Źródła prawa karnego
Prawo karne materialne: ustawa z dnia 6 czerwca
1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553;
liczne ustawy pozakodeksowe
Prawo karne procesowe: ustawa z dnia 6 czerwca
1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. Nr
89, poz. 555
Prawo karne wykonawcze: ustawa z dnia 6
czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy,
Dz.U. Nr 90, poz. 557
Ratyfikowane umowy międzynarodowe: głównie
konwencje europejskie
Przestępstwo
Przestępstwo jest czynem zabronionym pod groźbą kary przez
ustawę karną obowiązującą w czasie i miejscu popełnienia
przestępstwa. Przęstępstwo musi nosić znamiona opisane przez
ustawę karną.
Czyn – zewnętrzne zachowanie człowieka sterowane wolą
(świadomość czynu). Zachowanie może przybrać formę
działania lub zaniechania.
Kara – dolegliwość (sankcja) przewidziana przez prawo za
popełnienie czynu zabronionego.
Znamiona ustawowe – nie ma przestępstwa bez ustawy (nullum
crimen sine lege). Z tą zasadą wprost łączy się pojęcie
bezprawności czynu zabronionego oraz fakt, że lex severior retro
non agit (prawo karne nie działa wstecz na niekorzyść sprawcy .
Przestępstwo
Szkodliwość społeczna czynu – przestępstwem nie może być
czyn człowieka, który jest nieszkodliwy (element materialny
przestępstwa).
Wina – personalnie zarzucana sprawcy umyślność lub
nieumyślność czynu zabronionego.
Wina umyślna:
zamiar bezpośredni – sprawca chce i popełnia czyn zabroniony
zamiar ewentualny – sprawca przewidując ewentualność czynu
zabronionego godzi się na jego popełnienie.
Wina nieumyślna: sprawca popełnia czyn zabroniony, choć tego
nie chciał i się na to nie godził. Zachodzi wówczas naruszenie
zasad ostrożnego zachowania => możliwość przewidzenia
popełnienia czynu zabronionego.
Klasyfikacja przestępstw
Kryterium zagrożenia karą:
Zbrodnia: przestępstwo, które jest zagrożone karą co najmniej 3 lat
pozbawienia wolności lub karą surowszą.
Występek: przestępstwo zagrożone grzywną powyżej 30 stawek
dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia
wolności przekraczającą miesiąc.
Zbrodnie można popełnić tylko umyślnie.
Kryterium skutku:
Materialne (skutkowe)
Formalne (bezskutkowe)
Klasyfikacja przestępstw
Kryterium stopnia społecznej szkodliwości:
Przestępstwa w formie podstawowej
Przestępstwa w formie uprzywilejowanej
Przestępstwa w formie kwalifikowanej.
Kryterium trybu ścigania:
Ścigane z urzędu
Ścigane na wniosek
Ścigane z oskarżenia prywatnego.
Kryterium zagrożonego dobra, np. przeciwko ludzkości,
przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko mieniu
Klasyfikacja postaci przestępstw
Przestępstwo można popełnić w formie stadialnej lub
zjawiskowej.
Formy stadialne:
zamiar
przygotowanie
usiłowanie
Formy zjawiskowe:
jednosprawstwo
wielosprawstwo
Klasyfikacja postaci przestępstw
Wielosprawsto:
współsprawstwo
sprawstwo kierownicze
Inne formy zjawiskowe:
podżeganie
pomoctnictwo
Wyłączenie odpowiedzialności karnej
Odpowiedzialność karna może zostać wyłączona ze względu na
okoliczności:
wyłączające bezprawność
wyłączające winę
wskazujące na znikomą szkodliwość czynu.
Katalog przestępstw jest zamknięty, katalog okoliczności
wyłączających bezprawność czynu (kontratypów) jest otwarty.
Najważniejsze kontratypy:
obrona konieczna
stan wyższej konieczności
dozwolone ryzyko
Obrona konieczna
Jest to odpieranie bezpośredniego, bezprawnego zamachu na
jakiekolwiek dobro chronione prawem.
Dokonujący obrony koniecznej narusza jednak dobro napastnika.
Prawo karne ustala wymóg współmierność środków obrony do
niebezpieczeństwa zamachu.
Obrona konieczna może być uzasadniona także czynami
nieletnich lub niepoczytalnych.
Przekroczenie granic obrony koniecznej jest z zasady karalne,
lecz sąd może odstąpić od wymierzenia kary lub ją
nadzwyczajnie złagodzić.
Sąd jest zobowiązany odstąpić od wymierzenia kary, jeśli
przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu
lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.
Stan wyższej konieczności
Kontratyp zachodzący w przypadku działania w celu uchylenia
bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek
dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można
inaczej uniknąć, a dobro poświęcane przedstawia wartość niższą
od dobra ratowanego.
Nie popełnia przestępstwa ten, kto ratując dobro chronione
prawem, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości
oczywiście wyższej od dobra ratowanego.
W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd
może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Na działanie w stanie wyższej konieczności nie można się
powoływać, gdy jest on wyłączony przepisami szczególnymi.
Dozwolone ryzyko
Kontratyp zachodzący w przypadku działania w celu przeprowadzenia
eksperymentu:
poznawczego
medycznego
technicznego
ekonomicznego.
Korzyść spodziewana z eksperymentu powinna mieć istotne znaczenie
poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie osiągnięcia tej
korzyści, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu
powinny być zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.
Uczestnik eksperymentu – przed jego przeprowadzeniem – powinien
zostać należycie poinformowany o: spodziewanych korzyściach,
grożących ujemnych skutkach, prawdopodobieństwie powstania tych
skutków, możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na
każdym jego etapie
.
Okoliczności wyłączające winę
Podstawowe okoliczności wyłączające winę sprawcy
czynu:
wiek poniżej 17 lat (w przypadku najpoważniejszych
przestępstw 15 lat)
niepoczytalność
błąd
rozkaz.
Niepoczytalność
Niepoczytalnym jest ten, kto z powodu choroby psychicznej,
upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności
psychicznej nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego
znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Osoba niepoczytalna nie podlega karze, ale stosuje się wobec
niej środki zabezpieczające.
Popełnienie czynu w stanie ograniczonej poczytalności jest
przesłanka zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Umyślne i dobrowolne wprowadzenie się w stan nietrzeźwości
lub odurzenia wyłącza korzystne konsekwencje stanu
niepoczytalności lub ograniczonej poczytalności.
Błąd
Jest to niezgodność pomiędzy rzeczywistością a jej odbiciem
w świadomości człowieka.
Formy błędu: nieświadomość lub urojenie.
Nieświadomość wystąpienia znamion czynu zabronionego
(błąd faktyczny) wyłącza winę umyślną. Podobny skutek ma
urojenie wobec negatywnych znamion.
Błąd co do prawa najczęściej dotyczy nieświadomości
bezprawności czynu. Wyłączenie winy jest wówczas możliwe
tylko w usprawiedliwionych przypadkach – w więc
wyjątkowo.
Podobnie błąd co do kontratypu lub okoliczności
wyłączających winę.
Kara
Kara jest dolegliwością odczuwaną z powodu
popełnienia przestępstwa.
Kara ma spełniać funkcje:
represyjną - odwet za wyrządzone zło
prewencyjną – odstrasza od popełniania przestępstw
resocjalizacyjną (wychowawczą) – ma doprowadzić sprawcę
do respektowania porządku prawnego i społecznego by w
przyszłości mógł być pełnoprawnym członkiem
społeczeństwa
Katalog kar
Kara może przybrać formę:
grzywny – w stawkach dziennych (wysokość stawki *
liczba stawek: od 10 do 55) ;
ograniczenia wolności (od miesiąca do 12 miesięcy)
pozbawienie wolności (od miesiąca do 15 lat)
25 lat pozbawienia wolności
dożywotniego pozbawienia wolności
Kary są wymierzane w granicach wskazanych ustawą.
Kara może podlegać nadzwyczajnemu złagodzeniu lub
nadzwyczajnemu zaostrzeniu.
Katalog środków karnych
Jest to dodatkowa dolegliwość, realizująca cele uboczne
postępowania karnego.
Środkami karnymi są, np:
pozbawienia praw publicznych
zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego
zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej
zakazu prowadzenia pojazdów
przepadek przedmiotów
obowiązek naprawienia szkody
podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Postępowanie karne
Jest to ciąg działań zmierzających do sprawdzenia, czy popełniono
przestępstwo, a jeśli tak to postępowanie zmierza do wykrycia
sprawcy i ukarania go.
Uczestnikami postępowania karnego są organy władzy
sądowniczej (organy sprawiedliwości), organy ścigania karnego,
strony i nieliczne inne uprawnione osoby.
W sprawach karnych sprawiedliwość wymierzają sądy
powszechne, sądy wojskowe, a także SN.
Organy ścigania karnego to organy władzy państwowej,
usytuowane w strukturach władzy wykonawczej, których
zadaniem jest wykrywanie przestępstw i wnoszenie do sądów
aktów oskarżenia zmierzających do ukarania ich sprawców.
Organami ścigania karnego są pokuratorzy powszechni, p.
wojskowi, Policja, ABW, SG, ŻW.
Postępowanie karne
Strony postępowania karnego mają określone prawa i obowiązki
procesowe, a w postępowaniu karnym działają na rzecz interesu
własnego lub publicznego.
Oskarżyciel publiczny: organ ścigania karnego, najczesciej
prokurator.
Oskarżyciel prywatny: pokrzywdzony danym przestępstwem,
który przed sądem sam domaga się ukarania sprawcy.
Oskarżyciel posiłkowy: pokrzywdzony danym przestępstwem,
który przed sądem wraz z oskarżycielem publicznym domaga się
ukarania sprawcy.
Powód
cywilny
(adhezyjny):
pokrzywdzony
danym
przestępstwem, który przed sądem domaga się naprawienia
szkody, którą poniósł w związku z przestępstwem
Postępowanie karne
Pokrzywdzony: osoba fizyczna lub osoba prawna, której
dobra prawne, zarówno osobiste jak i majątkowe, zostały
naruszone przestępstwem,
Oskarżony: osoba, którą oskarżono o popełnienie
przestępstwa
Obrońca: zawsze adwokat, który z urzędu lub na mocy
pełnomocnictwa oskarżonego podejmuje się jego obrony w
postępowaniu karnym
Postępowanie karne
Dwa zasadnicze etapy: postępowanie przygotowawcze i proces karny.
Postępowanie przygotowawcze prowadzi organ ścigania karnego w
formie dochodzenia lub śledztwa.
Jeśli istnieje znaczne prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa
przez określoną osobę, przedstawia się jej zarzut popełnienia
przestępstwa. Taka osoba staje się podejrzanym.
Jeśli postępowanie przygotowawcze dostarczy wystarczających
dowodów do oskarżenia podejrzanego, organ ścigania, najczęściej
prokurator formułuje akt oskarżenia i kieruje go do sądu. Podejrzany
staje się oskarżonym.
Postępowanie karne
Procesem karnym jest ciąg czynności podejmowanych przez strony i
zmierzających do rozstrzygnięcia sprawy karnej.
Proces karny składa się przede wszystkim z rozprawy, podczas której
ma miejsce przewód sądowy, ostatnie głosy stron oraz wyrokowanie.
Początek rozprawy: wywołanie sprawy, sprawdzenie obecności
Przewód sądowy rozpoczyna odczytanie aktu oskarżenia. Następnie
przewodniczacy składu sędziowskiego informuje oskarżonego o
przysługujących mu prawach i pyta, czy przyznaje się do zarzycanego
mu czynu.
W trakcie przewodu sądowego przeprowadza się postępowanie
dowodowe.
Dowodem mogą być: wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadków,
opinie biegłych, oględziny rzeczy, miejsc i osób, dokumenty.
Obowiązuje swoboda oceny dowodów.
Postępowanie karne
Wyrok sądu pierwszej instancji nigdy nie jest od razu
prawomocny.
Strony mogą się od niego odwołać wnosząc apelację do wyższej
instancji w terminie 14 dni od doręczenia wyroku wraz z
uzasadnieniem.
W postępowaniu dowoławczym obowiązuje zakaz reformationis
in peius.
Wyrok sądu odwoławczego jest prawomocny z chwilą jego
wydania, a wyrok sądu pierwszej instancji staje się prawomocny,
jeśli strony nie wniosły w odpowiednim terminie apelacji.
Kasacja jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym od wyroku
sądu odwoławczego i bada jego zgodność z prawem. Kasację
rozpoznaje Sąd Najwyższy na wniosek strony procesu.