzeciw taką samą wartownię i porównać je, ale to nie to

samo.

18 stycznia 1998 roku stanęliśmy przed wartownią z mocnym postanowieniem jej

zbadania. Skąd wzięła się szansa? OtóŜ, izba bojowa posiada (oprócz otworu

strzelniczego oraz wentylacji) otwór o przekroju prostokąta o wymiarach mniej

więcej 25 x 40 cm, przez który miały z niej być wyrzucane granaty. Wybór padł na

Piotra, najszczuplejszego.

Po kilku minutach przeciskania (otwór jest długi na około 1 m), Piotr oznajmił

o dotarciu do wnętrza wartowni. Okazało się, Ŝe w wartowni nie ma nic poza

pustą skrzynką narzędziową i dwoma budowlanymi „koziołkami". Tajemnica

przestała być tajemnicą.

Z kolei w maju i czerwcu 1998 roku postanowiliśmy wyjaśnić jedną z

zagadek „Kasyna". Chodzi o nie wybetonowany fragment podłogi (około 4 x 5

m) wewnątrz budowli. Nasze prace posuwały się szybko do przodu, bowiem

ziemia nie była zbyt ubita. Podkreślam - ZIEMIA! - a nie skały, które powinny

tu być. Po wykonaniu wykopu o wymiarach 2 x 3 m i głębokości 2,5-3,0 m,

dotarliśmy do warstwy skał, której nie zdołaliśmy juŜ przebić. Fakt ten bardzo

nas zaskoczył, bowiem badania prowadzone róŜnymi technikami (m.in. przez

radiestetów) wskazywały na istnienie w tym miejscu zejścia do podziemnej części

obiektu. Ponadto z tego właśnie miejsca powinien biec tunel w kierunku Siłowni". Czy

biegnie on faktycznie? Bardzo moŜliwe. Być moŜe uda się nam w końcu dokończyć

wykop i tajemnica zostanie wyjaśniona Pozostaje tylko ta warstwa skał...

Kompleks Jugowice Górne - część naziemna

System Jugowice Górne posiada dość mocno rozbudowaną część naziemną.

Składają się na nią Ŝelbetowe baraki, ujęcia wody oraz sieć dróg i torowisk.

Poznawanie tej części rozpoczniemy od dworca kolejowego na trasie Świdnica-Jedlina

Zdrój. Od stacji biegło zelektryfikowane połączenie do Walimia, które

zaopatrywało w materiały kompleks Rzeczka. Sama stacja była teŜ punktem

przeładunkowym dla materiałów uŜywanych na budowie w górach. Po wojnie

znajdowało się na niej duŜo sprzętu (kabli, osprzętu elektrycznego i róŜnego sprzętu

technicznego). Zaopatrywanie systemu Jugowice odbywało się z bocznicy kolejowej na

stacji w Olszyńcu. Stąd teŜ zakosami poprowadzono kolejkę wąskotorową do

kompleksów Włodarz i Jugowice. W samych Jugowicach (około 200 m za

wiaduktem kolejowym; wybudowano basen, prawdopodobnie na potrzeby

przebywającej na terenie kompleksu załogi. Uregulowano teŜ płynący przez

wieś strumień Jaworzynka, którego brzegi tu i ówdzie wzmocniono betonowym

murem. WzdłuŜ drogi na terenie całej wsi stoją Ŝelbetowe baraki obsługi

technicznej. Baraki, to raczej za duŜo powiedziane. Są to Ŝałosne ruiny baraków

zdewastowanych przez miejscową ludność. Według relacji świadka były to

piętrowe konstrukcje z Ŝelbetu, mające wymiary 46,5 x 16 m oraz 42 x 12 m.

Posiadały centralne ogrzewanie, sieć wodociągową i kanalizacyjną oraz

elektryczność. Część pomieszczeń wykończono płytkami ceramicznymi.

Niestety, na przełomie lat 40. i 50. w skutek odzysku z nich pustaków,

częściowo je rozebrano, a następnie podcięto filary trzymające stropy. W

efekcie, baraki stały się ruiną.

W górnej części wsi, po prawej stronie drogi, zlokalizowano stację końcową

kolejki wąskotorowej. Przy bocznicy ulokowano skład materiałów budowlanych.

Jeszcze dziś moŜna tam znaleźć worki skamieniałego cementu oraz duŜe ilości

metalowego osprzętu uŜywanego na budowie. Stoi tam takŜe fundament po duŜym

baraku magazynowym. Na zboczu góry, powyŜej bocznicy, znajdował się obóz dla

Niestety ustalenie dokładnej daty nie jest moŜliwe.

robotników przymusowych oraz jeńców wojennych. Dziś po barakach pozostały

jedynie betonowe platformy i fundamenty. Według ustaleń obóz nosił nazwę Hausdorf

i nie miał nic wspólnego z KL Gross Rosen.

Z waŜniejszych budowli, zlokalizowanych przed wlotami sztolni, wymienić naleŜy

fundament po kompresorze, jaki stoi poniŜej wlotu sztolni nr 2, fundament po takim

samym urządzeniu, stojący na wybraniu przed zawalonym wlotem sztolni nr 4 oraz

fundament po baraku, który stał obok wlotu sztolni nr 6. Poza tym, na wybraniu przed

sztolnią nr 4 znajduje się ceglany fundament nieznanego przeznaczenia. Mówi się, Ŝe

stał tam piec (?!), Ŝe była piekarnia? Na dzień dzisiejszy nie wiemy jednak nip więcej

o funkcji tej budowli. Przed wlotami sztolni nr 1 i 2 jest duŜa hałda kamienia z

podziemi. Podobne hałdy, lecz nieco mniejsze, znajdują się przed wlotami sztolni nr

6 i 7. W związku ze zwiększonym ruchem samochodowym, drogę biegnącą

przez wieś poszerzono i utwardzono. W dwóch miejscach skarpy wzmocniono

betonowymi murami oporowymi oraz odwodniono siecią sączków i studzienek.

Na wschodnim zboczu góry Jedlińska Kopa, w dolinie potoku bez nazwy,

wybudowano Ŝelbetowy zbiornik na wodę oraz małą przepompownię. Zbiornik

jest dwukomorowy i ma 350 m pojemności. Miał on być częściowo zasilany

wodą z potoku, częściowo zaś wodą spływającą do niego z okolicznych

betonowych studzienek, którymi zdrenowano zbocza Włodarza i Jedlińskiej

Kopy.

Kompleks Jugowice Górne - część podziemna

Pomimo łatwego dostępu do wlotów sztolni, podziemny system Jugowice nie

cieszył się zbytnim zainteresowaniem badaczy. Co więcej, do 1992 roku udało

się przeprowadzić penetrację tylko jednej sztolni (nr 6) i to jedynie częściom.

Pozostałe wloty sztolni w ilości sześciu pozostawały niedostępne. Dopiero

badania prowadzone przez SGP KRET pozwoliły ostatecznie ustalić ilość wejść

i doprowadziły do spenetrowania większości z nich.

Podziemia Jugowic wydrąŜono na południowo zachodnim zboczu wzgórza o

wysokości 626 m n.p.m. w masywie Działu Jawornickiego. System moŜna

podzielić na dwie części. Do pierwszej zaliczymy sztolnie nr 1-5, do drugiej zaś

sztolnie nr 6-7. Wloty sztolni nr 1-5 leŜą na wysokości 486-495 m n.p.m.,

natomiast wloty sztolni nr 6-7 na wysokości 492-495 m n.p.m.

Wlot sztolni nr 1 znajduje się nad hałdą na niewielkiej platformie. Sama

sztolnia ma zaledwie 10 m długości, szerokość 3 m, wysokość 3 m i kończy się

przodkiem.

Wlot sztolni nr 2 leŜy około 9 m poniŜej sztolni nr 1. Spenetrowano ją 31

października 1992 roku, po przekopaniu obwału przy wejściu. Sama sztolnia ma

109 m długości, szerokość 3 m i wysokość 2,2-3,2 m. W końcowym odcinku

wznosi się na tyle, Ŝe prawdopodobnie osiąga poziom sztolni nr 1 i 3. Razem z

odejściem do sztolni nr 4 tworzy system wyrobisk chodnikowych o łącznej

długości około 230 m. Wyrobiska są w stanie surowym, częściowo

wzmocnione drewnianą obudową. W kilku tunelach stoi woda - około 30 cm.

Jest jej szczególnie duŜo w rejonie zawału na odejściu wyrobisk do sztolni nr 4.

Co do istnienia sztolni nr 4 zachodziły powaŜne wątpliwości, ale ślady 00 wierceniach

otworów strzałowych z dwóch stron ostatecznie potwierdziły, Ŝe sztolnia nr 4

istnieje, a jej spenetrowanie stało się moŜliwe po przekopaniu zawału na jej wlocie

na wybraniu w rejonie tzw. piekarni. Nieubłaganie nasuwają się pytania: dlaczego

wlot sztolni nr 4, w przeciwieństwie do pozostałych, był zawsze niedostępny? Co

takiego kryje odcinek sztolni odcięty z dwóch stron zawałami, w którym

szczególnie interesujące jest to, Ŝe rozpoznana w zawale szerokość sztolni nr 4

wynosi 4-5 m? Fakt ten oznacza, Ŝe sztolnia jest szersza od największych tuneli

znanych nam obecnie. W sztolni występują pomalowane farbą fosforową słupy,

stojące na wlocie do tunelu, niespotykane nigdzie indziej. Słupy pomalowane w

biało-czerwone pasy mogą sugerować, Ŝe do wnętrza tunelu wjeŜdŜały nawet

samochody cięŜarowe. JeŜeli prawdą okaŜe się wersja, Ŝe sztolnia ta przechodzi przez

całą górę, to jej wylot znajduje się w okolicach dworca PKP w Walimiu, co

wydaje się bardzo prawdopodobne, Ŝeby nie powiedzieć oczywiste.

Sztolnia nr 3 leŜy na tej samej wysokości co sztolnia nr 1 i podobnie jak ona ma

zaledwie 15 m długości. Jej szerokość to 3 m, a wysokość 2,5-3 m.

Około 100 m dalej znajduje się miejsce, gdzie rozpoczęto drąŜenie sztolni nr 5. W

zboczu wykuto zaledwie niewielką niszę o głębokości około 3 m w kierunku

wyrobisk 1-4, stąd teŜ moŜemy przypuszczać, Ŝe sztolnie te miały stanowić

zwartą całość.

Bardziej na południowy-wschód połoŜone są dwie ostatnie sztolnie systemu

Jugowice o numerach 6 i 7. LeŜą one na wysokościach: nr 6 - 492 m n.p.m., nr 7 -

495 m n.p.m.

Sztolnia nr 6 jest poznana na odcinku około 30 m. Zaraz przy wlocie korytarz

przegrodzony jest betonową ścianą grubości 0,5 m, w której zamontowano stalowe

drzwi. Są one uchylone, jednak zaraz za nimi korytarz jest zawalony na odcinku około 5

m. TuŜ za zawałem znajdują się drugie stalowe drzwi, uchylone tak samo jak i

pierwsze. Jednak za nimi drogę zamyka nam juŜ woda o głębokości około 1,2 m,

która dochodzi aŜ do zawału przegradzającego tunel od czasów wojny. Zawał ten

utworzył na łące, leŜącej nad tunelem, duŜe zapadlisko o średnicy około 5-6 m i

głębokości około 4 m. Z miejsca tego podejmowane były próby dostania się do tunelu

poprzez wykonanie szybu.

Około 120 m dalej połoŜone jest wejście do ostatniej sztolni w systemie Jugowice.

Udało się je spenetrować w 1993 roku, po uprzednim rozkopaniu przez koparkę około

dziesięciometrowego, zawalonego odcinka początkowego tunelu. Przy rozkopywaniu

zawału natrafiono na skamieniały worek cementu i oś z kołami od wagonika kolejki

wąskotorowej. Sztolnia ma obecnie długość 24,5 m. W środkowym odcinku sztolnia

posiada łukowy, betonowy strop o grubości 10 cm. Wspiera się on na bocznych

cianach tunelu i dzieli wyrobisko na dwie prawie równe części. Pod stropem

wzniesiono dwie ceglane ścianki, które nie dotykają stropu. Końcowy odcinek o

długości 8,7 m nieco się poszerza osiągając 2,7 m wysokości i 3,2 m szerokości.

Odcinki sztolni przed i za betonowym stropem są obudowane drewnem. Co ciekawe,

cała sztolnia pokryta jest warstwą czarnej substancji podobnej do sadzy. Dotychczas nie

udało się ustalić czym dokładnie jest owa substancja. Na przodku odkryto starą

gaśnicę, jednak miejscowa ludność nie przypomina sobie, aby w sztolni był poŜar, na

co zdaje się z kolei wskazywać wspomniana warstwa „sadzy".

Ogólna długość poznanych wyrobisk w systemie Jugowice wynosi około 460

m, powierzchnia około 1 360 m2, natomiast ich kubatura sięga 4 200 m3. Stan

wyrobisk pod względem górniczym jest ogólnie dobry, choć w kilku miejscach

są niebezpieczne obwały ze stropu. JeŜeli chodzi o wartości poznawcze, to

podziemia te nie zawierają Ŝadnych rewelacji i w zasadzie niczym od innych się

nie róŜnią. Jedynie wyrobiska między sztolniami 2-4 nadają się do zwiedzania,

choć przeszkodą będzie tu dosyć trudne do pokonania wejście. Trudne z powodu

ciągle obsypującej się ze zbocza ziemi, zawalającej przekop wykonany przez

SGP KRET w 1992 roku.

Kompleks Jugowice Górne - badania

Kiedy w 1992 roku rozpoczynaliśmy badanie Jugowic Górnych, nie

przypuszczaliśmy, Ŝe czeka nas tak cięŜka próba. Próba, przede wszystkim

wytrwałości i cierpliwości, w ciągnących się miesiącami „wykopkach".

24 października 1992 roku, przez wykopy przy stropach tuneli, bardzo szybko

udało się nam dostać do sztolni nr 1 i 3. Obie sztolnie kończą się zaraz

przodkami (10 i 15 m). Nabraliśmy więc pewności, Ŝe podobnie szybko

„skończymy" z Jugowicami. Co za błąd!

31 października 1992 roku, w czasie zaledwie dwóch godzin dokonaliśmy

penetracji (przez przekop przy stropie) sztolni nr 2 oraz połączonego z nią

systemu wyrobisk chodnikowych. W jednym z chodników natrafiliśmy na zawał

odcinający dostęp do sztolni nr 4. Spróbowaliśmy więc przekopu, jednak zaraz

się wycofaliśmy. Niby nic się nie działo, ale zawał wygląda „paskudnie" i

mieliśmy wraŜenie, Ŝe coś się tu zaraz obsunie. Lepiej nie ryzykować. Sukces

był i tak ogromny.

Badania terenu wskazują kolejny cel. Jest nim sztolnia nr 7. Niedostępna od

wojny.

Zagadka.

Ale

łopaty

nie

wystarczą.

czerwcowy

ranek 1993 roku, przed wlotem sztolni pojawia się koparka Fadroma,

usuwająca (za jednym zamachem) 1,5 tony skalnego gruzu. Jednak,

mimo takiej pojemności, na odsłonięcie wejścia potrzebuje aŜ dwóch

dni. Dreszcz mnie przechodzi na myśl, ile czasu pochłonęłoby kopanie

łopatami. Niejako „po drodze" odsłonięte zostają zagrzebane w zawale

worki cementu, oś wagonika, splątane przewody elektryczne oraz lonty.

CóŜ jednak z tego! Sztolnia jest krótka i w Ŝaden sposób nie spełnia

nadziei, jakiej w niej pokładaliśmy.

Jeszcze nie obeschło błoto na wykopie sztolni nr 7 (lipiec 1993 roku), a my

juŜ wbijaliśmy łopaty w zawał sztolni nr 6. Szczelina przy stropie i moŜna

wchodzić. Pół zagrzebane w zawale, pół zatopione w błocie i wodzie, częściowo

otwarte pancerne drzwi - robią na nas duŜe wraŜenie. Podobnie jak 1 zawał,

który widać kilka metrów za nimi jednak nic z tego - tędy nie przejdziemy.

Zostawiając na razie sztolnię nr 6, trafiamy na zbocza nad sztolniami Jest 31

października 1993 roku. Pada deszcz ze śniegiem, a ja przypięty szelkami i liną

do grubego drzewa, kopię w zagłębieniu, które ma być ponoć szybem

wentylacyjnym. I jest nim, o czym mogę się naocznie przekonać „dzięki"

grubości drzewa. Szyb jest głęboki, ale bardzo wąski, czego osobiście

doświadcza jeden z nas, kiedy blokuje się w nim na 16-tym metrze. Niestety,

tędy równieŜ nie dostaniemy się do podziemi.

Kwiecień 1994 roku zastaje nas przy monotonnym kopaniu zbocza w

miejscu, gdzie ma mieć swój wlot sztolnia nr 4. Pod koniec miesiąca dół jest

spory, a mimo to sztolni ani śladu. CzyŜby pudło?

Maj 1995 roku, to miesiąc powrotu na sztolnię nr 6. Tym razem „robimy"

zapadlisko na łące. Musimy kopać szyb - zaczyna się piekło. Wiadro za

wiadrem, wybieramy urobek. W gołych rękach na przemian: łopata, kilof i

przecinak. KaŜdy zablokowany głaz trzeba rozkruszyć na miejscu i dopiero w

kawałkach wynieść na hałdę. Wykop trzeba co chwilę wzmocnić belką

obudowy. Co jakiś czas trzeba teŜ przedłuŜać drabinę. Blokowisko skał jest

coraz większe i ciaśniejsze. W końcu stajemy w miejscu.

Czerwiec 1995 roku, to czas powrotu do sztolnię nr 4. Postanawiamy: albo

my, albo ona. W końcu jest! Wśród licznych pęknięć, szczelin i prześwitów

między rumowiskiem skał, znajdujemy najwaŜniejszą - prowadzącą do tunelu.

Nasza radość jest wielka, lecz cóŜ z tego, skoro tunel jest zawalony. Zawał jest

potęŜny. Skupiamy na nim wszystkie nasze siły i moŜliwości, lecz po dwóch

tygodniach odpuszczamy. Bez koparki, bez rozkopania przez nią wejścia, a

później jego obudowania - nie mamy szans. Konieczne jest zabezpieczenie

tyłów i zrobienie miejsca na wynoszony z zawału urobek. W tunelu jest tak

ciasno, Ŝe nie da się tam nic zrobić.

Podbudowani odkryciem sztolni nr 4, atakujemy teraz sztolnię nr 6. Ale juŜ

nie tak chaotycznie. Znowu czerwcowy ranek, znowu koparka staje przed

zawalonym wlotem tunelu. Po 2-3 godzinach łyŜka trafia na opór, ześlizguje się z

niego i znowu trafia na opór. Atmosfera jest nerwowa. W poprzek tunelu z

zawału wystaje betonowy, gruby mur oraz otwarte do połowy stalowe drzwi.

Okazuje się Ŝe na wlocie do sztolni nr 6 zbudowano standartową śluzę gazową -

dwie Ŝelbetowe przegrody, dwie pary stalowych, gazoszczelnych drzwi - a strop

tunelu między nimi zapadł się, grzebiąc wszystko pod warstwą gruzu. Koparka

podjeŜdŜa pod zapadlisko na łące i zaczyna pracę. Ostatecznie powstaje dół o

głębokości około 2,5 metra. Dopiero z tego dołu zaczynamy kopanie nowego

szybu. Pomiar wykonany teodolitem daje przeraŜający wynik: do tunelu pozostało

nam około 10 metrów gruzowiska. Wraca stary scenariusz: łopata, kilof,

przecinak, wiadro, lina, belka, drabina, bolące plecy i najwaŜniejsze - „wspaniałe"

letnie słońce. Na porośniętej trawą łące czujemy się bowiem jak na patelni. śar z

nieba, pot na plecach, odciski na rękach i coraz dłuŜsza drabina. Pod koniec

sierpnia dojdzie do 8 m długości i... tak juŜ zostanie. Brakło niewiele - około 2

metrów - lecz dziś, z perspektywy czasu, myślę, Ŝe dobrze się stało. Skała okazała

się twardsza od nas, nie dosłownie, bowiem kopaliśmy w miękkim rumoszu, nie

dostrzegając niebezpieczeństwa! Prace przerwaliśmy we wrześniu, szyb wytrzymał

do jesiennych deszczów. Potem, dzięki tonom nasiąkniętej wodą ziemi, rozwiały się

nasze nadzieje na wejście do tunelu. Sztolnia nr 6 pozostała niepokonana!

W czerwcu 1998 roku postanowiliśmy ostatecznie rozwiązać tajemnicę

sztolni nr 4. Wiedzieliśmy, Ŝe aby się do niej dostać, konieczne jest rozkopanie

zawalonego wlotu. A zatem ponownie pojawiła się koparka Fadroma i mozolnie,

godzina po godzinie, odkrywała wielką tajemnicę. Po kilku dniach, w zboczu

góry, pojawił się olbrzymi wykop. Wokół niego piętrzyły się dziesiątki metrów

sześciennych skalnego gruzu - krajobraz iście księŜycowy.

17 lipca 1998 roku, około południa, na miejscu naszych prac pojawił się

funkcjonariusz StraŜy Leśnej i z bronią w dłoni (po co?) wstrzymał nasze prace.

Całe szczęście, Ŝe wcześniej zdąŜyliśmy „rzucić okiem do środka tunelu. Trochę

krzyku, trochę nerwówki i... tak zostaliśmy przestępcami. Uznano nas za

szkodliwy element, przedstawiono nam wiele bardzo powaŜnych zarzutów oraz

groŜono powaŜnymi konsekwencjami finansowo-prawnymi. Na szczęście

przełoŜeni dzielnych StraŜników Leśnych zachowali więcej zdrowego rozsądku.

Niemniej, zostaliśmy zmuszeni do zasypania tego, co wykopaliśmy. Prawdo-

podobnie nigdy więcej nie uda się wyjaśnić jednej z największych tajemnic Gór

Sowich - na zasypanym przez nas wykopie posadzono młody las. A chyba nie

ma w Polsce szaleńca, który walczyłby z Lasami Państwowymi o to, aby

pozwolono mu rozkopać uprawę leśną.

Podsumowując nasze podchody do wielkiej tajemnicy, chciałbym

wspomnieć, Ŝe od pewnego czasu krąŜy w świecie poszukiwaczy historia,

jakoby „Aniszewski i Spółka" odkryli w Jugowicach coś, co do dziś nie ma

prawa ujrzeć światła dziennego, co tłumaczyłoby interwencję władz, szybkie

zasypanie wykopu nr 4 i powiązanego z nim wykopu przy sztolni nr 6 oraz

nagłe zaprzestanie „kręcenia się" po górach w/w osobników. No cóŜ, moŜe to

prawda, a moŜe nie...

Kompleks Soboń - część naziemna

W części naziemnej kompleksu Soboń prace budowlane oraz roboty ziemne

prowadzono głównie w rejonie szczytu góry, w promieniu około 500 m.

Zaopatrzenie w materiały budowlane odbywało się przy pomocy kolejki

wąskotorowej, która biegła zakosami od stacji w Głuszycy Górnej przez Kolce

na poziom kompleksu Osówka, gdzie (około 350 m od szczytu góry) od głównego

toru odchodziło odgałęzienie do kompleksu Soboń. Torowisko kolejki okalało

cały rejon budowy i dochodziło w dolinę Potoku Marcowego DuŜego. U jego

ródeł zlokalizowano główny skład materiałów budowlanych. W miejscu tym powstała

wielotorowa bocznica, przy której zmagazynowano wielkie ilości piasku. O tym,

jak było go duŜo, świadczy wspomnienie Abrama Kajzera:

„Pracuję w nocy przy kipowaniu. Co godzinę nadchodzi

pociąg składający się z 16 wagonów z zamarzniętym piaskiem.

Po wykipowaniu piasku i wyrównaniu terenu przesuwani

za pomocą knypli szyny. Gdy tylko skończymy prace przy

jednym pociągu, juŜ nadchodzi następny i znów bierzemy się

za kilofy".

Do jakich celów gromadzono tak wielkie ilości piasku, Ŝe w miejscu jego

składowania powstała sporej wielkości piaskownia? Tyle piasku, co na Soboniu, nie

nagromadzono na pozostałych budowach. Oprócz piasku, na platformie poniŜej,

złoŜono kilka tysięcy worków cementu. Niewielki skład cementu zlokalizowano teŜ na

platformie bliŜej szczytu góry, niedaleko zbiornika na wodę.

Dla potrzeb komunikacji wybudowano drogę biegnącą z rejonu budowy

(zakosami góry Jagodziniec) do Głuszycy. W trakcie budowy była natomiast druga

droga, biegnąca w kierunku Moszny - miała połączyć kompleks Sobonia z

pozostałymi. Zasilanie kompleksu w wodę odbywało się z połoŜonego około 100 m

poniŜej bocznicy niewielkiego stawu oraz ze zbiornika na szczycie góry, o

pojemności 350 m3, zasilanego z ujęć znajdujących się na południowych zboczach

Włodarza. Wodę czerpano równieŜ z niewielkiego ujęcia na potoku powyŜej bocznicy.

Około 200 m wyŜej zbudowano mała. przepompownię.

NaleŜy dodać, Ŝe system transportowo-komunikacyjny kompleksu zamierzano

rozbudować. Poza wspomnianymi juŜ drogami i torowiskami budowano nowy tor

kolejki biegnący ponad drogą, po zboczu Jagodzińca. Na terenie kompleksu

zlokalizowano trzy główne usypiska kamienia z podziemi. Pierwsze znajduje się

około 50 m obok wlotu sztolni nr 1, drugie naprzeciw wlotu sztolni nr 2, a trzecie

(największe) zlokalizowano między wlotem sztolni nr 3, a drogą prowadzącą do wsi

Zimna Woda. W rejonie bocznicy i składu materiałów budowlanych ulokowano

najwaŜniejszą część budowli technicznych i pomocniczych. TuŜ PoniŜej składu piasku

powstał długi na około 100 m betonowy rów. Posiada on trapezowy przekrój, a po

dnie poruszała się kolejka wąskotorowa. Na wprost rowu zlokalizowano duŜą

stację urządzeń technicznych, typu ładowarka-dźwig.13 PowyŜej tego miejsca

powstała betonowa śluza lub pochylnia wyładunkowa sypkich materiałów z

kolejki. Jej tor biegnie tuŜ nad nasypem, na którym owa śluza powstała.

Pomiędzy torem a drogą, znajduje się betonowy fundament po baraku

Ślady po grubych słupach i wystające z betonu potęŜne stalowe haki sugerują iŜ w miejscu tym mógł stać

warsztatowym, a zaraz obok stoją ceglane ruiny niewielkiego murowanego

budynku. PoniŜej betonowego rowu widać ślady po istniejących tam

dwóch betonowych budowlach. Około 100 m na północny-zachód od tego

miejsca (po drugiej stronie drogi) zlokalizowano drugą, mniejszą bocznicę.

Dokonywano tam napraw lokomotywek i wagoników. Świadczą o tym kanały

naprawcze na torach. Bocznicę od drogi oddziela niewielki mur oporowy. Obok

torowiska znajduje się takŜe fundament po baraku warsztatowym, w którym

pracowały komanda naprawcze.

Około 150 m dalej, na trójkątnej platformie obok torowiska, rozpoczęto

budowę duŜej, Ŝelbetowej budowli. Przypomina wielki basen z wystającymi z

dna podstawami pod urządzenia techniczne. Przeznaczenie tej budowli nie jest

znane. Kilka metrów obok stoi fundament po, najprawdopodobniej, murowanym

budynku.

Szeroko zakrojone prace, głównie ziemne, prowadzono takŜe na zboczach

wzgórza, w którym drąŜono podziemia. Idąc torowiskiem od bocznicy na

południowy-wschód, docieramy do miejsca, gdzie w prawo odchodzi krótki,

boczny tor. Wybudowano tu jednokondygnacyjny, Ŝelbetowy bunkier o

wymiarach 11 x 5,8 m. Nieco dalej wykonano długi na około 50 m wykop w

kształcie litery T. W swojej środkowej części wykop jest dwukrotnie głębszy niŜ

na skrzydłach. PoniŜej niego rozpoczyna się cały ciąg podłuŜnych wykopów

pod duŜe, Ŝelbetowe budynki. Ślady wskazują na zamiar wybudowania 8-9

tego typu konstrukcji, tyle bowiem wykonano wykopów. Dwa budynki zaczęto

juŜ stawiać. Znajdują się one na zakręcie drogi biegnącej wokół Sobonia. Są to

jednopiętrowe budowle, mające 24,4 m długości oraz 11,5 m szerokości. W

rejonie wykopów znaleźć moŜna ślady maskowania robót, które wykonywano

dwoma sposobami. Pierwszy polegał na rozpinaniu na specjalnych słupach (ich

podstawy widać obok bunkra) drobnej metalowej siatki, z wplecionymi

plastikowymi, róŜnokolorowymi liśćmi. Drugim sposobem było sadzenie wokół

budowli kilkunastoletnich drzew, wkopywanych w ziemię w wielkich, betono-

wych donicach. W opisywanym rejonie znajduje się około 100 drzew

np. duŜy przeładunkowy Ŝuraw.

posadzonych w ten sposób.

W pobliŜu sztolni nr 3 ograniczono się jedynie do posadzenia około 10 drzew

oraz złoŜono kilkadziesiąt worków cementu. Na stoku, poniŜej wlotu sztolni,

wybudowano małą ceglaną wartownię, natomiast na zboczu ponad sztolnią

zlokalizowano obóz KL Larche. W odległości 100 m od niego stoi na niewielkiej

platformie fundament po kompresorze, a 300 m dalej, za hałdą, przy samym

torze kolejki, znajduje się ujęcie wody w postaci hydrantu. Obok leŜy

fundament po ceglanym budynku. Dalej tor kolejki krzyŜuje się z nowo

budowaną drogą, a jeszcze dalej zbudowano krótkie odgałęzienie od głównego

toru, które kończy się ślepo po około 50 m. Wokół, na zboczu, usypano 11 pryzm

gleby. Tymczasem na zboczu wzgórza połoŜonego pomiędzy Włodarzem a

Moszną, nieco powyŜej szczytu Sobonia, wykonano duŜy wykop.

Prawdopodobnie

zamierzano

wybudować

zbiornik

wodny

lub przepompownię.

Z gotowych budowli naleŜy jeszcze wymienić małą, ceglaną wartownię,

wybudowaną przy trasie, wzdłuŜ Marcowego Potoku DuŜego do Głuszycy.

Ponadto przy drodze biegnącej zboczami Jagodzińca do Głuszycy, na jej

pierwszym zakręcie od strony budowy, znajdują się ruiny nie znanego z nazwy obozu.

Kompleks Soboń - część podziemna

Góra Soboń (713 m n.p.m.), niewielkie, płaskie wzniesienie w masywie Włodarza,

kryje w swoim wnętrzu najmniej chyba znany podziemny system. Jego

tajemniczość wynika z faktu, iŜ jest on połoŜony w samym sercu góry, w środku

gęstego lasu. Ludziom, nie znającym dobrze terenu, bardzo trudno odnaleźć w

labiryncie dróg i ścieŜek tę właściwą, prowadzącą do wlotów tuneli.

Część podziemna składa się z trzech sztolni, wchodzących w górę z trzech

kierunków. Sztolnia nr 1 ma wlot na północno-zachodnim zboczu na wysokości

650 m n.p.m., sztolnia nr 2 ma wlot na południowo-zachodnim zboczu na wysokości

648 m n.p.m., zaś sztolnia nr 3 na południowo-wschodnim stoku na wysokości 652

m n.p.m. Wszystkie wloty leŜą przy wybudowanej w czasie wojny kamiennej drodze,

biegnącej wokół góry. PoniewaŜ wloty wszystkich sztolni zasłonięte są obwałami

oraz gęsto zarośnięte krzakami, bardzo trudno je zlokalizować. Szczególne problemy

sprawia odnalezienie wlotu sztolni nr 1, a jest to jedyne wejście, którym moŜna dostać

się do środka, co teŜ ..czynimy".

Wsuwamy się na plecach przez wąską szczelinę przy stropie i oto jesteśmy w

tunelu. Biegnie on w kierunku południowo-wschodnim i ma 216 m długości.

Początkowy odcinek jest „klasyczny": trochę wody, wszechobecne błoto, co

kawałek kilka metrów obudowy, siady instalacji elektrycznej i torów kolejki.

Dopiero po około 100 m zadają się poprzeczne wyrobiska chodnikowe. Po prawej

stronie, na drugim skrzyŜowaniu, znajduje się obudowana komora o wymiarach

3 x 2,5 m, posiadająca drewniane drzwi i betonową podłogę. Chodniki w lewo to

proste, nie posiadające odgałęzień odcinki o długości do 40 m. Jedynie tunel, leŜący

naprzeciw sztolni nr 2, poszerza się i zyskuje czworoboczny przekrój.

Poprzednio tunel miał przekrój sklepienia gotyckiego okna.

Prostopadle do sztolni nr 1 dochodzi tunel sztolni nr 2. Od głównego skrzyŜowania

w prawo biegnie szeroki tunel. Po około 50 m łączy się ze sztolnią nr 2. W miejscu

tym powstał uskok o wysokości około 1,2 m, będący efektem niewielkiej róŜnicy w

poziomach, przy kuciu tuneli z obu stron.14 Długość sztolni nr 2 wynosi 170 m.

Sztolnia ma wlot przy tej samej drodze co sztolnia nr 1. Po około 27 m od wejścia

natrafiamy na naturalny zawał, tak więc dalsza część jest niedostępna z zewnątrz,

natomiast od wewnątrz moŜna nią dotrzeć aŜ do omawianego zawału, idąc ze sztolni

nr 1. Od uskoku do zawału tunel zalany jest wodą do głębokości 1 m.

W 1976 roku Grupa Badawcza „Góry Sowie" wykopała szyb nad wspomnianym

zawałem, aby dostać się do sztolni od zewnątrz.

Tymczasem dokładnie naprzeciwko sztolni nr 1 (po drugiej stronie góry), leŜy

wlot sztolni nr 3. Dla lepszej lokalizacji podam, Ŝe jest to około 350 m na północ

od ostatnich zabudowań wsi Zimna Woda. Z powodu zbyt małej grubości skał nad

stropem, początkowy odcinek (około 65 m) uległ zawaleniu lub (czego nie moŜna

wykluczyć) został wysadzony, tworząc niewielkiej głębokości podłuŜne

zapadlisko z widocznymi fragmentami drewnianej obudowy. Osiemnaście ostatnich

metrów sztolni opisuje raport P. Kruszyńskiego (kierownika Grupy Badawczej

O drąŜeniu tunelu z dwóch stron świadczą kierunki wierceń otworów strzałowych.

„Góry Sowie" z lat 1975-77, czyli okresu, kiedy podjęto próbę pokonania

wspomnianego zawału):

„(...) spenetrowano część dalszego ciągu sztolni nr 3, natrafiając

na sztucznie wywołane zawały. W jednym z nich znajduje się

niewielki metalowy zbiornik. Natomiast w ostatni zawał, do

którego udało się dotrzeć, ale którego ze względów technicznych

nie udało się przejść, wchodzą tory kolejki wąskotorowej oraz

przewody elektryczne".

Zawał ten jest jednym z najciekawszych, z jakimi się spotykamy, a

równocześnie jednym z najtrudniejszych technicznie do przejścia. To, Ŝe coś się

za nim kryje, nie ulega wątpliwości, pozostaje tylko pytanie: co? Warto tutaj

dodać, Ŝe obecnie prace w tym miejscu prowadzi grupa z Krakowa. Ma, jak

dotąd, niezłe wyniki.

Ogólna długość poznanych tuneli w systemie Soboń wynosi 700 m, powierzchnia 1

900 m2 a kubatura 4 000 m3. W wielu pomieszczeniach znajduje się woda. Pod

względem górniczym stan wyrobisk jest dobry choć w kilku miejscach powstały

niewielkie obwały na skutek wietrzenia popękanych juŜ od wybuchów skał.

Ciekawostką tych podziemi jest występowanie w nich kilku luźno leŜących

fragmentów Ŝelbetowego monolitu. Skąd się tam wzięły, nie wiadomo.

Kompleks Rzeczka - część naziemna

W kompleksie Rzeczka teren budowy właściwie objął tylko dolinę między Małą

Sową a zboczem góry Ostra, w której to drąŜono tunele. Przed wlotami sztolni

powstała jedna wspólna dla tuneli platforma, kończąca się od strony Walimia

niewielką hałdą. Jej skromność wynika z faktu, Ŝe część urobku wywieziono

samochodami do Olszyńca i dalej, np. na autostradę Wrocław-Berlin, gdzie uŜywano

go do budowy Dziś oprócz skalnego rumowiska, pozostały tylko fundamenty po

moście, który sięgał aŜ do drogi i słuŜył do załadunku kamienia na samochody Na

tych właśnie fundamentach ustawiono ostatnio oryginalny most z okresu II wojny

wiatowej. Wszystko jest w porządku, poza drobnym szczegółem, Ŝe jest to most...

amerykański!

WyŜej wymieniona platforma ma około 10 m szerokości i ponad

100 m długości. W kierunku Rzeczki biegnie od niej nasyp torowiska

kolejki wąskotorowej - wywoŜono nim część urobku na pobliskie niewielkie

usypisko. Przy końcu torów znajduje się betonowa platforma (prawdopodobnie stał na

niej drewniany barak) oraz ceglana studzienka o średnicy 60 cm. Obok sztolni nr 3

znajdują się betonowe fundamenty kompresorów. Na drugim brzegu rzeki Walimki

są teŜ ruiny po ceglanych budynkach i barakach obsługi technicznej. Nieco niŜej, około

200 m w stronę Walimia, widać ceglane fundamenty prawdopodobnie po tartaku oraz

bardzo ciekawy, Ŝelbetowy most przez Walimkę. Jest długi tylko na 3-4 m, ale za to

szeroki na prawie 8 m. Po cóŜ to, na małej rzeczce, tak potęŜny most, którego

grubość sięga blisko 50 cm? Powody są dwa. Po pierwsze: naprzeciw mostu, w

zboczu góry Ostra, przygotowano wybranie pod kolejną, czwartą sztolnię

systemu Rzeczka, toteŜ musiał wytrzymać wielkie cięŜary kursujących kolejek i

samochodów. Po drugie: pod mostem znajduje się wylot tunelu odwadniającego o

wymiarach 60 x 80 cm. Wylot ten jest zupełnie niewidoczny z drogi, właśnie dzięki

szerokości mostu. Tunel po około 20 m zamknięty jest zawałem, a szkoda, poniewaŜ

prawdopodobnie prowadzi on pod wyrobiska i moŜe mieć z nimi połączenie poprzez

studzienkę. Jego spenetrowanie mogłoby umoŜliwić odkrycie nowych, nieznanych

dotąd wyrobisk.

Bardzo ciekawe miejsce znajduje się na zboczu góry Ostra, około 20 m powyŜej

wlotów sztolni. Jest tam fragment splantowanego zbocza (odcinek drogi, toru?) oraz

duŜe wybranie z wklęśnięciem, pasujące do jednego z zawałów w hali, między

sztolnią nr 2 a 3. W tym miejscu znajduje się prawdopodobnie szyb wentylacyjny,

obecnie zasypany.

JeŜeli chodzi o naziemne budowle systemu Rzeczka, zlokalizowane w rejonie

podziemi, to juŜ w zasadzie wszystko. Nieco dalej, na początku wsi,

wybudowano duŜą i jak na owe czasy super nowoczesną centralę

telekomunikacyjną, przez którą między kierownictwem Oberbauleitung Riese a

Berlinem istniała tzw. gorąca linia. Poza tym, juŜ w samej Rzeczce, istnieją

fundamenty po bliŜej nierozpoznanych barakach oraz znajduje się jedna ze

studzienek zbiorczych rurociągu Wielka Sowa-Osówka.

System Rzeczka jest chyba najsłabiej rozbudowanym na powierzchni

systemem Gór Sowich - poza centralą telekomunikacyjną nie posiada Ŝadnej

gotowej budowli. Mało tego, nie ma nawet śladów świadczących o początku ich

budowy.

Kompleks Rzeczka - część podziemna

Najbardziej Jawnym" systemem podziemnym, jest system Rzeczka. Jawnym,

dlatego Ŝe połoŜonym tuŜ obok drogi Walim-Rzeczka i kaŜdy przejeŜdŜając,

zawiesza na nim, a ściślej mówiąc na wejściach do niego, wzrok. Wejścia

połoŜone sama zachodnich zboczach małej, ale za to bardzo stromej góry Ostra,

między Walimiem a Rzeczką. Wloty leŜą na wysokości 557-559 m n.p.m.

Jest to najmniejszy z obecnie znanych systemów, oczywiście jeŜeli nie

bierzemy pod uwagę tych tuneli, które prawdopodobnie znajdują się za dwoma

zawałami wewnątrz systemu. Do wnętrza góry prowadzą trzy wejścia, oddalone

od siebie o około 40 m. Tunele główne biegną równolegle i są połączone

poprzecznymi halami.

Wchodząc wejściem nr 1, po 27 m po prawej stronie napotykamy Ŝelbetową

wartownię, zakończoną Ŝelbetową halą. Nieco dalej, takŜe po prawej stronie, jest

wybetonowana wnęka, a po kilku metrach dochodzimy do całkowicie

obetonowanej komory o długości 33 m, szerokości 4,5 m i wysokości 5,5 m.

Komora posiada podwójny, betonowy strop i fundament z rowkami na

przewody. Hala łączy się z tunelem nr 2. Sztolnia nr 1 posiada takŜe jeszcze

jedno połączenie z betonową halą. Tworzy je krótki tunel, odchodzący od

sztolni pod kątem prostym. Za zakrętem w lewo dochodzi do hali pod takim

samym kątem. W nim to właśnie odkryto niedawno szyb o średnicy 3-4 m,

całkowicie zalany wodą i wypełniony przegnitymi resztkami obudowy, przez co

niemoŜliwe jest zbadanie jego głębokości. Szyb przykryto drewnianą podłogą, na

którą nasypano gruz skalny. Jego odkrycie stało się moŜliwe dzięki pracom

prowadzonym w podziemiach przez Urząd Gminy w Walimiu.

Dalej tunele nr 1 i 2 dochodzą po kilkunastu metrach do największej ze wszystkich

znanych obecnie hal. Jej wymiary są imponujące: długość około 80 m, szerokość

8 m, wysokość 10 m. Sztolnia nr 3 posiada w swojej środkowej części (z lewej

strony) dwie komory we wstępnej fazie drąŜenia. Miały się tam znajdować

wartownie. Właściwie nie są to komory a zaledwie kilkumetrowe zagłębienia,

którym daleko jeszcze do wymiarów wartowni.

Nieco za tymi komorami, leŜy po prawej stronie kolejna hala, w środkowej

części przegrodzona zawałem.15 Za nim łączy się z tunelem nr 2, na wysokości

obetonowanej hali. Komora jest nie obudowana i ma następujące wymiary:

długość 38 m, szerokość 6 m i wysokość 8 m. Sztolnia nr 3 dochodzi teŜ do

opisanej juŜ duŜej hali, łączącej wszystkie trzy tunele. Niestety, nie moŜemy w

pełni podziwiać jej ogromu, bowiem w środkowej części (na wprost tunelu nr

2) przegrodzona jest zawałem, na który składa się nie wybrana część urobku,

mogąca zakrywać wlot do dalszej części wyrobisk. Tak więc pomiędzy

sztolniami nr 2 i 3 istnieje tylko wąskie przejście pod stropem, w dodatku

niezbyt bezpieczne. W prawym rogu hali, na wprost sztolni nr 1 znajduje się

zawał liniowy o długości 12-15 m. Powstał przez wysadzenie warstwy skał

między dolnym a górnym chodnikiem. Czy za tym zawałem coś się kryje? Nie.

Prace prowadzone przez SGP KRET nie potwierdziły, aby tunel biegł dalej.

Obecnie, dzięki inicjatywie Urzędu Gminy Walim, całość tuneli jest dostępna

dla zwiedzających. Całkowita długość wyrobisk kompleksu Rzeczka wynosi

500 m, powierzchnia 2 500 m , a kubatura 14 000 m . Pod względem górniczym

stan wyrobisk jest dobry.

Kompleks Rzeczka - badania

Prace badawcze w podziemiach kompleksu Rzeczka podjęliśmy pomiędzy

styczniem a marcem 1993 roku. Po dokładnym spenetrowaniu obiektu, okazało

się, Ŝe są w nim trzy miejsca godne „wbicia łopaty". Najpierw dokonaliśmy

przebrania zawału na przedłuŜeniu sztolni nr 1. Warto było spróbować, gdyŜ

zawał ten mógł kryć dostęp do dalszych części podziemi. Przerzucenie około

dwóch ton skał i rumoszu, pozwoliło stwierdzić, Ŝe tunel kończy się ponad

wszelką wątpliwość przodkiem, a sam zawał powstał poprzez odpalenie

Co ciekawe zawał ten doskonale pasuje do zapadliska na zboczu i moŜe to być zawalony szyb.

stropowej części chodnika. Wewnątrz zawału znaleźliśmy dwa świdry górnicze

oraz resztki łopaty i kilofa.

JeŜeli chodzi o dwa pozostałe miejsca, to... niestety, zabrakło nam czasu.

Zaczęła się bowiem adaptacja obiektu dla celów turystycznych i dla

eksploratorów nie było juŜ miejsca. Co ciekawe, pomimo posiadanych sił i

rodków w czasie adaptacji nie sprawdzono tych miejsc, choć wie o nich kaŜde

dziecko w okolicy. Wie o nich takŜe kierownictwo obiektu, lecz mimo ze taka

akcja sprowadziłaby nowe rzesze turystów (a co za tym idzie dodatkowe

pieniądze), nie podjęto Ŝadnych działań, mogących wyjaśnić choćby jedną z

tajemnic kompleksu Rzeczka. W tym przypadku chodzi o odgruzowanie podszybia

i samego szybu wentylacyjnego, zlokalizowanego pomiędzy sztolniami nr 2 i 3 oraz o

przekopanie zawału na Wielkiej Hali na przedłuŜeniu sztolni nr 2.

Kompleks Moszna - część naziemna

Kompleks Moszna podobnie jak i kompleks Wielka Sowa jest bardzo mało poznany,

a przez to tajemniczy. Mimo prowadzonych przez SPG KRET badań, nie udało się

natrafić na miejsca z zawalonymi wlotami sztolni. Znalezione wybrania i wklęśnięcia

w zboczach nie były niestety tymi, których szukaliśmy.

Najciekawsza część naziemnych budowli znajduje się w sąsiedztwie niewielkiego

kamieniołomu, na wschodnich zboczach góry Moszna. Istnieją tam ślady po

torowisku kolejki wąskotorowej, biegnącej w kierunku Osówki i Włodarza. Jest tam

teŜ zlokalizowana mała hałda, obok której stoi fundament po ładowarce oraz niewielkie

fundamenty prawdopodobnie po kompresorze. Zaraz obok wykonano w zboczu dwa

wybrania. Zamontowano tam dziwne, betonowe prefabrykaty, przypominające

wyglądem futryny drzwi. Na platformie, pomiędzy wybraniami, znajduje się głęboka

na około 4 m, betonowa studzienka.

Do kompleksu zaliczymy takŜe ślady po nieznanym bliŜej obozie, którego budowę

rozpoczęto przy skrzyŜowaniu drogi z Włodarza na Soboń. Ponadto w dolinie potoku,

między Włodarzem a Moszna, wybudowano niewielkie ujęcia wody, a ponad nimi

(w zboczu góry) wykonano dwa wybrania, których boczne ściany obłoŜono

kamieniem.

Kompleks Moszna - badania

Pod nazwą kompleksu „Moszna" kryje się rejon góry Moszna wraz ze

wszystkimi śladami na powierzchni, mogącymi świadczyć o istnieniu w tym

miejscu obiektu podziemnego.

Prace w tym rejonie rozpoczęliśmy od sprawdzenia przekopem jednego z

wybrań, w którym zamontowano tzw. „futrynę". Po wykonaniu głębokiego

wykopu na przodku wybrania, stwierdziliśmy, Ŝe nie istnieje w tym miejscu tunel.

W kwietniu 1997 roku przystąpiliśmy do przekopania jednego z dwóch

wybrań zlokalizowanych na północno-zachodnim stoku góry Moszna. Wybrania

te są połoŜone przy utwardzonej drodze, posiadają obłoŜone kamiennym murem

boczne ściany i do złudzenia przypominają wloty sztolni. Po przebraniu około 2

m gruzowiska, nie udało nam się ani zaprzeczyć, ani potwierdzić hipotezy o

istnieniu tunelu. Sprawa ta wymaga dalszych badań. Gdyby bowiem w tym

miejscu miało nie być tunelu, to nie powinno się tam znajdować luźne gruzo-

wisko. Twardy, skalny przodek lub skalna ściana - owszem, ale nie rumowisko.

CZĘŚĆ ZEWNĘTRZNA

Kompleks Sokolec - część naziemna

Część naziemna kompleksu Sokolec obejmuje swym zasięgiem prawie całą

górę Gontową oraz część doliny potoku bez nazwy, spływającego z

południowych zboczy Wielkiej Sowy do Ludwikowic Kłodzkich. W trakcie

budowy wykonywano głównie prace ziemne, a budowle stałe dopiero

rozpoczęto stawiać.

Dla potrzeb budowy przebudowano drogę Sowina-Sierpnica utwardzając jej

nawierzchnię

oraz

budując

cały

system

studzienek

przepustów

odwadniających. Ponadto, od poziomu sztolni nr 3 i 4 budowano od podstaw

drogę dochodzącą do głównej arterii. W miejscu styku obydwu dróg postawiono

mur oporowy o długości 47 m. Jego zadaniem było umocnienie skarpy, na

stromym w tym miejscu stoku.

Zaopatrzenie kompleksu w materiały budowlane odbywało się za pomocą

kolejki wąskotorowej. Biegła ona z bocznicy kolei normalnotorowej w

Ludwikowicach Kłodzkich, odległej od centrum kompleksu o około 3 km. W

Sowinie wózki były transportowane z małej bocznicy aŜ do poziomu sztolni nr 3 i

4 za pomocą platformy, poruszającej się po szynach ułoŜonych na stoku góry.

Była to taka sama platforma jak na Osówce. Druga platforma dostarczała wagoniki

wyŜej, na poziom sztolni nr 1 i 2. Osobne torowiska istniały takŜe przy wlotach

sztolni i słuŜyły do wywoŜenia urobku na hałdy oraz transportu materiałów

budowlanych do sztolni.

W kompleksie Sokolec istniały dwa składowiska materiałów budowlanych. Pierwsze

zlokalizowano na bocznicy u podnóŜa góry, gdzie zmagazynowano pewne ilości worków

cementu oraz kruszyna Drugie składowisko istniało przy drodze leśnej, niedaleko wlotów

sztolni nr 1 i 2. Na betonowych platformach leŜy tam kilka tysięcy worków skamieniałego

cementu.

W całym systemie znajduje się kilka usypisk kamienia z podziemi Przed wlotami sztolni nr

3 i 4 powstały lokalne hałdy, natomiast główne usypisko znajduje się przy drodze Sowina-

Sierpnica około 200 m od wlotów sztolni nr 1 i 2.

Większość magazynów zlokalizowano przy bocznicy u podnóŜa góry. Istniały

tam takŜe wszelkiego rodzaju warsztaty i baraki techniczne. Przy budowie

kompleksu pracowali więźniowie KL Gross Rosen, dla których obóz

zlokalizowano przy skrzyŜowaniu dróg z Sokolca do Ludwikowie Kłodzkich.

Z urządzeń technicznych w kompleksie Sokolec powstały jedynie fundamenty

pod kompresory, znajdujące się w dolinie poniŜej wlotu sztolni nr 3. JeŜeli

chodzi o budowle naziemne w kompleksie, to w zasadzie Ŝadnej nie

„wydźwignięto" powyŜej fundamentów. Największe zgrupowanie obiektów

powstawało około 800 m na północ od sztolni nr 1 i 2, przy drodze Sowina-

Sierpnica, gdzie wykonano kilkanaście wykopów pod fundamenty, a kilka juŜ

wybetonowano. Kilka wykopów powstało równieŜ na zboczu powyŜej sztolni nr

To w zasadzie wszystko, co moŜna obecnie napisać na temat naziemnej części

kompleksu Sokolec - jednego z najmniej rozbudowanych na powierzchni

systemów w Górach Sowich.

Kompleks Sokolec - część podziemna

Około 5 km od centralnej części budowy, wewnątrz góry Gontowa -

najwyŜszego wzniesienia Wzgórz Wyrębińskich (717 m n.p.m.) - istnieje jeden z

mniej znanych podziemnych kompleksów. W nomenklaturze badaczy nosi nazwę

„Sokolec". Jego mała popularność wynika prawdopodobnie z faktu, iŜ leŜy nieco na

uboczu całej Wielkiej Budowy, przez co, siłą rzeczy, „mówi" się o nim mniej niŜ o

pozostałych kompleksach. Mniej znany, nie znaczy jednak mniej interesujący.

Podziemia Sokolca (leŜące w tzw. Strefie Zewnętrznej) przez wielu badaczy

wiązane są z ogromnym podziemnym kompleksem zbrojeniowym zlokalizowanym we

wnętrzu góry Włodyka. Hipoteza ta wydaje się mieć rację bytu z kilku powodów. Po

pierwsze: Włodyka leŜy duŜo bliŜej niŜ np. Osówka. Po drugie: kolejka wąskotorowa

łączyła kiedyś Gontową z Ludwikowicami Kłodzkimi, skąd do podziemi Włodyki jest

bardzo blisko. KL Ludwigsdorf (obóz, którego więźniowie pracowali na Włodyce)

zlokalizowany był właśnie w miejscu rozgałęzień kolejki. W jedną stronę biegła

ona do podnóŜy Gontowej, natomiast w drugą prosto na Włodykę. Zresztą

kompleks zbrojeniowy Włodyka nie kończył się na samej górze Włodyce, tylko

sięgał na kilka okolicznych gór (Tyńcowa, KsięŜówka) i „kierował się" w stronę

Gontowej.

Powróćmy jednak do podziemi Sokolca. Składają się z co najmniej dwóch

zespołów. Tzw. poziom I tworzą dwie sztolnie, mające wloty na północnym zboczu

góry, na wysokości 640 m n.p.m., przy drodze łączącej Sowinę z Sierpnicą. Do

podziemi wchodzimy wejściem nr 2. Ma ono wymiary 3,5 x 3 m. Po około 60 m

trafiamy na wielki zawał, jaki powstał na skrzyŜowaniu sztolni z wyrobiskami

wartowni. Aby go obejść, skręcamy w lewo i przez komory wartowni przechodzimy

ponownie do głównego tunelu. Idąc dalej, mijamy układ wyrobisk chodnikowych,

gdzieniegdzie tylko obudowanych drewnianymi stemplami. Po drodze mijamy

hale o wymiarach 35 x 5 x 5 m oraz jedną o wymiarach 15 x 5 x 5 m. Dochodzimy

do końca wyrobisk i skręcamy w lewo. Wchodząc w sztolnię nr 1, kierujemy się

do wyjścia. Znowu mijamy wartownię z duŜym wyciekiem wody, przez co pozostała

część chodnika głównego zalana jest do głębokości 0,5 m.

JeŜeli mamy wodery,

Woda nie odpływa z tunelu, poniewaŜ około 40 m od wyjścia powstał niewielki obwał.

wychodzimy na powierzchnię, jeŜeli nie... wracamy do wyjścia nr 2. Wyrobiska

tej części są w stanie surowym, nie stwierdzono takŜe istnienia szybu

transportowego lub wentylacyjnego. Ze względu na bardzo kruchy piaskowiec

(w którym wydrąŜono sztolnie) i jego szybkie wietrzenie, podziemia są bardzo

niebezpieczne. Istnieje w nich duŜo obwałów, zwłaszcza na skrzyŜowaniach

chodników. Ciągle teŜ powstają nowe. Nie będzie przesadne stwierdzenie, Ŝe

będąc w środku, słyszy się niemal sypiący ze stropu gruz. Dlatego

zdecydowanie odradzam zwiedzanie tego systemu. Nie ma w nim nic

ciekawego, a cena, jaką przyjdzie za tę „przyjemność" zapłacić, moŜe być

wysoka.

O wiele ciekawsze są natomiast dwa wejścia w tzw. poziomie II (oddalonym

od poziomu I o około kilometr), połoŜone na wysokości 580 m n.p.m. Odległość

miedzy sztolniami wynosi 250 m. Dzięki badaniom prowadzonym w 1994 roku

przez SGP KRET, udało się po części wyjaśnić ich tajemnicę. Szczególnie

interesująca jest sztolnia nr 3. JuŜ sama wielkość wybrania i platformy przed jej

wlotem zapowiadają, Ŝe nie jest to tylko niewielki tunel. Zresztą, do sztolni

dochodził podwójny tor kolejki, a świadkowie mówią o 2 km długości głównego

korytarza. Tymczasem...

Grupie Poszukiwawczej KRET udało się rozkopać zawał przed wlotem

sztolni i osuszyć korytarz (wcześniej tunel był zalany pod sam strop) tak, Ŝe jego

spenetrowanie stało się moŜliwe. Skończyło się szybciej niŜ myśleliśmy - juŜ po

około 10 m. Drogę zagrodził nam kolejny wielki zawał. Sterczały z niego duŜe

stemple i podpory. Co ciekawe, tryskała z niego teŜ woda. Świadczyć to moŜe o

duŜej długości tunelu i jego całkowitym zalaniu, przez co znajdująca się tam

pod duŜym ciśnieniem woda „przeciska się" przez szczeliny. Przekopanie tego

zawału wiąŜe się obecnie z wielkimi trudnościami technicznymi i raczej nie

będzie prowadzone. Poznana długość sztolni wynosi 10 m, szerokość chodnika

3,5 m a wysokość 3 m.

Natomiast jeszcze przed pracami przy sztolni nr 3, dokonana została

penetracja sztolni nr 4. Jej wlot został wysadzony w powietrze w czasie

maskowania obiektu. Świadczą o tym resztki lontów znalezione podczas

odkopywania zawału oraz wyraźnie widoczne w tunelu przemieszczenie

powybuchowe części wyposaŜenia. Sztolnia nr 4 posiada standartowe wymiary,

tj. 2,5-3 m wysokości oraz 3-4 m szerokości. Jej długość razem ze zniszczoną

częścią wylotową zamyka się w 100 m.

Dzięki wybuchowi, który ukrył ją dla świata na całe 50 lat, sztolnia zachowała

(jako jedyna w Górach Sowich) swoje unikatowe wyposaŜenie. Na całej długości

tunelu połoŜone jest torowisko kolejki, z tym Ŝe na przodku nie są to tory na

podkładach drewnianych, lecz wymienne zestawy o długości 5 m, połączone

metalowymi kształtownikami. Montowano je na przodku tylko na okres wybierania

wieŜego urobku i po przedłuŜeniu tunelu zastępowano normalnymi torami. Kilka

metrów za wlotem tunelu stoi na torach prawdziwe cacko - wagonik--platforma do

przewoŜenia stempli na obudowę tunelu. Jest to jedyny jak dotąd, oryginalny,

zachowany wagonik z budowy w Górach Sowich!

W prawym, górnym rogu tunelu, na wbitych w strop drewnianych kołkach

zamocowano obejmy. Trzymały rurociąg tłoczący do tunelu świeŜe powietrze. Dziś

rurociąg leŜy na spągu tunelu i tylko w jednym miejscu wznosi się pod strop, trzymany

jedną nieco mocniejszą obejmą. Zerwany został prawdopodobnie siłą wybuchu.

Rurociąg składa się z pięciometrowych odcinków rury o średnicy 500 mm,

połączonych ze sobą na wcisk.

W tunelu ostało się sporo drobnego sprzętu technicznego, uŜywane podczas jego

budowy. Jest kilka świdrów, łopat, kilofów oraz części osprzętu elektrycznego. Niestety,

sztolnia zdecydowanie nie nadaje się do zwiedzania. WiąŜe się to z silnym spękaniem

górotworu w wyniku eksplozji. Stan wyrobisk pod względem górniczym jest zły i ciągle

się pogarsza. Zresztą, juŜ dziś wejście do sztolni nie jest moŜliwe, bowiem w 1995 roku

powstał na wlocie kolejny zawał - i całe szczęście.

Całkowita długość znanych tuneli kompleksu Sokolec wynosi 860 m. Ich

powierzchnia to 2 450 m2 a kubatura 7 100 m

W kompleksie Sokolec uderza jeszcze jedna ciekawa rzecz. OtóŜ dla Niemców nie

było waŜne w jakiej skale kuto podziemia. Skoro wszystko miało być

obetonowane, moŜna było drąŜyć tunele choćby w piasku. Liczyło się miejsce.

Kompleks Sokolec - badania

Prace badawcze w kompleksie Sokolec naleŜą do najlŜejszych i zarazem

najtrudniejszych. Wynika to z rodzaju skały w jakiej wykuto podziemia. Jest nim

piaskowiec - łatwy do przekopywania, szybko wietrzejący i rozkładający się zarówno

na „fajny" piasek, jak i „przeklęte" gliniaste błoto. Stąd trudności w dokonywaniu

przekopu, konieczność jego bezwzględnego szalowania (bardzo dokładnego) i

oczywiście strach, Ŝe coś się zawali. Mimo ryzyka, spróbowaliśmy.

24 września 1994 roku, po kilku zaledwie godzinach kopania i wykonaniu

wąskiego przekopu, tuŜ przy stropie domniemanego jeszcze tunelu - tunel stał się

rzeczywistością. Okazało się, iŜ jest w nienaruszonym stanie wraz ze swą cenną

zawartością. Nie chodzi tu oczywiście o złoto czy Bursztynową Komnatę, a tylko (a

moŜe aŜ) o torowisko kolejki, wagonik-platformę, rurociąg, sprzęt techniczny i

elektryczny. Niestety, zbyt długo nie cieszyliśmy się tunelem. Dał znać o sobie

piaskowiec - z hukiem i trzaskiem powodował kolejny zawał. Szczęście, Ŝe

zdąŜyliśmy zinwentaryzować sztolnię.

Dopiero rok później - we wrześniu 1995 roku - rozpoczęliśmy "wykopki" przy

wlocie tunelu nr 3. Wlot ten, niedostępny od wojny, zlokalizowany w 1991 roku

przez PTE (Polskie Towarzystwo Eksplozyjne), niestety nie został przez odkrywców

„zdobyty". CzyŜby „Eksploratorzy" wystraszyli się zimnej wody, zalewającej

tunel aŜ po strop? To właśnie woda jest w sztolni nr 3 największym problemem.

Dwa dni zajęło nam przekopanie się przez obwał na wlocie i spuszczenie wody

ze sztolni, ale jakieŜ było nasze rozczarowanie, gdy okazało się, Ŝe po 10 m w

sztolni jest kolejny zawał. Po wejściu do tunelu stwierdziliśmy, iŜ jest on zalany

prawie do połowy swej wysokości. Mimo to, rozpoczęliśmy przebieranie

zawału. Po cięŜkiej pracy udało nam się odsłonić z zawału jeden stempel,

przerzucić około 2 ton cięŜkiego błota i kamieni oraz stwierdzić, Ŝe z zawału

tryska woda! Znaczyć to mogło tylko jedno - za zawałem tunel jest pełen wody i

naleŜy go jak najszybciej... opuścić. Tak teŜ zrobiliśmy.

Obecnie, aby ostatecznie zbadać sztolnię nr 3, trzeba zaangaŜować cięŜki

sprzęt (koparka), szeroko odsłonić wlot tunelu, wybrać muł z jego

początkowego odcinka i bardzo ostroŜnie zacząć przebierać zawał, mając

nadzieję, Ŝe woda nie przebije się przez niego w sposób niekontrolowany.

Niemniej jest to do zrobienia, a tunel ten naprawdę warto zbadać.

Kompleks Wielka Sowa - ogólnie

Kolejnym rejonem prac, prawdopodobnie zlokalizowanym w tzw. Strefie

Zewnętrznej, jest obszar masywu Wielkiej i Małej Sowy. Wnioskować tak

moŜna z faktu, iŜ więźniowie pracujący w rejonie Sokolca, na bocznicy

przeładunkowej, rozdzielali materiały budowlane na dwie części (zezname

wiadka). Ta mniejsza część "wędrowała" platformami na Gontową. Natomiast,

zdecydowanie większa część Materiałów ładowana była na cięŜarówki i

transportowana prosto do Sowiej Doliny, gdzie w czasie wojny Niemcy

prowadzili wielką, podziemną budowę (zeznania świadka). Gdyby było tak w

rzeczywistości to w masywie Wielkiej Sowy naleŜałoby oczekiwać istnienia

gigantycznych podziemi o znacznym stopniu ukończenia. Dowodem pośrednim na

istnienie takiego obiektu moŜe być fakt, Ŝe po dziś dzień nie udało się ustalić zakresu

robót wykonywanych przez komando Eule. Takie komando istniało, tyle tylko, Ŝe nie

wiadomo co robiło. A moŜe budowało i potem maskowało „Die Anlage Hoche

Eule"? JeŜeli tak było, to nie wykonało swojej pracy dokładnie do końca,

bowiem na powierzchni masywu Wielkiej i Małej Sowy znajdują się pewne

lady, wskazujące na istnienie wewnątrz góry jakiegoś duŜego obiektu. Przy drodze

opasającej masyw Wielkiej Sowy znajduje się hałda. Znaleźć tam moŜna klamry

do łączenia stempli w tunelach, skamieniałe worki cementu oraz drobne elementy

techniczne, charakterystyczne dla budowy podziemnego obiektu. Kilka małych hałd

znajduje się takŜe w rejonie Łąki Sikorskiego. W dolinie Sowiego Spławu

wybudowano niewielki zbiornik na wodę oraz kładziono rurociąg. TakŜe w dolinie

potoku Walimka wybudowano kilka studzienek zbiorczych, mały zbiornik, sieć

rurociągów oraz przebudowano drogę trawersującą zbocza masywu. Natomiast,

w samej Sowiej Dolinie powstał duŜy zbiornik na wodę i kilka studzienek

zbiorczych. Jedynym namacalnym dowodem istnienia podziemi jest odnalezienie

na jednym ze zboczy kilkusetmetrowego odcinka nasypu, po którym poruszała się

kolejka wąskotorowa (znaleziono kilka gwoździ do mocowania szyn na podkładach).

Udało się odkryć kilka bardzo ciekawych małych tuneli, wchodzących do

wnętrza Wielkiej Sowy z róŜnych kierunków. Jednak, jak wykazały badania, są to stare

wyrobiska górnicze pochodzące z XIX wieku i nie kryją Ŝadnych tajemnic. Na

wyrobiska te składa się 5 niezbyt długich tuneli poszukiwawczych (najdłuŜszy

ma 70 m) o nieregularnym przekroju biegnących wzdłuŜ mało wydajnych Ŝył

kwarcowo-barytowych. Łączna długość wyrobisk nie przekracza 200 m.

Wszystkie są zalane wodą, czasami aŜ pod strop.

W Kompleks Wielka Sowa - badania

W poszukiwaniu podziemi kompleksu „Wielka Sowa" przeszliśmy całą górę

wzdłuŜ i wszerz, z góry na dół i z powrotem, a następnie... jeszcze raz wzdłuŜ i

wszerz. Niestety me udało nam się zlokalizować ani jednego tunelu z lat 1943-1945. Ich

maskowanie jest perfekcyjne choć kilka razy byliśmy niemal pewni, Ŝe jesteśmy juŜ na

ich tropie...

Dziwna, ceglano-betonowa studnia, dziwny „bulgot" gdzieś głęboko - zaczynamy

czyszczenie. Po około 1,5 m docieramy do dna studni. Jesteśmy zaskoczeni. W

twarde dno wchodzi kamionkowa rura o średnicy 150 mm. Gdzie prowadzi? A

„bulgot" słychać dalej...

Październik i listopad 1996 roku były bardzo gorące (mimo jesieni), przynajmniej dla

nas. Tunel znaleźliśmy przypadkowo - początkowo', moŜe nie tyle tunel, co szczelinę

między skałami. Rozkopanie poszło nam bardzo sprawnie do momentu, gdy

stwierdziliśmy, Ŝe owa szczelina przemieniła się w tunel, w dodatku pełen wody. Co

robić? Szybka decyzja i wchodzimy. Miejsca na ponton było za mało, ale „idąc",

głowa powinna wystawać ponad wodę. Ruszamy! Wchodzi Tomek i ja. Na początku

brak nam tchu, gdyŜ woda ma temperaturę około 3-4°C. Dalej jest juŜ znośnie - aŜ do

27 metra - gdzie powstał zawał.

Wracamy za tydzień, ale juŜ z pompą. Po kilku godzinach woda opada. Jesteśmy

przy zawale. AleŜ ciasno! Kopanie na kolanach, na leŜącej,, gruz, błoto, błoto, błoto i

wciąŜ przybywa wody. Jest jej za mało, aby pompa ją wessała, a za duŜo, aby

siedzieć w tunelu. Musimy się wycofać.

- Panowie, dlaczego ta woda w strumyku taka Ŝółta, jak „sztolniowa" - pyta Piotr.

Idziemy jej śladem, przed nami mała platforma i... wlot tunelu! Jeszcze świeŜy

odkop. Dziś wiemy, Ŝe to ktoś z Wrocławia odkopał sztolnię (dziękujemy!). Następuje

chwila konsternacji, potem szybki powrót do domu po sprzęt i... do boju. Wszędzie

straszne błoto - Ŝółte, lepkie i cięŜkie. Tunele ciasne, nieregularne, kończą się

obwałami. Gdy wychodzimy na zewnątrz, wyglądamy jak wielkie kule błota.

Niestety, znowu okazuje się, Ŝe nie tego tunelu szukaliśmy (opisane wyŜej tunele

to stare kopalnie srebra a nie część »Riese", szkoda).

W marcu 1997 roku lokalizujemy dziwny, głęboki wykop o średnicy około 5 m.

Niby nic szczególnego, ale z jego dna wystawały grube belki (kantówki) oraz stalowe

pręty. CzyŜby zasypany szyb? Nasze zdziwienie wzrosło, gdy zeszliśmy na dno

wykopu - okazało się wybetonowane. Korek na szybie! Sensacja! Zaczynamy

wykopki. Czyścimy beton z ziemi, odwalamy belki, odginamy stalowe pręty i

znowu rozczarowanie To nie zamaskowany szyb a zwykły fundament,

pospiesznie wylany i niedokończony.

Na jednym ze zboczy Wielkiej Sowy udało się nam zlokalizować jeszcze jedno

ciekawe miejsce. Dochodzi tam droga, coś się zapadło, wycieka woda, słowem jest

interesująco. Przydałaby się koparka, ale niestety koszty...

Kompleks zbrojeniowy Miłków - Ludwikowice Kłodzkie, fabryka amunicji

Mölke-Werke oraz fabryka prochu Dynamit AG

Aby zaprezentowany w tej ksiąŜce opis podziemi w Górach Sowich był kompletny,

naleŜy równieŜ kilka słów poświęcić kompleksowi zbrojeniowemu w Miłkowie.

W jego skład wchodziła fabryka amunicji Mölke-Werke oraz fabryka prochu Dynamit

AG - zlokalizowane w rozległych podziemnych wyrobiskach nieczynnej kopalni

węgla kamiennego Wenceslaus oraz w wydrąŜonej przez więźniów części podziemnej

we wnętrzu góry Włodyka. Jaki związek miały te fabryki z AL Riese? Po pierwsze:

Unterkommando Ludwigsdorf było podobozem KL Wüstegiersdorf, czyli podlegało

de facto AL Riese. Po drugie: znaczna część produkcji materiałów wybuchowych z

Dynamit AG wędrowała prosto na Wielką Budowę. To właśnie z podziemi Włodyki

pochodził donarit - materiał wybuchowy, którym drąŜono tunele Olbrzyma. Po trzecie:

na terenie fabryki Mölke-Werke istniała elektrownia i to właśnie ona poprzez

podziemne kable zaopatrywała w energię elektryczną całego Olbrzyma. Po czwarte:

rozbudowa podziemnej części kompleksu kierowała się właśnie w stronę Sokolca,

który prawdopodobnie miał stanowić podziemne zaplecze magazynowe dla

obydwu fabryk.

Jak juŜ wspomniałem, w skład kompleksu wchodziły dwie fabryki zbrojeniowe. Ich

lokalizację oparto na wykorzystaniu zabudowy i wyrobisk kopalni, zamkniętej

jeszcze w latach 30. z powodu częstych wyrzutów metanu (w jednej z katastrof zginęło

151 górników). Prawdopodobnie pod koniec 1943 roku rozpoczęto adaptację obiektów

dla potrzeb przemysłu zbrojeniowego. Na powierzchni wybudowano liczne schrony,

bunkry, wartownie i magazyny maskowane na stropach ziemią i małymi drzewkami. Do

wszystkich tych obiektów doprowadzono sieć Ŝelbetowych dróg, a cały teren chroniony

był przez liczne stanowiska artylerii przeciwlotniczej.

Nie wiadomo dokładnie kiedy rozpoczęto drąŜyć podziemną część kompleksu. Nie

ma o tym Ŝadnych wzmianek. Wiadomo natomiast, Ŝe podziemia te istnieją.

Zeznania więźniów pracujących na powierzchni mówią o gigantycznych tunelach we

Włodyce, w których ginęły tysiące ludzi. Jedna z byłych więźniarek zeznaje, iŜ

nieraz widziała ludzi pędzonych do tuneli. Mówiąc dokładniej, to nie do tuneli, tylko do

szybu windy, którym zjeŜdŜali do podziemi. Gdy wracali wieczorem wyglądali

upiornie. Setki ludzi w kolorach: Ŝółtym, czerwonym i zielonym ledwo wlokło

się do obozu. Pracowali przy mieszaniu róŜnych składników prochu.

Do dziś nie udało się trafić na ślad wejść do podziemi fabryki Dynamit AG.

Jest to sprawa o tyle utrudniona, Ŝe rejon ewentualnych wlotów tuneli leŜy w tzw.

gorącej strefie. Do dnia dzisiejszego cały masyw Włodyki jest bowiem wprost

naszpikowany amunicją róŜnego kalibru i wszelkie prace w tym rejonie są

zdecydowanie niewskazane. Podobnie rzecz się ma z penetracją wyrobisk

kopalni. Tutaj metan jest najlepszym straŜnikiem.

Niestety, nie mogę, tak jak to robiłem przy opisach innych kompleksów,

podać danych liczbowych dotyczących podziemi, bowiem ich po prostu nie

znam. Przynajmniej na razie.

Kompleks zbrojeniowy Miłków - Ludwikowice Kłodzkie - badania

W rejonie fabryki zbrojeniowej w Ludwikowicach Kłodzkich wszelkie prace terenowe

są bardzo ryzykowne. Z powodu ogromnych wprost ilość amunicji artyleryjskiej

zakopanej na zboczach Włodyki. Niemniej w marcu 1997 roku podjęliśmy próbę

przekopu jednego z wklęśnięć w zboczu góry. Mieliśmy nadzieję na odkopanie tunelu.

Niestety mimo przerzucenia kilku ton skał i gruzu skalnego, nie potwierdziły się nasze

przypuszczenia co do lokalizacji tunelu. Sprawa pozostaje otwarta.

Podobnie rzecz się miała z penetracją sztolni o polskiej nazwie Wacław I

(niemiecka nazwa nie jest nam znana). Po wejściu przez szyb wentylacyjny, udało się

nam zbadać jej przebieg na długości około 200 m. Do połowy długości jest ona

obudowana betonem, ciąg dalszy to obudowa ceglana. W części obudowanej cegłą,

około 50 m od przodka, po obu stronach tunelu znajdują się zawały, które prawdo-

podobnie kryją dostęp do dalszych chodników. Zawały są jednak na tyle

niebezpieczne, Ŝe zrezygnowaliśmy z prób dalszej penetracji. Naprawdę nie warto

ryzykować.

KOMPLEKS ZAMKU KSIĄś

Kompleks Zamku KsiąŜ - część naziemna

JeŜeli chodzi o naziemną część kompleksu zamku KsiąŜ, to prace w nim

prowadzono zarówno na terenie zamku, jak i w jego okolicy, w promieniu około

1 km. W zamku prowadzono roboty polegające na przebudowie części

pomieszczeń oraz ich adaptacji do zamierzonych celów. Niestety, w wyniku tej

przebudowy bardzo ucierpiało wyposaŜenie zamku - m.in. w sali Krzywej,

Konrada i w hallu Bolka zerwano zabytkowe plafony i inne ozdoby. W starej

części zamku wzmocniono drewniane stropy, a na piątym piętrze rozpoczęto

przebudowę duŜych sal na mniejsze pokoje, prawdopodobnie dla Ŝołnierzy

pułku ochrony Führera.

Z drugiego poziomu piwnic zamkowych wykuto do pierwszego poziomu

podziemi szyb klatki schodowej. W związku z tymi pracami, w jednym z

pomieszczeń na parterze zamku ustawiono kompresor, niszcząc przy okazji

piękną, zabytkową podłogę pomieszczenia.

Na głównym tarasie przed zamkiem, obok wlotu szybu wentylacyjnego,

zlokalizowano skład materiałów budowlanych, natomiast przed budynkiem

biblioteki zbudowano tajemniczy, Ŝelbetowy zbiornik, w którym, jak mówią

wiadkowie, nawet zimą woda była ciepła. CzyŜby jakieś próby z uranem?

DuŜo powaŜniejsze prace prowadzono w okolicy zamku. Ze stacji kolejowej

Wałbrzych- Szczawienko poprowadzono do kompleksu torowisko kolejki

wąskotorowej, biegnące obok Palmiarni, dzisiejszego parkingu i amfiteatru, do

rejonu podziemi. Obok parkingu na zalesionym wzgórzu zbudowano dwa duŜe

zbiorniki na wodę, zasilane ze studni głębinowych w rejonie Lubiechowa.

Natomiast rejon samego parkingu zajmował obóz koncentracyjny KL

Furstenstein. TuŜ za parkingiem zlokalizowano takŜe duŜą przepompownię.

Jednak zdecydowanie najciekawsza budowla znajduje się na terenie kapliczki

rodu von Hochberg. OtóŜ, obok rozległych piwnic kapliczki wybetonowano duŜą

komorę, do której doprowadzono z powierzchni 9 okrągłych otworów o

rednicy około 500 mm. Otwory dają jednoznaczne skojarzenie, Ŝe

przeznaczeniem budowli była stacja wentylacyjna dla jakiegoś duŜego,

podziemnego obiektu. Z dna komory odchodzą dwie obetonowane studzienki, niestety,

obecnie zagruzowane. MoŜe warto byłoby je oczyścić?

Po drugiej stronie zamku znajdowały się wloty trzech sztolni, toteŜ na platformie

przed sztolniami powstało kilka baraków magazynowych oraz kilka fundamentów

pod urządzenia techniczne. Nieco poniŜej, na zboczu góry, rozpoczęto budowę

niewielkiej oczyszczalni ścieków, od której wykopano rów w kierunku rzeki

Pełcznicy. Przy sztolni nr 4 - znacznie oddalonej od trzech pozostałych - nie ma

adnych budowli. Jest tam natomiast duŜa hałda, sięgająca aŜ do rzeki Pełcznicy.

Po przeciwnej stronie wąwozu znajdują się ruiny zameczku o nazwie Stary KsiąŜ,

wokół którego istnieją ślady po nierozpoznanych pracach. Równie ciekawy jest głęboki

wąwóz rzeki Pełcznicy. W zamierzeniach niemieckich całe zamkowe wzgórze miało

zostać odcięte od świata, a dojazd do zamku moŜliwy tylko poprzez podziemne

tunele. Tunel dla samochodów miał biec od strony Świebodzic, natomiast tunel

kolejowy od strony tzw. Łuku Świebodzickiego. W rejonie tym moŜna znaleźć

pewne ślady po prowadzonych pracach. Są one widoczne m.in. w odsłonięciu,

gdzie przemieszane warstwy ziemi i skał świadczy o ingerencji człowieka w

głąb zbocza.

Kompleks Zamku KsiąŜ - część podziemna

Podziemia pod zamkiem KsiąŜ składają się z nieznanej dokładnie liczby

poziomów wyrobisk. Na dzień dzisiejszy znane są dwa poziomy: pierwszy na głębokości

15 m pod zamkiem i drugi na głębokości 53 m pod dziedzińcem, połoŜonym na

wysokości 399 m n.p.m. Tunele wykute zostały w zlepieńcu kulmowym.

Do podziemi poziomu pierwszego wchodzimy wejściem, znajdującym się na

tarasie bogini Flory. Zaraz za wejściem dostrzegamy wylot strzelnicy wartowni

ochraniającej obiekt. Aby przejść dalej, mijamy wartownię i skręcamy w prawo. Idąc

tunelem mijamy wejście do windy, łączącej poszczególne kondygnacje zamku z

podziemiami oraz szyb klatki schodowej dochodzącej do poziomu piwnic zanikowych.

Nieco dalej drogę przegradza nam zawalisko w tunelu. To zasypana część chodnika,

dochodząca bezpośrednio do głównego szybu zamkowych podziemi, który obecnie jest

całkowicie zagruzowany. Tunel dochodzi do duŜej komory. Z jej dna prowadził,

wspomniany wyŜej, szyb aŜ do podziemi dolnego poziomu. Po drugiej stronie

komory znajduje się jeszcze jedno dojście z tarasu bogini Flory, obecnie

zamurowane. Podziemia poziomu pierwszego mają długość około 80 m, powie-

rzchnię 180 m2 i kubaturę 400 m3.

Podziemia poziomu pierwszego są obecnie całkowicie niedostępne z racji

ulokowania w nich aparatury pomiarowej stacji sejsmograficznej PAN. Jako jedyne

znane obecnie podziemia, posiadają bardzo wysoki stopień wykończenia, co świadczyć

moŜe o wysokim zaawansowaniu budowy tego obiektu. Składają się z czterech sztolni

dolotowych oraz sieci krzyŜujących się ze sobą wyrobisk chodnikowych, które powię-

kszono do rozmiarów hal (5 m wysokości i 5,5 m szerokości). Ponadto w

podziemiach znajdują się cztery całkowicie wybetonowane Komory o wymiarach 13

x 4,5 x 3,8 m. Do podziemi docierają aŜ trzy szyby, Pełniące następujące zadania:

•

szyb nr 1 - o średnicy 5 m - miał pomieścić windę oraz urządzenia

wentylacyjne,

•

szyb nr 2 - o średnicy 3,5 m - słuŜyć miał celom wentylacyjnym, natomiast w

trakcie budowy podawano nim do podziemi beton,

•

szyb nr 3 - o średnicy 0,7 m - wykonany był tylko do podawania betonu.

Podziemia zamku KsiąŜ są doskonałym przykładem na to, jak pra-

wdopodobnie miały wyglądać wszystkie systemy podziemne w Górach Sowich,

gdyby je ukończono.

Ogólna długość tuneli kompleksu wynosi 1 070 m i powierzchnia 4 100 m2, a

kubatura sięga 14 200 m

POZOSTAŁOŚCI

Kompleks schronów w Głuszycy

Pierwszy system wyrobisk zespołu schronowego w Głuszycy odnajdujemy za

Zakładami Przemysłu Włókienniczego nr 2. Tworzą go dwie sztolnie wydrąŜone

w skale gnejsowej. Wloty sztolni znajdują się na wysokości 480 m n.p.m.

Jedyne moŜliwe wejście znajduje się przy drodze, za zakładami. Tunel ma

wymiary 2,5 x 3 m. Od głównego chodnika odchodzą niewielkie wyrobiska

poprzeczne, a po około 100 m sztolnia nr 1 krzyŜuje się ze sztolnią nr 2, pod

kątem prostym. TuŜ przed skrzyŜowaniem, po prawej stronie natrafiamy na trzy

niewielkie, ceglane komory. Znaczna część sztolni nr 1 posiada obudowę z

elbetowych prefabrykatów. Kilkanaście metrów za skrzyŜowaniem, w sztolni

nr 2, wydrąŜono komory na wartownię. W miejscu tym istnieje dziś wielki

zawał, który ciągnie się aŜ do wylotu sztolni nr 2. Całkowita długość wyrobisk

wynosi 240 m, powierzchnia 600 m a kubatura 1800 nr.

Drugi system wyrobisk ulokowano za Zakładami Przemysłu Włókienniczego

nr 1. Zespół ten składa się z dwóch sztolni połączonych wyrobiskami

poprzecznymi. Wiemy o tym dzięki zachowanemu w Urzędzie Gminy w

Głuszycy planowi podziemi, wykonanemu w latach 50. przez Wojsko Polskie

podczas penetracji podziemi. Po spenetrowaniu, wloty do obiektu zostały

wysadzone w powietrze. Dlaczego? Trzeci system składa się prawdopodobnie z

dwóch lub trzech sztolni umiejscowionych na zboczu w rejonie ulicy Kolejowej. Z

powodu zawałów systemie był penetrowany. Ślady po czwartym systemie znajdują się

przy drodze leśnej prowadzącej na Soboń, kilkadziesiąt metrów za trzema stawami W

zboczu góry istnieją dwa wybrania z wysadzonymi rumowiskami skał.

Tunel kolejowy Wałbrzych-Jedlina Zdrój

Na początku XX wieku, pomiędzy Wałbrzychem a Jedlina Zdrój,

powstał

jeden

najdłuŜszych

tuneli

kolejowych

dzisiejszych

ziemiach polskich. Ma długość 1 612 m. W jego skład wchodzą dwa
równoległe

tunele,

połączone

kilkoma

poprzecznymi

chodnikami

technicznymi.  Lewy  tunel  (tak  go  nazwijmy)  posiada  niewielką  komorę
w  której  wykuto  na  powierzchnię  góry  szyb  wentylacyjny  o  głębokości
80 m.

Sprawa jest o tyle waŜna, Ŝe w latach 1944-1945 w lewym tunelu powstał

schron dla pociągów specjalnych. Na długości około 200 m tunel poszerzono i

obudowano Ŝelbetem (cały tunel posiada obudowę ceglano-kamienną). Co

kilkanaście metrów, w bocznej ścianie tunelu, znajdują się wnęki techniczne oraz

wyloty systemu odwadniającego! Wszystko niby pasuje, tyle tylko, Ŝe podobne

tunele-schrony, istniejące w innych miejscach, posiadają znacząco rozbudowane

zaplecze techniczne dla pasaŜerów pociągów, w postaci całych ciągów korytarzy i

pomieszczeń. Natomiast w omawianym tunelu niczego takiego nie ma. Pozostaje

tylko moŜliwość, Ŝe wloty do zaplecza zamurowano. Jest to wielce

prawdopodobne, bowiem z tunelem i jego okolicą związana jest sprawa centrali

telekomunikacyjnej o kryptonimie S3 Rüdiger. Jej lokalizację w rejonie tunelu

potwierdzają niemieckie dokumenty, natomiast w terenie nie ma po niej śladu.

ciślej mówiąc, ślad jest, tyle tylko, Ŝe bardzo enigmatyczny. W 1996 roku w

wyniku prac terenowych udało się nam odkryć bardzo interesujący tunel,

zakończony komorą z zalanym szybem, prowadzącym prawdopodobnie do centrali

i zaplecza technicznego schronu dla pociągów. W lecie 1997 roku nurkowie, bada-

jący szyb, potwierdzili połączenie szybu z niewiadomymi wyrobiskami, które

kierują się prosto w stronę tunelu.

Inne

Poza wymienionymi wcześniej podziemiami w Głuszycy oraz

tunelem-schronem, na interesującym nas terenie znajduje się wiele

innych, nie związanych z II wojną światową obiektów podziemnych.

Są to następujące budowle:

•

„Silberloch" - kopalnia srebra na Przełęczy Walimskiej,

•

tzw. sztolnia uranowa na zboczu StraŜowej Góry,

•

kopalnia węgla kamiennego koło Sierpnicy,

•

nieznane z nazwy wyrobiska kopalniane w Jedlinie Zdroju,

•

sztolnia poszukiwawcza w rejonie Lasocina,

•

tajemnicze obiekty podziemne na południowo-wschodnich zboczach

masywu Wielkiej Sowy - prawdopodobnie kopalnie rud srebra,

•

kopalnie rud srebra w Złotym Lesie,

•

kopalnia barytu w Bystrzycy Górnej,

•

kopalnie barytu „Augusta" w Kamionkach,

•

sieć wyrobisk pokopalnianych zagłębia węglowego Wałbrzych--Nowa

Ruda-Jugów-Jedlina.

Na tym kończę prezentację podziemnych labiryntów Gór Sowich. Przedstawiłem

Państwu wszystkie poznane przez nas obiekty, choć zdaję sobie sprawę, Ŝe jest to

zaledwie część z tego, co naprawdę kryją Góry Sowie.

Wszystkie opisane podziemia są w dobrym stanie górniczym, z wyjątkiem podziemi

Sokolca, wykutych w kruchym piaskowcu.

Nieco inaczej przedstawia się sprawa z budowlami naziemnymi. Przez

wszystkie powojenne lata były one naraŜone na działanie róŜnych czynników

atmosferycznych oraz na niszczycielskie czyny miejscowej ludności, która dokonała

wielu powaŜnych zniszczeń. Dziś większość jest w stanie ruiny. Oparły się

jedynie masywne, Ŝelbetowe bunkry i fundamenty urządzeń technicznych. Najgorzej

wyglądają budowle ceglane, zdewastowane całkowicie w wyniku odzyskiwania

z nich cegieł i innych prefabrykatów. Obiekty naziemne stoją dziś opuszczone i

zapomniane, rosną na nich małe drzewa, krzaki i wszechobecny mech, przez co

proces niszczenia przebiega znacznie szybciej. Pocieszającym jest fakt, Ŝe

zaplanowano oczyszczenie wszystkich obiektów z roślinności i odpowiednie

oznakowanie całego terenu tak, aby kaŜdy mógł bez przeszkód dotrzeć do tych

ciekawych i unikatowych przykładów niemieckiej myśli technicznej i

budownictwa fortyfikacyjnego z okresu II wojny światowej.

W pracach badawczych na terenie S3 Riese brali udział:

Jacek Duszczak

Andrzej Hercuń

Dariusz Korólczyk

Mariusz Mirosław

Piotr Rodziewicz

Paweł Rodziewicz

Andrzej Stasiak

Robert Stonkus

Grzegorz Urbański

Tomasz Witkowski

Andrzej Wojtoń

Piotr Zagórski

oraz

MARIUSZ ANISZEWSKI

Uczestniczyło w nich takŜe kilku innych naszych kolegów, którzy

dorywczo, w miarę moŜliwości, pomagali nam przerzucać tony skalnego gruzu

w poszukiwaniu nowych tuneli.

CZĘŚĆ VI

PO WOJNIE

12 stycznia 1945 roku ruszyła ofensywa styczniowa, której rozwój znacząco wpłynął

na sytuację militarną na Dolnym Śląsku. Po dwóch tygodniach walk armie sowieckie

znalazły się w samym sercu Śląska, zajmując go bez większych kłopotów. Dalej uderzenie

sowietów skierowane zostało na linię Odry i główne miasta: Opole, Wrocław, Głogów

i Brzeg. Po sforsowaniu rzeki - 16 lutego 1945 roku - armie sowieckie rozpoczęły jedną

z ostatnich, wielkich operacji ofensywnych tej wojny - operację berlińską -

zapominając jakby o Dolnym Śląsku. JeŜeli bowiem nie liczyć walk o Wrocław, to na

terenie tym panował niczym niezmącony spokój. Działo się tak aŜ do dnia rozpoczęcia

operacji opolskiej - 15 marca 1945 roku - bowiem dopiero wtedy jednostki Armii

Czerwonej wkroczyły na dolnośląską ziemię, walcząc o jej zdobycie. 8 maja 1945

roku wojska 59 armii gen. Iwana Korownikowa realizując zadania operacji praskiej i

prowadząc walki w Kotlinie Kłodzkiej sforsowały Góry Bystrzyckie i zajęły ostatnie

tereny Dolnego Śląska. Dwa dni później oddziały 21 armii I-go Frontu Ukraińskiego

zdecydowanym rajdem zajęły bez walk Świdnicę, Wałbrzych i tereny wokół tych miast.

Nikt nie bronił powstałej tak wielkim wysiłkiem Wielkiej Budowy, nikt nie bronił

Walimia, Głuszycy, setek ton specjalistycznego sprzętu, maszyn, miejscowej ludności...

Rosjanie dostali wspaniały prezent. Czy władze sowieckie zdawały sobie sprawę z tego,

co wpadło im w ręce? Nie wiadomo. Wszystko wskazuje na to, Ŝe nie bardzo, jako Ŝe

schrony, tunele, porzucona broń i ogólny bałagan napotykano na kaŜdym pobojowisku.

Tak więc i w tym przypadku nie robiono sensacji. Skupiono się głównie na dostarczaniu

(z inicjatywy więźniów) powstałym szpitalom wszelkiego rodzaju lekarstw, Ŝywności i

wyposaŜenia. W szpitalach tych umieszczono wszystkich więźniów, którzy przetrwali

sowiogórskie piekło i w większości znajdowali się na krawędzi śmierci. Niestety, mimo

starań lekarzy sowieckich oddelegowanych do tej pracy wielu byłych więźniów

niedługo cieszyło się wolnością. Miesiące morderczej pracy, chorób, bicia,

głodzenia zrobiły swoje. Wiele sowiogórskich tajemnic zabrali ze sobą do grobu ci

nieszczęśnicy. Poza wsparciem dla szpitali, władze sowieckie rozpoczęły takŜe

tworzenie „polskiej" administracji, MO, SB oraz pomagały polskim osadnikom

w przejmowaniu majątków po wysiedlanych sukcesywnie Niemcach.

Jednak powoli sytuacja zaczęła ulegać zmianie. Sowieci juŜ wiedzą co działo

się w Górach Sowich. Rozpoczynają akcję. Specjalne oddziały wojska wybrane

ze składu 59 i 21 armii ogólnowojskowej przeczesują rejon Wielkiej Budowy

w poszukiwaniu ukrytych dóbr materialnych, pobierają próbki ziemi, aby

ustalić w niej zawartość rudy uranu, starają się dotrzeć do wysadzonych

podziemi. Mimo Ŝe przedsięwzięcia te kończą się niepowodzeniem, akcja trwa

nadal i polega na regularnej grabieŜy sprzętu technicznego oraz materiałów

budowlanych pozostawionych na budowie. Dzień i noc na wschód podąŜają

transporty cementu, cegieł, stali, rozebranych torów kolejki wąskotorowej,

instalacji elektrycznej, wszelkiego rodzaju maszyn oraz tego wszystkiego, co dla

wyzwoleńczej Armii Czerwonej i ludu uczciwie pracującego przedstawia

jakąkolwiek wartość. Aby w pełni ukazać jak wyglądała ta akcja przyjrzyjmy

się raportowi S. Styczyńskiego (pełnomocnika Ministerstwa Kultury i Sztuki

d/s rewindykacji dóbr zrabowanych w Polsce) dotyczącemu postępowania

Sowietów na zamku KsiąŜ:

„(...) gospodarka Rosjan przez cały 1945 rok, jeŜeli chodzi o

ruchomości zamku polegała głównie na przygodnym wywoŜeniu

rzeczy cenniejszych, co jednak nie miało charakteru zor-

ganizowanej akcji. WywoŜono meble, dywany, obrazy, rzeźby itd.

Dopiero w styczniu 1946 roku zjechała komisja złoŜona z

wyŜszych oficerów kwatery marszałka Rokossowskiego, która

dokonała przeglądu całości... W kilka dni później rozpoczął się

zorganizowany wywóz na wielką skalę, który w lutym objął

bibliotekę, w marcu i kwietniu resztę ruchomości. W maju w

barbarzyński sposób zniszczono resztę pozostałych ruchomości

dokładnie łamiąc wszelkie meble, wyrąbując drzwi, okna,

wyrywając parkiety, boazerie i malowidła tak, Ŝe wnętrza

kompletnie spustoszone przedstawiają stan kompletnej ruiny,

szczęśliwie jak dotąd chronionej przez nieuszkodzony dach. W

tym stanie zamek został w początkach czerwca przekazany

władzom polskim".

Podobny los spotkał dziesiątki innych zamków, dworków i pałaców Dolnego

ląska, bowiem nowa władza nie znała litości. Ucierpiał bardzo wysoko rozwinięty na

tych terenach przemysł oraz komunikacja Właśnie wtedy demontuje się i wywozi do

Rosji jedną linię torów z odcinka Wrocław-Zgorzelec. Wtedy teŜ doprowadza się do

ruiny dolnośląski przemysł, przez rabunek i dewastację o jakiej świat nie słyszał.

Razem z Sowietami rabunek prowadzą setki band szabrowników kradnących to

wszystko, czego nie wywiozła Armia Wyzwoliciela. Szczególnie tragicznie los

obchodzi się z Wielką Budową która przeŜywa prawdziwy najazd złodziei oraz

„legalnie" działających firm, zajmujących się odzyskiem materiałów budowlanych. InŜ.

I. Gisges wspomina:

„Przypomniały mi się lata 1945-47 kiedy to na własną rękę

organizowałem wyjazdy do najrozmaitszych zakamarków, opuszczonych

zamków, dziwnych schronów, podziemi, a nawet starych stodół zapchanych

róŜnymi materiałami. Pracowałem wtedy w energetyce w Wałbrzychu,

a zapasów było brak. Walim stanowił wtedy kopalnię materiałów i

urządzeń nie tylko dla energetyki. Przywieźliśmy stamtąd m.in. kilka

samochodów samych tylko izolatorów, niezliczone ilości Ŝelaza

profilowego i rur kamionkowych...".

A oto jak pamięta te lata pan A. Śleziak z Gliwic:

„W miejscowości Jugowice natrafiliśmy na wykopany otwór

imitujący budowę szybu wentylacyjnego, tu znów kupa Ŝelastwa i

materiałów, w szopie kilkadziesiąt silników elektrycznych,

niezabezpieczony

magazyn

wszelkich

typów

amunicji.

Tam

urządziliśmy sobie strzelanie z Panzerfaustów. Stwierdzam, Ŝe

otwór ten był juŜ częściowo zasypany prawdopodobnie przez

wysadzenie dynamitem. Podobnie za fabryką lniarską w Walimiu

był wybudowany duŜy schron (!) obok stosy amunicji, granatów,

Panzerfaustów. AŜ strach ogarnia na myśl, Ŝe podpali to ktoś niepowołany.

A dostęp ma kaŜdy".

Ziemie te faktycznie nie naleŜały do najspokojniejszych. Jeszcze w latach

1947-1948 nocami słychać było strzały i stłumione odgłosy eksplozji. Jest wielce

prawdopodobne, Ŝe walimskie podziemia mogły słuŜyć przez jakiś czas za

kryjówkę bandom Werwolfu. A trzeba nam wiedzieć, Ŝe w powiecie wałbrzyskim

działała jedna z najliczniejszych grup Werwolfu, licząca około 150 osób. Jej

dowódcą był esesman Zoeffer, a dzieliła się na: Stadtgruppe - dowódca Alfred

Kramer, Kreisgruppe - dowódca Helmuth Nowak i Panzergruppe - dowódca

Elsner, która dokonywała wszelkich akcji dywersyjnych. Dla porównania

działająca w powiecie jeleniogórskim grupa Paula Schmidta liczyła około 20

osób, a grupa Karla Christiana operująca w powiecie bystrzyckim aŜ 7 osób.

O tym jak wyglądała Wielka Budowa w 1947 roku moŜemy dowiedzieć się z

serii artykułów Zbigniewa Mosingiewicza zamieszczonych w Słowie Polskim:

„Samo rozrzucenie wejść daje pojęcie o ogromie podziemnego

miasta. Nie jest ono dotychczas w dostateczny sposób zbadane.

Mieszkańcy Głuszycy często na własną rękę udają się na

poszukiwania rzekomo ukrytych tam skarbów, ale w swych

wędrówkach dochodzą jedynie do głównego tunelu. Bocznych

tuneli nikt dotychczas nie zbadał. Przygodnych poszukiwaczy

skarbów odstraszają groźne bunkry i pogłoski o zaminowaniu

przejść".

Dobiegają końca burzliwe lata 40. Podziemia są juŜ lepiej znane. Armia

Czerwona nie znalazła w nich złota ani uranu i w efekcie straciła nimi

zainteresowanie. Nie stracili go natomiast szabrownicy. Nieprzerwanie penetrują

podziemia, wywoŜąc z nich wszystko, co tylko da się oderwać, odkuć, podnieść

i wyciągnąć na powierzchnię. PrzecieŜ złom jest w cenie. Jednak poza nimi

niewielu jest śmiałków gotowych zmierzyć się z Olbrzymem, i tylko czasami

komendanci okolicznych posterunków MO polecali wysadzić wejście do tego

czy innego tunelu lub szybu, czego domagali się mieszkańcy, poniewaŜ ginęło

im pasące się tam bydło, a dzieciaki wracały do domów,.. uzbrojone po zęby w

znalezione w podziemiach pistolety maszynowe i panzerfausty...

Pojawiają się w końcu pierwsze osoby próbujące rozwikłać tajemnicę

„walimskich podziemi". W lecie 1947 roku do Walimia przybywa ppor. Radek,

który wraz z trzema kompanami prowadzi oględziny budowy. Jednak ppor

Radek znika tak nagle, jak się pojawia. Tajemnica nadal pozostaje tajemnicą.

Jakby na zakończenie tragicznej dekady lat 40., w 1948 roku w niewyjaśnionych

okolicznościach wylatuje w powietrze jedno z wejść do podziemi Sokolca, co

jeszcze bardziej utajnią ten kompleks.

Czas szybko mija, nie przynosząc przez następne kilka lat nic nowego. Dopiero

w sierpniu 1954 roku na terenie Gór Sowieh pojawia się kilkuosobowa grupa

wojskowych dokonując m.in. inwentaryzacji sztolni nr 2 w kompleksie Jugowice. To

właśnie tej grupie zawdzięczamy błędnie wykonany plan tych podziemi, wokół którego

narosło tyle nieporozumień i legend. Sześć lat później w Górach Sowich znowu pojawia

się wojsko. Niestety, me udało się nam ustalić, jaka ekipa działała na tym terenie i czego

dokonała, za to o wiele więcej wiemy o poczynaniach następnej ekipy. Ta zawitała na te

tereny 23 lipca 1964 roku.

Wyprawą GKBZHwP kierował dr Jacek Wilczur, a miała za zadanie ostateczne

rozwiązanie zagadki walimskich lochów oraz zebranie materiału dowodowego o

zbrodniach hitlerowskich na tym terenie. W wyniku zakrojonych na szeroką skalę prac

ekipie dr Wilczura udało się zinwentaryzować wszystkie główne kompleksy budowy

oraz zebrać wiele dowodów zbrodni popełnionych przez SS. Do najbardziej obcią-

ających dowodów naleŜą niewątpliwie odkryte w kilku miejscach masowe groby

więźniów, którzy zginęli przy budowie Olbrzyma oraz zeznania naocznych świadków

zbrodni. Oto co powiedział sam dr Wilczur śołnierzowi Polskiemu w kilka dni po

zakończeniu wyprawy:

„Wyprawa w Góry Sowie wzbogaciła naszą wiedzę o

hitlerowskim systemie eksploatacji sił więźnia, wzbogaciła naszą

wiedzę o sposobach technicznych eksterminacji. (...) Góry Sowie

to klasyczny przykład współpracy kapitału i przemysłu

niemieckiego z SS. (...) Świadkowie obliczają Ŝe przy budowie

labiryntów i urządzeń obronnych zatrudnionych było około 45 firm.

Istnieją jednak dowody, które pozwalają przypuszczał, Ŝe ta, w

Górach Sowich przygotowywano kwaterę Hitlera i kwaterę dla

OKW. We wszystkich wsiach i osadach, w których prowadzono roboty

tunelowe, drąŜono góry i budowano naziemne urządzenia

obowiązywał zakaz przyjmowania gości z zewnątrz, choćby nawet z

sąsiedniej wsi. Chodziło o zachowanie najściślejszej tajemnicy".

NaleŜy tutaj dodać, Ŝe to właśnie dr Wilczur „odkrył" dla historii tego terenu panów

Heina i Schneidera - Niemców zamieszkałych w Jugowicach, których zeznania

okazały się bezcenne przy odtwarzaniu wyglądu budowy i warunków na niej

panujących. Niestety do wielu rzeczy nie udało się im dotrzeć, a to za sprawą

bardzo złej atmosfery panującej w otoczeniu wyprawy. Jest prawie pewne, Ŝe

poczynaniami członków wyprawy interesowało się KGB i SB, co bardzo

utrudniało wszelkie prace. Właśnie za sprawą KGB nie doszło do skutku plano-

wane rozkopanie jednego z zawałów i penetracja podziemi leŜących za nim.

Właśnie za sprawą KGB i SB atmosfera w Górach Sowich popsuła się do tego

stopnia, Ŝe zainteresowanie Wielką Budową znikło na kilka lat. Walerian

Skrzypczak tak oto wspomina:

„Pamiętam, Ŝe w listopadzie 1943 roku przywieziono na stację w

Walimiu transport więźniów w pasiakach z jakiegoś obozu, ale z

jakiego nie wiem. Wagonów tych było 5. Ilu więźniów

przywieziono równieŜ dokładnie nie wiem. Więźniowie ci zaczęli

budować baraki najpierw w Walimiu a później w Jugowicach.

Więcej transportu koleją z więźniami do pracy w Walimiu nie

przychodziło. Z opowiadań Niemców zamieszkałych wtedy w

Walimiu, którzy kontaktowali się z pracownikami OM wiem,

e ogółem miało być tam zatrudnionych co najmniej 38 tys.

ludzi. Kierownictwo tej budowy mieściło się w Jedlince w zamku,

i chyba ono tylko mogło być zorientowane jakiego rodzaju miały

być te budowle i czemu miały słuŜyć. Sami Niemcy snuli róŜne

domysły na temat prowadzonych prac w głębi gór, jedni mówili,

e miała to być jakaś fabryka prochu a inni, Ŝe miała to być

kwatera główna Hitlera, poniewaŜ do Walimia przyjechali wtedy

gestapowcy z Kętrzyna, gdzie poprzednio taka kwatera się

mieściła. Z niedoŜywienia i złych warunków higienicznych

wybuchł wśród więźniów tyfus i na ten tyfus zmarło około 700

osób a na cmentarzu w Walimiu znajdują się trzy masowe

groby, w których pochowano zmarłych. Pracowali takŜe w

Walimiu jeńcy włoscy, których zmarło około 22 osoby.

NiezaleŜnie od tego pracowali tam takŜe cywilni robotnicy z OT a

takŜe cywilni robotnicy włoscy, minerzy którzy wysadzali

chodniki w skałach. Główny obóz więźniów zatrudnionych przy

budowach w Walimiu, znajdował się w Jugowicach, które za

czasów niemieckich nosiły nazwę Hausdorf. Obóz ten znajdował

się w rejonie ul. Górnej w Jugowicach. Był takŜe obóz więźniarski

w Olszyńcu oraz obóz w Klocach. Prace były ściśle izolowane, na

drogach wiodących do góry, gdzie prowadzono roboty, stały

tablice ostrzegawcze, groŜące karą śmierci za wejście na teren

budowy. Niemcy mówili takŜe, Ŝe w Głuszycy istniało

krematorium, ale ,gdzie nie wiem. Mój pracodawca Szymura nie

mówił mi nigdy o tym, aby malował jakieś kotły wewnątrz

pomieszczeń zbudowanych wewnątrz góry".

Latem 1972 roku w Walimiu pojawił się pchor. Jerzy Cera Dysponując

ludźmi i sprzętem, rozpoczął dokładne badania nad walimskimi podziemiami.

Przez kolejnych pięć lat Jerzy Cera przybywał w Góry Sowie i prowadził

inwentaryzację budowy. Owocem tych wypraw stała się obszerna praca

dyplomowa, która bardzo dokładnie, jak na owe czasy, przedstawiała wygląd

budowy oraz problematykę więźniów pracujących w jej kompleksach. Poza tym

Jerzy Cera zainteresował się szczególnie kompleksem Jugowice, gdzie teŜ

rozpoczął prace ziemne. Niestety, nie udało mu się odkryć Ŝadnych rewelacji i

poza inwentaryzacją kompleksu nic nowego nie odkrył.

Minął rok od zakończenia ostatniej wyprawy Jerzego Cery. Jest upalne lato

1976 roku gdy na horyzoncie pojawia się kolejna ekipa pragnąca zmierzyć się z

Olbrzymem. Ekipą, w skład której wchodzą studenci Politechniki Wałbrzyskiej,

kieruje Piotr Kruszyński, późniejszy pracownik Centralnego Archiwum Gross

Rosen, autor wielu prac o Górach Sowich. Ponadto w składzie ekipy znajdują się

jeszcze dwaj interesujący ludzie: Tadeusz Słowikowski i Andrzej Nowicki,

których chyba nie trzeba przedstawiać. Działania ekipy ograniczają się w zasadzie

do dokładnego zbadania podziemi i przekopania zawałów w nich występujących,

co udaje się tylko częściowo. Po dokładnej inwentaryzacji budowli naziemnych,

ekipa podjęła próbę przekopania zawału przy wlocie sztolni nr 3 w kompleksie

Soboń. Próba zakończyła się w zasadzie sukcesem, gdyŜ po wykonaniu szybu

udało im się dotrzeć do kilkunastometrowego odcinka chodnika, zakończonego

zawałem. Zawału jednak nie udało się juŜ sforsować. Jest to zawał o tyle ciekawy,

e wchodzą w niego poderwane wybuchem tory kolejki oraz przewody

elektryczne. W następnym roku ekipa, która została nazwana Grupą Badawczą

Góry Sowie, w takim samym składzie jak rok wcześniej, Podjęła jeszcze jedną

próbę rozebrania zawału w kompleksie Soboń - tym razem na zawalonym

odcinku sztolni nr 2. Po wykopaniu szybu, udało się nim dotrzeć do zawalonej

części chodnika. Niestety, Ŝadnych rewelacji nie odkryto. W trzecim roku

prowadzenia badan na terenie pór Sowich, ekipa Piotra Kruszyńskiego stanowiła

juŜ powaŜny zespół badawczy. W jego skład wchodzili studenci Politechniki

Wałbrzyskiej, górnicy i ratownicy z Wałbrzycha, przedstawiciele LOK, delegat

Zakładu Medycyny Sądowej z Krakowa oraz studenci AGH. Wykonali szereg badań

na terenie zamku KsiąŜ, stwierdzając w okolicach wiele anomalii geofizycznych

wskazujących na istnienie podziemnych próŜni, czyli pomieszczeń, korytarzy lub

tuneli, o których dotychczas jeszcze nie wiedziano. W tym samym czasie na

terenie stacji kolejowej w Głuszycy, podczas wykopu pod wodociąg, natrafiono

na drewniane paki z nieheblowanych desek. Było ich 18. Wkrótce okazało się, Ŝe

nie są to paki lecz trumny, zbijane z materiału jaki był pod ręka. Na zakończenia

działalności podjęto jeszcze próbę rozkopania jednego z zawałów. Podstawiono

koparkę, jednak po paru godzinach pracy, natrafiono na caliznę skalną, ponad

wszelką wątpliwość nie tkniętą ani świdrem ani oskardem.

Niestety, był to ostatni rok działalności Grupy Badawczej Góry Sowie. Na

placu boju pozostał w zasadzie tylko Piotr Kruszyński, który nadal prowadził

prace badawcze i zbierał materiały o sowiogórskiej budowie. Związane to było z

jego zajęciem, poniewaŜ po zakończeniu studiów rozpoczął pracę w C. A. Gross

Rosen w Wałbrzychu. Jego wieloletnia praca zaowocowała w 1989 roku

wydaniem przez C. A. Gross Rosen broszury pt.: Podziemia w Górach Sowich i

Zamku KsiąŜ, która jest bardzo konkretnym, pobawionym sensacji i fantazji

wydaniem prezentującym stan badań podziemi aŜ do 1989 roku.

W Górach Sowich próbowała swych sił jeszcze jedna grupa. Latem 1985 roku

ekipa pod przewodnictwem pana L. Krzyścina, rozpoczęła pracę przy zawale na

wlocie sztolni nr I w kompleksie Włodarz. Po wykonaniu głębokiego przekopu

prace przerwano ze względu na obsuwanie się skał ze zbocza połoŜonego nad

wlotem sztolni.

W roku 1991 podjęto jeszcze jedną próbę zgłębienia tajemnic budowy.

Prowadzono prace wykopaliskowe na jednym z zawałów w kompleksie Głuszyca

oraz poszukiwano masowych grobów w rejonie Kole. Wyniki badań pozwalają

przypuszczać, Ŝe w pobliŜu KL Dörnhau w Kolcach znajduje się kilka

nieznanych, masowych grobów. Sprawa wymaga dalszych prac terenowych.

Jak zeznaje Kazimierz Fedorowicz:

„W Walimiu mieszkam od początku 1947 roku. W owym czasie przed

tunelem w Walimiu przy ulicy 1-go Maja stały obrabiarki róŜnego rodzaju.

M.in. rozpoznałem kolosa-betoniarkę sporo narzędzi, wewnątrz

znaleźliśmy dwa motory dieslowskie masę drutu zbrojeniowego i masę

drewna. Do wewnątrz wchodziło się po torach wąskotorówki. Od

Niemców w cywilu niczego nie moŜna się było dowiedzieć. Nigdy

nikt w okresie moich 19 lat pobytu tutaj nie wpadł na minę, nie

słyszałem aby komukolwiek cos się stało. Od pana Stroińskiego,

mieszkańca Walimia, słyszałem, Ŝe w lochach zamku

hitlerowskiego są pancerne drzwi, których nie moŜna otworzyć. Nie

pamiętam kto, ale jeszcze inna osoba takŜe powiedziała mi o tych

drzwiach".

Wczesną wiosną 1992 roku powstała Sowiogórska Grupa Poszukiwawcza

KRET, która zajęła się odkrywaniem tajemnic Gór Sowich.

PoniŜej przedstawiam krótki opis wszystkiego, co udało się nam odkryć przez

4 lata działalności:

•

czerwiec-sierpień 1992 - prace przy odkopaniu i inwentaryzacji sztolni nr 3

w kompleksie Osówka,

•

sierpień-paździemik 1992 - inwentaryzacja Olbrzyma,

•

24 października 1992 - odkopanie i inwentaryzacja sztolni nr 1 i 3 w

kompleksie Jugowice Górne,

•

31 października 1992 - odkopanie i inwentaryzacja sztolni nr 2 w

kompleksie Jugowice Górne,

•

styczeń-luty 1993 - prace w kompleksie Rzeczka, gdzie po oczyszczeniu

zawału na przedłuŜeniu sztolni nr 1 wyjaśniamy kolejną zagadkę; stwierdzamy

ponad wszelką wątpliwość, Ŝe zawał kończy się przodkiem, a nie jak wielu

uparcie twierdziło dalszym ciągiem korytarza, do których, co ciekawe,

niejeden z nich kiedyś wchodził,

•

luty-czerwiec 1993 - inwentaryzacja Olbrzyma,

•

czerwiec 1993 - realizacja dla potrzeb TVP SA filmu o Górach Sowich,

•

lipiec 1993 - rozkopanie zawału przy sztolni nr 7 w kompleksie Jugowice

Górne,

•

lipiec-październik 1993 - prace przy zawale sztolni nr 6 w kompleksie

Jugowice Górne,

•

listopad 1993 - odkopanie szybu w kompleksie Jugowice Górne,

•

grudzień 1993 - marzec 1994 - prace na zawale w kompleksie

Włodarz,

•

marzec-kwiecień 1994 - prace poszukiwawcze na terenie kompleksu Wielka

Sowa,

•

kwiecień 1994 - pierwsze prace przy sztolni nr 4 w kompleksie

Jugowice Górne,

•

kwiecień-maj 1994 - prace przy uskoku w kompleksie Osówka,

•

24 wrzesień 1994 - odkopanie sztolni nr 4 w kompleksie Sokolec,

•

kwiecień-maj 1995 - ostateczne odkopanie sztolni nr 4 w kompleksie

Jugowice Górne,

Warto dodać, Ŝe system ten badany był juŜ w 1954 roku przez nieznaną ekipę wojskową. Wykonała ona

błędnie plan tych podziemi, co doprowadziło w następnych latach do powstania wielu wręcz fantastycznych

•

lipiec 1995 - odkopanie pancernych drzwi oraz dalsze prace na zawale przy

sztolni nr 6 w kompleksie Jugowice Górne, niestety ciągle bez rezultatu,

•

wrzesień 1995 - działalność SGP KRET zostaje zawieszona.

Po zawieszeniu działalności powstała nowa grupa badawcza o nazwie

THROLL. Z waŜniejszych osiągnięć tej grupy mogę wymienić:

•

wrzesień-listopad 1995 - prace przy starych kopalniach srebra na Wielkiej

Sowie. Pierwsza informacja o tzw. „CENTRUM",

•

marzec-sierpień 1996 - prace badawcze w rejonie lokalizacji centrali

telefonicznej „Rüdiger", m.in. odkrycie tunelu z szybem (niestety zalanym),

wgląd w tajne plany kompleksu Włodarz.

•

wstępne badania terenowe (odkop zawału) na terenie fabryki w Miłkowie,

•

lato-jesień 1997 - prace na Siłowni w kompleksie Osówka,

•

jesień-zima 1997 - prace badawcze w podziemiach Osówki (m.in. prace na

betonowej hali,

•

18 stycznia 1998 - penetracja dotychczas niedostępnej drugiej wartowni,

•

wiosna 1998 - wznowione zostają prace badawcze w kompleksach Osówki i

Jugowic Górnych,

•

druga (konkretna) wzmianka o „CENTRUM",

•

maj-czerwiec 1998 -prace przy „tajemnicach" Kasyna,

•

czerwiec-lipiec 1998 - prace badawcze na sztolni nr 4 w kompleksie

Jugowice Górne.

historii, dotyczących kształtu i zawartości tuneli.

CZĘŚĆ VII

ZAGADKI

chwili, gdy

Wilhelm

Keitel podpisywał

akt bezwarunkowej

kapitulacji Trzeciej Rzeszy, w ludzkich umysłach zaczynały powstawać

pierwsze opowieści o Górach Sowich i ich tajemnicach. W myśl

załoŜenia, Ŝe to, co jest nieznane, musi być tajemnicze i nieprawdo

podobne, wymyślano róŜne nowe teorie o wielokilometrowych korytarzach,

podziemnych

komnatach

pełnych

złota

kosztowności

oraz

o przeznaczeniu „Wielkiej Budowy". W poniŜszym rozdziale zebrane

zostały wszystkie znane nam historie dotyczące sowiogórskich pod

ziemi.

"Było ich trzech: dwóch esesmanów i cywil. Kazali mu się

natychmiast ubierać i iść z nimi. Przed domem czekał samochód.

Jeszcze na progu zawiązali mu oczy, a mimo to ostrzegali - jeśli

otworzysz oczy śmierć!!! JuŜ po kilku minutach pełnej ostrych

zakrętów jazdy wiedział, Ŝe udaje się gdzieś w otaczające Walim

góry. Samochód stanął, uniosło go kilka par rąk. PołoŜono go na

drewnianej podłodze. Po chwili podłoga drgnęła. Jechali nowym

samochodem. W końcu samochód zatrzymał się, kazano mu

wysiąść. Dwóch ludzi wzięło go pod ręce, szli długo, a za

kaŜdym krokiem robiło się coraz zimniej. Pod stopami była

gładka, betonowa powierzchnia. Gdy odwiązali mu oczy

stwierdził, Ŝe znajduje się w jakimś podziemnym tunelu

wyposaŜonym w wiele skomplikowanych urządzeń techni-

cznych. Kazano mu poddać konserwacji i wybielić duŜy kocioł.

Praca trwała trzy dni, a przez cały czas pilnowało go dwóch

esesmanów. Nie wolno mu było rozmawiać ani patrzeć na

przechodzących obok ludzi. Po trzech dniach SS z tym samym co

poprzednio ceremoniałem odwiozło go do domu".

To relacja Polaka, mieszkającego w czasie wojny w Walimiu. Nasuwa się tylko

jedno pytanie - gdzie znajdują się owe opisywane przez niego podziemia?

„Opowiadał mi pewien felczer, Niemiec, Ŝe jednej nocy

przyprowadzono do niego kilku wynędzniałych więźniów. Ludzie ci

byli potwornie owrzodzeni, a właściwie były to ślady jakiś

ogromnych poparzeń skóry".

Felczer nie rozpoznał choroby. Dziś po tylu latach, po doświadczeniach Hiroszimy -

mówi pan Trelak - podejrzewam, Ŝe były to objawy choroby popromiennej. CzyŜby

jednak bomba atomowa?

InŜ. Anthon Dalmus - główny energetyk budowy, budowniczy umocnień Wału

Atlantyckiego, wyrzutni V-l oraz kwatery wodza w Kętrzynie - wspomina o 70

wagonach dziennie, które przywoziły setki maszyn. Jedno jest pewne, Ŝe nie były one

potrzebne rzekomemu miasteczku hitlerowskiemu, wykutemu w górach. Na rzucone

pytanie: Czy plotki na temat mającego tu powstać atomowego miasteczka

podziemnego to prawda? Czerwona twarz Dalmusa robi się blada, a szare,

stalowe oczy przykrywają się powiekami. Łapie się za twarz nerwowym ruchem i

dopiero po chwili zaczyna mówić: Nie to nie jest prawda, plany podziemnego miasta

widziałem w głównym biurze OT w Berlinie i mogę na to przysiąc.

W jakim zatem celu na budowie zuŜyto ponad 400 km kabli energetycznych o

grubości od 60 do 120 mm? Dalmus, inŜynier przecieŜ, mówi, Ŝe takich kabli

jeszcze w swym Ŝyciu nie widział!!!

Pan Czesław S. z Bytomia wspomina:

„Pracami kierowały trzy firmy. Esesmani pokazywali na północny-

zachód i mówili, Ŝe za tymi górami jest Waldenburg, a za nimi wielki

zamek,

którym

mieści

się

ich

kwatera.

Mówili, Ŝe od tego zamku do naszych sztolni prowadzi betonowy tunel,

którym jeździ kolejka z wagonikami, Tą kolejką

przyjeŜdŜają

nich na inspekcję ich szefowie".

A z naszej strony wypada dodać, Ŝe jeŜeli pan Czesław S. mówi prawdę, to

dotarcie do takiego tunelu będzie prawdziwą rewelacją. Z drugiej jednak strony,

wydaje się mało prawdopodobne istnienie aŜ tak długiego tunelu - w końcu to

ponad 20 km! Znane jest wprawdzie zeznanie jednego z więźniów, który pod

koniec wojny szedł do pracy na przodek, znajdujący się ponad 3 km wewnątrz góry,

ale 20 km to juŜ chyba lekka przesada. Drugi powód negujący moŜliwość istnienia

takiego chodnika, to czas potrzebny na wykonanie tunelu o długości 20 km.

Przy siedmiu metrach postępu prac dziennie, to około... 8 lat. Tak więc

wszystko jest chyba jasne?

„W grudniu 1944 roku zapędzono nas do niezwykle cięŜkiej

pracy. Nosiliśmy olbrzymie, ponad dwustukilogramowe rury, z

których układano rurociąg. Później dowiedzieliśmy się, Ŝe

Niemcy tą drogą tłoczą w głąb tuneli płynny beton. Rurociąg

pracował dzień i noc".

W ten sposób powstały w głębi lochów, opisywane juŜ, potęŜne bunkry, które

dzisiaj... nie istnieją. Gdzie zatem szukać tych wielkich budowli? W którym

kompleksie jest zawał tarasujący drogę do nich? Czy na Włodarzu? A moŜe na

Mosznie? A moŜe w końcu na Wielkiej Sowie? Kto wie?

„Było to na krótko przed zakończeniem wojny. Po zapadnięciu

zmroku na ulicach Walimia pojawiły się patrole złoŜone z SS i

SD. TuŜ przed jedenastą rozległ się warkot silników. Na ulicy

pojawiła się jadąca z duŜą prędkością kolumna cięŜarówek,

wiozących ukryty pod wysoko upiętymi plandekami ładunek.

Kolumna jechała gdzieś w okolice wlotów sztolni. Nasz

obserwator nie spał tej nocy. TuŜ przed świtem zawarczały znowu

silniki. Kolumna wracała, ale puste juŜ były skrzynie, nie było

takŜe przykrywających ładunek plandek".

A oto jeszcze jedna relacja, mówiąca o podobnym wydarzeniu:

„śołnierze obstawili wieś. Przez blisko dwie godziny ludzie

słyszeli hałas silników cięŜarówek, które przejeŜdŜały przez wieś

i kierowały się w góry. Po jakimś czasie nastąpiła seria potęŜnych

wybuchów. Wydawało się, Ŝe grzmią całe góry, Ŝe Niemcy za

pomocą dynamitu chcą je w ogóle poprzestawiać. SS opuściło wieś

o świcie. CięŜarówki nie powróciły z gór".

Tyle cytat, a nam jakoś dziwnie pasuje do tej opowieści jeszcze jedna historia,

mówiąca o osobliwym wydarzeniu.

W połowie lat 60. do redakcji śołnierza Wolności nadszedł list od byłego

partyzanta (ps. Śmiały), który po wojnie ukrywał się w Górach Sowich. Zetknął

się z leśniczym, Niemcem, który był świadkiem wprowadzenia owej kolumny do

podziemi. Wejście następnie wysadzono, a miejsce zamaskowano ziemią i sztucznie

zasadzonymi drzewami, przywiezionymi w beczkach. Niemiec chciał wskazać

miałemu to miejsce, ale przed spotkaniem zginął w niewyjaśnionych okoliczno-

ciach. Według tego, co udało się nam ustalić, wszystkie te relacje mówią o

jednym transporcie, który przybył drogą od strony DzierŜoniowa i został

wprowadzony do jednej ze sztolni, prawdopodobnie w rejonie Wielkiej Sowy.

Niestety, nie wiemy nic na temat ładunku owego transportu. Czy było to „złoto

Wrocławia", czy depozyty ludności, czy teŜ skarby jednego z muzeów, czy w końcu

coś z rodzaju „Cudownych Broni"? Wszystkie hipotezy są moŜliwe... "

Interesujące rzeczy działy się w rejonie kompleksu Sokolec. Świadkowie zwracają teŜ

uwagę na o wiele większy obiekt budowany w Sowiej Dolinie, bezpośrednio

schodzącej spod szczytu Wielkiej Sowy. Przebywający w tym rejonie na robotach

pan Kosma, mówi, Ŝe na początku 1945 roku od strony Wałbrzycha nadjechała

kolumna cięŜarówek. Skierowały się wprost do Sowiej Doliny, w miejsce gdzie

Niemcy prowadzili wielką budowę. Podobne transporty kierowały się takŜe do

podziemi na górze Gontowa. Niestety, równieŜ i w tym przypadku nie udało się

nam natrafić na najmniejszy ślad owych transportów, tak w dokumentach, jak i

w samej Sowiej Dolinie, najdzikszym chyba miejscu w masywie Wielkiej Sowy.

TuŜ przed zakończeniem wojny na terenie Baustelle, miał miejsce jeszcze

jeden ciekawy wypadek. OtóŜ, Ŝołnierze niemieccy, którym powierzono

eskortowanie samochodu z dokumentacją obozową, po przełamaniu frontu

polostawili samochód na polu minowym, uprzednio oczywiście odpowiednio go

zabezpieczając. Po wojnie, kiedy dostali się do niewoli, wskazali to miejsce.

Wojsko ściągnęło cięŜarówkę zawierającą dokumentację obozową wraz z

planami Walimia oraz dokumenty personalne niemieckiej załogi budowy. W. Furyk

zeznaje:

„Po ściągnięciu samochodu z pola minowego, stwierdziłem Ŝe

zawartość konwojowanego przez ujętych esesmanów samochodu

stanowiły materiały zawierające pełną dokumentację

załoŜeniową wraz z planami Walimia, planami zatrudnienia

więźniów oraz dokumenty personalne niemieckiej załogi. Z

dokumentów tych pamiętam nazwisko SS Sturmführera Lüidecke.

Dokumenty te przekazałem w całości Wojskowej Komendzie m.

Wrocławia Jak sobie przypominam dokumenty te opatrzone były

hitlerowskimi pieczęciami i podpisami ze ścisłą numeracją. Wśród

tych dokumentów widziałem nazwiska, stopnie i przydziały słuŜbowe

niemieckich członków załogi oraz ich zdjęcia, a nadto obozowe listy

więźniów. Wspomniane dokumenty, gdyby stały się dostępne, dla

OKBZH we Wrocławiu stanowiłyby stuprocentowy materiał

dowodowy dotyczący tego zagadnienia".

Wszystkie dokumenty przekazano Armii Czerwonej i... ślad po nich zaginął.

Do dziś nie udało się ich odnaleźć i prawdopodobnie nie uda się juŜ nigdy.

Pewnej letniej nocy 1945 roku, w górach dała się słyszeć seria wybuchów.

Właśnie tej nocy jeden z mieszkańców Walimia postanowił zrobić sobie

wycieczkę w okoliczne lasy. Gdy szedł, tuŜ pod jego stopami zakołysała się

ziemia, a po lesie przetoczył się głuchy grzmot. MęŜczyzna w panice ukrył się w

krzakach i po chwili stwierdził, Ŝe w jego kierunku idzie kilka postaci. Szli

gęsiego i zatrzymali się na polance, kilka kroków od niego. Zapalili latarki. W

wietle ukazały się mundury SS. MęŜczyzna zauwaŜył, Ŝe wszystkie mundury są

mocno zakurzone. - Docierały do niego strzępy zdań, cicho szeptanych przez

Niemców: No nareszcie koniec, musimy stąd szybko odejść, w Wüstewaltersdorf

mogli słyszeć wybuchy, musimy połączyć się z grupą Weidemanna. Gdy zrobiło

się jasno męŜczyzna stwierdził, Ŝe znajduje się blisko jednego z wejść do

podziemi. Wydobywał się z niego jeszcze nieosiadły kurz. Dziś wiemy, Ŝe ów

człowiek zetknął się, prawdopodobnie, z jedną z grup Werwolfu, wysadzającą

partie podziemi, które nie mogły dostać się w ręce wroga. Niestety, nie udało się

nam ustalić, o które podziemia chodzi.

Pewna Niemka, mieszkająca w tym czasie w Walimiu, wspomina, Ŝe w 1945

roku słychać było nocami przytłumione wybuchy, idące z gór oraz, Ŝe wszyscy

bali się okropnie wychodzić z domów, bo jak mówi: Werwolf maskował

niewygodne podziemia i lepiej było nie wchodzić mu w drogą. Prawdą jest, Ŝe w

powiecie wałbrzyskim działała wtedy jedna z najliczniejszych grup tej

organizacji i na pewno robiła „coś" w walimskich podziemiach. A przecieŜ

miejscowa ludność wiedziała, co znajduje się w górach. Trudno bowiem było

utrzymać w tajemnicy prowadzone na tak szeroką skalę roboty. Bano się jednak

uchylić choć rąbka tajemnicy w obawie przed zemstą Werwolfu. Wiedziano, co

spotkało pewnego Niemca, który za próbę zdrady tajemnic podziemi w

Ludwikowicach Kłodzkich, zapłacił Ŝyciem. Pamiętano takŜe o znalezionym w

okolicy wejścia do podziemi w kompleksie Rzeczka męŜczyźnie - zginął od

ciosu siekierą. Zwłok nie rozpoznano - były zupełnie nagie. Warto tutaj dodać,

e zostawianie nagich zwłok było typową zemstą Werwolfu, a w późniejszym

okresie (aŜ do dnia dzisiejszego!) organizacji o nazwie Odessa. W 1987 roku w

pobliŜu Hamburga znaleziono nagie zwłoki człowieka, który był blisko odkrycia

tajemnicy Bursztynowej Komnaty... umarli milczą.

Wśród napływającej na te tereny ludności, aŜ roiło się od niesamowitych opowieści o

skarbach ukrytych w podziemiach. PrzecieŜ w przepastnych magazynach Niemcy

zgromadzili ogromne ilości artykułów Ŝywnościowych. W pierwszych latach po

wojnie, kiedy z wyŜywieniem na tych terenach było krucho, ta wersja, krąŜąca wśród

Niemców i Polaków, znajdowała chętnych słuchaczy. Inne wersje mówiły o

wielkich składach materiałów włókienniczych, maszynach, futrach, złocie itd. Inni

wspominali o Wunderwaffe i wszystkich nowinkach technicznych, tak szumnie

okrzyczanych przez Goebelsa. Nic dziwnego, Ŝe co bardziej odwaŜni próbowali

natrafić na ślad, prowadzący do podziemnego skarbca. Szukano robotników,

majstrów i wszystkich mających coś do powiedzenia o walimskich podziemiach.

Obdarzeni wyobraźnią, gotowi byli wędrować podziemnymi tunelami do

Wałbrzycha, Świdnicy a nawet do... Wrocławia. Psychoza narastała z dnia na

dzień. Ktoś słyszał w górach strzały, komuś zginęło kilka sztuk inwentarza, ktoś

wreszcie widział w lesie dym. Kiedy podszedł bliŜej, ujrzał suszące się na

drzewie mundury, dodajmy niemieckie oraz siedzących przy ognisku ludzi. Na

gałęzi wisiała rozpłatana krowa. Tajemnica rozrosła się jeszcze bardziej, gdy w

Walimiu pojawił się, opisywany juŜ w poprzednim rozdziale, ppor. Radek. Ci z

mieszkańców, którzy pamiętają jego wizytę, mówią, Ŝe ppor. pokazał im jakiś

plan - zaznaczone były wszystkie budynki, drogi i wejścia do podziemi.

Pamiętają takŜe, Ŝe na planie widać było dwa wejścia do podziemi,

zlokalizowane na zboczach Wielkiej Sowy. Ludzie, mieszkający w czasie

wojny w Walimiu, wiedzieli, Ŝe w tamtym rejonie są strzeŜone wejścia do

podziemi, tymczasem po wojnie zniknęły one z powierzchni ziemi. Wejścia

miały się znajdować na południowym stoku góry... czyŜby więc jednak Sowia

Dolina?

Z osobą wspomnianego juŜ inŜ. Anthona Dalmusa - majora Wehrmachtu,

jednego z najwaŜniejszych ludzi na budowie - związane są bardzo ciekawe

wydarzenia. OtóŜ, inŜ. Dalmus nie wyjechał (jak całe kierownictwo budowy) do

Niemiec, ale osiedlił się w Głuszycy. Tam przez kilka powojennych lat

pracował w zakładach włókienniczych. Chętnie rozmawiał o budowie z

władzami i udzielił wielu waŜnych informacji, dotyczących wyglądu budowy.

Oto, jak według niego, wyglądałaby kwatera główna w tym rejonie: w

Kolcach miał powstać duŜy dworzec kolejowy, od którego doskonałe drogi

asfaltowe prowadziłyby do poszczególnych schronów i fortyfikacji. Specjalne

lotnisko miało znajdować się na splantowanym zboczu Wielkiej Sowy obok

drogi Walim-DzierŜoniów. Główne budynki kwatery usytuowano na

powierzchni, pod 1,5 metrową warstwą ziemi i betonu. Z chwilą ogłoszenia

alarmu przeciwlotniczego szybkobieŜne windy zjeŜdŜałyby wraz z

dostojnikami do podziemi. Tam miały znajdować się wielkie elektrownie, a

specjalne rurociągi dostarczałyby świeŜą wodę. Przed niespodziewanymi

nalotami chronić miały duŜe stacje radarowe, rozmieszczone w promieniu stu

kilometrów wokół Walimia i Głuszycy Błyskawiczną łączność z poszczególnymi miastami

i ośrodkami dowodzenia planowano zapewnić specjalnymi, posiadającymi 450

ył kablami telefonicznymi. Kable takie ułoŜono w wielkiej tajemnicy na trasie

Głuszyca-Berlin-Warszawa-Praga-Hamburg-Królewiec-Kętrzyn.

Nocami

specjalne

brygady OT kopały rów i układały kabel. Rano na powierzchni nie było śladu rozkopanej

ziemi. Ponadto wszystkie kompleksy miały być połączone tunelami w których kursowały

kolejki elektryczne.

Tyle relacji inŜ. Dalmusa, uroczego pana, do którego nikt nie miał nigdy zastrzeŜeń i nie

posądzał o nic, gdyby nie fakt, Ŝe inŜ. Dalmus do tego stopnia poczuł się bezpieczny, Ŝe

postanowił sprzedać polskim władzom tajemnicę Gór Sowich. ZaŜądał 1,5 mil złotych, co na lata

50. było ogromną sumą. Niestety, władze nie wykorzystały okazji i propozycję odrzucono. Co

gorsza, Dalmusem zainteresowało się UB, odkrywając jego wojenną przeszłość. Dalmus

zniknął z dnia na dzień, po prostu zapadł się pod ziemię. Mówiono, Ŝe uciekł do Austrii,

jednak nam wydaje się bardziej prawdopodobna wersja, Ŝe został zlikwidowany za zdradę

przez Werwolf albo przez NKWD lub jako bardzo niewygodny świadek, przez UB.

Podobnie zresztą działo się z innymi ludźmi, mającymi coś do powiedzenia na temat

budowy. Przykładem niech będzie historia pewnej Niemki, kochanki jednego z oficerów

niemieckich, zatrudnionych na budowie. DuŜo wiedziała i... zniknęła, podobnie jak kilka

innych osób, znających część tajemnic budowy. Inni, mniej waŜni, dostawali listy z

ostrzeŜeniem i przestawali się interesować budową lub zmieniali miejsce zamieszkania. Wobec

takiej sytuacji, do dziś pozostało bardzo niewielu ludzi, którzy mają coś do powiedzenia w tej

sprawie. Niestety nie Ŝyją juŜ panowie Schneider i Hein, Niemcy mieszkający w Jugowicach,

którzy swoimi zeznaniami bardzo rozjaśnili mroki tajemnic otaczających Wielką Budowę.

Niestety, nie Ŝyje juŜ większość więźniów, którzy przetrwali sowiogórskie piekło i składali

zeznania przed GKBZHwP w roku 1964. Ci co zostali albo nie chcą mówić, albo po prostu

niewiele wiedzą. Być moŜe chcą tez uniknąć losu pewnego mieszkańca Walimia, u

którego po śmierci w połowie lat 80. w trakcie zajmowania domu na poczet skarbu

państwa, znaleziono pewien niemiecki dokument. Ktoś krzyknął: to legitymacja

SS, on był esesmanem! i tak juŜ zostało. W psychozie panującej na tym terenie

nikt nie zwrócił uwagi na dokument, a sprawę dodatkowo rozdmuchała prasa, pisząc

o straŜniku Gór Sowich i niesłusznie oczerniając tego człowieka. Zamieszczone

później sprostowanie niczego nie zmieniło. W oczach wszystkich człowiek ten na

zawsze pozostanie straŜnikiem sowiogórskich skarbów i esesmanem. Jak się

okazało, dokument nie był Ŝadną legitymacją SS, tylko zaświadczeniem o pracy

na terenie Rzeszy w latach wojny.

Swego czasu wśród miejscowej ludności krąŜyła opowieść o kilku

niemieckich płetwonurkach. W latach 60. weszli do zalanych korytarzy i nigdy

nie wyszli. No cóŜ, wyobraźnia ludzka jest ogromna, zwłaszcza jeŜeli chodzi o

rzeczy nieznane. Autor osobiście słyszał niesamowitą opowieść o

kilometrowych tunelach, w których stoją całe pociągi cennych rzeczy, snutą

przez pewnego mieszkańca Walimia w jednej z piwiarni. Co ciekawe, ów

człowiek, jak twierdził, moŜe bez problemu wskazać miejsce, gdzie znajduje się

wejście do owych tuneli. Na prośbę, aby to uczynił, zasłonił się złym stanem

zdrowia (chyba po alkoholu) i brakiem czasu.

Kiedy w 1964 roku, w czasie opisywanej juŜ wyprawy GKBZHwP, nadano

sprawie Gór Sowich duŜy rozgłos, pisząc m.in. o zawalonych wejściach i

niepokonanych przez nikogo pancernych drzwiach, do Konsulatu Generalnego

PRL w Berlinie przyszedł list, napisany przez Bernharda P. Oto treść tego listu:

„W połowie 1950 roku zetknąłem się w lokalu z górnikiem

pochodzącym z okolic Wałbrzycha, który był w podpitym stanie.

Zapytał mnie skąd pochodzę, więc powiedziałem, Ŝe z

Górnego Śląska. Jak to usłyszał stał się bardziej poufały i zaczął

mi sugerować, Ŝe zapewne zostałem stamtąd wyrzucony przez

Polaczków. Zataiłem, Ŝe opuściłem Górny Śląsk dobrowolnie

jeszcze przed wojną i potakiwałem mu kiedy wyzywał na

Ruskich i Polaczków. W pewnym momencie zaczął mówić o

Walimiu. Mówił, Ŝe został wraz z innymi zobowiązany do pracy

na terenie budowy w charakterze sztygara i odpowiadał za

stanowiskowy postęp robót. W wielu chodnikach magazynowano

amunicję, granaty, pięści pancerne i bomby lotnicze. W miejscu

gdzie zamontowano drzwi pancerne znajduje się wiele skrzyń z

zamku księcia von Pless, który koło Wałbrzycha miał zamek na

wysokiej górze. Czy stamtąd coś wydobyto nie mógł mi

powiedzieć, gdyŜ jako nazista został aresztowany i ponad dwa lata

spędził w więzieniu. Teraz juŜ nie pamiętam jak się nazywał ale

wiem, Ŝe miał krótkie niemieckie nazwisko. Całą tą sprawę

przyjąłem jako bajkę, ale z drugiej strony nie wydaje mi się Ŝeby

kłamał. Dopiero wasze artykuły wyjaśniły mi wszystko.

Z pozdrowieniem socjalistycznym Bernhard Pióretzki

P.S. Docierało tam wiele transportów ze Stuttgartu, Drezna Lipska,

Sudetów. Tego on dowiedział się od SS gdyŜ był męŜem zaufania

NSDAP. CzyŜby więc skarbiec Rzeszy zlokalizowano właśnie w

Górach Sowich? Wiele wskazuje, Ŝe tak "

Równie sensacyjne są historie poszczególnych kompleksów. KrąŜy o nich

niezliczona ilość, nieprawdopodobnych wręcz, opowieści. Przedstawię je

poniŜej, opisując kaŜdy kompleks osobno.

Z kompleksem Włodarz związana jest relacja pewnego więźnia. Wspomina

on, Ŝe pod koniec wojny szedł do pracy na przodek, znajdujący się ponad 3 km w

głębi góry! W podziemiach jest tylko jedno miejsce, w którym zawał zamyka

dalszą drogę, a gdzie moŜliwe jest występowanie tak długiego tunelu. Chodzi o

zawał na przedłuŜeniu duŜej, zalanej hali, gdzie za pomocą donaritu zawalono

całą ścianę, tamując dostęp do istniejących przypuszczalnie dalszych podziemi.

Niestety, trudności techniczne w postaci wielotonowych odłamków skalnych

uniemoŜliwiają dalsze prace w tym miejscu, a szkoda. W 1945 roku właśnie

stamtąd wydobywał się na powierzchnię charakterystyczny, mdły zapach

rozkładających się ciał ludzkich. Wspomina o nim jeden ze świadków, który

znalazł się wtedy w rejonie zawału. Wiele wskazuje, Ŝe właśnie w podziemiach

Włodarza zamknięto skazując na straszną śmierć kilka tysięcy więźniów z

transportów, których losu nie znamy:

„W końcu kwietnia silne oddziały SS nocami wyprowadziły kilka

tysięcy odzianych w strzępy ubrań szkieletów. Kolumny ruszyły w

głąb Gór Sowich. Jedno jest pewne. Te ostatnie kilka tysięcy

więźniów nigdy nie dotarło do stacji w Jugowicach, ani nie

przeszło przez Walim".

Ciekawą rzecz wspomina takŜe Helena Putlin. OtóŜ, według niej juŜ w 1938

roku część Włodarza i Moszny była ogrodzona i prowadzono jakieś prace pod

nadzorem SS. Jak ustaliliśmy, wyŜej opisywany fakt miał miejsce nie na

Włodarzu, a w podwałbrzyskich Kozicach, gdzie faktycznie wydobywano rudę

uranu. Niemniej nie moŜemy z całą pewnością stwierdzić, Ŝe w rejonie masywu

Włodarza nie prowadzono Ŝadnych tajemniczych prac przed 1939 rokiem.

W bezpośrednim sąsiedztwie Włodarza znajduje się mało znany kompleks

Soboń, z którym właściwie nie wiąŜe się Ŝadna sensacyjna historia. W zasadzie

jedynym ciekawym miejscem w tym kompleksie jest, opisywany juŜ dokładnie,

zawał w sztolni nr 3, penetrowany przez Jerzego Cerę w latach 70., w którym

natrafiono na ślady istnienia dalszych tuneli, być moŜe wykończonych w

całości.

Stosunkowo duŜo ciekawych informacji udało nam się zebrać na temat

następnego kompleksu o nazwie Osówka. Zdecydowanie najbardziej

tajemniczym obiektem naziemnym tego kompleksu jest tzw. Siłownia,

elbetowy blok z duŜą ilością przepustów, śluz, tam i kanałów dostępny tylko na

jednym poziomie. O istnieniu dalszych poziomów świadczą zawalone klatki

schodowe, szyb windy oraz kanały o głębokości przekraczającej głębokość

dostępnego poziomu:

„Wczoraj plut. Urbanowicz zapuścił się w jeden z wąskich otworów.

Plut. czołgał się 8 m w głąb. Dalszą drogę odcięła mu woda.

Próbne sondowanie wykazało, Ŝe woda sięga jeszcze głębokości

kilkunastu metrów (patrz akapit poniŜej). Otwór, o którym mowa

skierowany jest mniej więcej pod kątem 45

w głąb budowli. Istnieją

pewne przesłanki na to, Ŝe podziemne tunele znajdujące się idealnie pod

omawianą budowlą są z nią połączone".

Do relacji tej idealnie pasuje wiadomość, jaką przekazał nam Piotr

Kruszyński. Badając kiedyś Siłownię, wrzucił do jej wnętrza świecę dymną. Po kilku

minutach dym buchnął z kilkunastu otworów na jej powierzchni. Kilka dni później

jego kolega, przebywający w podziemiach Osówki, mówił mu, Ŝe podziemia są

zadymione tłustym, Ŝółtawym dymem, takim samym jak dym ze świecy dymnej.

Człowiek ten nie wiedział o wrzuceniu świecy do wnętrza Siłowni. CzyŜby więc

istniało połączenie między Siłownią a podziemiami? JeŜeli tak, to byłaby to niemała

sensacja. Obecnie, aby dostać się do wnętrza Siłowni stało się konieczne oczyszczenie

szybu klatki schodowej, jako Ŝe jest to jedyne miejsce rokujące nadzieję na odkrycie

czegoś ciekawego. Jak bowiem wiadomo, kaŜde schody dokądś prowadzą, w tym

przypadku do wnętrza Siłowni i jeszcze jednej tajemnicy Wielkiej Budowy.

Prace badawcze, prowadzone w lecie i na jesieni 1997 roku, doprowadziły do bardzo

ciekawych odkryć. Po wypompowaniu wody z szybu klatki schodowej oraz wybraniu

zalegającego w niej gruzu okazało się, iŜ jest ona połączona z szybem domniemanej

windy. Szyb windy, mający początkowo przekrój kwadratu, przechodzi w okrągłe

pomieszczenie o średnicy 6 m, całkowicie wybetonowane, połączone z powierzchnią

kanałem technicznym o upadzie 45°. W „kwadratowej części szybu wychodzą liczne

rury kamionkowe. Niestety, jak na razie, z braku moŜliwości technicznych nie dokonano

gruntownego zbadania dna pomieszczenia. Wstępne badania wykazały, Ŝe jest

wybetonowane i posiada niespotykanie mocne zbrojenie w postaci siatki z prętów

stalowych średnicy 30 mm.

Ciekawostką jest fakt, Ŝe uderzenia młotem w ściany okrągłego

pomieszczenia są słyszane w podziemiach Osówki. CzyŜby zatem istniało między

nimi połączenie? JeŜeli tak, to tylko „gdzieś" za uskokiem, w niezbadanych jeszcze

tunelach.

Obok wyŜej opisywanego pomieszczenia odkryliśmy cztery betonowe studnie o

rednicy 1 m, obecnie zalane wodą. Ich wstępne sondowanie pozwala stwierdzić,

e mają po kilkanaście metrów głębokości. Przeprowadziliśmy takŜe kilka

doświadczeń ze świecami dymnymi. Zaowocowało to ustaleniem ciekawych

połączeń w systemie Kamionkowych rur. Obecnie planowane są dalsze badania,

które prawdopodobnie doprowadzą do wyjaśnienia wielu tajemnic Siłowni.

DuŜo interesujących miejsc znajduje się takŜe w części podziemnej

kompleksu. Na przykład, do dziś nie zbadano dokładnie dna szybu

wentylacyjnego. Ze względu na obwał, nie sprawdzono jego ścian aŜ z trzech

stron i nie wiadomo czy nie kryją jakiegoś nowego tunelu? Podobnie ma się

sprawa z tzw. uskokiem, sztucznym zawaleniem skał między poziomami tuneli

w rejonie wartowni. To, Ŝe kryje jakieś tunele jest niemal pewne, a to z racji

wody, która spływając z górnego poziomu ginie w nim całkowicie, nie

wypływając na dole w wartowni. Gdyby nie miała innego odpływu, juŜ dawno

zalałaby wartownię pod strop, tymczasem wartownia jest sucha, mimo Ŝe od

miejsca wsiąkania wody dzieli ją odległość 5-8 m. Interesujący jest takŜe sam

moment powstania zawału. OtóŜ, przyjęło się, Ŝe powstał on wiosną 1945 roku

w trakcie maskowania podziemi. Wersja ta funkcjonuje wszędzie do dnia

dzisiejszego, jednak my dotarliśmy przy pomocy Piotra Kruszyńskiego do

zeznań pewnego polskiego leśniczego - prawdopodobnie pierwszego człowieka

penetrującego po wojnie podziemia Osówki. W lipcu 1945 roku, kiedy ów

człowiek wszedł do podziemi, w środku paliło się jeszcze światło (!), a wszystko

wyglądało tak, jakby pracę przerwano kilka godzin temu. Leśniczy zeznaje, Ŝe

był w rejonie wartowni i nie widział Ŝadnego zawału. Widział natomiast tunel

biegnący prosto w głąb góry, w który wszedł na głębokość kilkuset metrów. Od

tunelu odchodziły w obu kierunkach boczne tunele i hale. Jak twierdzi, ze

strachu nie penetrował całego labiryntu. Wspomina takŜe, Ŝe po zajęciu budowy

przez Rosjan został przez nich zatrzymany i pracował dla nich jako przewodnik

po kompleksie. Kiedy Rosjanie poznali system, szybko zrezygnowali z jego

pomocy, a cały teren podziemi otoczyło wojsko. Leśniczy był jednak ciekaw

co tam robią i podpatrzył, Ŝe ze sztolni nr 2 wychodzi na powierzchnię

taśmociąg, którym Rosjanie coś wywoŜą z podziemi oraz Ŝe wynoszą ze środka

dziwne cylindryczne pojemniki wielkości wiadra. Co ciekawe, jeden pojemnik

niosło z wielkim trudem aŜ 4 Ŝołnierzy. Akcja trwała przez dwa miesiące. Dziś

moŜemy tylko przypuszczać, Ŝe były to pojemniki z ołowiu, zawierane próbki

ziemi, do badań na obecność w niej rudy uranu. Kiedy kilka miesięcy później

leśniczy znowu odwiedził rejon wartowni, zastał tam rozległy zawał, blokujący

dalszą drogę a jednocześnie sztucznie łączący obydwa poziomy podziemi.

Równie tajemnicza jest sztolnia nr 3, a ściślej mówiąc jej wyposaŜenie. W jakim

bowiem celu w sztolni o długości około 120 m wybudowano aŜ dwie ceglano-betonowe

tamy z urządzeniami hydraulicznymi? Nam nasuwa się tylko jedno przypuszczenie.

Sztolnia nr 3 miała słuŜyć jako punkt pobierania wody dla kompleksu. Przemawia za tym

fakt, Ŝe tuŜ nad wejściem do niej wykonano duŜych rozmiarów wykop pod

nierozpoznaną budowlę - mogła to być stacja pomp. Inna wersja sugeruje, Ŝe w trakcie

budowy sztolni natrafiono po prostu na duŜą Ŝyłę wodną i w związku z tym budowę

przerwano, a tamy postawiono, aby regulować wypływ wody na powierzchnię. Na

przykład tylko nocą.

Kompleks Jugowice jest sam w sobie sensacyjną historią - Ŝaden inny

nie wprowadził tyle zamieszania. Stało się tak z powodu niedostępności

wnętrza kompleksu do penetracji. Dopiero nasze prace w ostatnich

latach

wyjaśniły

większość

niewiadomych.

Według

mieszkającego

w pobliŜu sztolni pana Milanowskiego, te słynne stalowe drzwi w szto

lni nr 6 były po wojnie otwarte! Przed nimi, natomiast, leŜały na powie

rzchni dwie stalowe szafy pancerne zawierające jakieś papiery. Jakie,

nie wiadomo. Szafy zabrano na złom w latach 50. Poza tym, aŜ do

wczesnych lat 50. większość wejść była dostępna i sama natura doko

nała ich zawalenia. Od wojny była zamaskowana tylko sztolnia nr 4,

która wydaje się być centralną w całym systemie. Podobnie jak odkryty

Przez nas szyb wentylacyjny na zboczu Chłopskiej Góry. Bardzo cieka

wy szczegół podaje pan Maciejewski w swojej pracy o górach. Jak

Pisze: W ciągu czterech miesięcy od zbudowania pierwszego baraku

więźniowie

wykuli

otworów

skałach.

cóŜ,

dotychczas

zlokalizowaliśmy 7 otworów, co do paru innych mamy pewne przypuszczenia, ale gdzie

pozostałe?

TakŜe w kompleksie Rzeczka jest kilka niewiadomych. Według pewnej relacji,

w latach 50. grupa geologów, badających skały Gór Sowich, penetrowała m.in.

podziemia Rzeczki. Jak mówią, idąc cały czas prosto jedną ze sztolni, minęli po

kolei sześć poprzecznych hal, a dalej nie szli, po prostu ze strachu. Dziś znamy

tylko dwa poprzeczne ciągi hal, a zawał na sztolni nr 1 moŜemy wykluczyć -

zbadaliśmy go dokładnie i ponad wszelką wątpliwość kończy się przodkiem.

Pozostaje zatem tylko zawał na przedłuŜeniu sztolni nr 2. Jego przekopanie

moŜe wnieść wiele nowego do kształtu podziemi w tym kompleksie. Nasza

grupa na razie nie jest nim zainteresowana. W Rzeczce istnieje bowiem jeszcze

jedno osobliwe miejsce. Chodzi o mały tunel, z wlotem pod betonowym mostem

naprzeciw platformy pod sztolnię nr 4. Istniejący w nim zawał moŜe

doprowadzić do rozwiązania tajemnicy kompleksu, poniewaŜ tunel biegnie

prosto pod znane nam podziemia, które prawdopodobnie miał odwadniać.

Wiele tajemnic kryje w sobie takŜe nieco oddalony od serca budowy

kompleks Sokolec. Według stanu na dzień dzisiejszy istnieją w nim tylko 4

wloty do podziemi, rozłoŜone na dwóch poziomach. Natomiast relacje mówią aŜ

o 11 wejściach zgrupowanych na trzech poziomach. Gdzie zatem szukać

pozostałych wejść? Pan M. Bazała twierdzi, Ŝe do niektórych sztolni moŜna

dostać się za pomocą ceglano-betonowych studzienek z powierzchni ziemi. My

dodamy jedynie, Ŝe faktycznie zlokalizowaliśmy kilka takich studzienek,

leŜących poza zasięgiem znanych podziemi. Co ciekawe, studzienki są

zagruzowane, lecz mimo to słychać w nich głuche echo świadczące o ich duŜej

głębokości. Czy sięgają do podziemi? Tylko ich oczyszczenie moŜe dać

odpowiedź na to pytanie.

A teraz ciekawostka. Od wielu mieszkańców tych okolic słyszeliśmy o

pewnej Niemce, która w latach 70. miała otrzymać z Niemiec urządzenia do...

wentylacji podziemi. Nikt jednak nie potrafi powiedzieć kim jest ta Pani. My

osobiście nie wierzymy w tę historie - psychoza panująca wśród miejscowej

ludności bardzo często prowadzi do wymyślania opowieści pozbawionych

jakichkolwiek realnych podstaw.

Na koniec warto dodać, Ŝe w rejonie kompleksu Sokolec istnieje jeszcze

jedna sztolnia, której kształt i historia owiane są tajemnicą. Chodzi o

zlokalizowaną przy dolnych hałdach u podnóŜa góry sztolnię, powstałą

prawdopodobnie w latach 50. Według naszych ustaleń próbowano tam

eksploatować rudę uranu, a pracowali w niej pod nadzorem KGB i UB Ŝołnierze

karnego batalionu. Do dziś Ŝyje niewielu Ŝołnierzy tego batalionu. Wejście do

sztolni jest obecnie zamurowane ze względu na wzmoŜone promieniowanie.

Niestety, nie udało nam się znaleźć powiązania tej sztolni z wyrobiskami z

okresu wojny, choć nie jest wykluczone, Ŝe jest to jedna ze sztolni kompleksu

Sokolec, rozbudowana po prostu przez pechowych górników. JeŜeli tak jest w

rzeczywistości, to pozostałych sztolni tajemniczego poziomu III-go naleŜy szukać w

pobliŜu owej sztolni lub u podnóŜa góry, na tej samej wysokości.

Zdecydowanie najwięcej „mroŜących krew w Ŝyłach" historii związanych jest z

zamkiem KsiąŜ i podziemiami wykutymi w skale, na której stoi. W zasadzie do dnia

dzisiejszego nie ustalono ostatecznie ilości poziomów podziemnych wyrobisk.

Znane są dwa poziomy, jednak moŜe być ich nawet 4-5. O tym, Ŝe pod zamkiem są

jeszcze nie odkryte pomieszczenia wiadomo na pewno, ale nikt nie zadał sobie trudu,

aby spróbować do nich dotrzeć. Wszystkie dotychczasowe próby miały charakter

amatorski i chaotyczny, co w przypadku domniemanej zawartości tych tuneli jest

po prostu nietaktem. Nie zadano sobie teŜ trudu sprawdzenia całego szybu

transportowego - w bezmyślny sposób zasypano go gruzem i śmieciami. Nie zbadano

szybu windy, choć na jej tablicy z numerami pięter jest 11 przycisków. Dodajmy, Ŝe

zamek ma 5 pięter, dwa piętra piwnic i... juŜ. Gdzie są zatem pozostałe miejsca, w

których zatrzymywała się winda. Jej szyb zabetonowano na pierwszym poziomie

podziemi. Nie rozbito takŜe murów, na które wskazywał wieloletni opiekun zamku,

niejaki Wawrzyszek. Zostały one wzniesione wiosną 1945 roku i obok nich posadzono

bluszcz, którego gałęzie pnąc się po ścianach, zazdrośnie strzegą tajemnic zamku.

W okresie zajmowania zamku przez Wojsko Polskie prowadzono pewne prace

poszukiwawcze, podobnie jak i wcześniej czyniła to Armia Czerwona. Nie

doprowadziły jednak ani do wniosków potwierdzających istnienia podziemnych

skrytek, ani je negujących. A przecieŜ z analizy dokumentacji zamku i zeznań

wiadków jednoznacznie wynika, Ŝe nie wszystkie pomieszczenia zamku zostały

dokładnie zbadane, Czy te wszystkie irracjonalne działania miały jakiś ukryty cel?

JeŜeli tak, to kto miał interes, aby tajemnice zamku nie zostały odkryte? Nie

wiadomo.

Wiadomo, Ŝe prace prowadzono zarówno w samym zamku jak i w skałach, na

których stoi. Wiadomo teŜ, Ŝe wykonywali je śydzi z KL Fürstenstein pod

nadzorem OT, a obóz mieścił się w okolicy dzisiejszego parkingu. Niewiele

natomiast wiadomo o tym, Ŝe w dolinie rzeki Pełcznicy istniał drugi obóz.

Przebywali tam górnicy z Donbasu, zajmujący się droŜeniem tuneli. Co ciekawe,

górnicy nie pracowali w znanych podziemiach. Stwierdza to jednoznacznie śyd o

nazwisku Weiss, który tam pracował. Jak mówi, nigdy nie spotkał Ŝadnego z tych

górników, słyszał natomiast o istnieniu ich obozu. Gdzie zatem zatrudniano tych

kilkuset fachowców, których (jak wszystko na to wskazuje) zlikwidowano pod

koniec wojny w nieznanych okolicznościach. Kiedy sprowadzono pana Weissa

do podziemi stwierdził, Ŝe obok jednego z bocznych korytarzy znajdowało się

duŜe pomieszczenie. Dziś jest tam gruba ściana. Weiss twierdzi ponadto, Ŝe

kiedy 26 lutego 1945 roku opuszczał podziemia, Ŝaden z chodników nie był

obetonowany. Na to samo miejsce wskazał takŜe niejaki Semeniuk - Rumun z

OT - który wkrótce po złoŜeniu zeznań zginął w Świebodzicach w tajemniczych

okolicznościach. Mówił, Ŝe wielokrotnie przechodził obok pomieszczenia, które

obecnie... nie istnieje. Dodał równieŜ, Ŝe wszystkich śydów pracujących przy

betonowaniu chodników zlikwidowano. W miejscu, wskazanym przez tych

dwóch panów, przeprowadzono w latach 80. próbne odwierty, jednak na

głębokości 1,5 m wiertła zaklinowały się i trzeba było przerwać prace. Kilka

metrów dalej ściana, gdzie dokonywano odwiertu, kończy się. Grubość betonu

nie przekracza tam 60 cm. Dlaczego więc kilka metrów dalej beton ma juŜ

ponad 1,5 m grubości?

Oto słowa człowieka, który był w czasie wojny zatrudniony w OT jako

kierowca:

„Wielokrotnie woziłem na zamek materiały budowlane, takie jak

cement i cegła. Obok mnie w szoferce zawsze siedział mój szef,

sierŜant SS, poczciwy człowiek. Materiały dowoziłem na

dziedziniec zamku, z którego wybito szyb do podziemi. W czasie

rozładunku musiałem opuścić samochód. Myślę, Ŝe dlatego, bym

nie widział więźniów rozładowujących cement i cegłę. Pewnego

razu, a było to w ostatnich tygodniach wojny, jak zawsze

poszliśmy z moim szefem 'na spacer'. SierŜant na chwilę oddalił

się i wrócił z wiadomością, Ŝe w kursie powrotnym zabierzemy

pewien ładunek. Poszliśmy do piwnic zamku, gdzie w duŜym

pomieszczeniu leŜała masa drewnianych, izolowanych papą

skrzyń. Miały napisy w języku niemieckim — OstroŜnie!!!

Cenny ładunek!!! oraz wybitego orła Rzeszy. Skrzynie były puste.

SierŜant powiedział, Ŝe jeŜeli chcę, to mogę pogrzebać w nich.

MoŜe znajdę coś na pamiątkę - jak stwierdził. Niestety nic w nich

nie znalazłem. Potem zaczął się załadunek. Wszystkie skrzynie

wywieźliśmy na leśną polanę i spaliliśmy. SierŜant mówił, abym

jak najszybciej zapomniał o tym wydarzeniu, gdyŜ skrzynie

zawierały ładunek specjalny, który złoŜono w podziemiach zamku i

lepiej o tym nic nie wiedzieć. śyję, gdyŜ w ostatnich dniach wojny

sierŜant ostrzegł mnie, Ŝe SS likwiduje wszystkich mających

związek z tymi skrzyniami. Uciekłem ".

PowyŜsza relacja moŜe być w pełni wiarygodna. Jak udało się nam ustalić, pod

koniec wojny na zamek przybywało wiele transportów z cennymi rzeczami, a w

momencie zajęcia zamku przez Armię Czerwoną po transportach tych nie

pozostał nawet najmniejszy ślad NaleŜy przypuszczać, iŜ ich zawartość ukryto w

podziemnych komorach, w metalowych, zaizolowanych skrzynkach. Kilkanaście

lat temu T. Słowikowski - człowiek mocno zaangaŜowany w odkrycie tajemnic

zamku - znalazł jedną z takich skrzynek w lesie u podnóŜa zamku. Niestety, była

juŜ pusta. Pan Słowikowski twierdzi, Ŝe do zamkowych podziemi dotrzeć moŜna

przez kilka zamaskowanych studzienek znajdujących się na zalesionym zboczu.

„Byłem wtedy straŜnikiem na parkingu. Zajechał mercedes z

niemieckimi tablicami. Wysiadło 4 eleganckich panów. Spytałem

jak długo pozostaną na zamku. Odpowiedzieli, Ŝe jakieś 4-5

godzin, bo chcą odpocząć i posiedzieć na tarasie. Czas płynął

powoli. Minęło 5 godzin a naszych turystów ani śladu. Bytem jakiś

taki niespokojny, więc poszedłem na zamek. Niestety nikt tam nie

widział 4 Niemców. Szukałem ich po parku ponad dwie godziny i

zacząłem się denerwować. Zaczęło się ściemniać, gdy Niemcy

wrócili. Zmęczeni, brudni podeszli do samochodu - zabłądziliśmy -

rzucił jeden z nich i bez słowa odjechali. A ja do tej pory zadaję sobie

pytanie - czego szukali i do czego dotarli? Czy moŜe do jednej z tych

studzienek?"

Do podziemi - twierdzi pan Słowikowski - moŜna dostać się np. Przez

kolektor ściekowy. Jego budowa zajęła 4 lata, a mimo to Poprowadzono go w

najmniej dogodnym terenie, pod skalnym masywem zamkowego wzgórza.

Podobny kolektor budowali Niemcy. Szedł doliną rzeki Pełcznicy. Nasuwa się

pytanie - dlaczego równieŜ nowego kolektora nie poprowadzono w tym miejscu,

dlaczego poprowadzono go pod dwoma hipotetycznymi tunelami kolejowymi

dochodzącymi do zamku. Komu na tym zaleŜało, bo przecieŜ z kolektora, przy

niewielkim wysiłku, moŜna przez podkop dotrzeć do tuneli. Ponadto, wzdłuŜ

kolektora biegnie tor kolejki wąskotorowej. MoŜna stąd wywieźć przedmioty o

duŜym cięŜarze i objętości. A propos tuneli kolejowych, to chodzi

przypuszczalnie o dwa tunele, biegnące do zamku, którymi do podziemi miały

dojeŜdŜać pociągi specjalne. Tunele mają biec od torów linii kolejowej

Wrocław-Wałbrzych, a ich wloty mają znajdować się w rejonie tzw. Łuku

wiebodzickiego i obok stacji Wałbrzych Szczawienko. W rejonie Łuku

faktycznie istnieje odcinek zbocza góry nienaturalnie płaski z młodym

drzewostanem, zbudowany, jak wykazały badania, z luźnych skalnych

okruchów i ziemi. Zbocze to dochodzi do samych torów pod ostrym kątem -

idealnie pasuje na bocznicę. Pan Słowikowski dotarł do takiej oto opowieści:

ołnierz Wehrmachtu jechał na urlop pociągiem do Wałbrzycha. W

wiebodzicach do wagonu wsiadł esesman i nakazał wszystkim, aby przesiedli

się na lewą stronę i pod Ŝadnym pozorem nie patrzyli w prawo. śołnierz

pamięta, Ŝe za Świebodzicami pociąg wjechał w jakby tunel zbudowany z siatki

maskującej rozpostartej nad wąską w tym miejscu doliną. Wtedy właśnie

ukradkiem zerknął w prawo. Zobaczył kilka rzędów wagoników kolejki

wąskotorowej, wypełnionych urobkiem oraz wlot tunelu w zboczu. CzyŜby

jednak prawda?

Z tunelem tym związana jest jeszcze jedna historia: pod koniec wojny z

kierunku Wrocławia nadjechał pociąg, minął Świebodzice i na 61,1 km trasy

zapadł się pod ziemię. Jedno jest pewne. Pociąg ten nigdy nie dotarł do

Wałbrzycha. Na 61,1 km była bocznica, z której tor prowadził tunelem do

podziemi zamku. Jak udało się nam ustalić pociąg składał się z lokomotywy,

dwóch wagonów osłony SS, salonki gauleitera Hanke oraz dwóch wagonów z

nieznaną zawartością. Co było w tych dwóch wagonach? Czy złoto Wrocławia?

Bardzo moŜliwe.

Według zeznań opiekuna zamku - Wawrzyszka - z zamku na drugą stronę

rzeki przerzucony był most pneumatyczny (!), którym Niemcy mogli toczyć

nawet wózki kolejki wąskotorowej. Most ten, a takŜe to co tam robiono,

chronione było największą tajemnicą. Wawrzyszek zeznaje ponadto, Ŝe pod

koniec wojny w podzamkowych tunelach ukryto wiele transportów

napływających z całych Niemiec. Mówiło się wówczas, Ŝe w skrzyniach

zgromadzono skarby kultury francuskiej, w tym Bibliotekę Narodową z ParyŜa.

A na koniec taka oto ciekawostka (czy tylko ciekawostka?): Hubertus Strughold

- naukowiec przeprowadzający doświadczenia z medycyny lotniczej, w tym

testy w kabinach ciśnieniowych — wspomina:

„Nasz instytut w Dachau został zbombardowany. Ewakuowano nas

na Śląsk, do zamku baronowej. Nie pamiętam jak się nazywał. W

podziemiach zamku próbowałem lotu w rakiecie. Badałem swoje

reakcje. Musieliśmy uciekać, bo Rosjanie byli o 10 km".

Bardzo ciekawy fakt podaje jeden z byłych więźniów. Nie wie gdzie, bo go to nie

interesowało, widział, jak w jednym z tuneli uruchomiono produkcję jakiś części do

samolotów. Było to na krótko przed zakończeniem wojny.

A oto co spotkało jednego z oficerów niemieckich: jako nie nadający się na front,

nadzorował prace w Górach Sowich. Wszyscy nadzorcy zostali zaproszeni przez SS na

kolację i poczęstowani alkoholem. Nasz oficer ze względu na chorobę Ŝołądka alkoholu

nie tknął. Kiedy zobaczył, Ŝe pijący kolejno tracą przytomność, przeraŜony zaczął

udawać, Ŝe z nim takŜe jest źle. Został załadowany na cięŜarówkę i wraz z innymi

zupełnie nagimi i nieŜyjącymi juŜ kolegami wywieziony w nieznanym kierunku. Uciekł

wyskakując z cięŜarówki. Jaka więc tajemnica związana jest z Górami Sowimi, skoro

razem z więźniami pogrzebano tam takŜe straŜników?

Przyroda i czas skutecznie zacierają ślady prowadzonych prac i zbrodni. Z

kaŜdym rokiem przybywa nowych zawałów w tunelach, niszczeją budowle naziemne,

umierają świadkowie. Coraz trudniej nam odtworzyć wygląd i historię pewnych miejsc.

Czy zdąŜymy? Jedno jest pewne, nie moŜemy zaprzestać prac nad tak fascynującym

tematem jak Góry Sowie i ich tajemnice. W rozdziale tym staraliśmy się przedstawić

Państwu co ciekawsze „sensacje" dotyczące Wielkiej Budowy i w sposób racjonalny je

CZĘŚĆ VIII

ZAKOŃCZENIE

Wojenna historia obszaru Gór Sowich stanowi do dziś jedną z największych

tajemnic II wojny światowej. Od lat zajmują się nią najwybitniejsi badacze historii

wojskowości, techniki fortyfikacyjnej i poszukiwacze skarbów. KaŜdy z nich

znajduje w Górach Sowich „coś" dla siebie. Historycy starają się wyjaśnić genezę

budowy i jej przeznaczenie, miłośnicy fortyfikacji badają unikalne techniki budowy

i dokonują inwentaryzacji, poszukiwacze skarbów pędzą za „nieznanym". Są i

tacy, którzy łączą w sobie wszystkie te zainteresowania, starając się rozwikłać

tajemnicę Olbrzyma. Do tych ostatnich zaliczam się i ja. Prowadząc od szeregu

lat systematyczne badania pozostałości Wielkiej Budowy, staram się dotrzeć do

nowych tajemnic, tuneli i... skarbów. A do odkrycia zostało jeszcze wiele -

bardzo wiele. Poza ostatecznym wyjaśnieniem przeznaczenia przedsięwzięcia

budowlanego Olbrzym, koniecznie trzeba rozkopać i zinwentaryzować wszystkie

zawały, które zagradzają dziś dostęp do tajemnic. Są to:

•

zawał w podziemiach kompleksu Osówka - tzw. uskok,

•

zawał sztolni nr 4 w kompleksie Osówka,

•

zawał i odgruzowanie szybu wentylacyjnego nr 2 w kompleksie

Osówka,

•

zawał w sztolni nr 1 w kompleksie Włodarz,

•

zawał (po zlokalizowaniu) sztolni nr 5 w kompleksie Włodarz,

•

zawał w sztolni nr 3 w kompleksie Soboń,

•

zawał w sztolni nr 2 w kompleksie Rzeczka,

•

zawał i odgruzowanie szybu wentylacyjnego w kompleksie Rzeczka,

•

zawał w sztolni nr 4 w kompleksie Jugowice Górne,

•

zawał w sztolni nr 6 w kompleksie Jugowice Górne,

•

zawał w sztolni nr 3 w kompleksie Sokolec,

•

zawały sztolni fabryki zbrojeniowej Mölke-Werke,

•

zawał na wlocie tunelu kolejowego prowadzącego do podziemi kompleksu

KsiąŜ,

•

odgruzowanie obiektu tzw. Siłowni w kompleksie Osówka,

•

lokalizacja i odgruzowanie zawałów na wlotach sztolni kompleksu Moszna,

•

lokalizacja i odgruzowanie zawałów na wlotach sztolni kompleksu Wielka Sowa

•

oraz wiele pomniejszych zawałów i osuwisk.

Aby zadanie to stało się wykonalne, potrzebne są pieniądze i to,

niestety, niemałe. Potrzebni są sponsorzy, aby prowadzić trudne prace

terenowe. Czy się znajdą? Mam nadzieję, Ŝe tak.

Na koniec kilka refleksji na temat Olbrzyma. Dokonując inwentaryzacji oraz biorąc

udział w licznych pracach poszukiwawczych wyrobiłem sobie prywatne zdanie na

temat przeznaczenia Olbrzyma. OtóŜ uwaŜam, Ŝe zespół kompleksów

zlokalizowanych w Górach Sowich miał stanowić (po ukończeniu budowy)

gigantyczny kompleks zbrojeniowy, który poprzez kompleks Sokolca byłby

połączony z istniejącymi juŜ zbrojowniami we wnętrzu Włodyki. Kompleks zamku

KsiąŜ miał być natomiast, bez wątpienia, kolejną kwaterą główną Führera. Na czym

opieram swoje przemyślenia? Porównując plany podziemi Włodarza, Osówki,

Rzeczki itd. z planami podziemi zamku KsiąŜ od razu rzuca się w oczy ich „inność".

Ma się wraŜenie, Ŝe chodzi o zupełnie róŜne obiekty. Z jednej strony proste

sztolnie, regularne skrzyŜowania, monotonia powtarzających się przecznic i hal,

a z drugiej strony nieregularne korytarze, tu i ówdzie ulokowane komory, szyby

wind i klatek schodowych. Te obiekty nie mogą słuŜyć temu samemu

Poznaczeniu! Z kolei porównanie planów np. Włodarza z planami fabryki V-2 o

kryptonimie Dora lub fabryką Junkersa w Dessau wyjaśnia chyba wszystko. Te

same załoŜenia, te same tunele, hale, ta sama monotonia.

Mieczysław Mołdawa w swojej pracy pt: Gross Rosen, obóz koncentracyjny na

ląsku stwierdza, Ŝe Olbrzym to:

"(...) komando pracujące w niezwykle cięŜkich warunkach przy

budowie ukrytych w Górach Sowich zakładów zbrojeniowych

podlegających Luftwaffe (broń rakietowa) i mających słuŜyć

programowi Riese. Dla tego programu załoŜono w 1944 roku szereg

komand polowych do drąŜenia wyrobisk pod hale tunelowe

podziemnych fabryk".

CZĘŚĆ IX

KILKA ZNAKÓW ZAPYTANIA

KWATERA GŁÓWNA FUHRERA?

Najbardziej prawdopodobna wersja „wydarzeń", choć wydaje się, Ŝe takŜe

najbardziej... błędna. Podstawą rozpowszechniania tej wersji są opublikowane

wspomnienia Alberta Speera oraz Nicolausa von Belo-wa, którzy właśnie o „Riese" piszą

jako o nowej kwaterze głównej budowanej w górach koło Wałbrzycha. Pozornie

wszystko pasuje, bowiem właśnie w górach koło Wałbrzycha zlokalizowany jest Zamek

KsiąŜ, gdzie właśnie powstawała kwatera główna, natomiast „Riese" wcale nie jest

zlokalizowany w górach koło Wałbrzycha, tylko nieco dalej. Bardziej by pasowało: w

górach koło Jedliny Zdrój koło Walimia, koło Głuszycy itd. Ale i o tym wspomina Albert

Speer pisząc o nowej kwaterze powstającej w górach na Śląsku koło Jedliny Zdrój.

Zaczyna się zatem pewien zamęt - ile tych kwater głównych budowano? Jedną,

dwie, trzy a moŜe cztery? Wielu obdarzonych większą fantazją badaczy twierdzi nawet, Ŝe

wszystkie podziemia rejonu Walim - Głuszyca miały stanowić zespół kwater na wzór

podobnego zespołu z rejonu Kętrzyna. Co więcej, niektórzy juŜ nawet podzielili

podziemia dla poszczególnych organów, i tak np.: Rzeczka przypadła Goebelsowi,

Włodarz miał być dla Goeringa a Osówka dla Hitlera. Fantazja ludzka

nie zna granic.

SCHRONY DLA WOJSKA?

Wersja szeroko propagowana we wczesnych latach powojennych przez

przesłuchiwanych Niemców (np. Dalmusa). Według niej podziemia "Riese" miały

słuŜyć jako schrony dla ok. czterdziestotysięcznej armii. Totalna bzdura - nikt

przy zdrowych zmysłach nie "zapychałby" podziemi wojskiem, gdyŜ w ten

sposób przestawało być mobilne i nie posiadało kontaktu z rzeczywistością.

Chyba, Ŝe miałyby to być schrony przeciwatomowe ...

TAJNY OŚRODEK BADAWCZY?

Wersja raczej nierealna. Nikt normalny nie buduje centrum badawczego,

którego wyniki prac będą gotowe za kilka lat, w momencie, gdy wojna zbliŜa się

ku końcowi. Zresztą sam Albert Speer pisze, Ŝe pod koniec 1944 roku wydał

rozkaz przerwania wszystkich budów, których ukończenie przewidziano po 1945

roku. MoŜe to sugerować, Ŝe „Riese" miał być skończony w 1945 roku. Jednak i to

nie do końca odpowiada prawdzie, bowiem pewne przesłanki mówią o 1948

roku, co świadczyłoby o wyjątkowej waŜności „Olbrzyma".

BROŃ ATOMOWA?

Ciekawa hipoteza. Niby fantastyczna, ale teŜ bardzo realna, jeŜeli przyjąć, Ŝe

„Riese" miało wchodzić w skład koncernu Concordia, budowanego w Sudetach z

wielkim rozmachem, a w jego skład wchodziły m.in.:

•

zakłady elektroniki rakietowej w Litomierzycach,

•

zakłady wzbogacania cięŜkiej wody w Mieroszowie,

•

zakłady wzbogacania uranu w Kowarach,

•

zakłady systemów rakietowych w Górach Izerskich,

•

i być moŜe zakłady-montownie broni „A" w Walimiu i Głuszycy.

Na poparcie tej hipotezy przytacza się ciągle opowieść o sprowadzeniu w

Góry Sowie grupy fizyków i chemików ze Skandynawii, którzy podobno

prowadzili tutaj jakieś badania. Niestety brak na to dowodów.

ZAKŁADY ZBROJENIOWE LUFTWAFFE?

Jest to jedyne sensowne przeznaczenie tych obiektów i - jak sądzę - jedyne

moŜliwe do zrealizowania. Jak wiadomo w marcu 1944 roku w związku z

nalotami został powołany do Ŝycia tzw. Sztab Myśliwski, który pod dowództwem

gen. Erharda Milcha zajmował się budową nowych, najczęściej podziemnych

zakładów zbrojeniowych. Protokół jednej z narad Sztabu Myśliwskiego mówi o

rozpoczęciu pod koniec 1943 roku budowy 6 wielkich zespołów fabryk dla

przemysłu lotniczego. „Riese" zaczęto budować równieŜ pod koniec 1943

roku - czyŜby zbieg okoliczności?

VERGELTUNGSWAFFE - V-l, V-2, V-3?

Istnieje wiele sprzeczności co do profilu produkcji w Górach Sowich jedni mówią o

lotnictwie, inni upierają się przy V-l i V-2 ale tek naprawdę nie ma Ŝadnego

znaczenia co miało być produkowane Rakiety czy samoloty - nie istotne, waŜne, Ŝe

miała to być produkcja zbrojeniowa.

V-7?

Ostatnio temat ten jest bardzo „modny", głównie za sprawą Igora Witkowskiego i

jego „bardzo interesujących" informacji (ciekawe skąd?) o wszelkiego rodzaju

latających spodkach i ich fenomenalnych osiągach. Jednak wartość tych informacji jest,

powiedzmy, dyskusyjna.

Za przykład niech posłuŜy taki oto fakt: Pan Witkowski uparcie twierdzi, Ŝe w

Ludwikowicach Kłodzkich, w dawnej kopalni Venceslaus istniał wielki ośrodek

badawczy, a jego sercem była tzw. „Muchołapka" (Ŝelbetowa konstrukcja w kształcie

wielokąta słuŜąca do testowania startujących z niej obiektów dyskoidalnych).

OtóŜ, niniejszym informuję Pana Witkowskiego, Ŝe identyczny obiekt znajduje się w

Elektrowni Siechnice we Wrocławiu i jest tam niczym innym jak chłodnią (zdjęcia

obiektu do wglądu na stronach: 220-221).

Skoro reszta rewelacji Pana Witkowskiego ma podobny cięŜar gatunkowy, to ja nie

mam nic więcej do dodania.

WUNDERWAFFE?

Wunderwaffe - tak naprawdę prawie nic nie wiemy o tej broni. Dla jednych miała to

być bomba atomowa, dla innych latające talerze, broń wysokich temperatur lub broń

radiologiczna, jeszcze inni wspominają o działach elektromagnetycznych lub o

wielkich działach, czołgach i rakietach, które swoimi wagomiarami miały

rozstrzygnąć losy wojny. Ale zejdźmy na ziemię. Niemcy, owszem, byli

wizjonerami przyszłości - wymyślili i wyprodukowali bronie naprawdę

fantastyczne - ale...bez przesady.

Poziom technologicznego rozwoju w latach 40. był taki a nie inny i to | on

oznaczał moŜliwości stworzenia danych brom. Aby wyprodukować jakąkolwiek

nową broń, trzeba by ten poziom przeskoczyć, poza tym, trzeba by przeznaczyć na to

niewyobraŜalne sumy pieniędzy, masę materiałów, ludzi i czasu. Niemcy nie mieli

adnej z tych rzeczy. Oczywiście nikt nie zaprzecza, Ŝe były prowadzone prace nad

wieloma rodzajami nowych broni, jednak w większości jedynym ich efektem

było wykreślenie planów, a w najlepszym wypadku rozpoczęcie budowy

prototypu. Gdzie więc byłby sens budowy tak wielkim nakładem sił i środków

skomplikowanych technicznie zakładów produkujących ową Wunderwaffe,

skoro ona sama istniała jedynie w głowach kilku zapaleńców? Poza tym, to nie

Wunderwaffe była potrzebna na wiosnę 1945 roku na polu bitwy, tylko setki

nowych Tygrysów, Messer-schmittów i U-bootów.

Wszystkie opisane powyŜej znaki zapytania to tylko przypuszczenia, co do

przeznaczenia „Olbrzyma", jednak rozsądek podpowiada, Ŝe tylko produkcja

zbrojeniowa mogła tutaj wchodzić w rachubę. Natomiast podziemia Zamku

KsiąŜ bez wątpienia miały stanowić część składową nowej kwatery głównej

Adolfa Hitlera. Zaznaczam, Ŝe są to przypuszczenia, na których poparcie nie

mamy niestety dowodów, bowiem nic nie wiadomo o zachowaniu jakiejkolwiek

dokumentacji technicznej dotyczącej Gór Sowich. Wielu uwaŜa, Ŝe

dokumentacja ta została zniszczona, jednak bardziej prawdopodobne jest jej

utajnienie z bliŜej nie znanych powodów. Być moŜe Olbrzym miał słuŜyć tak

przeraŜającym celom, Ŝe do dziś „nie wypada" o tym mówić. A być moŜe stał

się jednym z wielu „sejfów III Rzeszy" i w tym wypadku jeszcze długo nie

poznamy prawdy.

CZĘŚĆ X

NA SZLAKU

Na koniec zapraszam Państwa do przejścia czarnego szlaku martyrologii. Poprowadzi

on nas przez całą, główną część sowiogórskiej budowy.

Szlak bierze swój początek na stacji kolejowej w Jugowicach, tej samej, na której

wyładowywano transporty więźniów pędzonych do pracy w górach. Idziemy drogą w

kierunku Wałbrzycha i przed rzeką Bystrzycą skręcamy w lewo. Jesteśmy na drodze,

gruntownie przebudowywanej jeszcze podczas wojny. Więźniowie układali kostkę,

budowali przepusty i studzienki, aby droga była zdolna do przyjmowania cięŜkich

transportów. Mijamy wiadukt nad drogą (wiadukt ten przygotowany był do wysadzenia, o

czym świadczą otwory po ładunkach tuŜ przy filarach) i po około 200 m, po lewej

stronie, zaczyna się długi na blisko 100 m i wysoki na 5 m (w części centralnej) mur

oporowy. Mur wykonany został w czasie wojny. Po drugiej stronie drogi płynie

strumień Jaworzynka - przy jego regulacji pracowali więźniowie. RównieŜ po

stronie lewej, ale nieco wyŜej, na zboczach Jedlińskiej Kopy zauwaŜyć moŜna linie

nasypów kolejki wąskotorowej, biegnącej kilkoma zakosami z Olszyńca na Włodarz. Po

minięciu muru, przez około 1,5 km idziemy przez typową, polską wieś, z walącymi się

zagrodami, dziurawymi płotami i ogólnym nieporządkiem. Po około 20 minutach marszu

dochodzimy do drugiego muru oporowego, długiego na około 150 m. Jest w nim

ciekawie rozwiązany technicznie podjazd do stojącego wyŜej domu. On takŜe powstał w

czasie wojny. Jeszcze kilka kroków i po naszej prawej stronie, za rzeką, pojawiają

się ruiny dwóch baraków obsługi technicznej o wymiarach 46 x 16m. Baraki te -

posiadające m.in. ogrzewanie, wykafelkowane kuchnie i łaźnie oraz wszelkie inne

wygody - zostały zdewastowane przez miejscową ludność do tego stopnia, Ŝe

trzeba było je wyburzyć, gdyŜ groziły zawaleniem. Niedaleko od baraków stoi

betonowy fundament wartowni. Mijamy most na Jaworzynce i po kilku

minutach, tym razem po lewej, znowu widzimy ruiny baraków, jeden o

wymiarach takich jak dwa poprzednie, drugi ma 42 x 12 m. Za nimi znajduje się

niewielki staw - to ujęcie wody dla budowy. Idziemy ciągle pod górę. Po prawej

stronie widać ruiny Kasyna SS, po lewej zaś ruiny dwóch kolejnych baraków i

po prawej podobnie. Jesteśmy w centrum kompleksu Jugowice. Dochodzimy

do miejsca, gdzie szlak skręca w lewo przez kamienny mostek w polną drogę.

Od razu przed naszymi oczami wyrasta hałda kamienia z podziemi. PowyŜej

znajdują się wloty sztolni nr 1, 2 i 3. Obok hałdy stoi fundament po

kompresorze. Idziemy dalej, mijając po kolei wloty pozostałych sztolni, ruiny

baraku i dwie niewielkie hałdy. Przystańmy teraz na moment przed wlotem

sztolni nr 7. W roku 1993 potrzeba było dwóch dni pracy koparki, aby dostać się

do środka. Ciągle idziemy kamienną drogą, skręcamy w prawo i mamy około

100 m ostrzejszego podejścia. Wychodzimy na szutrową drogę. Przed nami, w

lesie stoją ruiny sześciu baraków obsługi technicznej kompleksu Włodarz -

jesteśmy juŜ na terenie tego kompleksu. Baraki te takŜe zostały zupełnie

zdewastowane. Przy tej samej drodze, jakieś 100 m dalej, znajdują się ruiny

największego obozu koncentracyjnego Gór Sowich, nazwanego Wolfsberg. Był

wielki. Mówi się o blisko 200 barakach i kilku tysiącach więźniów. Obóz ten

pochłonął takŜe największą ilość ofiar. Idąc drogą przez około 500 m, mijamy

resztki zabudowań obozu, dalej posuwamy się w kierunku Walimia. Około

kilometr za obozem zaczynamy ostre podejście pod górę, za którą leŜy Walim.

Na górze tej od strony Walimia mijamy cmentarz i schodzimy do miejscowości.

Szlak wiedzie nas przez miasteczko główną drogą i mimo Ŝe jest to szlak

martyrologii, nie przechodzi przez połoŜony nieco na uboczu, przy Ŝółtym

szlaku, cmentarz ofiar zbrodni hitlerowskich. LeŜą na nim tysiące więźniów

zamęczonych w fabrykach zbrojeniowych Walimia oraz przy budowie w

górach. Mijamy zatem Walim i około 200 m za miasteczkiem szlak skręca w

prawo w dolinę rzeki Walimki prowadząc nas do podziemi kompleksu Rzeczka.

Zanim staniemy przed wlotami sztolni, widzimy po drodze ruiny tartaku, filary

mostu, hałdę kamienia z podziemi i resztki ceglanych baraków obsługi. Przed

wlotem tuneli postawiono mały, kamienny obelisk ku czci więźniów, którzy

oddali Ŝycie przy drąŜeniu tuneli. Obecnie podziemia są udostępnione dla

turystów, natomiast na platformie przed tunelami odtworzony został plac

budowy. Przywieziono m.in. ze składów w lesie skamieniałe worki cementu i

wielkie Ŝelbetowe stropice. Udało się odnaleźć kilka wagoników kolejki

wąskotorowej - ustawiono je na kilkunastometrowym odcinku torowiska.

Idziemy w kierunku Rzeczki, wychodzimy z powrotem na drogę asfaltową. Po

lewej, na wzniesieniu, stoi budynek ogrodzony drutem kolczastym. To

zabudowania centrali telekomunikacyjnej wzniesionej przez Niemców w czasie wojny.

Była to najnowocześniejsza centrala w Niemczech, co chyba najlepiej świadczy o

waŜności sowiogórskiej budowy. Około 500 m poruszamy się drogą asfaltową i w końcu

skręcamy w prawo. Szlak prowadzi nas głęboką, stromą doliną potoku bez nazwy i po

około 15 minutach wychodzimy na porośnięty trawą płaskowyŜ. Szlak biegnie polną drogą,

wśród rzadko rozrzuconych zabudowań kolonii o nazwie Rzeczka Górna lub

Grządki. Obie nazwy są poprawne. Po około 25 minutach dochodzimy do węzła szlaków

turystycznych, przecinających całe Góry Sowie. Obok jest niewielki stawek, zbiornik

wody dla kompleksu Osówka, na terenie którego jesteśmy. Szlak prowadzi przez

ruiny dawnych gospodarstw i baraków obsługi. Po około 300 m skręca w lewo i schodzi

nieco w dół. Po chwili droga wyrównuje się - nic w tym dziwnego, bowiem idziemy po

nasypie kolejki wąskotorowej -jej gęsta sieć oplatała teren budowy. W pewnym momencie

zauwaŜymy po lewej stronie Ŝelbetowe zbiorniki na kruszywo i piasek o trapezowym

przekroju. Natomiast, po prawej stronie uwaŜne oko dostrzeŜe doskonale

zamaskowany, potęŜny bunkier. To Kasyno. Obok niego widać betonowy

fundament stacji kolejki oraz wejście do podziemnego tunelu - przejścia pod

zbiornikami. Minęliśmy juŜ Kasyno, idziemy dalej, po obu stronach drogi (torowiska),

mijając wielkie sterty cegieł i ceramiki budowlanej. Wśród drzew jest mogiła. Tu leŜy

jeden z tych, którzy za wielką przygodę z podziemiami zapłacili Ŝyciem. Zabłądził w

podziękach i kiedy w końcu udało mu się wyjść na powierzchnię nie starczyło juŜ

sił, aby dotrzeć do wioski. Działo się to w mroźną noc w 1993 roku. Zamarzł.

Szlak skręca w lewo, w dół. Po chwili docieramy do wielkiego betonowego

monolitu. Jesteśmy na Siłowni. UwaŜajmy, aby nie wpaść któregoś z otworów.

Wiele z nich jest zarośniętych, sterczą pręty zbrojeniowe i stoi woda. Z Siłowni

schodzimy w dół, tuŜ obok nasypu, po którym poruszała się platforma wyciągowa.

Jesteśmy juŜ na dole. Obok drogi widzimy podstawy owej platformy (cztery

słupy).Skręcając ze szlaku w lewo, po około 200 m docieramy do

udostępnionych dla zwiedzających podziemi Osówki. Koniecznie trzeba je

zobaczyć.

Wracamy drogą w dół. Mijamy podmokłą dolinę potoku Kłobia i tu

znajdowała się część obozu Saüferwasser. DuŜo ciekawszy widok mamy jednak

po stronie prawej - to wlot sztolni nr 3 systemu Osówka. Wejście to uprzednio

zawalone, zostało rozkopane w lecie 1992 roku przez SGP KRET. Idziemy

szeroką, brukowaną drogą i co kilkadziesiąt metrów mijamy studzienki

odwadniające. Droga jest doskonale zdrenowana. Kilometr dalej

wychodzimy z lasu na trawiaste zbocze, którym droga biegnie do Kole. Szlak

wychodzi na asfaltową drogę, prowadzącą do wsi. Z lewej widzimy budynek

fabryczny, w którym mieścił się obóz i szpital Dörnhau. Dalej przechodzimy

obok głębokich wykopów, częściowo zalanych wodą. W tym miejscu

budowano podziemny dworzec dla pociągów specjalnych, które miały

przybywać w ten rejon. Za wykopami trzeba skręcić w prawo i po krótkim

podejściu jesteśmy na kolejnym cmentarzu, na którym spoczywają zamęczeni

przez faszystów więźniowie. Ku ich czci wzniesiono pomnik. Po wyjściu z

cmentarza szlak idzie w kierunku Głuszycy Górnej, gdzie teŜ się udajemy. W

miasteczku tym, obok wiaduktu kolejowego, stoją obecnie opuszczone

zabudowania fabryczne. W nich to w czasie wojny mieścił się obóz nr 4 dla

robotników przymusowych. Od wiaduktu jest około 300 m do stacji PKP, w

którym to miejscu czarny szlak martyrologii ma swój koniec. Przeszliśmy cały

szlak, który ma długość około 18 km i jest chyba najciekawszym szlakiem pro-

wadzącym przez Góry Sowie.

Wszyscy, którzy chcieliby osobiście poznać wyŜej opisany szlak, mogą bez

większych przeszkód dojechać autobusami PKS-u ze Świdnicy, DzierŜoniowa i

Wałbrzycha, zarówno do Jugowic jak i do Kole i Walimia. Do 1989 roku

istniało jeszcze jedno dogodne połączenie, chodzi o linie kolejową ze Świdnicy

do Jedliny Zdrój. Niestety, ze względów finansowych zostało ono

zlikwidowane. Nie zlikwidowano natomiast połączenia Wałbrzych-Kłodzko,

które doprowadzi nas do Głuszycy. Stamtąd juŜ tylko krok do serca budowy. Na

terenie Gór Sowich istnieje dobrze rozbudowana baza noclegowa, na którą

składają się:

•

w Rzeczce cała sieć pensjonatów prywatnych i domów wypoczynkowych

(Rzeczka, Borsuk, Krokus, Bartek, Warszawianka),

•

w Zagórzu Śląskim - Dom Wycieczkowy Gawra, schronisko młodzieŜowe

oraz hotel TKKF nad Jeziorem Bystrzyckim,

•

w Walimiu nocować moŜna w kilku domach wczasowych oraz jeździe „U

Huberta", w Sokolcu - pensjonaty Wisła oraz Zachęta.

Ponadto o noclegi nietrudno u wielu miejscowych gospodarzy. Niektórzy

turyści, zwłaszcza młodzi, nocują często w budynku Kasyna,

gdzie urządzono palenisko, ławki i miejsca do spania „na sosnowych gałązkach". Są i tacy

zapaleńcy, którzy nocują w podziemiach, ale do takiego noclegu potrzebne są cieple,

puchowe śpiwory i odrobina doświadczenia w nocowaniu pod ziemią. Na koniec

chciałbym prosić o kontakt wszystkich tych, którzy na temat Gór Sowich wiedzą coś, czego

ja nie wiem, a chcieliby się tym ze mną podzielić.

widnica, 2001

KALENDARIUM BUDOWY

1941.05.01 - z filii obozu KL Sachsenchausen powstaje w Rogoźnicy kl

Gross Rosen

1942

- Rozpoczyna się tworzenie filii KL Gross Rosen.

1943.03

- Początek budowy obozu w Jugowicach.

1943.06.06 - Sprowadzenie w Góry Sowie 120 chemików ze Skandynawii

1943.06.10 - Początek ofensywy bombowej Aliantów.

1943.06

- Przejęcie obozów Organisation Schmelt przez KL Gross Rosen

1943.11

- Początek transportów robotników dla potrzeb Śląskiej

Wspólnoty Przemysłowej, pierwsze prace w górach.

1943.12

- Powstaje obóz w Głuszycy.

1944.01

- Wybucha epidemia tyfusu, trwają prace ziemne, początek drąŜenia

tuneli.

1944.04

- Przejęcie budowy przez Organisation Todt.

1944.04.22 -Pierwszy transport śydów w Góry Sowie, powstaje KL Falkenberg

1944.05 - Powstają obozy KL Säuferwasser, KL Schötterwerk, KL Wolfsberg,

KL Tannhausen.

1944.06

- Powstają obozy KL Erlenbusch, KL Dörnhau, KL Märzbachtal

i Zentralrevier im Tannhausen.

1944.08

- Powstaje obóz KL Kaltwasser.

1944.09.22 - Raport A. Speera o stanie robót w Górach Sowich.

1944.09.29 - Transport 500 inwalidów do KL Auschwitz do komór gazowych.

1944.10

- Powstaje obóz KL Lärche oraz KL Fürstenstein.

1944.10.19 - Transport 357 inwalidów do KL Auschwitz do komór gazowych.

1944.12

- Wysianie w rejon Gór Sowich transportu 20 tys. więźniów,

których los pozostaje nieznany.

1944.12.18 - Likwidacja obozu KL Kaltwasser.

1945.01.14 - Przerwanie prac w Górach Sowich (Ofensywa Styczniowa), w

KL Dörnhau wybucha epidemia tyfusu.

1945.02.14 - Od tego dnia trwa cząstkowa ewakuacja komand roboczych do

KL Mauthausen, KL Flössenburg i KL Bergen-Belsen - około

6 tys. Likwidowany jest obóz KLLärche.

1945.02.17 - Likwidowany jest KL Wolfsberg, w rejon budowy przybywa

grupa więźniów z Cieplic i Bielawy.

1945.02.26 - Cząstkowa likwidacja obozu KL Fürstenstein, początek prac

maskujących.

1945.03

- Likwidacja obozu AL Hausdorf.

1945.04

- Okres demontaŜu i maskowania robót w Górach Sowich.

1945.05.08 - Pierwsze jednostki Armii Czerwonej zajmują Góry Sowie

1945.05.10 - Powstają szpitale dla byłych więźniów. Koniec AL Riese.

SIEĆ TELEFONICZNA W FHQ RIESE

(Opracował: Mariusz Kisiel)

PoniŜszy rozdział ma na celu przybliŜenie czytelnikowi problemu łączności

telekomunikacyjnej w kontekście przyszłej FHO Riese. GdyŜ właściwie moŜna juŜ

tak nazywać ten projekt. W literaturze polskiej i na stronach internetowych problem

ten jest poruszany bardzo marginalnie, a niejednokrotnie w sposób wręcz sensacyjny.

Marginalnie przede wszystkim dlatego, Ŝe w Polsce nikt tak naprawdę nie zajmował się tą

dziedziną w sposób naukowy. Dodatkowo szczątki materiałów archiwalnych, które

znajdują się w kraju, nie rozjaśniają sytuacji na tyle, aby pokusić się o rzeczowe

stwierdzenia.

Prace inwentaryzacyjne (terenowe) są utrudnione poprzez liczne przypadki

demontaŜu sieci telekomunikacyjnych, co miało miejsce zaraz po wojnie. Za

proceder ten odpowiedzialne były róŜne firmy oraz szereg „przedsiębiorczych"

obywateli. Raporty z prowadzonych demontaŜy, zachowane w archiwach, z róŜnych

względów nie zawsze są „wiarygodnym dokumentem". Pracami często kierowali

bowiem ludzie niedoświadczeni w branŜy łączności, a tym samym nieświadomie

przekłamywali oni dane o pójtemnościach kabli. W efekcie w ich relacjach - na których

opiera się część współczesnych badaczy (autorów) - napotkać moŜna przeinaczenia i

błędy, będące zasadniczo konsekwencją nieznajomości tematu.

Wraz z rosnącym zainteresowaniem projektem „Riese", pojawiały się nowe, sensacyjne

wątki i spekulacje. Bardzo często były one pokłosiem błędnego tłumaczenia materiałów

archiwalnych dostępnych w Polsce. Język techniczny zasadniczo róŜni się od potocznego,

oprócz tego starzeje się on znacznie szybciej, niŜ ten uŜywany na co dzień do konwersacji.

Wyrazy techniczne uŜywane w latach czterdziestych dzisiaj często nic nie mówią

badaczom tematu lub teŜ mówią nie to, co powinny. Nierzadko bowiem przypisuje się

im zupełnie inne znaczenie, co wynika właśnie z nieznajomości języka technicznego

(niemieckiego) z lat 30. i 40.

Dodatkowo, pewne odkrycia związane z „Riese" ulegały nadinterpretacji, a

wnioski wysuwano na zasadzie domysłów, tak jak w przypadku Ochsenkopftunnel

(tunel kolejowy pod górą Wołowiec) czy teŜ sztolni na zboczu Wołowca. OtóŜ,

odkrycie sztolni zostało szybko powiązane z węzłem łączności Rüdiger. W

konsekwencji zaczęły się pojawiać informacje, jakoby w tej właśnie sztolni miała

być umieszczona najwaŜniejsza centrala telefoniczna FHQ Riese. Wszystko zaś za

sprawą pewnego dokumentu archiwalnego, w postaci mapy z zaznaczonym

węzłem łączności - Rüdiger, o którym będzie mowa w dalszej części.

Pamiętam dobrze atmosferę, jaka towarzyszyła odkryciu sztolni. Mariusz

Aniszewski (wraz ze swoją grupą) po odkopaniu sztolni znaleźli na jej końcu

szyb o głębokości około 15 m. Był on suchy i widać w nim było pomosty

wykonane do komunikacji. Pomiędzy tymi pomostami porozkładane były

drabiny. Ze względu na brak sprzętu, który konieczny był do ewentualnego

opuszczenia się na dno szybu, penetrację odłoŜono na następny dzień. Tymczasem

po przybyciu grupy (następnego dnia) okazało się, Ŝe szyb jest zalany wodą po same

brzegi. Ze względu na trudne warunki (bardzo duŜe zamulenie wody i prze-

szkody w postaci podestów), poczynione próby nurkowania nie przyniosły

adnych rezultatów. JuŜ wtedy pojawiły się sensacyjne spekulacje na temat tego

zdarzenia. Ale jak tu nie spekulować, skoro podczas suchego lata szyb o

rednicy około dwóch metrów i głębokości około 15 m w ciągu kilkunastu

zaledwie godzin samoistnie wypełnił się wodą. Rzecz niespotykana; matka natura

czy ręka człowieka? Niestety do dzisiaj nie poznaliśmy odpowiedzi jak to się

stało i co kryje zalany szyb; stan wody raz się podnosi innym razem opada.

Pozostawmy jednak domysły i wątki sensacyjne...

W dalszej części spróbuję przeanalizować znane materiały archiwalne i fakty z

prac terenowych, co pozwoli lepiej zrozumieć istotę zagadnienia. A zagadnieniem

tym jest historia sieci telekomunikacyjnej w rejonie Gór Sowich. Temat ten,

zignorowany przez wiele lat, wbrew pozorom, moŜe dać szereg ciekawych

wskazówek odnośnie zagadek skrywanych przez Riese.

ROZWÓJ SIECI TELEKOMUNIKACYJNYCH

W III RZESZY

Dobrze rozwinięta i elastyczna sieć telekomunikacyjna jest niezbędna do

zapewnienia szybkiego przepływu informacji oraz sprawnego dowodzenia zarówno

na szczeblach wojskowych jak i cywilnych. Brak sprawnej łączności, a tym

samym przekazu informacji, często był przyczyną klęsk i niepowodzeń zarówno

w polityce, jak i w działaniach wojennych.

W III Rzeszy nadzór nad budową i eksploatacją sieci telekomunikacyjnych

sprawowała początkowo Poczta Rzeszy (Deutsche Reichspost). Sytuacja zmieniła się

diametralnie w 1937 roku, kiedy to w Zarządzie Dowództwa Wehrmachtu

utworzono dział łączności informacyjnej. Jednostka ta podlegała szefowi słuŜb

łączności lądowej, zaś do jej zadań naleŜała koordynacja i ujednolicenie systemów

łączności w kraju, a takŜe zapewnieniem łączności wewnątrz struktur wojskowych, w

szczególności zaś pomiędzy Fuhrerem a poszczególnymi dowództwami. Na

realizację tego celu zostały przeznaczone znaczne środki finansowe oraz duŜa

ilość kadry pracowniczej. Na wypadek konieczności obrony III Rzeszy

zarezerwowano około 30% łączy naleŜących do Poczty Rzeszy.

Ujednolicenie systemów łączności nie było zadaniem prostym i początkowo

sprawiło duŜe problemy. Sytuacja znacznie poprawiła się od 1940 roku, kiedy to

Wehrmacht

otrzymał

zgodę

wojskowe

wykorzystanie

sieci

telekomunikacyjnych drogownictwa i kolei Rzeszy.

Od 1937 roku Poczta Rzeszy stanęła przed koniecznością intensyfikacji

swoich dotychczasowych działań oraz angaŜowania coraz większych sił i środków

szczególnie dla potrzeb Wehrmachtu. Kolejne wzmoŜenie wysiłku nastąpiło po

przejęciu sieci telekomunikacyjnych Czech i Austrii oraz podczas przygotowań

do wojny z Polską. Powstało wtedy około 10 tys. kilometrów nowych łączy, które

sfinansował Wehrmacht.

Po zajęciu Polski, w ramach rozwoju gospodarczego wschodu i przygotowań

ataku na Związek Radziecki, nastąpiła dalsza intensyfikacja działań rozbudowy

sieci telekomunikacyjnych na skalę dotąd niespotykaną. W ciągu tylko jednego

roku ułoŜono 2 100 km kabli ziemnych i napowietrznych. Na ukończeniu było

zaś dalszych 1 300 km kabli. Dodatkowo zbudowano 10 central i 35 stacji

wzmacniakowych, dla zapewnienia dobrej jakości połączeń na znacznych

odległościach. Przejęto teŜ sieć telekomunikacyjną Poczty Polskiej, która w

wyniku działań wojennych była w znacznym stopniu zniszczona. JednakŜe po

dokonaniu niezbędnych napraw, dostosowano ją do potrzeb Poczty Rzeszy.

Nastąpiła teŜ całkowita zmiana w planowaniu dalszego rozwoju łączy z

defensywnego na ofensywny. Powodowało to jednak konieczność dalszych

inwestycji. Poczta Rzeszy rozwaŜała moŜliwość budowy kabli

koncentrycznych na kierunku wschód-zachód. W owych czasach była to

technologia bardzo nowoczesna i o wiele wydajniejsza od dotychczas

stosowanych. Przepustowość łączy na takich kablach była bowiem kilkakrotnie

większa. Pod koniec wojny na Dolnym Śląsku rozpoczęto prace budowlane dla

takiej właśnie linii, lecz zostały one przerwane w związku ze zbliŜającym się końcem

III Rzeszy.

ROZWÓJ SIECI DALEKOSIĘśNYCH NA DOLNYM ŚLĄSKU PRZED

WYBUCHEM WOJNY

Pierwszy telefoniczny kabel dalekosięŜny FK 34 na trasie Plauen--Wrocław o

długości 439,7 km, który przechodził przez Świdnicę, powstał w latach 1927-1929. W

związku z budową FK 34 na terenie miasta wybudowano w pomieszczeniach

miejscowej poczty stację roboczą (centralę telefoniczną).

W drugiej połowie lat trzydziestych powstaje specjalny program budowy kabli

dalekosięŜnych (międzymiastowych). 28 lipca 1936 roku Naczelne Dowództwo

Wehrmachtu (OKW) postanawia włączyć do tego programu budowę kabla FK 221 na

trasie Legnica-Koźle o długości 208,7 km. Ze względu na trudności materiałowe i

wysokie koszty budowy, początkowy przedbieg zostaje skrócony do 150 km (KF 221

zostaje zrealizowany na trasie Legnica-Biechów koło Nysy na długości 150 km).

W dniu 27 lutego 1937 roku OKW zleca Ministerstwu Poczty (RPM) połoŜenie

kabla FK 221 na brakującym odcinku Biechów-Koźle. Zadanie to otrzymuje

najwyŜszy stopień pilności ze względu na przewidywane wykorzystanie tego kabla w

związku z „Planem Białym" czyli agresją na Polskę. Ze względu na nasilające się kłopoty

materiałowe budowa się przeciąga.

14 grudnia 1937 roku na naradzie z udziałem Niemieckiego Towa

rzystwa

Kabli

DalekosięŜnych

(DFKG)

stwierdza

się

konieczność

ułoŜenia FK 221 na odcinku Biechów-Koźle do 15 sierpnia 1938 roku.

Budowa tego odcinka została ukończona w terminie, jednak ze względu

na braki w wyposaŜeniu stacji wzmacniakowej Świdnica I, kabel jest

początkowo uŜywany w ograniczonym zakresie.

W związku z przygotowywaniem ataku na Polskę 22 maja 1939 OKW Ŝąda od

Dyrekcji Poczt we Wrocławiu i Opolu przedłuŜenia kabla FK 221 Zw. Brzeg-

Biechów do Nysy. 15 lipca 1938 roku OKW Ŝąda od Ministerstwa Poczty

ułoŜenia nowego Kabla FK 256 na odcinku Legnica-Wrocław o długości 73,5 km.

UłoŜenie nowego 114 parowego kabla w tej relacji miało na celu zwiększenie

przepustowości łączy - istniejący na tym odcinku kabel FK 26 przestał być

wystarczający. Pod presją zbliŜającego się ataku na Polskę OKW Ŝąda od

Ministerstwa Poczty układania kolejnych kabli. W dniu 2 listopada 1938 roku

OKW zleca Ministerstwu Poczty (w ramach specjalnZ programu budowy

1939/1940) budowę kabla FK 285 na odcinku Jelenia Góra-Kamienna Góra-

Wałbrzych-Biechów z odgałęzieniem FK 285 Zw. Wałbrzych-Świdnica. Dnia 9

stycznia 1939 następuje zmiana trasy FK 285; nowa trasa przebiega na linii Gryfów-

Jelenia Góra-Kamienna Góra-Świebodzice-Biechów z odgałęzieniem FK 285 Zw.

wiebodzice-Świdnica. Z początkiem 1940 roku następuje wstrzymanie prac przy budowie

FK 285.

STACJA WZMACNIAKOWA ŚWIDNICA I

Budowa FK 221 spowodowała konieczność powstania stacji wzma-cniakowej w

widnicy (Schweidnitz) w późniejszym okresie zwanej Świdnica I (Verst A I).

Budynek powstał w 1938 roku przy ul. Tołstoja nr 8-10 (Bismarckstrasse). W części

naziemnej przypomina dom wielorodzinny, natomiast część podziemna, znacznie

większa powierzchniowo od naziemnej, przeznaczona jest na pomieszczenia

robocze i wszelkie urządzenia. Jest to obiekt bardzo nowoczesny, posiadający dwa

niezaleŜne zasilania energii elektrycznej wraz ze stacją transformatorów, własny

generator prądotwórczy, zasilanie w wodę miejską, własną studnię, stację filtrów

powietrza na wypadek ataku gazowego i gazoszczelny system ochrony pomieszczeń

technicznych. WyposaŜenie zostaje zamontowane nie wcześniej niŜ w 1939 roku -

wiadczą o tym daty wybite na tabliczkach znamionowych poszczególnych urządzeń,

takich jak agregat prądotwórczy czy urządzeniach stacji uzdatniania powietrza. Obiekt jest

wybudowany według standardów Deutsche Reichspost obowiązujących w czasie

pokoju, niemniej jednak jest on bardzo dobrze zabezpieczony przed

bombardowaniem z powietrza, atakiem gazowym oraz przed odcięciem od

mediów zewnętrznych, takich jak energia elektryczna i woda. W przypadku

odcięcia energii elektrycznej pierwszy cięŜar zasilania obiektu przejmują baterie

akumulatorów, specjalnie przygotowanych do tego celu. Akumulatory zasilają

najwaŜniejsze .urządzenia do czasu załączenia się, co zresztą następuje

automatycznie,

potęŜnego

agregatu

prądotwórczego

napędzanego

dwunastocylindrowym silnikiem Diesla firmy Deuth Emisja spalin

wydzielanych przez agregat odbywa się przez jeden z kominów budynku tak, aby me

wzbudzać podejrzeń osób obserwujących obiekt z zewnątrz! Na zewnątrz niesłyszalna

jest teŜ praca agregatu umieszczonego w podziemnej części stacji wzmacniakowej i

odpowiednio wygaszonym pomieszczeniu. Dodatkowo architektura budynku - nie

odbiegająca od ogólnych norm budownictwa cywilnego w tym rejonie -

zapewnia dodatkowy kamuflaŜ wespół z ogrodem załoŜonym nad częścią

podziemną stacji wzmacniakowej. Inaczej mówiąc, ten bardzo waŜny obiekt

łączności przy ul. Bismarckstrasse w Ŝaden sposób nie wyróŜnia się niczym

szczególnym ani teŜ nie przyciąga uwagi nawet wprawnego i dobrze

poinformowanego obserwatora, zapewniając mu całkowitą anonimowość.

STACJA WZMACNIAKOWA ŚWIDNICA II (RZECZKA)

26 lutego 1941 roku podczas narady w Ministerstwie Poczty OKW przedstawia

plan budowy kolejnych dalekosięŜnych linii kablowych:

•

FK 81b - na trasie Liberec-Świdnica,

•

FK 82 - na trasie Wrocław-Świdnica-Szumprek-Opawa o długości 237 km ..

FK 8Ib w Libercu miał się połączyć z budowanym równolegle kablem FK 81

a Liberec-Karlowe Vary, jednak na tym odcinku inwestycja ta nie została nigdy

ukończona.

Budowa FK 82 - najprawdopodobniej związana z planem agresji na Związek

Radziecki - miała znacznie poprawić przepustowość linii na terenie Dolnego Śląska, a

tym samym na kierunku wschód-zachód. Wszystkie te działania powodują duŜy wzrost

znaczenia węzła Świdnickiego i wymuszają kolejne inwestycje w jego

infrastrukturę. Konieczność wzmocnienia sygnału (zgodnie z wytycznymi Mini-

sterstwa Poczty z 1937 roku) powoduje potrzebę budowy kolejnej stacji wzmacniakowej.

Zostaje ona ulokowana w Miejscowości Rzeczka (Dorfbach) około 25 kilometrów od

widnicy. Dokładna data oddania jej do uŜytku nie jest znana. Na podstawie postępów

prac przy budowie linii kablowych moŜna jednak określić przypuszczalny termin

uruchomienia owej stacji na przełom lat 1941-1942.

Ciekawostką jest fakt, Ŝe stacja wzmacniakowa Schweidnitz II (Verst A II) w

Rzeczce została ulokowana w prowizorycznej piwnicy, częściowo zagłębionej w

ziemi, obok parterowego baraku obsługi. Brak zachowania jakichkolwiek względów

bezpieczeństwa i ochrony urządzeń poprzez umieszczenie ich w podziemnym, co prawda

pomieszczeniu, ale nie posiadającym Ŝadnej klasy odporności, ewidentnie sugeruje

konieczność jak najszybszego uruchomienia połączeń kablowych. Tak nadzwyczajna

sytuacja moŜe być podyktowana jedynie brakiem czasu na budowę lub wykończenie

właściwego do tego celu obiektu oraz duŜą pewnością, Ŝe obiekt ten nie będzie celem

adnych ataków w najbliŜszym okresie, a przynajmniej do czasu przygotowania

docelowych Pomieszczeń przeznaczonych dla urządzeń stacji wzmacniakowej. Tym

bardziej, Ŝe po wybuchu wojny zaostrzyły się jeszcze standardy bezpieczeństwa

dla tego typu budowli i powinny być one wznoszone jako obiekty całkowicie

podziemne o duŜej klasie odporności (nie mniejszej niŜ Schweidnitz I) zarówno

na ataki gazowe jak i bombowe Tymczasem w przypadku Rzeczki nie moŜna

mówić o jakimkolwiek zabezpieczeniu, zaś porównując ją do stacji

wzmacniakowej w Świdnicy wygląda dosłownie jak piwnica do przechowywania

ziemniaków! Wieloletni, nieŜyjący juŜ pracownik PPTiT - pan Tadeusz

Krawczyk - tak relacjonował przejęcie tego obiektu w 1945 roku:

„Pod koniec 1945 roku otrzymałem polecenie objęcia kiero-

wnictwa nad stacją wzmacniakową Świdnica II w miejscowości

Rzeczka. Zastałem tu parterowy barak zbudowany z pustaków -

była to część socjalna stacji wzmacniakowej przewidziana dla

obsługi. Część techniczna znajdowała się natomiast w prowi-

zorycznej piwnicy obok baraku, gdzie były wszelkie urządzenia

stacji wzmacniakowej wraz z agregatem prądotwórczym. Budynek

był w stanie nienaruszonym a wszystkie urządzenia cały czas

pracowały. Pieczę nad nimi sprawowali niemieccy pracownicy

Poczty Rzeszy, których byłem przełoŜonym do czasu wymiany

ich na polskich pracowników. Początkowo ruch na łączach był

bardzo niewielki i chyba z tego powodu w 1946 roku niemieckie

urządzenia zostały zdemontowane i wywiezione do centralnej

Polski - o ile dobrze pamiętam mówiło się o Tarnowie. Nam

przysłano wojskową przewoźną stacje wzmacniakową, taką na

przyczepie. Później obok baraku powstał budynek nowej stacji a

barak po jakimś czasie rozebrano, pozostały po nim tylko

fundamenty i obok niego niewielka piwnica, w której pierwotnie

była stacja wzmacniakową".

NaleŜałoby się zastanowić czy budowa linii FK 82 i stacji wzmacniakowej

była związana tylko z „planem Barbarossa", czyli agresją na Związek Radziecki

czy teŜ z innym zadaniem? RozwaŜając pierwszą wersję, wydaje się, Ŝe prace

rozpoczęto zbyt późno, aby ukończyć je na czas. Pierwotnie plan ataku

przewidywał ofensywę na 15 maja 1941 roku, jednak w związku z

interwencją Hitlera na Bałkanach w Jugosławii i Grecji termin przesunięto

na 22 czerwiec 1941 roku. Nie mniej jednak plan był przygotowany i podpisany

przez Hitlera juŜ 18 września 1940 roku. Opóźnień w planowanych

inwestycjach nie moŜna raczej tłumaczyć brakiem materiałów, poniewaŜ w tym

czasie takie kłopoty jeszcze nie występowały na duŜą skalę, tym bardziej dla

inwestycji zlecanych przez armię. W innym przypadku, gdyby łączność ta miała

słuŜyć do celów planowanej kwatery „Riese", tempo prac wcale nie powinno dziwić,

bowiem nie było Ŝadnego pośpiechu; ale w tym czasie według znanych dokumentów

nikt jej jeszcze nie planował. Gorączkowy pośpiech przy uruchamianiu linii

kablowej FK 82 i samej stacji wzmacniakowej Schweidnitz II (Verst A II) moŜna jedynie

zrzucić na karby postępów wojsk niemieckich podczas pierwszych miesięcy agresji na

ZSRR. Trudno jednak wytłumaczyć fakt pozostawienia stacji Schweidnitz II w

prowizorycznych pomieszczeniach do końca wojny, nawet biorąc pod uwagę fakt, Ŝe

Dolny Śląsk był w zasadzie do końca terenem względnie bezpiecznym.

Niemieckie źródła powołujące się na dokumenty archiwalne twierdzą Ŝe na koniec

1944 roku był w pełni ukończony bunkier łączności dla stacji wzmacniakowej

Schweidnitz II, ale nie zamontowano jeszcze urządzeń. Jedynym ze znanych miejsc

w najbliŜszej okolicy, bo w zasadzie ze względów technicznych tylko najbliŜsza

okolica wchodzi w grę, jest podziemny kompleks Rzeczka. W tym miejscu zaś pojawia

się paradoks. Według zasad budowy bunkrów łączności przeznaczonych na stacje

wzmacniakowe i centrale łączności, kompleks Rzeczka naleŜy wyeliminować (!) ze

względu na niemieckie przepisy dotyczące bezpieczeństwa. OtóŜ, pod koniec wojny

mówiły one wyraźnie, Ŝe tego typu obiekty mają być osobnymi budowlami,

zagłębionymi w ziemi i odpowiednio zabezpieczonymi przed atakami z ziemi i

powietrza.

RüDIGER - WĘZEŁ ŁĄCZNOŚCI DLA FHQ RIESE

W świetle znanych w Polsce dokumentów archiwalnych węzeł łączności o

kryptonimie Rüdiger nabierał znaczenia strategicznego etapowo. Pierwszy etap w jego

historii dobrze obrazuje dokument w postaci mapy topograficznej z naniesionym duŜym

okręgiem sygnowanym rzymską cyfrą V i dwoma mniejszymi oraz wykazem łączy

telefonicznych i teleksowych. Mniejsze okręgi obrysowują dwa tunele kolejowe

przeznaczone na schrony dla pociągów specjalnych. Jak wiadomo niemieckie sztaby oraz

sam Hitler często wykorzystywali ruchome punkty dowodzenia w postaci pociągów

specjalnych, czyli mobilnych kwater dowodzenia. Dla ich ochrony budowano początkowo

specjalne schrony kolejowe, takie jak na południu Polski w Stępinie (Anlage Süd) czy w

Jeleniu i Konewce koło Spały (Anlage Mitle). Wraz z rozwojem wojny i koniecznością

coraz większej mobilności zaniechano ich budowy, zaczęto wykorzystywać istniejące

budowle w postaci tuneli kolejowych. Rozwiązanie takie było mniej kosztowne i bardziej

uniwersalne. Problem włączenia ruchomych kwater w ogólnokrajową sieć teletechniczną

rozwiązywano w najprostszy z moŜliwych sposobów. W tunelu, do części gdzie miał

zatrzymywać się pociąg specjalny, doprowadzano kabel telefoniczny, który był

zakończony głowicą kablową. Do niej obsługa wagonu łączności dopinała specjalnie

przygotowany na tą okazję kabel i nawiązywała łączność z dowolnym miejscem

w III Rzeszy. Na wyŜej wspomnianej mapie małe okręgi oznaczają:

•

Ochsenkopftunnel niedaleko Wałbrzycha wydrąŜony pod górą Kleine

Ochsenkopf. W polskiej literaturze kolejowej góra znana jest pod nazwą Mały

Kozioł, zaś na mapach turystycznych oznaczana jest jako Mały Wołowiec,

•

tunel pod Przełęczą Kowarską nieopodal miejscowości Ogorzelec (niemiecka

nazwa Dittersbach).

Do obu tuneli doprowadzono kable, które zakończono głowicami

umieszczonymi w hermetycznie zamykanych skrzynkach, dodatkowo

zalutowanych w czasie, gdy przyłącza nie były uŜywane. W przypadku tunelu pod

Wołowcem wyprowadzono takŜe równoległy przyłącz na dworcu kolejowym w

Jedlinie Zdrój (Bad Charlottenbrunn), gdzie przewidywano zakwaterowanie

części sztabu. Przyłącz ten najprawdopodobniej znajdował się w pomieszczeniu

zawiadowcy stacji, w chwili obecnej nie moŜna jednak tego stwierdzić z cała

pewnością.

Pojemność kabli była stosunkowo niewielka, montowano kable dalekosięŜne

o pojemności 8 par, jednakŜe dobrze wyposaŜone wagony łączności ruchomych

kwater, posiadające urządzenia telefonii wielokrotnej umoŜliwiały zestawienie

kilkudziesięciu tzw. łączy sztywnych. Łączem sztywnym nazywa się połączenie od

punku do punktu, czyli np. tunel Ochsenkopf- Naczelne Dowództwo Wermachtu,

bez konieczności łączenia rozmowy przez jakąkolwiek centralę po drodze.

Upraszczając ten przykład jeszcze bardziej, moŜna to ująć w następujący

sposób: obsługa w wagonie łączności po wybraniu połączenia z Naczelnym

Dowództwem Wermachtu otrzymywała je bez ingerencji w to połączenie

obsługi central po trasie połączenia. W praktyce oznaczało to, Ŝe o takim

połączeniu nikt w zasadzie nie wiedział, poza nadawcą i odbiorcą, dodatkowo

dla bezpieczeństwa i ochrony przed ewentualnym podsłuchem np. gdyby ktoś

próbował wpinać się bezpośrednio na głowice kablowe w poszczególnych

centralach lub stacjach wzma-cniakowych, przez które takie połączenia

przechodziły, sygnał był kodowany. Zgodnie z wykazem łączy zamieszczonych

na archiwalnej mapie, zestawiono je dla obu tuneli i dworca w Jedlinie Zdrój

jednakowo.

Zestawiono łącznie 38 połączeń telefonicznych i 20 teleksowych z

najwaŜniejszymi urzędami III Rzeszy oraz centrami łączności w róŜnych

miejscach. Analizując te połączenia widać, Ŝe gro z nich to łącza do róŜnego

rodzaju central telefonicznych wojskowych i cywilnych. Taka konfiguracja

oznacza bardzo elastyczny system połączeń, który daje praktycznie

nieograniczone moŜliwości porozumiewania się róŜnymi drogami, np. na

wypadek zniszczenia części tych obiektów lub linii kablowych je łączących.

Rozmowę w takim przypadku moŜna przeprowadzić dowolną drogą obejściową.

PoniŜej przedstawiony jest pełny wykaz połączeń wraz z tłumaczeniem nazw

kodowych.

4 łącza tel. do OKW Naczelne Dowództwo Wermachtu

6 łączy tel.do Sdpl.Berhn miejsce specjalne w Berlinie, lokalizacja

nieznana

2 łącza tel. do Annabu

centrala telefoniczna OKH w obiekcie

Zeppelin w Zossen koło Berlina, wydzielona część tej

centrali obsługiwała FHQ

1 łącze tel. do DV Hochland centrala telefoniczna lokalizacja nieznana

1 łącze tel. do DV Donau

centrala telefoniczna lokalizacja nieznana

1 łącze tel. do DV Hessen

centrala telefoniczna w Gizen

1 łącze tel. do DV San centrala telefoniczna w Rzeszowie

1 łącze tel. do DV Schlesien centrala telefoniczna w Mysłowicach

5 łączy tel. do LV 1000 centrala telefoniczna OKL w Berchtesgaden

10 łączy tel. do LV Irene

planowana centrala telefoniczna OKL w obiekcie Riese

podaje się takŜe miejscowość Szczawienko

1 łącze tel. do FA Freiburg

centrala telefoniczna w Świebodzicach

1 łącze tel. do FA Glatz centrala telefoniczna w Kłodzku

łącze tel. do FA Schweidnitz centrala telefoniczna w Świdnicy

łącza tel. do FA Breslau

centrala telefoniczna we Wrocławiu 1 łącze tel. do OT Breslau

Organizacja Todta we Wrocławiu

5 łączy telex, do OKW Naczelne Dowództwo Wermachtu

1 łącze telex, do Kürfurft

kwatera główna Luftwaffe w Wildpark

Werder koło Poczdamu

1 łącze telex, do Annabu

centrala telefoniczna OKH w obiekcie Zeppelin w

Zossen koło Berlina

1 łącze telex, do AA. Berlin Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Berlinie

1 łącze telex, do Gen. Kob. Breslau Naczelne Dowództwo Garnizonu Wrocław

2 łącza telex, do Irene planowana centrala telefoniczna OKL w obiekcie Riese

podaje się takŜe miejscowość Szczawienko

2 łącza telex, do LV 1000

centrala telefoniczna OKL w Berchtesgaden

1 łącze telex, do DV Hochland centrala telefoniczna

1 łącze telex, do Seftern

planowana centrala OKM w ramach Riese

1 łącze telex, do RKzl. Berlin Kancelaria Rzeszy w Berlinie

1 łącze telex, do RKzl. Munchen

Kancelaria Rzeszy Monachium

2 łącza telex, do DNB Berlin Niemiecka Agencja Prasowa w Beninie

1 łącze telex, do Prop. Min. Ministerstwo Propagandy

NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe nazwy kodowe poszczególnych obiektów, co jakiś

czas ulegały zmianom ze względu na konieczność utrzymania w tajemnicy lokalizacji tychŜe

obiektów.

Przyłącz telefoniczny w wraz z głowicą w tunelu koło Ogorzelca został

zdemontowany na początku lat 90. Podobny los spotkał kabel w

Ochsenkopftunnel - nie jest jednak znany okres, w jakim to nastąpiło. W chwili

obecnej nie moŜna jednoznacznie stwierdzić, przez który węzeł nastąpiło włączenie

przyłączy z tuneli kolejowych do sieci ogólnokrajowej, najbliŜszym odpowiednio

wyposaŜonym węzłem była, FA Freiburg czyli centrala w Świebodzicach, jednak

nie był to węzeł wojskowy, a właśnie przez taki węzeł w pierwszej kolejności

powinna przechodzić łączność związana z FHQ. MoŜliwe jednak, Ŝe z braku

innych rozwiązań i czasu na ich stworzenie nastąpiło to właśnie tam. Logicznym

posunięciem byłoby włączenie tych przyłączy do centrali głównej FHQ Riese,

ale ta według dokumentów była jeszcze w planowaniu.

Kolejnym dokumentem archiwalnym, w którym pojawia się Rüdiger, jest

Stand der Anlagen FHQ, pochodzący z archiwum w Londynie. Z tego

dokumentu, przygotowanego najprawdopodobniej na odprawę dotyczącą

łączności w kwaterach Hitlera, wynika, Ŝe ranga tego obiektu wzrasta do roli

węzła łączności FHQ (kwatery Hitlera). Dowiadujemy się z niego, Ŝe w skład

Riidigera miały wchodzić dwie centrale telefoniczne, pierwsza główna,

planowana o pojemności 600 numerów telefonicznych i 45 teleksowych, nie

posiadająca jeszcze lokalizacji, miała być ukończona w lipcu 1945 roku. Druga

300 numerowa, z 30 numerami teleksowymi zlokalizowana w KsiąŜu była w

trakcie budowy, planowany termin jej uruchomienia określono na grudzień 1944

roku. MoŜna przypuszczać, Ŝe została ukończona w planowym terminie, a

następnie była ewakuowana lub stała się zdobyczą wojenną oddziałów Armii

Radzieckiej. Przekładając powyŜsze opisy central na język bardziej zrozumiały

dla laika, centrala w KsiąŜu miała obsłuŜyć pomieszczenia w zamku i jego

okolicy - przewidziano tu moŜliwość podłączenia 300 linii telefonicznych dla

uŜytkowników w tym obiekcie. Włączenie do sieci Poczty Rzeszy miało nastąpić

najprawdopodobniej poprzez stację wzmacniakową Świebodzice (Freiburg). Co do

pierwszej z nich moŜna powiedzieć, Ŝe mając dwukrotną pojemność była przezna-

czona dla większej ilości uŜytkowników. Gdzie zatem mogła być

umiejscowiona? Odpowiedź w zasadzie nasuwa się sama. Kolejnym skupiskiem,

gdzie występowało największe zapotrzebowanie na środki łączności były kwatery

dowodzenia poszczególnych rodzajów wojsk, zwykle skupiane w niedalekiej

odległości od wodza. Jeśli więc Riese w Górach Sowich miało takie zadanie, tutaj

naleŜałoby szukać odpowiedniego miejsca. Jak waŜnym miejscem miał być kompleks

„Riese" piszą autorzy ksiąŜki pt. „Kwatery Główne Führera" Franza W. Seidlera i

Dietera Zeigerta.

„(...) Tutaj, w mocno pofałdowanym lesistym terenie górskim pośrodku

Dolnego Śląska miały powstać podziemne, chroniące przed bombami

kwatery robocze i mieszkalne dla Führera, OKH, dowództwa Luftwaffe,

ReichsFührera SS i ministra spraw zagranicznych Rzeszy, a takŜe dla ich

pracowników pomocniczych i oddziałów zabezpieczenia (...)".

Czyli miały tu zawitać dowództwa wszystkich rodzajów broni z Führerem na czele.

Takie skupisko dowódców i urzędników generuje duŜe potrzeby. Dodatkowo wiemy, Ŝe

11 maja 1944 roku Ministerstwo Poczty Rzeszy wyraziło zgodę na ułoŜenie dwóch kabli

łącznikowych (OFK II i OFK III) pomiędzy stacją wzmacniakową Świdnica a stacją

wzmacniakową Rzeczka, o pojemności 63 pary kaŜdy. Dokumentacje pozostawione po

wojnie przez Niemców potwierdzają fakt wprowadzenia ich na stacje wzmacniakowe

w Świdnicy i Rzeczce. Kable te zostały ułoŜone dwoma niezaleŜnymi drogami tworząc

pętlę wokół Gór Sowich! Takie zapętlenie stosuje się dla odbiorców, którzy na skutek

awarii lub sabotaŜu nie mogą utracić łączności. Dodatkowo w Jugowicach wybudowano

komorę kablową (przełączalnię), przez którą przechodził OFK n. Analogiczną kom|ę

kablową wybudowano w Kolcach dla OFK III. Obiekty tego typu występują w

miejscach, gdzie zachodzi potrzeba odpowiedniej konfiguracji łączy w zaleŜności

Zeidler W. Franz, Zeigert Dieter, Kwatery Główne Führera, Wydawnictwo Colori, Warszawa 2001

od potrzeb i sytuacji, zazwyczaj jednak takie obiekty powstają na łączach

strategicznych. MoŜna w nich dokonywać rozgałęzień kabli lub teŜ zestawiać

łącza. Często bywały one punktem styku dla innych kabli a nawet całych sieci,

np. sieci Poczty Rzeszy i sieci wojskowych lub specjalnych. W przypadku

stwierdzenia awarii lub sabotaŜu w takich komorach kablowych zestawiano

drogi obejściowe niezaleŜnie od central i stacji wzmacmakowych, w przypadku

przejecia jakiegoś obiektu przez dywersantów moŜna było go tutaj pozbawić łączności.

Samo zaś ułoŜenie kabli łącznikowycn OFK II i OFK III świadczy o planowanej

lokalizacji sporej centrali dla potrzeb uŜytkowników na tym rejonie Analizując

znane informacje moŜna przypuszczać, Ŝe główna centrala FHQ Riese miała być

ulokowana w Górach Sowich. Właściwym miejscem byłyby okolice stacji

wzmacniakowej Rzeczka, gdzie przebiegały istniejące linie międzymiastowe i moŜna

było bez problemu włączyć się do sieci ogólnokrajowej. Dodatkowo, dzięki

kablom OFK I i OFK II otrzymywano niezaleŜne połączenie ze stacją

wzmacniakową i centralą w Świdnicy. Jak wspomniałem wcześniej - według

informacji otrzymanych ze źródeł niemieckich - taki obiekt powstał i był

gotowy do montaŜu okablowania oraz urządzeń na koniec 1944 roku. Zaskakującą

informacją jest to, Ŝe według standardów ówcześnie panujących w

budownictwie łączności powinien być zagłębiony pod ziemią nie mniej niŜ 16

metrów, posiadać dwa wejścia bronione wartowniami oraz dwa wyjścia awaryjne.

Oczywiście musiał być obiektem w pełni niezaleŜnym od źródeł energii i wody

dostarczanych z zewnątrz, w pełni odpornym na ataki bombowe i gazowe. W

jego wnętrzu przewidziano miejsce dla centrali telefonicznej, dalekopisowej,

stacji wzmacniakowej, pomieszczeń do pracy i wypoczynku załogi oraz

wszelkich urządzeń niezbędnych do jego funkcjonowania, czyli pomieszczenia

agregatu, stacji filtrów, zbiorników paliwa oraz ujęcia wody w postaci studni

głębinowej. Łączna powierzchnia znanych obiektów tego typu zawiera się

pomiędzy 1 000 a 2 500 m2. Wśród znanych obecnie budowli na terenie

kompleksu „Riese" taki obiekt o takim zaawansowaniu budowlanym jednak nie

występuje. Oznaczać to moŜe, jeśli uwierzymy archiwalnym źródłom

niemieckim, Ŝe w dalszym ciągu czeka on na odkrycie!

ŁĄCZNOŚĆ W KOMPLEKSIE „RIESE"

Połączenia do poszczególnych obiektów „Riese" są na dzień obecny praktycznie

nieznane. Nie znaczy to oczywiście, Ŝe ich nie było. Skoro planowano, a nawet

wykonano część kompleksów w sposób gotowy do uŜytku - a takie informacje

dotarły do mnie w ostatnim czasie - musiała teŜ istnieć miejscowa sieć kablowa. Na

dzień dzisiejszy niewiele o niej wiemy. Pewne jest tylko połączenie kablem 20

parowym pomiędzy stacją wzmacniakową Rzeczka a centralą miejską w

Walimiu, wykorzystywane zresztą do początku lat 90. Nie wiadomo ile kabli

wyprowadzono ze stacji w kierunku poszczególnych komleksów Nie zachowały

się Ŝadne znane dokumentacje techniczne ich budowy. Z relacji, jaką

otrzymałem od byłego pracownika Poczty Polskiej, biorącego udział w

uruchamianiu łączności na tym terenie, niewiele wynikało. Wspominał, ze po

wojnie do utrzymania i konserwacji sieci telefonicznej (kabli międzymiastowych

pomiędzy poszczególnymi stacjami wzmacniakowymi) zatrudniano Niemców, a konkretnie

byłych pracowników Deutsche Reich Post. Nieznane im były jednak Ŝadne połączenia

z podziemiami, a przynajmniej tak twierdzili. Niewiedza ta mogła wynikać ze struktury

podziału uprawnień. Pracownicy Deutsche Reich Post zajmowali się konserwacją

linii będących własnością poczty, natomiast linie do obiektów militarnych były w

gestii wojskowych słuŜb łączności. We wspomnieniach pojawiła się informacja o

przerwanym kablu na terenie stacji, który wychodził w stronę kompleksu Rzeczka.

Przebiegał pod obecnymi schodami prowadzącymi do nowego budynku stacji

wzmacniakowej, następnie pod drogą i ginął gdzieś z drugiej strony. Próbowano

zlokalizować dokąd biegnie, poniewaŜ sądzono, Ŝe na jego drugim końcu mogą

znajdować się cenne dla Poczty Polskiej urządzenia. Próby jednak, z braku

odpowiedniego sprzętu i trudnego terenu, szybko przerwano. Inne relacje mówią

o wydzieraniu z ziemi zaraz po wojnie róŜnego rodzaju okablowania, takŜe

teletechnicznego z rejonu kompleksów Osówki i Sobonia. Relacje światków są jednak

szczątkowe; nikt nie pamięta, jakie to były kable, ilu parowe i jaką miały budowę. Nie

bardzo moŜna się teŜ oprzeć na archiwalnych dokumentach Przedsiębiorstwa

Poszukiwań Terenowych, które są mało precyzyjne i w większości opisują majątek

przejmowany z magazynów, wspominając jedynie pobieŜnie o pracach ziemnych,

podczas których odzyskiwano wszelkiego typu okablowanie. Znane raporty słuŜb

wojskowych oddelegowanych do pozyskiwania kabli telefonicznych takŜe nie

rozjaśniają sytuacji z powodu fragmentarycznie przeprowadzonych prac i na

niewielkich odcinkach.

OKRES POWOJENNY

Po zakończeniu działań wojennych SW Świdnica (Verst A I) pozostaje przejęta

przez Pocztę Polską i uŜytkowana wraz z poniemiecką infrastrukturą do 2000

roku. Ze względu na zastąpienie kabli dalekosięŜnych światłowodami pod

koniec lat 90. stacja wzmacniakowa zostaje wycofana z eksploatacji.

Ciekawostką jest fakt wykorzystywania do końca jej pracy urządzeń

zainstalowanych w 1939 roku, takich jak agregat prądotwórczy czy stacja

uzdatniania powietrza oraz wszystkich kabli dalekosięŜnych przejętych po III

Rzeszy.

1. Charakterystyka FK 34

Przebieg: Plauen - Zwickau - Chemnitz - Freiberg - Dresden - Bautzen

- Löbau - Görlitz - Gryfów - Jelenia Góra - Świebodzice - Świdnica - Wrocław

Stacje wzmacniakowe: Plauen, Chemnitz, Dresden, Löbau, Gryfów, Świebodzice,

Wrocław

Pojemność kabla:

Długość kabla: FK 34 - 439,7 km (całkowita),

FK 34a: Plauen - Dresden (98a) - 151,7 km (długość odcinka)

FK 34b: Dresden - Wrocław (98a) - 288,0 km (długość odcinka)

Okres budowy: 1927 - 1929

Oddany do uŜytku:

19 lipca 1927 roku: Plauen – Dresden

1927 rok: Świebodzice – Wrocław

19 września 1929 roku: Dresden - Świebodzice

2. Charakterystyka FK 221

Przebieg: Legnica - Snowidza k/ Jawora - Strzegom - Świdnica – Piława -

DzierŜoniów - Henryków - Ziębice - Biechów ( koło Nysy) - Pakosławice-

Korfantów-Głogówek- Większych - Koźle

Stacje wzmacniakowe: Legnica, Świdnica (I), Biechów, Koźle

Pojemność kabla:

Długość kabla: FK 221 - 253,9 km (całkowita),

FK 221a: Legnica - Koźle (102b) - 208,7 km (długość odcinka)

FK 221b: Biechów - Brzeg (102b) - 45,2 km (długość odcinka)

Okres budowy: 1937 - 1938

Oddany do uŜytku:

12 lipca 1938 roku: Legnica – Świdnica

15 sierpnia 1938 roku: Świdnica – Koźle

18 sierpnia 1999 roku: Biechów - Brzeg

3. Charakterystyka FK 256

Przebieg: Legnica - Wrocław

Stacje wzmacniakowe: Legnica, Wrocław

Pojemność kabla: 114 par

Długość kabla: FK 256 - 253,9 km (całkowita 114a)

Okres budowy: 1938-1939

Oddany do uŜytku: 10 sierpnia 1939 roku

Koszt budowy: 1 960 000 RM

4. Charakterystyka FK 82

Przebieg: Wrocław - Rzeczka - (z odgałęzieniem do Świdnicy) - Nowa Ruda - Kłodzko i

Szumprek - Opawa później przedłuŜony do Koźla

Stacje wzmacniakowe: Wrocław, Rzeczka, Kłodzko, Szumprek, Opawa

Pojemność kabla: 8 par (linia dwu kablowa)

Długość kabla: FK 82 - 237,0 km

Okres budowy: 1941 - 1942

Oddany do uŜytku :10 sierpnia 1939 roku

Koszt budowy: 1 46o 000 RM (za odcinek Wrocław Świdnica), 3 836 000 RM

(za odcinek Świdnica Szumprek)

Charakterystyka OFK II

Przebieg: Świdnica - Burkatów - Bystrzyca Górna - Lubachów - Jugowice

- Walim - Rzeczka

Stacje wzmacniakowe: Świdnica - Rzeczka

Pojemność kabla: 63 pary

Długość kabla: OFK II - 25,0 km

Okres budowy: 1944 rok

Oddany do uŜytku: brak danych

Koszt budowy: brak danych

Charakterystyka OFK III

Przebieg: Świdnica - Modliszów - Kozice - Jedlina Zdrój - Głuszyca - Kolce

Rzeczka

Stacje wzmacniakowe: Świdnica - Rzeczka

Pojemność kabla: 63 pary

Długość kabla: OFK II - 32,0 km

Okres budowy: 1944 rok

Oddany do uŜytku: brak danych

Koszt budowy: brak danych

Przypisy:

•

Zeidler W. Franz, Zeigert Dieter, Kwatery Główne Führera, Wydawnictwo

Colori, Warszawa 2001

•

Kowalski Jacek, Kudelski J. Robert, Rekuć Zbigniew, Tajemnica „Riese", Biuro

Odkryć, Łódź 2002

Skróty i Tłumaczenia

Deutsche Reichspost (DRP) - Poczta Rzeszy

PPT - Przedsiębiorstwo Poszukiwań Terenowych

FK (Fernkabel) - kabel dalekosięŜny (międzymiastowy)

RPM - Ministerstwu Poczty Rzeszy

BIBLIOGRAFIA

Adamczewski Leszek, Złowieszcze Góry, PDW Ławica, Warszawa Poznań

1992

Antkowiak Włodzimierz, Nie odbyte skarby - przewodnik dla poszukiwaczy,

COMER, Toruń 1991

Bartek J. Marek., Joanna Szczepankiewicz, Słownik nazewnictwa krajo-

znawczego Śląska i Ziemi Lubuskiej, Silesia, Wrocław 1994

Below von Nicolaus, Byłem adiutantem Hitlera, MON, Warszawa 1990

Cera Jerzy, Tajemnice Walimskich Podziemi, WSOWPanc, Poznań 1974

Cybulski Bogdan, Ewakuacja więźniów AL Riese do Tratenau PMGR 1990

Cybulski Bogdan, Obozy podporządkowane KL Gross Rosen, PMGR 1987

Cybulski Bogdan, Szpitale dla byłych więźniów obozu koncentracyjnego Gross

Rosen w Głuszycy /943-1945/, Studia nad faszyzmem i zbrodniami

hitlerowskimi, tom VII, Wrocław 1980

Jońca Edmund, KsiąŜański Park Krajobrazowy, PTTK Kraj, Warszawa 1989

10.

Konieczny Alfred, Obozy Spółki Akcyjnej Śląskiej Wspólnoty Przemysłowej w

Górach Sowich w lalach 1943-1944, Studia nad faszyzmem i zbrodniami

hitlerowskimi, tom VI, Wrocław 1980

11.

Konieczny Alfred, Szpital obozowy w Kolcach dla więźniów AL Riese w

wietle nowych dokumentów. Studia nad faszyzmem i zbrodniami

hitlerowskimi, tom XII, Wrocław 1987

12.

Kajzer Abram, Za drutami śmierci, Łódź 1962

13.

Kozłowska Krystyna, Milcząca wyrzutnia, MON, Warszawa 1985

14.

Kruszyński Piotr, Podziemia w Górach Sowich i Zamku KsiąŜ, PMGR 1990

15.

Maciejewski Marek, Filie KL Gross Rosen w Górach Sowich 1943-1945,

Studia nad faszyzmem i zbrodniami hitlerowskimi, tom I Wrocław 1974

16.

Mostowicz Arnold, śółta gwiazda i czerwony krzyŜ, PiW, Warszawa 1986

17.

Rogalski Marian, Zaborowski Maciej, Fortyfikacja wczoraj i dziś, MON,

Warszawa 1978

18.

Słownik geografii turystycznej Sudetów, tom 11, „Góry Sowie. Wydawnictwo

I-BIS, Wrocław 1995

19.

Sukmanowska Anna, Stolarczyk Stanisław, Tańcząc na wulkanie,

Wydawnictwo Dingo, Warszawa 1991

20.

Speer Albet, Wspomnienia, MON, Warszawa 1990

21.

Tetter Jan, Tajemnice Gór Sowich, „Ekspres Reporterów", KAW 1970

22.

MSW Biuro C, Informator o nielegalnych, antypaństwowych organizacjach i

bandach

zbrojnych

działających

Polsce

Ludowej

latach

1944-1956, Wydawnictwo Retro, Lublin 1993

23.

Cykl artykułów Jerzego Cery z „Gazety Robotniczej" zatytułowany

Tajemnice Gór Sowich, 17 sierpnia — 21 września 1974

24.

Cykl artykułów Zbigniewa Mosingiewicza ze „Słowa Polskiego":

−

Odkrywamy podziemne miasto w Głuszycy, 27 października 1947

−

W przepastnych korytarzach odkryto 6 drzemiących motorów Diesla 28

października 1947

−

10 milionów worków cementu pozostało jeszcze z olbrzymich zapasów jakie

nagromadzono w Głuszycy, 29 października 1947

−

„Akcja Adolfa" i luksusowe oranŜerie na kamienistych zboczach

głuszyckiej góry, 30 października 1947

−

Co przygotowywał Hitler w Głuszycy, 1 listopada 1947

SPIS TREŚCl

WSTĘP

WPROWADZENIE

CZĘŚĆ I-OPOWIEŚĆ O KWATERACH GŁÓWNYCH

CZĘŚĆ II-BOMBOWCE NAD TRZECIĄ RZESZĄ

CZĘŚĆ III- POCZĄTKI BUDOWY

CZĘŚĆ IV - HIMMELSTRASSE CZYLI OPOWIEŚĆ O śYCIU I ŚMIERCI

CZĘŚĆ V-WIELKA BUDOWA CZYLI BETON I SKAŁA

CZĘŚĆ CENTRALNA

Kompleks Włodarz-część naziemna
Kompleks Włodarz-część podziemna
Kompleks Włodarz-badania
Kompleks Osówka - część naziemna
Kompleks Osówka - część podziemna
Kompleks Osówka-badania
Kompleks Jugowice Górne - część naziemna
Kompleks Jugowice Górne - część podziemna
Kompleks Jugowice Górne – badania
Kompleks Soboń - część naziemna
Kompleks Soboń-część podziemna
Kompleks Rzeczka - część naziemna
Kompleks Rzeczka-część podziemna
Kompleks Rzeczka – badania
Kompleks Moszna - część naziemna
Kompleks Moszna - badania

CZĘŚĆ ZEWNĘTRZNA

Kompleks Sokolec - część naziemna

Kompleks Sokolec - część podziemna

Kompleks Sokolec – badania

Kompleks Wielka Sowa – ogólnie

Kompleks Wielka Sowa-badania

Kompleks zbrojeniowy Miłków - Ludwikowice Kłodzkie, fabryka amunicj i

Mölke-Werke oraz fabryka prochu Dynamit AG

Kompleks zbrojeniowy Miłków - Ludwikowice Kłodzkie – badania

KOMPLEKS ZAMKU KSIĄś

Kompleks Zamku KsiąŜ - część naziemna

Kompleks Zamku KsiąŜ - część podziemna

POZOSTAŁOŚCI

Kompleks schronów w Głuszycy

Tunel kolejowy Wałbrzych-Jedlina Zdrój

Inne

CZĘŚĆ VI - PO WOJNIE

CZĘŚĆ VII – ZAGADKI

CZĘŚĆ VIII – ZAKOŃCZENIE

CZĘŚĆ IX - KILKA ZNAKÓW ZAPYTANIA

KWATERA GŁÓWNAFUHRERA?

SCHRONY DLA WOJSKA?

TAJNY OŚRODEK BADAWCZY?

BROŃ ATOMOWA?

ZAKŁADY ZBROJENIOWE LUFTWAFFE?

VERGELTUNGSWAFFE V-l, V-2, V-3?

V-7?

WUNDERWAFFE?

CZĘŚĆ X - NA SZLAKU

KALENDARIUM BUDOWY

DANE LICZBOWE „RIESE"

SIEĆ TELEFONICZNA W FHQ RIESE

ROZWÓJ SIECI TELEKOMUNIKACYJNYCH W III RZESZY

ROZWÓJ SIECI DALEKOSIĘśNYCH NA DOLNYM ŚLĄSKU

PRZED WYBUCHEM WOJNY

STACJA WZMACNIAKOWA ŚWIDNICA I

STACJA WZMACNIAKOWA ŚWIDNICA II (RZECZKA)

RüDIGER WĘZEŁ ŁĄCZNOŚCI DLA FHQ RIESE

ŁĄCZNOŚĆ W KOMPLEKSIE „RIESE"