6muskala

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

113

Maciej Muskała

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedo-

stosowania społecznego nieletnich w Niemczech

Spór wokół sposobu traktowania nieletnich przest

pców, a w szczegól-

ci idei ich wychowania, toczy si

w Niemczech, z wi

kszym lub mniej-

szym nasileniem, nieprzerwanie od lat sze

ść

dziesi

tych XX wieku. Polemika

tyczy tak istoty czy uwarunkowa

zachowa

przest

pczych, jak i sposobu

reakcji na nie. Stronnicy jednego z dwu stanowisk twierdz

, i

nale

y „prze-

ciwdziała

wszystkim postaciom niedostatecznej socjalizacji nieletnich przy

pomocy jednolitego systemu

rodków o czysto wychowawczym charakterze,

niezale

nie od tego, czy ów brak socjalizacji objawiał si

w popełnianiu

przest

pstw, czy te

w zaniedbaniu wychowawczym. Zwolennicy odmienne-

go stanowiska chcieli natomiast utrzyma

stosowanie prawa karnego wobec

nieletnich przest

pców, ale chcieli te

, przez wł

czenie wychowawczego

punktu widzenia, przekształci

je w odr

bny rodzaj prawa karnego”

. Celem

niniejszego opracowania nie jest relacjonowanie tego trwaj

cego ju

bez

mała pół wieku sporu, a jedynie przedstawienie aktualnego stanu prawnego
w kwestii reakcji na zachowania dewiacyjne dzieci i młodzie

. A zatem

trzeba jedynie stwierdzi

, i

mimo prób ujednolicenia sposobu traktowania

nieletnich przest

pców i tych, którzy przejawiaj

inne objawy demoralizacji

(nie naruszaj

ce norm prawa karnego), w niemieckim systemie obowi

zuje

dwutorowo

ść

rozwi

prawnych.

Podstawowym (cho

nie jedynym, o czym za chwil

) aktem prawnym re-

guluj

cym problematyk

zapobiegania i zwalczania przejawów niedostoso-

wania społecznego młodzie

y jest ustawa o s

downictwie dla nieletnich

(Jugendgerichtsgesetz – JGG

) z 1923 r. (z wieloma pó

niejszymi zmiana-

mi). Ma ona „rodowód

le prawnokarny, st

d sposób jej wykładni i inter-

pretacji mie

ci si

w nurcie karnistycznym. Stanowi szczególne, wyodr

nione z powszechnego prawa karnego, prawo karne dla nieletnich i młodo-
cianych, posiadaj

ce niezale

ne od powszechnego prawa karnego system

rodków reakcji prawnokarnej na przest

pstwa”

. Ustawa ta (JGG) jest zwi

W. H e i n z, S

downictwo dla nieletnich a zapobieganie nieprzystosowaniu społecznemu

nieletnich w Republice Federalnej Niemiec (z uwzgl

dnieniem procesów selekcji oraz diver-

sion), Studia Prawnicze 1988, nr 1–2, s. 37.

Szerzej na temat tego sporu zobacz: B. S t a

d o - K a w e c k a, Prawo karne nieletnich. Od

opieki do odpowiedzialno

ci, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2007, s. 188–193.

Tekst ustawy za: http://bundesrecht.juris.de/jgg/index.html.

J. K u s z t a l, System resocjalizacji młodzie

y niedostosowanej społecznie w Polsce

i w Niemczech, Kraków 2008, s. 79.

M. Muskała

Probacja 2, 2010

114

zana z ponoszeniem odpowiedzialno

ci karnej przez młodego człowieka.

Natomiast zachowania dewiacyjne, które nie spełniaj

znamion przest

stwa, nale

Ŝą

do re

imu prawa opieku

czego i mog

rozpatrywane jako

przejaw zagro

enia dobra dzieci i młodzie

y na podstawie ustawy o pomocy

dzieciom i młodzie

y z 1990 r. (Kinder und Jugendhilfegesetz – KJHG

d te

wybrane zagadnienia KJHG, jak chocia

by kwestia

rodków pomo-

cy, które mog

stosowane przez s

dy nie tylko w tzw. sprawach opie-

czych czy profilaktycznych, ale i jako reakcja na czyn przest

pny przez

d dla nieletnich, zostan

przybli

one, gdy

maj

one znaczenie dla pre-

zentacji systemu profilaktyki i resocjalizacji nieletnich w Niemczech.

Ustawa o pomocy dzieciom i młodzie

y ma bardzo szeroki zakres pod-

miotowy i przedmiotowy. Został on okre

lony ju

w paragrafie pierwszym.

Stanowi on,

e ka

dy młody człowiek ma prawo do wsparcia go w rozwoju

i wychowaniu ku odpowiedzialnej za siebie i społecznie u

ytecznej osobo-

ci. Realizacji tych praw słu

y rozbudowany system pomocy. Jako jego

podstawowe zadania wymienia si

: Jugendarbeit okre

lone w § 11 KJHG

(praca z młodzie

Ŝą

) – zapobieganie powstawaniu niekorzystnych sytuacji

zagra

cych pomy

lnemu rozwojowi; Jugendsozialarbeit okre

lone w § 13

KJHG (praca socjalna/społeczna z młodzie

Ŝą

) – likwidowanie lub redukowa-

nie istniej

cych niekorzystnych sytuacji.

Zakres podmiotowy został wskazany w § 7 KJHG, który wyró

nia nast

puj

ce grupy wiekowe: dzieci – osoby do 14. roku

ycia; młodzie

– osoby

w wieku 14–18 lat; młodzi doro

li – osoby w wieku 18–27 lat (mo

liwo

ść

obj

cia ich prac

socjaln

z młodzie

Ŝą

); młody człowiek – wszystkie osoby

do chwili uko

czenia 27 lat.

Jak wida

z poni

szego wykresu zakres pomocy dla nieletnich mo

na po-

dzieli

na:

wiadczenia nale

ne i inne zobowi

zania. Nale

wiadczenia to:

1. Praca młodzie

y/społeczna praca młodzie

y, wychowawcza ochrona

dzieci i młodzie

y (§§ 11–15); polega na popieraniu zatrudnienia mło-

dzie

y, udzielaniu pomocy stowarzyszeniom młodzie

owym oraz obj

ciu

dzieci i młodzie

y opiek

wychowawcza.

2. Wspieranie wychowania w rodzinie (§§ 16–21); obejmuje

rodki prowadz

do scalania rodziny, ró

ne oferty doradztwa, umo

liwienie rodzinie wypo-

czynku, pomoc dla dziecka w sytuacji kryzysowej oraz specjalne formy za-
mieszkania.

3. Wspieranie w placówkach pobytu dziennego i opieka całodzienna

(§§ 22–26); dotyczy takich placówek, jak: przedszkola,

wietlice,

łobki.

4. Pomoc w wychowaniu (§§ 27–40); stanowi z punktu widzenia prezentacji

systemu resocjalizacji nieletnich najwa

niejszy

rodek oddziaływania. Tej

formy pomocy udziela si

m.in. poprzez doradztwo wychowawcze, wspie-

Tekst ustawy za: http://www.kindex.de/pro/index~mode~gesetze~value~kjhg.aspx#P57.

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

115

ranie rodziny w zakresie pedagogiki społecznej, umieszczenie dziecka
w rodzinie zast

pczej, w domu wychowawczym, w innego rodzaju pla-

cówkach zapewniaj

cych mieszkanie i wychowanie oraz obj

cie jednostki

intensywna opiek

w zakresie pedagogiki społecznej

5. Pomoc dla młodzie

y pełnoletniej (§ 41); mo

e by

ona udzielana tak

młodzie

y pełnoletniej do uko

czenia przez ni

21. roku

ycia.

6. Inne zadania (§§ 42–60); to dziewi

ęć

ró

nych form wsparcia dzieci i mło-

dzie

y, z których dla analizy prezentowanego zagadnienia najwa

niej-

szym wydaje si

pomoc s

dowa dla nieletnich, która szczegółowiej

zostanie przedstawiona w dalszej cz

ęś

ci niniejszego opracowania.

Jak zostało ju

powiedziane, KJHG koncentruje si

na zdarzeniach

wiadcz

cych o zagro

eniu dobra dzieci i młodzie

y, nie wymieniaj

c ich

jednak

le. „Wykładnia nakazuje przyj

ąć

e przejawia si

ono w zanie-

dbaniu wychowawczym (braku opieki, egzekwowania obowi

zku szkolnego,

ycie na ulicy) lub w prezentowaniu przez dziecko zachowa

dewiacyjnych.

(…) O tym, jakie zachowania stanowi

o obj

ciu dzieci i młodzie

y syste-

mem resocjalizacji, mo

na wnioskowa

na podstawie form pomocy przewi-

dzianych przez t

ustaw

−

przesłanki obj

cia systemem oddziaływa

resocjalizacyjnych w zakresie

tzw. pomocy w wychowaniu (Hilfe zur Erziehung – § 28 KJHG) to braki
w wychowaniu powoduj

ce konieczno

ść

pomocy w rozwoju dziecka. Nie

mog

one by

rozumiane jako ułomno

ść

kompetencji rodzica-wycho-

wawcy, ale tkwi

w dziecku czy samym procesie wychowania. Ponadto

pomoc w wychowaniu jest kierowana wobec dzieci i młodzie

ze wzgl

na zachowania „rzucaj

ce si

w oczy” (dewiacyjne) w sferze społecznej,

takie jak: agresja, alienacja, kradzie

e, kłamstwa, rywalizacja mi

dzy ro-

dze

stwem, uzale

nienie od alkoholu, konflikty z rodzicami, trudno

w kontaktach z płci

przeciwn

;

−

przesłanki obj

cia form

pomocy okre

lan

jako „praca socjalna z mło-

dzie

Ŝą

” (Jugendsozialarbeit – § 13 KJHG) to: braki w wykształceniu lub

nauce zawodu, nieuko

czenie szkoły zawodowej lub

redniej, trudno

w nauce, pochodzenie i przebywanie w tzw. punktach zapalnych miasta;

−

przesłanki obj

cia tzw. wychowaniem instytucjonalnym (w placówce sta-

cjonarnej) (Heimerziehung – § 34 KJHG) to: ucieczka z domu i zachowa-
nia okre

lone jako braki socjalizacyjne”

W ramach tych ostatnich działa

stosuje si

Erlebnispaedagogische Terapie, polegaj

dzy innymi na umieszczaniu dzieci i młodzie

y z dala od ich cz

sto patologicznego

ro-

dowiska. Odległo

ść

bywa niejednokrotnie znaczna, bo trafiaj

oni do blisko pi

ęć

dziesi

ciu

krajów

wiata, w tym do Polski.

J. K u s z t a l, System resocjalizacji młodzie

y…, s. 74.

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

117

Zgodnie z § 8 KJHG dzieci i młodzie

musz

wyrazi

zgod

na wszelkie

dotycz

ce ich działania, podejmowane w ramach publicznego systemu pomo-

cy młodzie

y. Zawsze jednak b

dzie istniała taka kategoria młodzie

y, która

nie zaakceptuje

adnej z tradycyjnych form pomocy. Odpowiedzi

na tak

sytuacj

jest mobil Jugendarbeit

, czyli udzielanie pomocy w

rodowisku,

w którym potrzebuj

cy pomocy si

znajduj

. Klasyczn

form

pracy mobilnej

jest szeroko ju

rozpowszechniony i opisany w literaturze streetworking

. War-

to w tym miejscu odnotowa

wypływaj

z tych samych zało

prakseolo-

gicznych form

działa

, okre

lan

jako niedrischwellige Arbeit – działania

o niskim progu dost

pu. To rodzaj pracy, którego adresatami jest młodzie

która nie chce si

podporz

dkowa

wymogom obowi

zuj

cym w funkcjonuj

cych instytucjach pomocowych, w tym przypadku jednak nie musi tego czyni

Inne akta prawne reguluj

ce kwestie zwi

zane z ochron

, profilaktyk

i resocjalizacj

dzieci i młodzie

y to: ustawa o ochronie młodzie

y (Jugend-

schutz Gesetz), której celem jest ochrona młodzie

y przed demoralizacj

Reguluje ona szereg ró

nych kwestii, takich jak: posiadanie „twardych” nar-

kotyków i handel nimi, uzale

nienie od alkoholu i narkotyków, uczestnictwo

w dewiacyjnych grupach rówie

niczych, przebywanie młodzie

y w lokalach

nocnych i spo

ywanie alkoholu, sprzeda

artykułów tytoniowych, a tak

problematyk

ochrony dzieci i młodzie

y przed niekorzystnym wpływem

rodków masowego przekazu, w tym tak

e Internetu; ustawa o wykonywaniu

kary pozbawienia wolno

ci i pozbawiaj

cych wolno

rodków poprawczych

i zabezpieczaj

cych (StrafVollzugsGesetz – StVollG), która poza kwestiami

zawartymi w samym tytule ustawy reguluje tak

e wykonywanie kary pozba-

wienia wolno

ci w zakładach karnych dla nieletnich. Nadmieni

jednak trze-

ba,

e czas jej obowi

zywania dobiega ko

ca. Zgodnie z nowelizacj

Kon-

stytucji z 2006 r. „kompetencje ustawodawcze w dziedzinie wykonywania kar
i

rodków przekazano poszczególnym landom. Ustawa (…) obowi

zuje do

czasu, kiedy organy ustawodawcze landów skorzystaj

z przyznanych im

uprawnie

i uchwal

własne ustawy reguluj

ce wykonywanie kar i

rodków

pozbawiaj

cych wolno

ść

”

Dla prezentacji systemu resocjalizacji nieletnich w Niemczech punktem

wyj

cia b

dzie ustawa o s

downictwie dla nieletnich (Jugendgerichtsgesetz

– JGG), która zakres podmiotowy okre

la w sposób nast

puj

cy.

Zob. np. http://www.mobile–jugendarbeit–stuttgart.de.

Zob. m.in.: Streetrworking – teoria i praktyka, E. B i e l e c k a (red.), Pedagogika Społeczna

2005, nr 4; A. K u r z e j, Dzieci ulicy, Kraków 2008; D. C u e f f, Dziecko na ulicy, Warszawa
2006.

Szerzej na temat ró

norodnych form niedrischwellige Arbeit patrz: D. U r b a n i a k - Z a j

Praca z młodzie

Ŝą

niedostosowan

społecznie. Do

wiadczenia niemieckie, Problemy Opie-

czo-Wychowawcze 1996, nr 6, s. 41–44.

B. S t a

d o - K a w e c k a, Cele wykonywania kary pozbawienia wolno

ci w krajach europej-

skich, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2007, nr 1, s. 305.

M. Muskała

Probacja 2, 2010

118

Zgodnie z § 1 JGG, nieletnim jest ten, kto w czasie popełnienia czynu

uko

czył 14 lat, ale nie uko

czył 18. roku

ycia. Młodocianym za

ten, kto

w czasie popełniania czynu uko

czył 18 lat, a nie uko

czył 21. roku

ycia.

Paragraf 3 JGG precyzuje: „Nieletni jest odpowiedzialny karnie, kiedy w cza-
sie popełnienia czynu za wzgl

du na cielesny i umysłowy rozwój był wystar-

czaj

co dojrzały, aby rozpozna

bezprawno

ść

czynu i działa

z rozezna-

niem. W celu wychowania nieletniego, który ze wzgl

du na braki dojrzało

nie ponosi odpowiedzialno

ci, s

dzia mo

e zastosowa

takie

rodki, jak

dzia opieku

czy”.

Kategorie wiekowe i odpowiadaj

ce im

rodki prawne stosowane przez

uprawnione organy

Grupy wiekowe

Dzieci

(poni

ej 14. roku

ycia)

Nieletni

(od 14 do 18 lat)

Młodzi doro

li/

młodociani

(od 18 do 21 lat)

Doro

(21 lat i starsi)

Odpowiedzial-
no

ść

karna

Nie podlegaj

odpowiedzialno

Warunkowo
odpowiedzialni

Całkowita odpo-
wiedzialno

ść

karna

(wyj

tek: § 20

StGB)

Całkowita odpo-
wiedzialno

ść

karna (wyj

tek:

§ 20 StGB)

Wła

ciwo

ść

rzeczowa

Urz

d ds. Mło-

dzie

d rodzinny

d opieku

czy

Prokuratura dla
nieletnich
S

d dla nieletnich

(wyj

tki: §§ 102,

103 Abs. 2 S. 2
JGG)

Prokuratura mło-
dzie

owa/dla nie-

letnich
S

d dla nieletnich

(wyj

tki: §§ 102,

103 Abs. 2 S. 2
JGG i V. m. § 112
S. 1 JGG)

Prokuratura dla
dorosłych
S

d karny

(wyj

tek: § 103

Abs. 2 S. 1 JGG)

rodki prawne

Przewidziane
w KJHG
(ustawa o pomocy
dzieciom i mło-
dzie

Przewidziane
w JGG
(ustawa o s

downictwie dla
nieletnich)

Decyzj

sankcje z JGG lub
StGB – § 105
JGG. Stosuj

rodki przewidzia-

ne w Kodeksie
karnym, obligato-
ryjne złagodzenie
kary – § 106 JGG

Przewidziane
w StGB
(Kodeks karny)

ródło: opracowano na podstawie Heinz W., Strafsanktionen im deutschen Jugendstraf-

recht Ziel, Handhabung und Wirkungen, tekst dost

pny na

http://www.uni–konstanz.de/

rtf/kis/heinz–sanktionen–jugendstrafrecht–24–thesen.htm

Dzieci do 14. roku

ycia s

bezwzgl

dnie nieodpowiedzialne, „znaczy to,

np. działania policji s

ograniczone tylko do zarejestrowania faktu popeł-

nienia wykroczenia lub przest

pstwa, zanotowania danych personalnych

i oddania dziecka pod opiek

rodziny lub prawnych opiekunów”

, natomiast

R. J u r a s, Aspekty wychowawcze i karne w prawie niemieckim w odniesieniu do nieletnich

i młodocianych przest

pców, Przegl

d Wi

ziennictwa Polskiego 2002, nr 34–35, s. 149.

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

119

nieletni w wieku 14–18 lat odpowiadaj

karnie tylko warunkowo. Warunkiem

tym jest osi

gni

cie dojrzało

ci cielesnej i umysłowej, która pozwala na roz-

poznanie bezprawno

ci czynu. „Wymaganie dojrzało

ci jest zwi

zane ze

zdolno

do rozeznania (w sensie emocjonalnym i poznawczym) oraz ze

zdolno

do kierowania swoim post

powaniem (w sensie wolitywnym).

Oznacza to przede wszystkim zdolno

ść

do zawinienia”

Młodociany (18–21 r.

.) jest bezwzgl

dnie odpowiedzialny karnie. Jednak

zgodnie z § 105 JGG s

dzia mo

e zastosowa

wobec niego przepisy doty-

ce nieletnich, orzekaj

c wówczas

rodki wychowawcze, poprawcze lub

kar

dla nieletnich, je

eli:

−

całkowita ocena osobowo

ci sprawcy i jego warunków

rodowiskowych

wskazuj

e w czasie popełniania czynu ze wzgl

du na cielesny i umy-

słowy rozwój nale

y zrówna

go z nieletnim;

−

eli ze wzgl

du na rodzaj i okoliczno

ci lub pobudki popełnienia czynu,

nale

y go traktowa

jak czyn nieletniego.

System instytucji zaanga

owanych w proces resocjalizacji

Zgodnie z obowi

zuj

zasad

subsydiarno

ci obowi

zek pomocy dzie-

ciom i młodzie

y spoczywa przede wszystkim na rodzinie. W przypadku nie

realizacji przez ni

praw dziecka do wychowania mo

e ono liczy

na wspar-

cie ze strony podmiotów pomocy publicznej oraz współpracuj

cych z nimi

organizacji społecznych

Najwa

niejsz

instytucj

, bo posiadaj

w zasadzie kompetencje decy-

zyjne we wszystkich sprawach dotycz

cych młodzie

y w systemie resocjali-

zacji i pomocy młodzie

y społecznie niedostosowanej w Niemczech, jest

Urz

d ds. Młodzie

(Jugendamt). W jego gestii, a w zasadzie jego orga-

nów, jak chocia

by Komisji ds. Pomocy Młodzie

y, le

y spełnianie zada

pomocy dla dzieci i młodzie

y nało

onych przez KJHG i wykonywanie wszel-

kich wynikaj

cych z niej

wiadcze

, tak

e tych, które wynikaj

z delegacji

JGG

. „Pomoc Jugendamtu rodzicom, których dzieci popełniły wykroczenie

lub przest

pstwo, nast

puje nie poprzez decyzje s

du, lecz na podstawie

informacji przekazanych przez policje lub na pro

rodziców”

Ustawa o s

downictwie dla nieletnich (JGG) tworzy jako wła

ciwe

w sprawach nieletnich naruszaj

cych normy prawa karnego odr

bne s

J. K u s z t a l, System resocjalizacji młodzie

y…, s. 66.

W literaturze polskiej wyst

puj

cy równie

jako Urz

d Opieki nad Nieletnimi; zob. np.

R. J u r a s, Aspekty wychowawcze…, op. cit.

Szczegółowo na temat funkcjonowania Urz

du ds. Młodzie

y w Darmstadt zob. M. J e d e j -

k o, Instytucyjne formy pomocy socjalnej i wychowawczej w Darmstadt, Problemy Opieku

czo-Wychowawcze 1982, nr 2.

R. J u r a s, Aspekty wychowawcze…, s. 151.

M. Muskała

Probacja 2, 2010

120

dla nieletnich. S

one wła

ciwe dla wszystkich przest

pstw popełnionych

przez nieletnich, gdy tylko celowym jest orzeczenie

rodków wychowaw-

czych, dyscyplinuj

cych oraz kar dodatkowych (§ 33 JGG, § 39 JGG).

W niemieckich regulacjach, o czym była ju

mowa, „przejawia si

znacz-

ny udział czynnika społecznego, przede wszystkim poprzez powi

zanie po-

powania w sprawach nieletnich z Urz

dem ds. Młodzie

y, który sprawuje

doniosł

funkcje w ka

dej sferze

ycia młodego człowieka i ma szeroki wa-

chlarz mo

liwo

ci w zakresie ochrony praw dziecka i ingerencji w ka

dy ob-

szar jego aktywno

yciowej”

. Urz

d poprzez pomoc s

dow

młodzie

(patrz poni

ej), która administracyjnie mu podlega, jest w zasadzie jedyn

instytucj

, z któr

współpracuje s

d. Udział czynnika społecznego uwidacz-

nia si

cho

by w składzie s

du dla nieletnich. S

d ławniczy (§ 40 JGG) jako

jedna z dwóch postaci składu s

dziowskiego składa si

z jednego s

dziego

oraz zaproponowanych i wybranych przez komisj

działaj

w Urz

dzie ds.

Młodzie

y dwóch przedstawicieli tej komisji. W tym składzie s

d jest wła

ci-

wy zasadniczo dla wszystkich przest

pstw popełnionych przez nieletnich.

Izba s

dowa, jako druga posta

składu orzekaj

cego w s

dach nieletnich

(§ 41 JGG), orzekaj

ca w składzie trzech s

dziów i dwóch ławników, stano-

ca s

d pierwszej instancji, rozpatruje ci

ęŜ

kie przest

pstwa nieletnich,

sprawy recydywistów, popełnione wraz z dorosłym, a tak

e te przej

te od

du ławniczego, równie

jako s

d apelacyjny.

Niezwykł

rol

w s

dach dla nieletnich, jak i całym systemie profilaktyki

i resocjalizacji nieletnich w Niemczech odgrywa pomoc s

dowa młodzie

Na mocy § 52 KJHG Urz

d ds. Młodzie

y realizuj

cy pomoc dla dzieci

i młodzie

ma za zadanie współdziała

z s

dem dla nieletnich zgodnie

z § 38 JGG, który reguluje prawne podstawy funkcjonowania pomocy s

do-

wej. Pomoc s

dowa jest

wiadczona na ka

dym etapie post

powania, a na

celu ma wspieranie nieletniego oraz chronienie przed szkodliwymi nast

stwami kontaktu z wymiarem sprawiedliwo

ci.

wiadczona jest, pocz

wszy

od etapu przygotowawczego, gdzie pomocnik s

dowy uczestniczy np.

w diagnozie nieletniego. Z kolei, w czasie trwania procesu, pomoc s

dowa

wypowiada si

w kwestii doboru proponowanych

rodków wychowawczych,

czy zapewniaj

c alternatywne formy opieki, zamiast umieszczenia w aresz-

cie dla nieletnich, czy te

inicjuj

c pozas

dowe formy rozstrzygania sporu,

w tym przeprowadzaj

c post

powanie mediacyjne. Sko

czywszy na etapie

wykonawczym, gdzie pomoc s

dowa m.in. „do czasu powołania kuratora

J. K u s z t a l, System resocjalizacji młodzie

y…, s. 102.

J. K u s z t a l, Zapobieganie marginalizacji społecznej młodzie

y – do

wiadczenia niemiec-

kie, (w:) W. K u b i k SJ, B. U r b a n (red.), Uwarunkowania i wzory marginalizacji społecznej
współczesnej młodzie

y, Kraków 2005, s. 575–582.

Patrz schemat funkcjonowania niemieckiej ustawy o pomocy dla dzieci i młodzie

y zamiesz-

czony na stronie 116.

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

121

sprawuj

cego ewentualnie orzeczony nadzór nad nieletnim (…) nadzoruje

wykonywanie nało

onych na nieletniego obowi

zków i polece

(z którym ju

po jego powołaniu

le współpracuje – uwaga autora) (…). Podczas wyko-

nywania orzeczonych

rodków pozostaje w

cisłym kontakcie z nieletnim,

sprawuje wi

c aktywna rol

w procesie resocjalizacji nieletniego”

Jak wida

z zaprezentowanego obszaru działa

pomocy s

dowej mło-

dzie

y, brak w Polsce odpowiednika tej instytucji. W naszym systemie kom-

petencje te s

rozło

one na szereg instytucji bior

cych udział w post

powa-

niu w sprawach nieletnich: od kuratora przez o

rodki diagnostyczne czy me-

diacyjne, a

po placówki czy instytucje zaanga

owane w realizacj

rodków

wychowawczych nało

onych na nieletniego.

Ciekaw

i wart

prezentacji instytucj

systemu resocjalizacji w Niem-

czech jest s

d uczniowski. To stosunkowo nowa koncepcja reakcji na za-

chowanie nieletniego naruszaj

cego normy prawa karnego. Inicjatywa ta

zrodziła si

na pocz

tku lat 90. ubiegłego wieku w USA, za

w Niemczech

pierwsze tego typu instytucje powstały pod koniec 2000 r. w Bawarii. Trzeba
jednak doda

e Niemcy, przenosz

c t

ide

na swój grunt, nie uczynili tego

bezrefleksyjnie i dokonali szeregu zmian, dostosowuj

c t

instytucje do przy-

tej koncepcji pedagogiczno-kryminologicznej. Odmienno

ci sprowadzaj

głównie do daleko id

cego odformalizowania. „Istota działania s

dów

uczniowskich sprowadza si

do stwierdzenia, ze nikt tak dobrze nie rozumie

młodych ludzi, jak ich rówie

nicy, których opinia cz

sto jest wa

niejsza od

zdania dorosłych”

. S

dzi

w takim s

dzie mo

e zosta

, po zgłoszeniu ta-

kiej woli, ucze

dego typu szkoły w wieku 14–20 lat. Decyzj

o przeka-

zaniu sprawy do rozpatrzenia przez t

instytucje podejmuje prokurator, który

w systemie niemieckim zajmuje szczególne miejsce. Na mocy § 36 JGG
w post

powaniu w sprawach nieletnich musi by

ustanowiony prokurator do

spraw nieletnich, od którego wymaga si

umiej

tno

ci wychowawczych.

Prokurator zachowuje daleko id

ce uprawnienia. Do jego kompetencji nale-

y prowadzenie

ledztwa, a po jego zako

czeniu mo

e on wnie

ść

do s

aktu oskar

enia lub zgodnie z § 45 JGG nawet bez zgody s

du umorzy

post

powanie, je

eli np.

rodki wychowawcze zostały ju

wykonane lub

wdro

one. Mo

e tak

e odst

cigania sprawcy i za zgod

lub bez

zgody s

du dla nieletnich zaproponowa

orzeczenie wobec nieletniego od-

powiednich

rodków wychowawczych. Przekazana w ramach swych upraw-

nie

do s

du uczniowskiego sprawa musi spełnia

szereg przesłanek. Prze-

pstwo, którego dopu

cił si

nieletni (bo tylko ich dotyczy ta procedura),

nie mo

e by

ęŜ

kim przest

pstwem, a kwestia winy i stanu faktycznego

J. K u s z t a l, Zapobieganie marginalizacji…, s. 577.

A. M. C h o m i u k -

y w a l e w s k a, Instytucja „s

dów uczniowskich” w Niemczech jako

alternatywne rozwi

zanie przeciwdziałania przest

pczo

ci nieletnich, Prokuratura i Prawo

2008, nr 3, s. 140.

M. Muskała

Probacja 2, 2010

122

sprawy nie mo

e budzi

adnych w

tpliwo

ci. Ponadto sprawca musi wyra-

zgod

na poddanie si

dowi s

du uczniowskiego. „Zasad

funkcjo-

nowania s

dów uczniowskich jest to, i

jeden przypadek rozpatruj

trzej

uczniowie, którzy nie mog

pochodzi

z tej samej szkoły, ani z bezpo

red-

niego otoczenia sprawcy. Przygotowanie posiedzenia koordynowane jest
przez wykwalifikowanego pedagoga, nie tylko wspomagaj

cego działalno

ść

szkolnego gremium, ale równie

uczestnicz

cego w jego posiedzeniach.

Podkre

nale

e decyzje podejmowane s

wył

cznie przez uczniów,

a rola pedagoga sprowadza si

do biernej obserwacji tocz

cych si

prac.

(…) Ko

cowa decyzja gremium formułowana jest na pi

mie. Uczniowie

orzekaj

cy mog

nało

na sprawc

obowi

zek okre

lonego zachowania.

dy uczniowskie nie s

ograniczone w wyborze sposobu zachowania si

sprawcy, dlatego zdaniem twórców projektu podejmowane przez nich decy-
zje powinny by

jak najbardziej twórcze, samodzielne i przede wszystkim

dostosowane do indywidualnego przypadku”

Ale szkoła to nie tylko obszar działania s

dów uczniowskich, jej miejsce

w systemie profilaktyki i resocjalizacji nieletnich jest du

o istotniejsze i okre-

la je ustawa o pomocy dzieciom i młodzie

y. Szkoła jest zobowi

zana do

współpracy z instytucjami pomocy społecznej i Urz

dem ds. Młodzie

y, które

realizuj

na terenie szkoły szereg programów profilaktycznych.

„Zadania szkoły koncentruj

na:

−

niesieniu pomocy w pokonywaniu problemów

yciowych, trudno

w nauce, aklimatyzacji w szkole,

−

działaniach profilaktycznych: organizacji czasu wolnego, wdra

aniu pro-

jektów i programów profilaktycznych,

−

pracy z uczniami społecznie wykluczonymi, zaniedbanymi społecznie czy

okre

lonymi jako niedostosowani”

Działalno

ść

organizacji społecznych, stowarzysze

, fundacji, a tak

podmiotów o charakterze wyznaniowym, jak Deutsches Caritasverband czy
Dzieło Diakoniczne Ko

cioła Ewangelickiego w Niemczech – Diakonisches

Werk der Evangelischen Kirsch in Deutschland

, wspieraj

cych system

resocjalizacji nieletnich w Niemczech, obejmuje bardzo szeroki zakres form:
od realizacji czy wykonywania

rodków orzeczonych przez s

d nieletnich,

przez działania profilaktyczne i pomocowe, jak cho

by organizowanie i uła-

twianie kontaktów z rodzin

, pomoc w zdobyciu miejsca pracy i wykształce-

Ibidem, s. 141–143.

J. K u s z t a l, System resocjalizacji młodzie

y…, s. 116.

M. W i e g a n d, Sozialsystem und social Arbeit in der Bundesrepublik Deutschland, Frankfurt

am Main 1999.

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

123

nia, organizowanie terapii uzale

nie

, a

po pomoc nast

pcz

czy postpeni-

tencjarn

Przykład takiej instytucji stanowi Internationaler Bund

. Organizacja ta

posiada na terenie całych Niemiec blisko 700 o

rodków. Zakres jej aktywno-

ci obejmuje szerokie spektrum działa

, a dotyczy opieki, kształcenia, zdro-

wia, pomocy socjalnej. Internatinaler Bund realizuje wiele projektów mi

dzy-

narodowych z partnerami z 30 krajów, w tym z Polski

rodki prawne, jakimi dysponuje s

d nieletnich

System sankcji prawnych w ustawie o s

downictwie dla nieletnich – JGG

„odznacza si

stopniowaniem intensywno

ci interwencji, przewiduj

c tylko

na ostatnim miejscu kar

dla nieletniego, czyli prawdziw

kar

kryminaln

d ustawa ta – w odró

nieniu od ogólnego prawa karnego – przewiduje

szeroko rozbudowane mo

liwo

ci stosowania ró

nego rodzaju

rodków reak-

cji (sankcji) jeszcze przed wyrokiem lub rezygnacji ze stosowania sankcji”

Ustawa ta jako nast

pstwa czynu karalnego wskazuje:

−

rodki wychowawcze (Erziehungsmasseregeln – § 9 JGG) jako polecenie

(Weisungen) oraz pomoc w wychowaniu (Hilfe zur Erziehung) – regulo-
wane w KJHG!,

−

rodki dyscyplinuj

ce (Zuchtmitteln – § 13 JGG), na które składaj

grzywna (Verwarnung), obowi

zki (Auflagen), areszt dla nieletnich (Ju-

gendarrest),

−

kary dla nieletnich (Jugendstrafe – § 17 JGG)

Zob.: M. S z a r e k, Działalno

ść

instytucji pozarz

dowych zajmuj

cych si

opieka nad dziec-

kiem i rodzin

w regionie Essen w RFN, Opieka–Wychowanie–Terapia 1991, nr 4; t e g o

Działalno

ść

wietlicy miejskiej w Offenbach, Problemy Opieku

czo-Wychowawcze 1999,

nr 3.

http://www.internationaler–bund.de.

Przykładem takiej współpracy jest cho

by o

rodek wychowawczy w Grójcu; na ten temat

zob. J. K u s z t a l, Polsko-niemiecki projekt pomocy młodzie

y w Grójcu nad Dunajcem,

Auxilium Sociale 2005, nr 2 (34).

Opracowane głównie na podstawie ustawy o s

downictwie dla nieletnich – JGG; F. D u n -

k e l,  Juvenile  Justice  In  Germany:  Between  Welfare  and  Justice,  (w:)  J.  J u n g e r - T a s,
S. H. D e c k e r (red.), International Handbook of Juvenile Justice 2006, s. 225–262, oraz W.
H e i n z,  Strafsanktionen  im  deutschen  Jugendstrafrecht  Ziel,  Handhabung  und Wirkungen,
tekst  dost

pny na http://www.uni–konstanz.de/rtf/kis/heinz–sanktionen–jugendstrafrecht–

24–thesen.htm.

W. H e i n z, Strafsanktionen…, op. cit., s. 45.

W polskiej literaturze istnieje ró

norodne nazewnictwo nast

pstw czynów karalnych; zob.

m.in.: M. K a l i n o w s k i, Przykłady praktycznych modeli resocjalizacyjnych w ró

nych kra-

jach, (w:) B. U r b a n, J. M. S t a n i k (red.), Resocjalizacja, t. I, Warszawa 2007, s. 219–220.
W niniejszym opracowaniu posługuje si

nomenklatur

przyj

w swoich pracach przez

J. K u s z t a l.

M. Muskała

Probacja 2, 2010

124

Zgodnie z zasada subsydiarno

ci zawart

w § 5 JGG

rodki dyscyplinu-

ce i kara dla nieletniego mo

e by

orzeczona przez s

d tylko w wypadku,

gdy

rodki wychowawcze s

nie wystarczaj

ce.

rodki wychowawcze (Erziehungsmasseregeln)

Polecenie (Weisungen) § 10 JGG – to nakazy i zakazy, które reguluj

tryb

ycia nieletniego i maj

za zadanie zabezpieczy

wychowanie nieletnie-

go. S

dzia mo

e zastosowa

−

zakaz opuszczania miejsca swojego pobytu,

−

nakaz zamieszkania u okre

lonej rodziny b

w okre

lonym domu,

−

nakaz podj

cia nauki lub pracy,

−

nakaz wykonania okre

lonej pracy,

−

nakaz poddania si

opiece i nadzorowi wskazanej osoby,

−

nakaz wzi

cia udziału w treningu społecznym,

−

nakaz podj

cia stara

w kierunku pojednania z ofiar

przest

pstwa (Tät-

er–Opfer–Ausgleich)

−

zakaz przebywania z okre

lonymi osobami, przebywania w okre

lonych

miejscach,

−

nakaz wzi

cia udziału w kursie prawa jazdy.

Pomoc w wychowaniu (Hilfe zur Erziehung) – na podstawie § 12 JGG s

dzia mo

e po wysłuchaniu Urz

du ds. Młodzie

y zastosowa

wobec nielet-

niego pomoc w wychowaniu, je

li zachodz

przesłanki okre

lone w KJHG.

Pomoc w wychowaniu, jak wida

na schemacie umieszczonym na stronie

115, okre

laj

przepisy §§ 27–35 KJHG. Jej formy to: doradztwo wychowaw-

cze, społeczna praca grupowa (b

rodkiem analogicznym do polecenia

uczestnictwa w treningu umiej

tno

ci społecznych orzekanego na podstawie

§ 10 i nr 6 JGG), ustanowienie pomocnika wychowawczego i opiekuna lub
pracownika opieki (

rodek analogiczny do ustanowienia obowi

zku poddania

opiece i nadzorowi okre

lonej osoby lub opiekuna wychowawczego na

podstawie § 10 i nr 5 JGG), społeczno-pedagogiczna pomoc rodzinie, wycho-
wanie w grupach dziennych, opieka w pełnym wymiarze czasu, wychowanie
w domu wychowawczym, intensywna opieka nad indywidualnym przypadkiem.

W przypadku ustawy o pomocy młodzie

y – KJHG skorzystanie z okre

lo-

nych form pomocy ma charakter czysto dobrowolny, natomiast w przypadku
JGG ma ono charakter ingerencyjny, przymusowy, a s

d orzeka zastosowa-

nie wobec nieletniego pomocy w wychowaniu jako zobowi

zanie nieletniego.

Täter–Opfer–Ausgleich to instytucja podobna do mediacji w polskim systemie prawnym;

szerzej na ten temat zobacz np. Recht A–Z, Fachlexikon für Studium, Ausbildung und Beruf,
Bonn 2007 (http://www.toa–bremen.de).

M. Muskała

Probacja 2, 2010

126

Na mocy ustawy o s

dach dla nieletnich wobec nieletniego, który odpo-

wiada na podstawie JGG, s

d mo

e zastosowa

pomoc w wychowaniu

w dwóch formach:

−

ustanowienia opiekuna wychowawczego lub pomocnika społecznego.

Opiekun społeczny, pomocnik wychowawczy powinien słu

nieletniemu

wsparciem w uporaniu si

z własnymi problemami rozwojowymi, poprzez

budowanie b

odbudowywanie jego wi

zi społecznych z najbli

szym

rodowiskiem a tak

e wspiera

rodzin

w procesie usamodzielnienia si

od opiekuna,

−

umieszczenie w zakładzie opieki stacjonarnej albo w formie wspólnego

zamieszkania młodych ludzi z opiekunem.
S

dzia okre

la czas wykonania polecenia przez nieletniego. Czas ten nie

powinien przekracza

2 lat, a przy nakazie poddania si

nadzorowi i opiece

1 roku. S

dzia mo

e zmieni

polecenie lub przedłu

czas ich wykonywa-

nia do 3 lat, je

li jest to uzasadnione wychowawczo. W przypadku zawinio-

nego niewykonywania polece

, s

d poucza nieletniego o nast

pstwach za-

winionego działania wbrew orzeczeniu, ostatecznie s

dzia mo

e orzec wo-

bec nieletniego

rodek dyscyplinuj

cy w postaci aresztu dla nieletnich (§ 11).

rodki dyscyplinuj

ce (Zuchtmitteln)

Na mocy § 13 JGG s

dzia orzeka

rodki dyscyplinuj

ce, kiedy kara jest

niewskazana, a koniecznym jest u

wiadomienie nieletniemu popełnionej

przez niego krzywdy. Pierwszym z tych

rodków jest grzywna (Verwarnung).

Drugim z nich s

obowi

zki (Auflagen), do których nale

Ŝą

−

obowi

zek naprawienia szkody,

−

osobiste przeproszenie pokrzywdzonego,

−

wykonanie nakazanej pracy,

−

uiszczenie okre

lonej kwoty na rzecz instytucji u

yteczno

ci publicznej

(tylko wtedy, kiedy nieletni popełnił lekkie przest

pstwo, a kwota nale

no-

ci pochodzi ze

rodków własnych nieletniego, stanowi zysk z przest

stwa albo wynagrodzenie, które powinno by

nieletniemu odebrane).

W przypadku zawinionego niewykonywania nało

onych obowi

zków, s

e orzec wobec nieletniego

rodek dyscyplinuj

cy w postaci aresztu dla

nieletnich (Jugendarrest) na czas nie dłu

szy ni

4 tygodnie (§ 15). Na mocy

§ 16 JGG mo

e on by

orzekany w formie:

−

aresztu w czasie wolnym (orzekany na ten czas w wymiarze jednego lub

dwóch dni w tygodniu),

−

aresztu krótkotrwałego (wymierzany zamiast aresztu czasu wolnego,

kiedy jest to celowe ze wzgl

dów wychowawczych i nie przynosi

uszczerbku zwi

zanego z niewykonywaniem obowi

zku szkolnego

i obowi

zków zwi

zanych z prac

nieletniego),

−

aresztu długotrwałego (orzekany jest od jednego do czterech tygodni).

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

127

Areszt powinien by

orzekany tylko wtedy, kiedy cele wychowawcze nie

mog

osi

gni

te innymi

rodkami wychowawczymi – § 72 JGG.

3. Kary dla nieletnich (Jugendstrafe)

Na mocy § 91 JGG celem wykonania kary pozbawienia wolno

ci dla nie-

letnich jest wychowanie nieletniego, czyli doprowadzenie do wywołania
w pełni

wiadomych zmian w jego

yciu, tak aby w przyszło

ci nie popełniał

przest

pstw. Celem jest wi

c resocjalizacja.

JGG w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolno

ci w zakładach

karnych dla nieletnich odsyła do ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia
wolno

ci i pozbawiaj

cych wolno

rodków poprawczych i zabezpieczaj

cych – StrafVollzugsGesetz. Nieletni w wieku 14–17 lat mog

skazani na

kar

od 6 miesi

cy do 5 lat. W przypadkach bardzo powa

nych przest

pstw,

za które osoby dorosłe mog

ukarane kar

powy

ej 10 lat pozbawienia

wolno

ci, górna granica kary mo

e osi

ąć

lat 10. W przypadku osób

w wieku 18–20 lat skazanych na podstawie JGG maksymalne wysoko

ść

kary pozbawienia wolno

ci wynosi 10 lat.

ród odbywaj

cych kar

pozbawienia wolno

ci w niemieckich zakła-

dach karnych około 11% stanowi

nieletni skazani na kar

dla nieletnich.

W 2007 r. kar

dla nieletnich orzeczon

na mocy JGG odbywały 6989 oso-

Kara wykonywana jest w zakładach karnych dla nieletnich – Jugendstra-

fvollzugsanstalt, najcz

ęś

ciej jednak organizowanych jako oddziały zakładów

karnych dla dorosłych. Zakłady te przeznaczone s

zasadniczo dla nielet-

nich, dla młodocianych oraz dla tzw. młodych dorosłych 21–24 r.

., którzy ze

wzgl

dów na szczególne okoliczno

ci mog

odbywa

kar

w zakładach dla

nieletnich.

Zaprezentowany, z konieczno

ci tylko w swych najistotniejszych elemen-

tach, niemiecki system reakcji na zachowania przest

pcze i dewiacyjne nie-

letnich jest systemem

ywym, zmieniaj

cym si

. Na bazie, cz

sto do

ść

leciwych uregulowa

, ewoluuje, dostosowuj

c si

do wymogów rzeczywisto-

ci i osi

gni

ęć

nauki, pokazuj

c jak istniej

cy porz

dek prawny mo

na wy-

pełni

nowymi tre

ciami. Wydaje si

e wiele uregulowa

w nim zawartych

e stanowi

inspiracj

dla naszego ustawodawcy w trakcie prac nad

przygotowywan

reform

polskiego systemu wymiaru sprawiedliwo

w stosunku do nieletnich.

Dane za: Statistisches Bundesamt Deutschland (http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms).

M. Muskała

Probacja 2, 2010

128

Bibliografia

1. Adamski A., Bojarski J., Chrzczonowicz P., Filar M., Girdwoy

P., Pra-

wo karne i wymiar sprawiedliwo

ci pa

stw Unii Europejskiej, Toru

2007.

2. Chomiuk-

ywalewska A. M., Instytucja „s

dów uczniowskich” w Niem-

czech jako alternatywne rozwi

zanie przeciwdziałania przest

pczo

nieletnich, Prokuratura i Prawo 2008, nr 3.

3. Cueff D., Dziecko na ulicy, Warszawa 2006.
4. Dunkel F., Juvenile Justice In Germany: Between Welfare and Justice,

(w:) Junger-Tas J., Decker S. H. (red.), International Handbook of Juve-
nile Justice, Springer 2006.

5. Hillenbrand C., Pedagogika zaburze

zachowania, Gda

sk 2007.

6. Heinz W., S

downictwo dla nieletnich a zapobieganie nieprzystosowa-

niu społecznemu nieletnich w Republice Federalnej Niemiec (z uwzg-
l

dnieniem procesów selekcji oraz diversion), Studia Prawnicze 1988,

nr 1–2.

7. Jedejko M., Instytucyjne formy pomocy socjalnej i wychowawczej

w Darmstadt, Problemy Opieku

czo-Wychowawcze 1982, nr 2.

8. Juras R., Aspekty wychowawcze i karne w prawie niemieckim w odnie-

sieniu do nieletnich i młodocianych przest

pców, Przegl

d Wi

ziennic-

twa Polskiego 2002, nr 34–35.

9. Kalinowski M., Przykłady praktycznych modeli resocjalizacyjnych w ró

nych krajach, (w:) B. Urban, J. M. Stanik (red.), Resocjalizacja, t. I,
Warszawa 2007.

10. Kalinowski M., Resocjalizacja nieletnich w pa

stwach europejskich i po-

zaeuropejskich, Warszawa 2005.

11. Kurzej A., Dzieci ulicy, Kraków 2008.
12. Kusztal J., Polsko-niemiecki projekt pomocy młodzie

y w Grójcu nad

Dunajcem, Auxilium Sociale 2005, nr 2 (34).

13. Kusztal J., System resocjalizacji młodzie

y niedostosowanej społecznie

w Polsce i w Niemczech, Kraków 2008.

14. Kusztal J., Zapobieganie marginalizacji społecznej młodzie

y – do-

wiadczenia niemieckie, (w:) Kubik W. SJ, Urban B. (red.), Uwarunko-

wania i wzory marginalizacji społecznej współczesnej młodzie

y, Kra-

ków 2005.

15. Recht A–Z, Fachlexikon für Studium, Ausbildung und Beruf, Bonn 2007.
16. Sta

do-Kawecka B., Cele wykonywania kary pozbawienia wolno

w krajach europejskich, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
2007, nr 1.

17. Sta

do-Kawecka B., Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowie-

dzialno

ci, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2007.

Instytucjonalne formy reakcji na objawy niedostosowania społecznego…

Probacja 2, 2010

129

18. Streetworking – teoria i praktyka, El

bieta Bielecka (red.), Pedagogika

Społeczna 2005, nr 4.

19. Szarek M., Działalno

ść

instytucji pozarz

dowych zajmuj

cych si

opie-

ka nad dzieckiem i rodzin

w regionie Essen w RFN, Opieka–Wycho-

wanie–Terapia 1991, nr 4.

20. Szarek M., Działalno

ść

wietlicy miejskiej w Offenbach, Problemy Opie-

czo-Wychowawcze 1999, nr 3.

21. Urbaniak-Zaj

c D., Praca z młodzie

Ŝą

niedostosowan

społecznie. Do-

wiadczenia niemieckie, Problemy Opieku

czo-Wychowawcze 1996,

nr 6.

22. Wiegand M., Sozialsystem und social Arbeit in der Bundesrepublik Deu-

tschland, Frankfurt am Main 1999.

23.  http://bundesrecht.juris.de/jgg/index.html.
24.  http://www.kindex.de/pro/index~mode~gesetze~value~kjhg.aspx#P57.
25.  http://www.internationaler–bund.de.
26.  http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms.
27.  http://www.mobile–jugendarbeit–stuttgart.de.
28.  http://www.toa–bremen.de.
29.  http://www.uni–konstanz.de/rtf/kis/heinz–sanktionen–jugendstrafrecht–

24–thesen.htm.