W Y Ż S Z A S Z K O Ł A E K O N O M I C Z N A

W Y Ż S Z A S Z K O Ł A E K O N O M I C Z N A

W W A R S Z A W I E

_________________________________________________________

Jan PIĘTA

PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO

TEMAT IIIA

CZAS WOLNY W OKRESIE PREHISTORYCZNYM I STAROŻYTNOŚCI

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

WARSZAWA 2006

Wstęp………………………………………………………………………………………..5

1 Czas wolny w okresie prehistorycznym............................................................7

1.1 Prehistoria..............................................................................................................7
1.2 Prawdopodobne cykliczne zmiany aktywności ludzi pierwotnych w epoce

paleolitu.................................................................................................................9

1.3 Czas wolny w okresie neolitu...............................................................................10

2 Spędzanie czasu wolnego w starożytności......................................................13

2.1 Starożytność.........................................................................................................13
2.2 Czas wolny w starożytności…………………………………………………………..14
2.3 Okresy historyczne starożytnego Egiptu...............................................................15
2.4 Spędzanie wolnego czasu w starożytnym Egipcie................................................16
2.5 Okresy historyczne starożytnej Grecji...................................................................18
2.6   Spędzanie wolnego czasu w starożytnej Grecji...................................................20
2.7  Okresy historyczne starożytnego Rzymu.............................................................25
2.8   Spędzanie czasu wolnego w starożytnym Rzymie..............................................28

WSTĘP

Czas wolny stanowi element życia społecznego towarzyszący człowiekowi od

zarania dziejów. Stanowił składnik kultury życia codziennego, a w znacznym stopniu
był nośnikiem wartości kulturowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Od
najdawniejszych czasów świętowanie połączone z zabawą i wypoczynkiem były
kojarzone z czasem wolnym od pracy i do dnia dzisiejszego czynności te są nieomal
synonimami zachowań wolnoczasowych. Warto uświadomić sobie historyczny
rozwój zjawiska czasu wolnego, aby docenić jego znaczenie współczesne. Czas
wolny nie był wcześniej poddawany szczegółowej analizie naukowej ani nie był w
żaden sposób naukowo programowany chociaż podział czasu ludzkiego na czas
wolny i zajęty interesował filozofów, a później również naukowców innych dyscyplin
od starożytności. Natomiast ślady świadczące o zainteresowaniach ludzi nie tylko
zdobywaniem pożywienia i schronienia lecz sztuką, rozrywką i innymi czynnościami
charakterystycznymi dla czasu wolnego odnajdujemy już w prehistorii.

1 Czas wolny w okresie prehistorycznym

1.1 Prehistoria

Prehistoria, a także nazywana prahistorią, pradziejami lub paleohistorią to okres

najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się człowieka do powstania pisma
i źródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych źródeł
(tabela 1). Termin prehistoria i jego synonimy pokrywają się z terminem archeologia
pradziejowa używanym przez badaczy traktujących archeologię jako dyscyplinę
źródłową.

Tabela 1

PREHISTORIA

Prehistoria (prahistorią, pradzieje) to okres 4 - 4,5 miliona lat najdawniejszych
dziejów ludzkości, od pojawienia się na Ziemi człowieka do powstania pisma
i źródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych
źródeł.

Dzięki badaniom archeologicznym udało się zbudować teorię, że kolebką

ludzkości była Afryka, i określić czas prehistorii ludzkości przypuszczalnie na około
4,5 – 4 mln lat (tabela 2), przy czym bardziej wiarygodne informacje dotyczą ludzi
sprzed około 2 mln lat. Prześledzono stopniowe opanowywanie kontynentów przez
człowieka, odkryto zupełnie zapomniane kultury myśliwskie świata z ich
pozostałościami artystycznymi (malowidła, ryty, rzeźby w jaskiniach i schroniskach
skalnych). Trwają badania dotyczące wynalezienia rolnictwa i hodowli zwierząt.
Wyraźnie jest zarysowane centrum bliskowschodnie tych procesów gospodarczych.
Ustalono, że 10 tys. lat temu formowały się tam pierwsze wioski rolnicze, a 3 tys. lat
później pierwsze miasta. Okres pradziejów przyjęto dzielić na dwie epoki – starszą
epokę kamienia (paleolit) i młodszą epokę kamienia (neolit).

Tabela 2

EPOKI PREHISTORYCZNE

Epoki Czas

p.n.e.

Paleolit dolny

Od 4,5 – 4 mln do 120 tys.

Paleolit środkowy

120 – 40 tys.

Starsza epoka kamienia -

paleolit

Paleolit górny

40 – 8,3 tys.

Młodsza epoka kamienia - neolit

8,3 – 3,1 tys.

Paleolit to okres pradziejów od czasów, kiedy człowiek zaczął produkować

narzędzia (ok. 4–4,5 mln lat temu) do schyłku epoki plejstocenu

(ok. 8300 p.n.e. dla

terenów środkowej Europy). Paleolit dzieli się na dolny, górny i środkowy. Paleolit
dolny obejmuje okres od około 4–4,5 mln do około 120 tys. lat p.n.e.), to okres, kiedy
przedstawiciele ówczesnych społeczeństw produkowali prymitywne, rdzeniowe

plejstocen (dawniej zwany dyluwium) potocznie nazywa się epoką lodowcową

narzędzia kamienne i krzemienne, wznosili pierwsze budowle mieszkalne, umieli
wykorzystywać ogień. Paleolit środkowy obejmuje okres od około 120 do około 40
tysięcy lat p.n.e.) W paleolicie środkowym pojawiła się produkcja narzędzi
odłupkowych przy użyciu skomplikowanych technik krzemieniarskich ), stworzono
zalążki kultury duchowej. Paleolit górny obejmuje okres od około 40 tysięcy do około
8300 lat p.n.e. Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój wiórowych technik
krzemieniarskich i ogromne zróżnicowanie form narzędziowych z silnie
zaznaczającymi się lokalnymi odmiennościami tradycji produkcyjnych. Rozwinął się
przemysł rogowy i kościany, zwłaszcza związany ze stosowaniem wyszukanych
strategii myśliwskich. Powstały różnorodne formy budownictwa mieszkalnego.
Wystąpiło bogactwo obiektów sztuki w postaci rytów, malowideł i płaskorzeźb
naskalnych, a także plastyki figuralnej, ozdób i ornamentyki na narzędziach.
Końcowa część paleolitu górnego (od około 11 000 do około 8300 lat p.n.e.) bywa
nazywana paleolitem schyłkowym.

Neolit to młodsza epoka kamienia, końcowy okres epoki kamienia poprzedzający

epokę brązu. Ramy czasowe zróżnicowane, szacowane są zależnie od terenu
występowania: na Bliskim Wschodzie około 8300 lat p.n.e., w południowej Europie
do 7000 lat p.n.e., w Polsce około 4500 p.n.e. Jest to jednocześnie stadium rozwoju
kultury, w którym człowiek po raz pierwszy odszedł od wyłącznego wykorzystywania
zasobów środowiska naturalnego w ramach gospodarki przyswajającej (myślistwo,
łowiectwo, rybołówstwo, zbieractwo) w kierunku gospodarki wytwórczej
(produkcyjnej), której podstawą stało się uprawianie dziko rosnących zbóż oraz
udomowienie zwierząt. Ten proces przechodzenia do gospodarki wytwórczej jest
określany mianem rewolucji neolitycznej. Rozwinęło się wtedy rolnictwo, uprawa
pszenicy, prosa, jęczmienia, grochu, soczewicy, żyta oraz chów owiec, kóz, bydła,
świń. Opanowano wypalanie naczyń glinianych i zróżnicowane ich zdobienie.
Wynaleziono tkactwo (krosna stojące). Nastąpił rozwój kopalnictwa krzemienia,
dalekosiężnej wymiany różnorodnych surowców i wytworów. W dalekich podróżach i
przewozach towarów wykorzystywano szlaki rzeczne i morskie. Rozwinęły się kulty
religijne. Powstały rozległe osiedla, niekiedy o charakterze obronnym. Wystąpiły
przejawy zróżnicowania społecznego. Około 6000 lat p.n.e. została wynaleziona
ceramika, ujawniająca od początku wielką różnorodność dekoracji. Około 3500 lat
p.n.e. w Europie pojawiła się umiejętność wytopu miedzi oraz sporadycznie złota.

Bliski Wschód był ważnym centrum w procesie rozwojowym najstarszych

społeczeństw. Tu właśnie na wyżynnych terenach Syrii i Palestyny, Anatolii,
północnej Mezopotamii oraz na pograniczu Iraku i Iranu nastąpiły przemiany
prowadzące do powstania osiadłych społeczności produkujących żywność. Od
drugiej połowy siódmego tysiąclecia p.n.e. mieszkańcy stałych osad prowadzili
gospodarkę w znacznym stopniu opartą na rolnictwie i chowie zwierząt, a w końcu
tego tysiąclecia rozpowszechniła się ceramika. Wykształciły się wówczas bogate
ośrodki o gospodarce rolno-hodowlanej, wysoko rozwiniętym przemyśle
kamieniarskim, a także rzemiośle i sztuce, odzwierciedlającej skomplikowany system
wierzeń. W drugiej połowie piątego tysiąclecia p.n.e. kultura południowo-
mezopotamska zaczęła rozprzestrzeniać się i osiągnęła największy zasięg
terytorialny ze wszystkich kultur prehistorycznych starożytnego Wschodu. Z okresu
trwania jej później fazy (ok. 3100 p.n.e.) pochodzą najstarsze zabytki pisma.
Wprowadzenie pisma rozpoczyna dla terenów starożytnego Bliskiego Wschodu
okres historyczny. Warto na koniec zwrócić uwagę na „rozmytą” granicę pomiędzy
prehistorią i starożytnością. Jeżeli bowiem za cezurę czasową przyjąć budowę miast

to za początek historii starożytnej można uznać koniec paleolitu cały neolit
należałoby włączyć do starożytności.

1.2 Prawdopodobne cykliczne zmiany aktywności ludzi pierwotnych w epoce
paleolitu

Z samej istoty tego okresu wynika brak wiarygodnych danych o sposobach

zagospodarowywania czasu przez grupy społeczne i pojedyncze osoby, a hipotezy i
teorie na ten temat są niepewne. Można jednak przypuszczać, że czas wolny,
świętowanie i inne zajęcia w czasach prehistorycznych były bardzo trudne do
uświadomionego i zamierzonego wyodrębnienia z ogólnego czasu dobowego, kilku-
kilkudziesięciodniowego, czy rocznego. Uzależnienie bytu człowieka
prehistorycznego w paleolicie od warunków przyrodniczych jest na tyle oczywiste, że
pozwala sformułować wiarygodną hipotezę na temat cyklicznych zmian aktywności
fizycznej i psychicznej ludzi w okresie prehistorycznym. Można przy tym wyróżnić
cykl krótki (dobowy), średni (kilkunastodniowy) i długi (roczny). Prawdopodobna
cykliczne zmiany aktywności ludzi w okresie paleolitu przedstawiono w tabeli 3.

W cyklu krótkim (dobowym) o rozgraniczeniu czasu dużej i małej aktywności

fizycznej, a także psychicznej decydowały wschody i zachody słońca. Czas dzienny
wypełniony był zajęciami zbieractwa i myślistwa przerywanymi krótkimi
odpoczynkami w przypadkach intensywnego wydatkowania energii lub z powodu
niekorzystnych warunków atmosferycznych (spiekota, mrozy, ulewne deszcze,
śnieżyce itp.). Na noc, z powodu ciemności, ludzie przerywali wspomniane zajęcia i
szukali naturalnych ukryć, w których odpoczywali, planowali najbliższe
przedsięwzięcia, a także zajmowali się twórczością kulturalną i artystyczną (o czym
świadczą wspomniane dowody twórczości artystycznej - prehistoryczne jaskiniowe
malowidła ścienne, ryty i rzeźby oraz plastyka figuralna).

Cykl średni (kilkunastodniowy) dość trudno jest w miarę precyzyjnie ustalić.

Bywał to bowiem niekiedy cykl zaledwie kilku dni, a niekiedy nawet kilkudziesięciu
(średnio kilkunastu) intensywnego wysiłku fizycznego na przemian z odpoczynkiem,
wyrobem odzieży narzędzi, zabawą i twórczością artystyczną oraz

przygotowywaniem do polowań. Regulowały go systematycznie podejmowane
polowania na grubszą zwierzynę. Zdobycie większej ilości pożywienia, co wymagało
wielkiej aktywności umysłowej i fizycznej całej grupy, przerywane było okresem
korzystania ze zdobyczy i odpoczynkiem. Istnieją liczne dowody polowań na jelenie,
łosie, żubry, tury, słonie. Odkrycia archeologiczne ukazują nagromadzenie kości tych
zwierząt w jaskiniach, obok nich i innych miejscach, w których okresowo przebywały
duże grupy ludzi w okresie prehistorycznym. Znaleziska te świadczą, że od
najdawniejszych czasów ludzie potrafili organizować i przeprowadzać z
powodzeniem skomplikowane przedsięwzięcia grupowe. Wyjątkowo dobrej
organizacji i wiele czasu wymagały polowania na mamuty. Ten wymarły z końcem
plejstocenu gatunek słoni (mammuthus primigenius) w

okresie lodowcowym

zamieszkiwał Europę, północną Azję i Amerykę Północną. W wiecznej zmarzlinie na
Syberii odkryto doskonale zachowane całe ciała mamutów. Znaleziska szczątków
tych zwierząt są także w Polsce. W jaskiniach odnaleziono rysunki naskalne
przedstawiające sceny polowań zbiorowych.

Wreszcie zmiany pogody w cyklu długim (rocznym) regulowały w istotny sposób

życie społeczności i decydowały o ilości czasu wolnego oraz o sposobach jego
wykorzystania. Niewątpliwie zimą ludzie więcej czasu spędzali w jaskiniach i innych

schroniskach, przeznaczając go na odpoczynek i korzystanie z nagromadzonych
zapasów, niż w cieplejszych porach roku, kiedy te zapasy intensywnie gromadzili.

Tabela 3

PRAWDOPODOBNE CYKLICZNE ZMIANY AKTYWNOŚCI LUDZI

W OKRESIE PALEOLITU

Cykl

Aktywność

Charakterystyka

Duża

W dzień zbieractwo i myślistwo przerywanymi
krótkimi odpoczynkami w przypadkach
intensywnego wydatkowania energii lub z powodu
niekorzystnych warunków atmosferycznych.

Krótki

(dobowy)

Mała

Wieczorem odpoczynek, planowanie najbliższych
przedsięwzięć, przygotowywanie broni i narzędzi, a
także zabawa i twórczość artystyczna (malowidła i
rzeźby jaskiniowe)

Duża

Intensywny wysiłek fizyczny podczas
systematycznie podejmowanych polowań grubszą
zwierzynę (jelenie, łosie, żubry, tury, słonie) w celu
zdobycie większej ilości pożywienia

Średni

(1 – 2

tygodniowy)

Mała

Korzystanie ze zdobyczy i odpoczynek połączony
wyrobem odzieży narzędzi, zabawą i twórczością
artystyczną oraz przygotowywaniem się do
kolejnych polowań

Duża

Latem przygotowywanie odzieży i ukryć przed
niekorzystnymi warunkami pogodowymi,
intensywnie gromadzenie zapasów żywności na
okres zimowy

Długi

(roczny)

Mała

Zimą spędzanie czasu w jaskiniach i innych
schroniskach, odpoczywanie i korzystanie z
zapasów nagromadzonych w cieplejszych porach
roku.

1.3 Czas wolny w okresie neolitu

W neolicie, wraz z przejściem ludzi pierwotnych od gospodarki przyswajającej

(myślistwo, łowiectwo, rybołówstwo, zbieractwo) do gospodarki wytwórczej
(produkcyjnej) oraz wynikającym z tego wzrostem wydajności pracy i wystąpieniem
zróżnicowania społecznego, pojawiło się zjawisko czasu wolnego we współczesnym
rozumieniu tego terminu. Dla niewielkiej części prehistorycznego społeczeństwa
powstały warunki wypełniania części czasu nie tylko prostymi zajęciami
zapewniającymi przetrwanie lecz również doskonaleniem sprawności fizycznej,
rzemiosłem, sztuką, handlem i podróżami. W rozwoju różnych form spędzania
wolnego czasu możemy wyróżnić trzy przedziały czasowe. Hipotetyczne
kształtowanie się zajęć wolnego czasu okresie neolitu przedstawiono w tabeli 4.

Pierwszy przedział czasowy, początkowy ery neolitu, ma nieostrą granicę z erą

paleolitu i obejmuje dziewiąte i ósme tysiąclecie przed naszą erą. Jest to okres
różnicowania się zajęć ludzi i początek wyodrębniania się takich zajęć, które w
późniejszych tysiącleciach przekształcą się w zajęcia czasu wolnego, do nich można
zaliczyć: doskonalenie sprawności fizycznej, w tym posługiwania się, tj. doskonalenie
rzemiosła wojennego; odbywanie niezbyt dalekich wypraw lądowych w poszukiwaniu
terenów łowieckich; oddawanie czci bóstwom; wytwarzanie narzędzi i przedmiotów
użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna i kości.

Tabela 4

KSZTAŁTOWANIE SIĘ ZAJĘĆ CZASU WOLNEGO W OKRESIE NEOLITU

Czas p.n.e.

Kształtowanie się zajęć w czasie wolnym

9-8 tysiąclecie

Doskonalenie sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego.
Odbywanie niezbyt dalekich wypraw lądowych w poszukiwaniu
terenów łowieckich. Oddawanie czci bóstwom. Wytwarzanie
narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni
myśliwskiej z kamienia, drewna i kości.

7-6 tysiąclecie

Doskonalenie sprawności fizycznej, w tym posługiwania się bronią.
Planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych. Odbywanie
dalekich wypraw lądowych w celach handlowych oraz w
poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów łowieckich. Doskonalenie
technik wykonywania naściennych malowideł, rytów i rzeźb.
Rozwijanie form obrzędów oddawania czci bóstwom. Wytwarzanie
i bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego,
odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna, kości i ceramiki.
Budowanie stałych siedzib i osiedli.

5-4 tysiąclecie Doskonalenie

sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego.

Planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych. Odbywanie
dalekich wypraw lądowych, rzecznych i morskich w celach
handlowych oraz w poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów
łowieckich. Doskonalenie technik wykonywania naściennych
malowideł, rytów i rzeźb. Rozwijanie form obrzędów oddawania
czci bóstwom. Wytwarzanie i bogate zdobienie narzędzi i
przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z
kamienia, drewna, kości, ceramiki i brązu. Budowanie stałych
siedzib, świątyń, osiedli, miast i warowni.

Drugi przedział czasowy, środek neolitu, obejmuje siódme i szóste tysiąclecie

przed naszą erą. Jest to okres rozwoju dotychczasowych i wyodrębnienia się nowych
zajęć czasu wolnego, do których można zaliczyć: doskonalenie sprawności fizycznej,
w tym rzemiosła wojennego, planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych,
odbywanie dalekich wypraw lądowych w celach handlowych oraz w poszukiwaniu
nowych siedlisk i terenów łowieckich, doskonalenie technik wykonywania
naściennych malowideł, rytów i rzeźb, rozwijanie form obrzędów oddawania czci
bóstwom, wytwarzanie i bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku

codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna, kości i ceramiki,
budowanie stałych siedzib i osiedli.

Trzeci przedział czasowy obejmuje piąte i czwarte tysiąclecie p.n.e., przy czym

ma nieostra granicę ze średniowieczem i nie ma w tym względzie jednomyślności..
Bowiem w skrajnych przypadkach, szczególnie w odniesieniu do Bliskiego Wschodu,
cały ten przedział czasowy często zalicza się już do starożytności. Jest to okres
dalszego różnicowania i rozwoju zajęć czasu wolnego, do których można zaliczyć:
doskonalenie sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego; planowanie dalekich
wypraw łowieckich i wojennych; odbywanie dalekich wypraw lądowych, rzecznych i
morskich w celach handlowych oraz w poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów
łowieckich; doskonalenie technik wykonywania naściennych malowideł, rytów i rzeźb;
rozwijanie i różnicowanie form obrzędów oddawania czci bóstwom; wytwarzanie i
bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni
myśliwskiej z kamienia, drewna, kości, ceramiki i brązu; budowanie stałych siedzib,
świątyń, osiedli, miast i warowni.

2 Spędzanie czasu wolnego w starożytności

2.1 Starożytność

Starożytność w historiografii europejskiej, dotyczącej krajów Europy i Bliskiego

Wschodu, jest epoką obejmującą cztery tysiące pięćset lat. Za początek
starożytności na tym obszarze przyjmuje się cztery tysiące lat przed narodzeniem
Chrystusa (przed naszą erą) a za jej koniec i jednocześnie początek średniowiecza
w Europie - niepełne pięćset lat naszej ery (tabela 5).

Tabela 5

STAROŻYTNOŚĆ

Starożytność w historiografii europejskiej, dotyczącej krajów Europy i
Bliskiego Wschodu, jest epoką obejmującą cztery tysiące lat przed
narodzeniem Chrystusa (przed naszą erą) i niepełne pięćset lat naszej ery (od 4
tysiąclecia p.n.e. do roku 476 naszej ery)

Data początku średniowiecza podawana jest w literaturze wyjątkowo niejednolicie

(piąte-czwarte tysiąclecie przed naszą erą), a za koniec tego okresu przyjmuje się
często rok 476 — datę upadku cesarstwa zachodnio-rzymskiego. Jest to okres, o
którym dysponujemy wiarygodnymi i bogatymi źródłami wiedzy, w postaci
pozostałości kultury materialnej: budowli posągów, obrazów, malowideł ściennych,
przedmiotów kultu religijnego i codziennego użytku, dokumentów (np. papirusy
egipskie) itd. Pierwsze osiedla ludzkie, które zachowały się do naszych czasów
pochodzą z neolitu (10 – 4 tysiące lat p.n.e.), np. najstarsze miasto Jerycho pochodzi
z 8350 roku p.n.e

. Pod względem kultury i gospodarki jest to okres zróżnicowany,

jednak charakteryzuje się systematycznym rozwojem cywilizacyjnym, przy czym w
ostatnich dwóch tysiącleciach rozwój ten był imponujący.

W miarę rozwoju cywilizacji życia osiadłego, kiedy zbieractwo i myślistwo

wypierane było przez pasterstwo i uprawę ziemi, czas wolny i czas pracy
wyznaczany był rytmem prac na roli oraz poszukiwaniem i przygotowaniem nowych
pastwisk i terenów pod uprawę. Jest to okres wędrówki ludów, rywalizacji i wojen o
tereny dogodne do zagospodarowania lub już zagospodarowane. Nastąpił rozwój
żeglugi, handlu i miast.

2.2 Czas wolny w starożytności

Rozwój wytwórczości spowodował, że w okresie tym praca jednego człowieka

umożliwiała zaspokojenie potrzeb egzystencjalnych kilku osób. Pojawił się czas
wolny od zajęć zapewniających przeżycie. Dzięki temu rozwinęły się różne
dyscypliny sportów (gimnastyka, gry i zabawy zespołowe, dyscypliny lekkoatletyczne
i inne) jako permanentny trening i zaprawa wojenna. Ponadto nastąpił rozkwit
twórczości kulturalnej i artystycznej, nauki i techniki (igrzyska, teatr, literatura,
matematyka, filozofia, muzyka, malarstwo, rzeźba, architektura, budowa fortyfikacji,
machin wojennych, wytwarzanie broni, ceramiki, tkanin, barwników. wytapianie

Z tego względu niekiedy początek starożytności cofa się do 8 tysięcy lat p.n.e.

metali, szkła itd.) Rozrywki i sporty nie dotyczyły jednak ogółu społeczeństw
starożytnych.

Korzystanie z dobrodziejstw czasu wolnego w starożytności dotyczyło wolnych

obywateli. Społeczeństwa starożytne zostały bowiem rozwarstwione na wolnych
obywateli i niewolników. Przywilejem i obowiązkiem pierwszych było zaprawianie się
do wojny oraz udział w niej, obowiązkiem drugich była paca na rzecz swych
właścicieli i usługiwanie im. Ogólnie czasu wolnego ciągle przybywało, lecz
korzystały z niego tylko obywatele wolni (tabela 6). Wśród wolnych obywateli
dominowały sporty, zabawy, kultura i nauka. Niewolnikom przypadły: praca na roli i w
rzemiośle, w kopalniach kruszców, w budownictwie lądowym i okrętowym,
wychowanie młodzieży wolnych obywateli i dostarczanie im uciech, a także
wytwarzanie dzieł kultury materialnej i duchowej na zapotrzebowanie i ku rozrywce i
zadowoleniu swoich panów.

Tabela 6

CZAS WOLNY W STAROŻYTNOŚCI

Z dobrodziejstw czasu wolnego w starożytności korzystali wolni obywatele,
których obowiązkiem było zaprawianie się do wojny, natomiast niewolnicy
mieli go niewiele i całkowicie zużywali na regenerację sił

Obywatele posiadali czas wolny w nadmiarze i wykorzystywali go na zabawę i

samodoskonalenie fizyczne, rzadziej psychiczne, natomiast niewolnicy mieli go
niewiele i całkowicie zużywali na regenerację sił. Formy spędzania wolnego czasu
przez wolnych obywateli prześledzimy na przykładzie Egiptu, Grecji i Rzymu

2.3 Okresy historyczne starożytnego Egiptu

W historii starożytnego Egiptu wyróżnia się osiem okresów, które nazwano

kolejno: Okres przed dynastyczny, Okres wczesno dynastyczny, Stare Państwo,
Pierwszy Okres Przejściowy, Średnie Państwo, Drugi Okres Przejściowy, Nowe
Państwo, Trzeci Okres Przejściowy i Okres Późny (tabela 7).

Tabela 7

OKRESY HISTORYCZNE STAROŻYTNEGO EGIPTU

Nazwa okresu historycznego

Czas, lata (około)

Okres przed dynastyczny

4000 – 2960 p.n.e.

Okres wczesno dynastyczny

2960–2640 p.n.e.

Stare Państwo

2640–2134 p.n.e.

Średnie Państwo

2134–1785 p.n.e

Nowe Państwo 1785–1085

p.n.e.

Okres Późny

1085–30 p.n.e.

Okres Rzymski

30 r. p.n.e.–395 n.e.

Okres przed dynastyczny (4000 - 2960 p.n.e.) cechuje szybki rozwój

gospodarczy. Wykorzystywano wylewy Nilu, zastosowano podział pracy i ulepszano
narzędzia. W okresie ok. 3100–3000 p.n.e., powstały dwa rozwinięte organizmy
państwowe — w Górnym i Dolnym Egipcie, których rywalizacja doprowadziła do
zjednoczenia Egiptu ok. 2960 p.n.e.

Okres wczesno dynastyczny (2960–2640 p.n.e.). Nastąpiło ożywienie

gospodarcze. Dla usprawnienia organizacji administracji i gospodarki opracowano
system pisma oraz kalendarz.

Stare Państwo (2640–2134 p.n.e.) przeżywało dalszy rozwój gospodarczy i

kulturalny, zwłaszcza na początku okresu. Powstały monumentalne rzeźby
i rozwinęła się architektura kamienna. Szczytowym okresem funkcjonowania
sprawnego systemu politycznego i gospodarczo-społecznego były czasy panowania
Cheopsa i

Chefrena. Pod koniec pierwszej połowy tego okresu nastąpiła

decentralizacja państwa. Egipt stał się praktycznie związkiem gospodarczo
niezależnych okręgów. Władza króla stała się symboliczna. Nastąpił czas
rozdrobnienia politycznego i

walk o

tron. Druga połowa omawianego okresu

charakteryzowała się upadkiem gospodarczym i kulturalnym oraz zaburzeniami
społecznymi, przybierającymi niekiedy formę powstań ludowych przeciw lokalnym
nomarchom

Średnie Państwo obejmuje lata 2134–1785 p.n.e. Na początku okresu

została odbudowana centralna administracja, ale prawdziwy rozwój Egiptu przypadł
na drugą jego połowę. W wyniku reform przeprowadzonych przez kilku kolejnych
władców nastąpił wzrost autorytetu króla przy znacznym ograniczeniu niezależności
nomarchów. Stolica została przeniesiona do środkowego Egiptu. Nastąpił szybki
rozwój handlu zagranicznego (z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią).
Stworzono zawodową armię i zabezpieczono granice kraju, budując rozległy system
fortyfikacji. Nastąpił rozkwit sztuki i literatury.

Nowe Państwo (1785–1085

p.n.e.) Na początku okresu rozdrobnienie

państwa i niestabilność władzy centralnej spowodowały osłabienie Egiptu. Około roku
1650 p.n.e. kraj został uzależniony przez plemiona semickie. Około roku 1600 p.n.e.
tebańscy władcy ponownie zjednoczyli kraj, rozszerzyli granice państwa, tworząc
imperium. W polityce wewnętrznej królowie opierali się na zamożnych rodach
urzędniczych, armii i

w coraz większym stopniu na ścisłych związkach ze

świątyniami, których potęga gospodarcza i niezależność rosły. Za panowania
Ramzesa II i jego sukcesorów nastąpił długi okres pokojowej stabilizacji. Następnie
rozpoczęła się seria wojen obronnych z tzw. Ludami Morza i Libijczykami. Konflikty
wewnętrzne i kryzys gospodarczy w czasach panowania Ramzesa XI doprowadziły
do odsunięcia króla od władzy przez armię.

Okres Późny obejmuje lata1085–30 p.n.e. W latach 1000-664 sytuacja

polityczna i gospodarcza w kraju była niestabilna, co wykorzystali najeźdźcy z
południa opanowując Egipt. Po ponownym zdobyciem władzy przez książąt egipskich
rozpoczął się ostatni okres egipskiego rozkwitu (664–525), charakteryzujący się
odrodzeniem gospodarczym i kulturalnym. W 525 roku p.n.e. najazd perski położył
kres niepodległości kraju. Egipt stał się satrapią monarchii perskiej. Wraz
z upadkiem Persji po wyprawie Aleksandra III Wielkiego Egipt (332 p.n.e.) dostał się
we władanie Macedonii, co trwało aż do podboju rzymskiego w 30 r. p.n.e.

Okres Rzymski obejmuje lata od 30 r. p.n.e. do 395 n.e. Egipt został

włączony przez Oktawiana Augusta do imperium rzymskiego i przekształcony

nomarcha – zarządca nomu ( jednostki administracyjnej) podległy faraonowi

w prowincję cesarską, dzielił następnie losy cesarstwa i Bizancjum. W latach 639–
641 n.e. został podbity przez wojska arabskie.
\

2.4 Spędzanie wolnego czasu w starożytnym Egipcie

O sposobach spędzania wolnego czasu w starożytnym Egipcie dowiadujemy

się na podstawie pozostawionych przedmiotów kultury materialnej. Bogata spuścizna
literacka, piśmiennictwo monumentalne, budowle, działa stuki, malowidła i
przedmioty wkładane do grobu dość wyczerpująco i precyzyjnie informują o tym jak
Egipcjanie spędzali wolny czas. Na podstawie tych źródeł można wyróżnić: elementy
turystyki i sportu, literaturę, teatr i sztukę, muzykę oraz zabawy i kontakty
towarzyskie (tabela 8).

Turystyka. Dość popularne były indywidualne i grupowe wędrówki ludzi poza

miejsce stałego zamieszkania, które dziś można uznać za podróże turystyczne.
Wędrówki te wiązały się z handlem, kultem religijnym, dyplomacją, wojnami lub też
wynikały z odwiecznego dążenia ludzi do poznania świata. W okresie Średniego
Państwa prowadzono handel zagraniczny z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą
i Mezopotamią. Nowe Państwo rozszerzyło swoje wpływy imperialne na obszary Syrii
i Palestyny co pociągało za sobą konflikty wojenne z państwami Mitanni, Hetytów,
Asyrią, Babilonią i Persją.

Sport. Miejscem sportu i rekreacji była rzeka. Odbywały się tam wyścigi,

przejażdżki i pozorowane walki na łódkach, sportowe polowania i łowienie ryb.
Popularne były różne zabawy sportowe, w tym gry terenowe i planszowe.

Literatura. Utwory piśmiennictwa starożytnego Egiptu dzielimy na

monumentalne i użytkowe. Piśmiennictwo monumentalne to teksty o charakterze
oficjalnym, starannie zredagowane i ocenzurowane, przeznaczone do uwiecznienia
i związane miejscem zapisu lub przechowania ze świątynią albo grobem, i tym
samym mające charakter przekazu sakralnego. Do piśmiennictwa użytkowego
należą różne teksty o przeznaczeniu doraźnym, zapisane zwłaszcza na papirusach,
należą do nich: 1) teksty administracyjne, 2) teksty prywatne, 3) teksty rytualne i
scenariusze przedstawień, 4) teksty o charakterze encyklopedycznym, 5) utwory
literatury dydaktyczno-moralizatorskiej, 6) utwory literackie — opowiadania, bajki,
relacje z podróży, utwory poetyckie

Teatr. Rolę teatrów pełniły budowle świątynne, gdzie odbywały się

udramatyzowane obrzędy i barwne widowiskowe ceremonie religijne. Na bogatych
przyjęciach występowali śpiewacy, muzykanci, tancerze, żonglerze i akrobaci.

Sztukę starożytnego Egiptu charakteryzuje nieprzerwana ciągłość, trwałość i

jednolitość artystycznych form. Okres Przeddynastyczny to początki twórczości
artystycznej. Wytwarzano wazy kamienne (głównie z czarnego bazaltu), ceramika
malowana biało, później ciemnobrunatno (sceny z polowań, wyobrażenia statków —
występujące również w rysunkach naskalnych). W rzeźbie występują figurki ludzi
i zwierząt z gliny lub kości słoniowej, płaskorzeźby. Okres wczesnodynastyczny to
grobowce dekorowane reliefami. Stare Państwo cechował monumetalizm i ustalony
kanon w rzeźbie, rysunku i reliefie, Grobowce i świątynie dekorowały rzeźby
w kamieniu i drewnie, polichromowany relief, malarstwo ścienne. Największa rzeźba
— sfinks w Gizie (długość ok. 57 m). Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło
artystyczne: wyroby m.in. z fajansu, kamienia (głównie alabastru) i drewna (meble)
oraz złotnictwo i jubilerstwo. W okresie Średniego Państwa nastąpił rozkwit

klasycznych wzorów sztuki

dostosowanych do nowych treści religijnych i

społecznych.

Tabela 8

ELEMENTY FORM SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

W CYWILIZACYJNYM ROZWOJU STAROŻYTNEGO EGIPTU

Dziedzina

Charakterystyka

Turystyka Indywidualne i grupowe wędrówki ludzi poza miejsce stałego

zamieszkania, które głównie wiązały się z handlem, kultem religijnym,
dyplomacją i wojnami. Prowadzono handel zagraniczny z Kretą,
Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią a okresowo wojny z
państwami Mitanni, Hetytów, Asyrią, Babilonią i Persją.

Sport

Miejscem sportu i rekreacji była rzeka. Odbywały się tam wyścigi,
przejażdżki i pozorowane walki na łódkach, sportowe polowania i
łowienie ryb. Popularne były różne zabawy sportowe, w tym gry
terenowe i planszowe.

Literatura W starożytnym Egipcie rozwija się piśmiennictwo monumentalne i

użytkowe. Szczególnie teksty piśmiennictwa użytkowego, zapisane
zwłaszcza na papirusach, należą do twórczości literackiej czasu
wolnego. Są to: teksty prywatne, teksty rytualne i scenariusze
przedstawień oraz o charakterze encyklopedycznym, a także utwory
literatury dydaktyczno-moralizatorskiej i opowiadania, bajki, relacje
z podróży, utwory poetyckie.

Teatr

Rolę teatrów pełniły budowle świątynne, gdzie odbywały się
udramatyzowane obrzędy i barwne widowiskowe ceremonie religijne. Na
bogatych przyjęciach występowali śpiewacy, muzykanci, tancerze,
żonglerze i akrobaci.

Sztuka

Sztuka starożytnego Egiptu przejawia się w bogato zdobionym
budownictwie, rzeźbie figuralnej, płaskorzeźbie i reliefie, malarstwie,
rysunku i rzemiośle artystycznym (wyroby m.in. z fajansu, kamienia -
głównie alabastru i drewna oraz złotnictwo i jubilerstwo, tkactwo,
meblarstwo, wyroby z kolorowego szkła, glazurowanego fajansu,
metalu, malarstwo na naczyniach glinianych).

Muzyka Od czwartego tysiąclecia p.n.e. były znane idiofony

i tańce magiczne.

Muzyka była początkowo uprawiana głównie w świątyniach. Wiele
instrumentów (np. harfy, flety, sistrum

) łączyło się z kultem bogów.

Okres Nowego Państwa cechował się wpływem mezopotamskiej kultury
muzycznej (metalowe trąbki, także harfy, kitary

, pandory, sistrum,

membranofony). W końcowym okresie ery starożytnej nawarstwiały się
wpływy perskie, greckie, rzymskie, w nowożytnej - arabskie.

IDIOFONY

[gr.], grupa instrumentów muzycznych, w których źródłem dźwięku jest sprężyste ciało drgające

(np. płytka, sztabka, pręt, rura, blaszka — tzw. języczek, naczynie z metalu, kamienia, drewna, szkła);

SISTRUM

[gr.], staroegipski muzyczny instrument obrzędowy z grupy idiofonów uderzanych; rodzaj brzękadła;

metal. ramka lub kabłąk, osadzone na rączce, których ramiona są połączone 3–4 poprzeczkami z umieszczonymi
na nich kółeczkami; przy potrząsaniu kółeczka wydają dźwięk.

KITARA

[gr.], starogrecki instrument muzyczny z grupy chordofonów szarpanych; płaska drewniana skrzynka

rezonansowa z 2 wystającymi ramionami, połączonymi poprzecznym jarzmem; struny (do 20) szarpane palcami
lub plektronem; popularna w starożytnej Grecji (przez Homera zw. formingą), stanowiła atrybut Apollina.

W architekturze występuje piramida (budowana z kamienia i cegły) i typ grobowca
kutego w skale. W budownictwie sakralnym wystąpiły kolumny. Cechą malarstwa
ściennego była większa zwartość kompozycji i swobodniejsze ujęcie postaci;
w rzeźbie nastąpiła unifikacja stylu i powstanie serii realistycznych. W rzemiośle
artystycznym nastąpił najwyższy rozkwit złotnictwa i jubilerstwa.

Nowe Państwo to nowy okres ogromnego rozwoju we wszystkich dziedzinach

sztuki. W architekturze ustalił się kanon świątyni skalnej, rzeźbę reprezentowały m.in.
monumentalne posągi królewskie. W

malarstwie spotyka się postacie w

kontrapoście

. Następuje rozwój rzemiosła artystycznego (tkactwo, meblarstwo,

wyroby z

kolorowego szkła, glazurowanego fajansu, metalu; malarstwo na

naczyniach glinianych). U schyłku wprowadzono w sztuce tematykę batalistyczną.
Epoka Późna to regres sztuki monumentalnej i stopniowe uleganie wpływom obcym.
Okres Rzymski cechuje sztuka hellenistyczna i kontynuacja sztuki rodzimej, budowa
monumentalnych świątyń i rozwój malarstwa enkaustycznego

. Sztuka egipska

wywarła silny wpływ na sztukę krajów basenu Morza Śródziemnego.

Muzyka starożytnego Egiptu należy do najstarszych wielkich kultur muzycznych

świata. Od czwartego tysiąclecia p.n.e. były znane idiofony i tańce magiczne. Muzyka
w okresie wczesnodynastycznym, w Starym i Średnim Państwie była uprawiana
w świątyniach. Wiele instrumentów (np. harfy, flety, sistrum) łączyło się z kultem
bogów. Okres Nowego Państwa cechował się wpływem mezopotamskiej kultury
muzycznej (metaloqwe trąbki, także harfy, kitary, pandory, sistrum, membranofony).
Szkolnictwo muzyczne rozwijało się od połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e.
W końcowym okresie ery starożytnej nawarstwiały się wpływy perskie, greckie,
rzymskie.

2.5 Okresy historyczne starożytnej Grecji

Grecja zasiedlona przynajmniej od środkowego paleolitu, w epokę brązu weszła

ok. 3000 p.n.e. W wyniku migracji w drugim tysiącleciu p.n.e. Grecja została zajęta
przez nową indoeuropejską ludność, ukształtował się stan posiadania i utrwaliły
odrębności poszczególnych grup etnicznych.

W XVII–XII w. p.n.e. na terenie starożytnej Grecji rozwinęła się oryginalna kultura

zwana mykeńską od jej głównego ośrodka Myken. W okresie tym poza Mykenami
istniało wiele innych organizmów państwowych — Tyryns, Pylos, Orchomenos.
Władcy rezydowali w obronnych cytadelach, z których zarządzali podległym sobie
terytorium. O schyłku świata mykeńskiego opowiadają Iliada i Odyseja. Królestwa
mykeńskie upadły na przełomie XIII i XII w. p.n.e. w wyniku najazdu Dorów.

Zniszczenia dokonane przez Dorów otworzyły okres tzw. wieków ciemnych (XII–

VIII w. p.n.e.), podczas którego załamał się rozwój dotychczasowej kultury. Jej

kontrapost [wł. contrapposto ‘przeciwieństwo’, ‘kontrast’], zasada kompozycji, polegająca na ustawieniu

postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim
wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną; kontrapost, stosowany w reliefach egipskich, przyjął się
w pełni w klas. rzeźbie gr.; występował też w rzeźbie got. i nowożytnej.

enkaustyka [gr. enkaustikē], antyczna technika malarska, w której jako spoiwo był stosowany wosk pszczeli;

technika trudna i powolna, stosowana w malarstwie sztalugowym (zwł. portretowym, np. fajumskie portrety, I–
IV w.) i ściennym; polegała na nakładaniu na gorąco pędzlami lub ogrzewanymi szpachlami pigmentów
wymieszanych z woskiem; dawała głębię kolorów, połysk i odporność na wilgoć; w starożytności była wysoko
ceniona, w średniowieczu — całkowicie zapomniana.

tradycje przetrwały głównie W Attyce i na Cyprze, przodujących ośrodkach początku
pierwszego tysiąclecia p.n.e. W omawianej epoce doszło do skolonizowania przez
Greków wschodnich wybrzeży Azji Mniejszej (Jonia, Doryda i Eolia).

Tabela 26I

OKRESY HISTORYCZNE STAROŻYTNEJ GRECJI

Nazwa okresu historycznego

Czas, lata (około)

Okres kultury mykeńskiej

1700 – 1200 p.n.e.

Wieki ciemne

1200 – 800 p.n.e.

Okres

archaiczny

Okres archaiczny

800 – 500 p.n.e.

Okres klasyczny lub attycki

500 – 334 p.n.e.

Okres hellenistyczny lub aleksandryjski

330 – 30 r. p.n.e.

Okres rzymski

30 p.n.e. – 529 n.e.

W okresie archaicznym (ok. 800–500 p.n.e.) nastąpił Zasadniczy przełom

w dziejach starożytnej Grecji. W jego początkach powstał alfabet grecki, pojawiły się
pierwsze dzieła literackie. Doszło do ukształtowania się charakterystycznego dla
Greków modelu państwa — polis, rozumianego jako wspólnota obywateli.
Narastający kryzys społeczny spowodował emigrację ludności poszukującej lepszych
warunków życia nad M. Czarnym, w Italii i dalej oraz walki wewnętrznych w polis.
Zmiany zachodzące w technice walki zwiększyły znaczenie średniozamożnych
chłopów, służących w ciężkozbrojnej piechocie i uderzyły w polityczny monopol
arystokracji. Powszechne żądania sprawiedliwości doprowadziły do pierwszych
kodyfikacji praw (Zaleukos, Drakon), prób reformy ustroju (Solon), wreszcie do
pojawienia się tyranów. W okresie archaicznym umocniła się wspólnota kulturalna
Greków, zaczęła się rozwijać literatura, sztuka, filozofia i nauka. Pod koniec tego
okresu ustaliły się ostatecznie oryginalność ustrojowa i kulturowa oraz wpływy
polityczne Sparty . Jej późniejszy gł. rywal — Ateny podlegały w VI w. procesowi
intensywnych przeobrażeń wewnętrznych (Solon, Pizystrat, Klejstenes).

Początkiem okresu klasycznego jest zaangażowanie Aten w antyperską

rewoltę miast greckich w Azji Mniejszej, które naraziło je na wyprawę odwetową
(bitwa pod Maratonem 490). Po licznych wojnach Ateny stały się największą potęgą
morską i niekwestionowaną kulturalna stolicą Grecji. Konflikty wewnętrzne świata
greckiego wykorzystał władca Macedonii Filip II (359–336). Zwycięstwo macedońskie
pod Cheroneą (338) przypieczętowało upadek niezawisłości Greków. Filip II,
a następnie jego syn, Aleksander III Wielki kontrolowali sprawy greckie.

Okres hellenistyczny w dziejach Grecji rozpoczyna się w 330 r. p.n.e., tj, w

czasie zwycięskiej wyprawy Aleksandra III Wielkiego przeciwko Persji (334–323).
Podboje Aleksandra III Wielkiego doprowadziły do zasadniczych przesunięć centrów
kultury, które w hellenizmie znalazły się głównie na Wschodzie. Znaczenie jako
ośrodka naukowego i artystycznego zachowały jedynie Ateny.

Okres rzymski obejmuje lata od 30 r. p.n.e. do 529 n.e. Datuje się dokładniej

od momentu przekształcenia terytorium Grecji w odrębną prowincję rzymską

(Achaja),tj. gdy Grecja w 27 roku p.n.e. przestała być podmiotem politycznym. O jej
losach decydował Rzym. Przejęta przez Rzymian kultura starożytnej Grecji stała się
jednym z fundamentów współczesnej kultury europejskiej.

2.6 Spędzanie wolnego czasu w starożytnej Grecji

O sposobach spędzania wolnego czasu w starożytnej Grecji dowiadujemy

podobnie jak w starożytnym Egipcie się na podstawie pozostawionych przedmiotów
kultury materialnej. Bogata spuścizna literacka, budowle, działa stuki, malowidła i
przedmioty codziennego użytku informują o tym jak Grecy spędzali wolny czas.
Wszystkie uprawiane w Egipcie gry i rozrywki znane i uprawiane były w Grecji,
gdzie jeszcze bardziej rozwinęła się poezja, muzyka i teatr. Powstały monumentalne i
piękne dzieła kultury materialnej. Zbudowano specjalne teatry, gdzie występowali
zawodowi aktorzy. Odbywały się festiwale i konkursy teatralne, np. z okazji
obchodów  świąt, w których brali udział wszyscy mieszkańcy Aten. Co cztery lata
obchodzono  święto Ateny. Przez sześć dni trwały koncerty muzyczne, występy
poetyckie i zawody sportowe kończyła je wielka parada do świątyni Erechtejon na
Akropolu. Corocznie obchodzono święto wiosny połączone z wystawianiem do
sprzedaży młodego wina. Kilkudniowe zabawy kończyły się paradą ku czci boga
winnej latorośli Dionizosa. Omawiając sposoby spędzania czasu wolnego warto
wyróżnić: turystykę, sport, literaturę, teatr, sztukę, muzykę (tabela 9).

Turystyka. Mieszkańcy miast – państw utrzymywali ożywione kontakty

pomiędzy sobą i z ościennymi państwami. Odbywali długie wędrówki lądowe oraz
podejmowali liczne wyprawy morskie. Podróże te wiązały się z handlem, kultem
religijnym (w tym zawodami sportowymi), dyplomacją, wojnami i dążeniem do
poznania świata.

Sport. Popularne było uprawianie gimnastyki i różnych sportów. W każdym

mieście odbywały się liczne zawody sportowe, a cztery wydarzenia ściągały rzesze
uczestników z różnych części Grecji. Były to igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie
i nemejskie. Współczesne olimpiady nawiązują do starożytnych igrzysk olimpijskich
dlatego warto im poświecić nieco więcej uwagi. Odbywały się one w Olimpii na
Peloponezie co cztery lata od roku 776 p.n.e. (być może nawet wcześniej). Tam, w
miejscu poświęconym Zeusowi, zawodnicy z greckich miast, osad i kolonii mierzyli
swe siły w rozmaitych konkurencjach. Na stadionie mogącym pomieścić 40 000
widzów odbywały się pięciodniowe zawody sportowe. Początkowe olimpiady
obejmowały następujące konkurencje: biegi długodystansowe, pięciobój (zapasy,
skok w dal, bieg, rzut dyskiem i oszczepem) oraz boks. Z czasem włączono do nich
wyścigi zaprzęgów oraz pankration, czyli brutalną walkę wręcz, w której dozwolone
były niemal wszystkie chwyty. Najważniejszą konkurencją były trzy biegi, na 192
metrowej bieżni z ubitej gliny: 1 długość bieżni stadion, 2 długości diaulos, i 20 lub
24 długości dolichos. W zawodach uczestniczyli tylko mężczyźni, kobiety nie mogły
uczestniczyć w igrzyskach olimpijskich, a kobiety zamężne nie mogły znajdować się
nawet w pobliżu Olimpii. Co cztery lata odbywały się specjalne zawody dla kobiet,
zwane Herajami; trzy konkurencje biegowe dla dziewcząt w różnym wieku.
Zwycięzców dekorowano wieńcami laurowymi. Często otrzymywali oni też nagrody
fundowane przez rodzinne miasta. Religijne znaczenie igrzysk podupadło po podboju
Grecji przez Rzymian. Ostatecznie igrzyska zostały zakazane przez cesarza
Teodozjusza w roku 394 naszej ery. Tradycja igrzysk została podjęta po upływie
1500 lat po odkryciu stadionu w Olimpii w 1875 roku.

Tabela 9

ELEMENTY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

W CYWILIZACYJNYM ROZWOJU STAROŻYTNEJ GRECJI

Dziedzina Charakterystyka

Turystyka

Mieszkańcy miast – państw utrzymywali ożywione kontakty pomiędzy sobą i z
ościennymi państwami. Odbywali długie. Podróże lądowe i morskie wiązały
się z handlem, kultem religijnym (w tym zawodami sportowymi), dyplomacją,
wojnami i dążeniem do poznania świata.

Sport

Popularne było uprawianie gimnastyki i różnych sportów. W każdym mieście
odbywały się liczne zawody sportowe, a cztery wydarzenia ściągały rzesze
uczestników z różnych części Grecji. Były to igrzyska olimpijskie, pytyjskie,
istmijskie i nemejskie.

Literatura

Pierwsze utwory to epopeje, liryka patriotyczna, miłosna i chóralna, treny,
dramat, proza literacka, bajki. Później rozwija się tragedia, komedia, romans.
W okresie rzymskim powstały Ewangelie, Listy św. Pawła, apokryfy. Literatura
grecka odegrała ważną rolę w kształtowaniu kultury późniejszych epok, a dla
wielu pisarzy jest źródłem tematów i motywów literackich aktualnych do dzisiaj.

Teatr

Teatr powstał z

publicznych obrzędów kultowych. Powstała klasyczna

budowla teatralna skene z bocznymi skrzydłami (paraskenia) i pomostem
(proskenion). Miejsce dla chóru (orchestra) otaczała widownia na zboczu
wzgórza uformowana w amfiteatr. Aktorzy występowali w kostiumach o
symbolicznym kroju i kolorze, w podwyższającym postać obuwiu (koturny)
i peruce (onkos). Używali masek (prosopon), które orientowały widzów w
charakterze i wieku postaci oraz wzmacniały głos.

Sztuka

Sztukę grecką cechuje bogactwo i różnorodność: ceramiki, (amfory, kratery,
wazy), drobnych figur z

terakoty, brązu i kości słoniowej, rzeźby

monumentalnej. Rozwinęły się: rzeźba brązie i w kamieniu, malarstwo ścienne,
relief wotywny i nagrobny, portret syntetyczny, toreutyka

, złotnictwo,

gliptyka

. Różnorodność zawdzięcza asymilacji elementów orientalnych. Od

czasów renesansu sztuka grecka stała się podstawą sztuki nowożytnej,
a zwłaszcza teorii klasycyzmu.

Muzyka

Już w okresie archaicznym kwitła epika. Później zaznaczył się rozwój śpiewu,
rozkwit liryki monodycznej i chóralnej. Pismo nutowe opierało się na literach
alfabetu fenickiego lub jońskiego. Instrumenty: lira, kitara, harfa, flet, aulos,
fletnia Pana, rogi, trąby, bębny, kołatki. Muzyka grecka wskazuje na związki z
kulturami Bliskiego Wschodu i Egiptu. Muzyka starożytnej Grecji, zwłaszcza w
swym aspekcie teoretycznym, oddziałała na muzykę europejską.

TOREUTYKA

[gr.], umiejętność artystycznej obróbki metalu, głównie przy zastosowaniu techniki trybowania,

puncowania, cyzelowania.

GLIPTYKA

[gr.], sztuka rzeźbienia — rytowanie i rżnięcie szlachetnych i półszlachetnych kamieni (gemma)

— znana w III tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii. Wysoki poziom artystyczny osiągnęła w II tysiącleciu p.n.e.
w kręgu kultury egejskiej (Kreta, Mykeny). Rozkwit w VI w. p.n.e. w Grecji oraz w okresie hellenistycznym
i rzymskim. We wczesnym średniowieczu były używane głłównie gemmy antyczne (zdobiące przedmioty kultu,
pierścienie biskupie). W czasach nowożytnych rozkwit gliptyki w okresie renesansu (Florencja, Rzym, Mediolan),
ponownie — w okresie klasycyzmu (XVIII i XIX w.), w związku z zainteresowaniem sztuką antyczną. Główne
zbiory gliptyki: Biblioteka Narodowa w Paryżu, Ermitaż w Petersburgu, Galeria Uffizi we Florencji.

Literatura. W okresie archaicznym prawdopodobnie powstały w VIII w. 2

epopeje przypisywane Homerowi — Iliada i Odyseja, eposy bohaterskie nawiązujące
do twórczości aojdów. W VII w. powstały epigońskie w stosunku do nich utwory
poetów cyklicznych. Oprócz tych utworów pojawiły się parodie eposu bohaterskiego
— poematy heroikomiczne, np. Batrachomyomachia [‘wojna żabio-mysia’].
Inicjatorem nowych form w epice był Hezjod, twórca eposu kosmogonicznego,
genealogicznego i dydaktycznego. Zmiany zachodzące w życiu społ. i ekon. znalazły
odbicie w nowych formach poezji: liryce monodycznej — obejmującej elegię wojenną
lirykę refleksyjno-moralizatorską, patriotyczną, miłosną i melikę eolską , oraz
w liryce chóralnej — hymny, peany, hyporchemy (pieśni taneczne), pieśni miłosne
i biesiadne (skolia), epinikia (ku czci zwycięzców w igrzyskach gr.), partenia (pieśni
dla chórów dziewczęcych), dytyramby, treny dramat (tragedia, komedia, dramat
satyrowy); proza lit., bajki.

W okresie klasycznym (tzw. złotym wiekiem); główne miejsce w literaturze

zajęła tragedia oraz komedia polit., zw. komedią starą rozkwit przeżywała proza.

Okres hellenistyczny lub aleksandryjski cechuje bogactwo małych form

literackich. W liryce były to: elegia miłosna ajtiologiczna, idylla, epigram ry). Epikę
reprezentował epylion o treści mitologicznej, epos dydaktyczny i nowo powstały
epos historyczny. Tragedia miała swych przedstawicieli w plejadzie aleksandryjskiej.
Komedia uległa przekształceniu w tzw. komedię nową: obyczajową, realistyczną i
psychologiczną. Istniał również mim. Historiografia, zretoryzowana i sensacyjna,
bliższa była powieści. Pokrewne jej były relacje podróżniczo-geograficzne i opowieści
utopijne. Wyjątek stanowiły dzieła Polibiusza i

Posejdoniosa oraz prace

cudzoziemców w języku grecki9m. Praca bibliotekarska przyczyniła się do rozwoju
filologii i powstania leksykografii.

W okresie rzymskim ośrodkiem świata stał się Rzym, natomiast Grecja —

podrzędną prowincją rzymską — Achają. Poezja miała niewielki dorobek
w dziedzinie epigramu, prozę zaś wzbogacił romans przygodowy i pasterski,
historiografia, głównie o tematyce rzymskiej i bogata biografistyka historyczna. Nadal
rozwijała się filologia (komentarze do dzieł klasyków greckich) i gramatyka. Pojawiły
się geograficzne dzieła. Retoryka ograniczała się do deklamacji na tematy fikcyjne.
Umacniający się chrystianizm rozwijał własną literaturę, wydając: w pierwszym wieku
Ewangelie, Listy św. Pawła, apokryfy. Zamknięcie Akademii Platońskiej (529 rok)
kończy okres greckiej literatury starożytnej (jej kontynuacją jest literatura
bizantyjska). Literatura starożytnej Grecji odegrała w dziejach Europy ważną rolę
w kształtowaniu kultury późniejszych epok, a dla wielu pisarzy jest źródłem tematów
i motywów literackich aktualnych do dzisiaj.

Teatr Starożytnej Grecji Powstał z publicznych obrzędów kultowych ku czci

Dionizosa. W VI

w. p.n.e. z chóru uczestniczącego w

obrzędach, którego

przewodnikiem był koryfeusz, wyodrębnili się aktorzy. Wykrystalizowały się formy
dramatyczne i ukształtowała się klasyczna budowla teatralna. Widowiska skupiające
widzów i aktorów, początkowo we wspólnym przeżyciu religijnym, traciły stopniowo
charakter kultowy, zachowując cechy uroczystości ludowej i powszechnej. Teatr
starożytnej Grecji ulegał w miarę upływu czasu zasadniczym przekształceniom.
Główne stadia jego rozwoju to: teatr objazdowy (wóz Tespisa, VI w. p.n.e.),
klasyczny teatr ateński (V–IV w. p.n.e.), teatr hellenistyczny (III w. p.n.e., głównie
poza Grecją) i teatr grecko-rzymski. Pierwotny teatr grecki składał się z przestrzeni
(grecka orchestra) z ołtarzem (thymele), która ostatecznie przybrała kształt koła,
usytuowanej w pobliżu świątyni, u stoku wzgórza stanowiącego naturalną widownię

(theatron). Z pojawieniem się aktorów zbudowano rodzaj garderoby — mały budynek
sceniczny (skene), który wkrótce stał się nieodzownym tłem akcji przedstawienia. W
IV–III w.  p.n.e. skene była już okazałą budowlą z długą  ścianą frontową, bocznymi
skrzydłami (paraskenia) i pomostem (proskenion) przeznaczonym na występy
aktorów. Miejsce dla chóru (orchestra) uległo zmniejszeniu, a widownia na zboczu
wzgórza uformowała się w amfiteatr otaczający orchestrę przedłużonym półkolem
kamiennych  ław. Teatr był wyposażony w maszynerię umożliwiającą stosowanie
różnych efektów widowiskowych (np. w dźwignię do podnoszenia i opuszczania
bóstw) oraz w dekoracje malowane na płóciennych płaszczyznach (pinakes) i
trójściennych graniastosłupach (periaktoi). Widowiska teatru klasycznego (V w.
p.n.e.) odbywały się 2 razy w roku, w okresie świąt religijnych. Połączone były
z konkursem  dramatycznym.  Przedstawienia organizowało i finansowało trzech
choregów

, wyznaczonych przez archonta spośród obywateli miasta. Opracowaniem

scenicznym zajmował się autor dramatu (od czasów Sofoklesa grał także główną
rolę). Zwycięzcę wyznaczało pięciu sędziów. Liczbę aktorów Ajschylos powiększył do
dwóch, Sofokles — do trzech. Aktorzy występowali w kostiumach o symbolicznym
kroju i kolorze, w podwyższającym postać obuwiu (koturny) i peruce (onkos). Używali
masek, które orientowały widzów w charakterze i wieku postaci, a jako rezonatory
wzmacniały głos. Recytacja aktorów była zbliżona do śpiewu. Przedstawieniom
towarzyszyła muzyka instrumentalna. Oprócz teatru dramatycznego istniały
w starożytnej Grecji ludowe widowiska farsowe (mimy) wykonywane przez zespoły
wędrowne. Formy i

konwencje teatru starożytnej Grecji stanowią podstawę

europejskiej tradycji teatralnej i są do dziś źródłem inspiracji twórczości teatralnej.

Sztukę starożytnej Grecji okresu archaicznego początkowo reprezentowały:

ceramika malowana w różnorodne wzory geometryczne (amfory, kratery, dipylońskie
wazy), drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej oraz architektura — domy
i małe świątynie w typie megaronu. W VII wieku pod wpływem sztuki Bliskiego
Wschodu powstał w ceramice tzw. styl orientalizujący, bogaty we wsch. motywy
roślinne i

zoomorficzne a

w architekturze sakralnej ustalił się typ świątyni

z peristazą. W końcu VII wieku powstała monumentalna rzeźba w kamieniu, dążąca
do przełamania obowiązujących zasad symetrii i prawidłowego oddania ruchu.
Pojawiły się szkoły rzeźbiarskie o kierunkach doryckim i jońskim. Rozwija się
malarstwo wazowe oraz rzemiosło artystyczne: wyroby z brązu (statuetki, naczynia,
lustra), terakoty i kości słoniowej, gemmy.

W okresie klasycznym rozwinęły się: rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch,

monumentalne malarstwo ścienne, malarstwo wazowe w stylu swobodnym, rzeźba
w brązie i w kamieniu. W drugiej . powieł. V w. Ateny stały się głównym ośrodkiem
sztuki. dokonała się synteza porządków architektonicznych doryckiego i jońskiego.
We wnętrzach pojawiła się kolumna koryncka. W rzeźbie opracowano kanon postaci
ludzkiej. Wspaniale rozwinął się relief wotywny i nagrobny oraz ukształtował się
portret syntetyczny. W IV

w. zapoczątkowano monumentalizację architektury

użytkowej. Powstał nowy typ budowli sakralnej i świeckiej. W rzeźbie pojawiły się
nowe tematy (akt kobiecy), odmienne ujęcia formalne (m.in. miękki modelunek) oraz
przedstawianie zróżnicowanych stanów psychicznych postaci. W portrecie utrwaliły
się tendencje realistyczne. W malarstwie sztalugowym pojawiła się nowa tematyka

CHOREG

[gr.], w gr. miastach-państwach (gł. w Atenach) wyznaczany przez najwyższego urzędnika

(archonta) obywatel, mający obowiązek zebrania i przygotowania na swój koszt chóru do wystąpienia
w igrzyskach teatralnych lub muzycznych.

(m.in. sceny rodzajowe) oraz utrwalił się iluzjonizm, a w malarstwie ceramicznym —
tzw. styl kerczeński i (południowa Italia).

W okresie hellenizmu sztuka grecka (zw. hellenistyczną) stała się różnorodna

tematycznie i formalnie przez asymilację elementów, głównie orientalnych, a także
bardziej laicka i uniwersalna. Nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego.
Rzeźba skłaniała się ku naturalizmowi. W

kompozycji osiągnięto pełną

przestrzenność (spiralny skręt ciała, ruch w głąb). Pogłębiony psychologicznie portret
osiągnął pełnię realizmu. Drobną plastykę reprezentowały m.in. figurki terakotowe.
Malarstwo sztalugowe odkryło nowe tematy (pejzaż, martwa natura). Ceramika
malowana ustąpiła reliefowej, wyciskanej z form. Rozwijało się też rzemiosło
artystyczne, m.in. toreutyka

, złotnictwo, gliptyka

W okresie rzymskim sztuka grecka była coraz częściej anonimowa i mniej

oryginalna. Wcześniej jej wpływom ulegała m.in. sztuka etruska i

rzymska.

W pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej. Jej dziedzictwo
przejęła sztuka bizantyjska i koptyjska. Od czasów renesansu sztuka grecka stała się
jedną z głównych podstaw sztuki nowożytnej, a zwłaszcza teorii klasycyzmu.

Muzyka Grecji starożytnej znana jest głównie ze źródeł pośrednich:

archeologicznych, ikonograficznych. (instrumenty), traktatów teoretycznych i dzieł
filozoficznych oraz nielicznych źródeł muzycznych, z których najstarsze nie sięgają
poza V w. p.n.e.
W okresie archaicznym kwitła epika. Później zaznaczył się rozwój śpiewu przy kitary
i aulosu, rozkwit liryki monodycznej i chóralnej. W tragediach okresu klasycznego
dominowały śpiewy chóru, były też sceny, którym towarzyszył aulos. W okresie
hellenistycznym wzmogły się wpływy Orientu (chromatyka, instrumenty strunowe).
Muzyka stanowiła obiekt współzawodnictwa na agonach, odgrywała dużą rolę
w

kulcie bogów. Bogactwo gatunków i

muz. form wokalnych i

wokalno-

instrumentalnych w muzyce starożytnej Grecji wiązało się z różnorodnością form
i treści tekstu. Rytm muzyki łączył się ściśle z metrum poezji. System tonalny, opierał
się na zstępujących tetrachordach. Greckie pismo nutowe opierało się na literach
alfabetu fenickiego lub jońskiego. Instrumenty: lira, kitara, harfa, flet, aulos, fletnia
Pana, rogi, trąby, bębny, kołatki. Rozwój teorii muzyki gr. skupiał się wokół
kierunków: empirycznego i dedukcyjnego. Zarówno teoria muzyki greckiej, jak
i instrumentarium wskazują na związki z kulturami Bliskiego Wschodu i Egiptu.
Muzyka starożytnej Grecji, zwłaszcza w swym aspekcie teoretycznym, oddziałała na
muzykę europejską.

2.7 Okresy historyczne starożytnego Rzymu

W historii starożytnego Rzymu wyróżnia się sześć okresów, które kolejno

nazwano: Okresem Archaicznym, Wczesną Republiką, Średnią Republiką, Okresem
Upadku Republiki, Wczesnym Cesarstwem i Późnym Cesarstwem (tabela 10).

TOREUTYKA

[gr.], umiejętność artystycznej obróbki metalu, głównie przy zastosowaniu techniki trybowania,

puncowania, cyzelowania.

GLIPTYKA

[gr.], sztuka rzeźbienia — rytowanie i rżnięcie szlachetnych i półszlachetnych kamieni (gemma)

Obszar miasta Rzymu był zasiedlony od epoki brązu (XVI w. p.n.e.). Na początku

epoki żelaza (X–IX w.) istniało już kilka osad należących do plemienia Latynów,
którzy zamieszkiwali równinę Lacjum między Tybrem, Morzem Tyrreńskim
a środkowymi Apeninami. W połowie VIII wieku p.n.e. na obszarze Lacjum zaczęły
powstawać miasta-państwa (koncentracja ludności w silnie umocnionych ośrodkach).
Mieszkańcy jednej z osad założyli swe miasto (łac. urbs ) na wzgórzu zwanym
Palatyn, nadając mu nazwę Roma (Rzym)

Tabela 10

OKRESY HISTORYCZNE STAROŻYTNEGO RZYMU

Nazwa okresu historycznego

Czas, lata

Okres archaiczny

Ok. 750 - 509 p.n.e.

Wczesna Republika

509 – 396 p.n.e.

Średnia Republika

396 – 133 p.n.e.

Upadek Republiki

133 – 30 p.n.e.

Wczesne Cesarstwo

30 p.n.e.–284 n.e.

Późne Cesarstwo

284 – 476

Okres archaiczny cechuje systematyczne rozszerzanie samego miasta i

podporządkowanie Rzymowi mieszkańców przyległych obszarów. W VII w. Rzym
podbił lewobrzeżną dolinę Tybru oraz zagarnął saliny u ujścia rzeki, stając się
najpotężniejszym miastem latyńskim. Rzymu królewskiego tworzyły rody (łac. gentes)
oraz zależni od nich klienci, uprawiający ziemie należące do rodów. Podstawę
organizacji politycznej stanowiło 30 terytorialnych kurii. Król (łac. rex) wybierany był
przez kurie lub starszyznę rodową; spośród której rekrutował swą radę, senat (łac.
senex ‘starzec’). Rozkwit Rzymu spowodował powstanie warstwy rzemieślników
i kupców nie objętych strukturą rodowo-klientelarną i średnio zamożnych rolników
z obowiązkiem służby wojskowej.

Wczesna Republika. W końcu 509 roku p.n.e. monarchia upadła, wskutek

przewrotu wewnętrznego i najazdu Etrusków. Konflikty wywoływało
zmonopolizowanie władzy przez arystokrację rodową. Niezadowoleni opuścili Rzym
i zorganizowali się jako plebs pod wodzą wybranych trybunów plebejskich. Powstanie
organizacji plebejskiej, doprowadziły do przekształcenia się arystokracji rodowej
w stan patrycjuszy (łac. patricii ‘pochodzący od ojców’; patres ‘senatorzy’). Nie
powiodła się próba zniszczenia organizacji plebejskiej: trybunów oraz zgromadzeń
plebejskich i ich uchwał w sprawach dotyczących plebsu. Patrycjusze zdołali za to
utrzymać monopol władzy i skonsolidować się przez szerszy dostęp do urzędów.

Średnia Republika. Zdobycie etruskiego miasta Weje niemal podwoiło obszar

państwa rzymskiego i

uczyniło je jedną z

największych potęg Italii. Mimo

wewnętrznych konfliktów Rzym ciągle rozrastał się terytorialnie. Głównym czynnikiem
stabilizacji wewnętrznej Rzymu były podboje. Podbój Latynów oraz aneksja Lacjum
i Kampanii wykształciła mechanizm wykorzystywania podbojów do rozwiązywania
problemów wewnętrznych. Najlepsze ziemie na podbitych terytoriach konfiskowano
i dzielono między dotychczasowych obywateli. Z kolei poszkodowani mogli odbijać
sobie straty kosztem kolejnych ofiar Rzymu. Prowadzona w latach 327–272 seria

wojen pozwoliła Rzymowi na opanowanie całego Półwysu Apenińskiego. Około 30%
jego powierzchni znalazło się w bezpośrednim władaniu Republiki (łac. ager
Romanus), reszcie narzucono status sprzymierzeńców, wewnętrznie
autonomicznych, ale pozbawionych prawa utrzymywania kontaktów z

innymi

państwami i dostarczających Rzymowi oddziałów pomocniczych. Bogacenie się
Rzymu zapewniali sprowadzani masowo niewolnicy oraz napływ zdobyczy
wojennych, kontrybucji i danin. Obywatele Rzymu żyli z rozdawnictwa publicznego
lub z tzw. zawodu obywatelskiego, tj. sprzedawania swoich głosów na publicznych
zgromadzeniach. Te zjawiska były wynikiem napływu bogactw: przekupstwa
wyborcze, igrzyska połączone z ucztami, rozdawanie pieniędzy i żywności z okazji
pogrzebów itp. były, wraz z wielkimi robotami publicznymi (budowa świątyń,
akweduktów, dróg), głównie formą redystrybucji zysków z wojen i wyzysku prowincji
dla przedstawicieli warstw niższych.

Upadek Republiki. Malejąca liczba obywateli zobowiązanych do służby

wojsk. spowodowała rosnące trudności rekrutacyjne. By temu przeciwdziałać oparto
armię na zaciągu ochotniczym, niezależnie od cenzusu majątkowego. Proletaryzacja
armii zapoczątkowała nową fazę kryzysu: bezrolni legioniści domagali się ziemi.
Doprowadziło to do załamania się consensusu traktującego ustrój republikański jako
wartość najwyższą, a w konsekwencji do wojen domowych. Kryzysy zewnętrzne
i wewnętrzne (powstanie Spartakusa) były rozwiązywane przez tworzenie
nadzwyczajnych stanowisk, dających piastującym je osobom władzę nad wielkimi
armiami i kontrolę zasobów wielu prowincji, a nawet całego państwa. W konflikcie
między Cezarem i Pompejuszem, dążącymi do jedynowładztwa zwyciężył Cezar i
rozpoczął generalną przebudowę państwa. Zginął jako ofiara spisku
nieprzejednanych republikanów. Adoptowany syn Cezara Antoniusz stał się
jedynowładcą.

Wczesne Cesarstwo. Podstawą monarchii była władza nad wojskiem,

ostatecznie przekształconym z pospolitego ruszenia w armię zawodową. Stąd tytuł
imperator [‘wódz’], przyjęty przez pierwszego cesarza Oktawiana jako imię
i stanowiący część tytulatury jego następców wraz z jego nazwiskiem (Caesar, stąd
cesarz) i honorowym przydomkiem Augustus [‘dostojny’], pod którym przeszedł do
historii (August). Panowanie Augusta było ostatnim okresem wielkich podbojów.
Ustalone wówczas granice (Ren, Dunaj, Eufrat) jego następcy rozszerzali wyjątkowo
(Brytania, Dacja, pn. Mezopotamia). Armia rzymska przekształciła się w wojsko
graniczne strzegące „pokoju rzymskiego” (łac. pax Romana), który, zinterpretowany
jako wyrzeczenie się dalszych podbojów i obrona stanu posiadania, stał się nacz.
ideologią państw. za panowania następców Augusta. W zachodniej części imperium
następowała przy tym pełna romanizacja — przejmowanie ideologii, języka, kultury
i form życia zbiorowego (samorządne gminy miejskie) zdobywców. Na Wschodzie,
wyższym cywilizacyjnie i zdominowanym przez język i kulturę grecką, proces ten
przebiegał wolniej i ograniczał się do przyjmowania rzym. świadomości państw., ale
tak skutecznie, że doprowadził do całkowitej identyfikacji Greków z cesarstwem.
Nastąpiły dwa wieki spokoju wewnętrznego, rozwoju cywilizacyjnego i bezwzględnej
przewagi militarnej nad sąsiadami. Początkiem kryzysu państwa stała się wielka
zaraza przyniesiona ze Wschodu w 166, która poczyniła szczególne spustoszenia
w armii. Zamordowanie ostatniego cesarza z ramienia senatu, Gordiana III (244),
zapoczątkowało stopniowy upadek cesarstwa. Cesarze wojskowi (268–284) nie
zdołali stworzyć mechanizmu sukcesji władzy. Był to koniec klasycznej cywilizacji
antycznej.

Późne Cesarstwo. Dioklecjan (284–305), reformator na miarę Oktawiana

Augusta, gruntownie przebudował cesarstwo pod kątem potrzeb armii, która
(zreorganizowana i powiększona do 500 tys. żołnierzy) dała Rzymowi ostatnie 100 lat
supremacji militarnej. Jeszcze większym nowatorem był Konstantyn I Wielki (306–
337). Spośród trzech jego wielkich innowacji przyjęcie chrześcijaństwa 312 (które
podczas życia trzech pokoleń doprowadziło do pełnej chrystianizacji imperium) miało
znaczenie uniwersalne, kładąc podwaliny pod przyszłą cywilizację chrześcijańską.
Dwie pozostałe: barbaryzacja armii i

założenie Konstantynopola przesądziły

o dalszych losach cesarstwa. W 476 roku plemienny król germański piastujący
godność wodza naczelnego zdetronizował ostatniego cesarza Zachodu. Cesarstwo
wschodnie uniknęło podobnego losu. Dzięki Konstantynopolowi, założonemu nie jako
kolejna siedziba cesarska, ale jako prawdziwy Nowy Rzym (włącznie z senatem
zrównanym w

prawach z

senatem starej stolicy), greckojęzyczne wschodnie

prowincje zyskały centrum ideowe. Historia rzymska — w bizantyjskiej hipostazie —
przetrwała o 1000 lat rok 476.

2.8 Spędzanie czasu wolnego w starożytnym Rzymie

Rzymianie przejęli w pełni i rozszerzyli grecką kulturę spędzania wolnego

czasu choć bardziej eksponowali konkurencje militarne. Ich oferta rozrywkowa
powiększyła się o wielkie widowiska teatralne dla kilkunastu tysięcy widzów, wyścigi
rydwanów, walki z dzikimi zwierzętami i walki gladiatorów. Elementy form spędzania
wolnego czasu w cywilizacyjnym rozwoju starożytnego Rzymu prześledzimy według
uprzednio przyjętego schematu: turystyka, sport, literatura, teatr, sztuka i muzyka
(tabela 11).

Turystyka. Starożytni Rzymianie udoskonalili i rozszerzyli terytorialnie

turystykę grecką. Wędrówki Rzymian związane były często z podbojami ludów wokół
basenu Morza Śródziemnego, zachodniej Europy i części terytorium azjatyckiego. Z
obszarów tych systematycznie zwozili do Rzymu trofea wojenne, żywność i
niewolników. Podróżowali też dla samej przyjemności podróżowania.

Sport. Budowano wiele obiektów sportowych i rozrywkowych, które przetrwały

do naszych czasów i nawet dziś budzą wielkie zainteresowanie i podziw. W
szczególności były to amfiteatry, które budowano w całym cesarstwie z
przeznaczeniem do walk gladiatorów. Największy mógł pomieścić 50 000 widzów.

Literatura. Zawiązek rzymskiej literatury w poezji stanowiły ludowe pieśni

obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne. Ich miarą wierszową był tzw.
wiersz saturnijski. Początek prozie dały m.in. zapiski cenzorów (commentarii) i
pontyfików (annales maximi — formuły modlitw, fasti, wydarzenia bieżące), głównie
zaś prawo dwunastu tablic

. Początki dramatu są związane z ludową farsą —

atellaną i mimem. W dalszym rozwoju literatura rzymska uległa wpływom greckim.

Początek właściwej literatury wiąże się z wystawieniem w Rzymie (240)

tragedii i komedii greckich w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, który jako
tłumacz Odysei i autor chóralnej pieśni religijnej dał również początek epice i liryce
rzymskiej. W II w. Rzymianie zetknęli się z filozofią grecką. Zaczęła się rozwijać
nauka prawa rzymskiego, wymowa polityczna i sądowa. Ukazały się podręczniki
retoryki i rozprawy dotyczące języka, teorii literatury i krytyki literackiej, filozofia,
geografia. Od III w. następował stopniowy upadek piśmiennictwa. Wyjątek stanowiło

PRAWO DWUNASTU TABLIC,

łac. lex duodecim tabularum, najstarsza, z ok. 450 p.n.e., kodyfikacja

prawa rzymskiego opracowana przez wybrane specjalne kolegium (decemwirowie), ogłoszona na tablicach
wystawionych na widok publiczny. Obejmowało głównie prawo prywatne oraz przepisy z zakresu prawa karnego,
procesowego, sakralnego i in. Odznaczało się dużą surowością i formalizmem.

prawo i historiografia cesarstwa rzymskiego. Powstawała literatura chrześcijańska.
Działali apologeci (m.in. Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, Arnobiusz Starszy,
Laktancjusz), filozofowie — Św. Augustyn, tłumacz Wulgaty — Hieronim ze
Strydonu, poeci, autorzy hymnów — Ambroży i Prudencjusz (Horacy). Ostatnim
wielkim dziełem nauki starożytnej było skodyfikowanie, na polecenie Justyniana I
Wielkiego, prawa rzymskiego, dokonane przez Triboniana.

Tabela 9

ELEMENTY FORM SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU

W CYWILIZACYJNYM ROZWOJU STAROŻYTNEGO RZYMU

Dziedzina Charakterystyka

Turystyka Starożytni Rzymianie udoskonalili i rozszerzyli terytorialnie turystykę

grecką. Wędrówki Rzymian związane były często z podbojami ludów
wokół basenu Morza Śródziemnego, zachodniej Europy i części
terytorium azjatyckiego. Z obszarów tych systematycznie zwozili do
Rzymu trofea wojenne, żywność i niewolników. Podróżowali też dla
samej przyjemności podróżowania.

Sport

Budowano wiele obiektów sportowych głównie do walk gladiatorów.
Uprawiano też niezbyt męczące sporty (bieganie, rzucanie oszczepem,
zapasy) na specjalnie wydzielonych placach. W Rzymie było to Pole
Marsowe

Literatura Zawiązek rzymskiej literatury w

poezji stanowiły ludowe pieśni

obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne Literatura rzymska
w okresie Wczesnej Republiki uległa wpływom greckim, wiele dzieł
tłumaczono z greki. Oryginalne były popisowe deklamacje, dzieła
o architekturze, geograficzne, prawnicze i literatura chrześcijańska

Teatr

Teatr wywodził się z obrzędów kultowych. Większość form przejęte
z Grecji. Od czasów republiki organizowano igrzyska cyrkowe (wyścigi
na wozach, walki zapaśnicze, parady wojsk.) i amfiteatralne (walki
gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami, walki okrętów na zalanej wodą
arenie).

Sztuka

Istnieje pełne naśladownictwo sztuki greckiej w ceramice, rzeźbie,
malarstwie i rzemiośle artystycznym. Sztuka rzymska jest niemal
całkowicie anonimowa, jej kontynuację odnajdujemy w sztuce
wczesnochrześcijańskiej i bizantyjska.

Muzyka

W muzyce starożytnego występuje bogate

instrumentarium

(instrumenty dęte: tuba, bucina, cornu, lituus, tibia, fletnia Pana, organy;
strunowe: kitara, harfa, lutnia; także bębny i kołatki). Mimo widocznych
wpływów wschodnich zwłaszcza greckich (m.in. frygijskie piszczałki,
aleksandryjskie organy wodne) o odrębności muzyki starożytnego
Rzymu zadecydowała spuścizna etruska (dęte instrumenty wojskowe) i
specyfika kultury Rzymu. Oprócz muzyki kultowej i wojskowej kwitło
muzykowanie podczas igrzysk, widowisk teatralnych i uczt.

Teatr. Teatr i dramat rzymski wywodzą się, podobnie jak i starożytnej Grecji,

z obrzędów kultowych, wcześnie straciły jednak charakter religijny. Do ważniejszych
form widowiskowych należały atellany (ludowe farsy o improwizowanym tekście,
przeplatane śpiewem) oraz przejęte z Grecji: pantomima i mim

. Od czasów

MIM

[łac. gr.]: Widowisko farsowe (o treści zaczerpniętej z życia codziennego, oparte na mimice, gestykulacji,

improwizowanym dialogu, akrobacji, pieśni i tańcu) oraz powstały z niego w V w. p.n.e. gatunek literacki (krótki

republiki organizowano igrzyska cyrkowe (wyścigi na wozach, walki zapaśnicze,
parady wojskowe) i amfiteatralne (walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami,
walki okrętów na zalanej wodą arenie). Wystawiano także, w łacińskich przeróbkach,
tragedie i komedie greckie oraz oryginalne dramaty rzymskie, zwłaszcza komedie. W
teatrze rzymskim występowały stałe zawodowe zespoły aktorów, rekrutujących się
głównie spośród niewolników i wyzwoleńców. Pierwszych aktorów sprowadzono 364
p.n.e. z Etrurii. Zawód aktora uważano za hańbiący. Zła pozycja społeczna aktorów
rzymskich, oprócz przyczyn natury społeczno-politycznej, zadecydowała o upadku
rzymskiego teatru w okresie cesarstwa.

Walki gladiatorów w okresie cesarstwa (początek naszej ery – apogeum

prześladowania chrześcijan) przerodziły się w krwawe widowiska, ciągnące się
tygodniami (najdłuższe, którym przewodniczył Trajan, trwały 117 dni). Rozpoczynały
się paradą gladiatorów, którym towarzyszyli kuglarze, tancerze i muzykanci.
Następnie odbywały się walki z udziałem dzikich zwierząt. Rzadkie gatunki
wystawiano na pokaz, a bardziej pospolite (niedźwiedzie, pantery, byki) zmuszano do
walk ze sobą. Urządzano też polowanie na arenie , m.in. strzelając do nich z łuków.
Drapieżniki wypuszczano na bezbronnych ludzi, z reguły chrześcijan, których
również torturowano na oczach widowni (przybijano do krzyży, palono żywcem).
Wiele takich walk przekształcało się w krwawą i bezlitosną masakrę tysięcy zwierząt i
ludzi. Po walkach ze zwierzętami występowali komicy i parodyści. Był to ostatni
występ dopołudniowy. Właściwe walki gladiatorów rozpoczynały się po południu.
Walczących w zależności od rodzaju broni i stroju dzielono na cztery grupy. Aby
widowisko było ciekawsze walczyli ze sobą przedstawiciele różnych grup. Zwykle
walka trwała do śmierci jednego z zawodników, ale pokonany lub ranny zawodnik
mógł prosić o łaskę. O jego życiu lub śmierci decydował przewodniczący po
zasięgnięciu opinii publiczności.

Sztuka. Początki architektury i

plastyki rzymskiej kształtowały się pod

wpływem Etrusków, w okresie republiki dominowały wpływy greckie, styl późny był
wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i

sztuki prowincji rzymskich.

W architekturze zastosowano nowe materiały budowlane (cegła wypalana, cement).
Poza świątyniami są charakterystyczne budowle użyteczności publicznej (m.in.
bazyliki, portyki, kurie, termy, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (łuki triumfalne,
kolumny), mury warowne, forum, akwedukty, mosty na arkadowych przęsłach.
Rzeźba rzymska miała charakter odtwórczy (głównie kopie dzieł greckich).Większą
oryginalność wykazywał portret. Wykonywano reliefy historyczne, zdobiące budowle
i pomniki. Malarstwo sztalugowe i tablicowe w okresie późnej republiki zostało
wyparte przez malarstwo ścienne. Mozaiki wielobarwne lub czarno-białe,
wykonywane z sześciennych kostek kamiennych, zdobiły początkowo posadzki,
w okresie późniejszym także i ściany. W rzemiośle artystycznym szczególny rozkwit
przeżywała gliptyka, ceramika, szklarstwo i toreutyka. Sztuka rzymska, niemal
całkowicie anonimowa, wniosła do późniejszej sztuki europejskiej wiele trwałych
wartości. Jej bezpośrednimi następcami były: sztuka wczesnochrześcijańska
i bizantyńska

Muzyka. W muzyce występuje bogate instrumentarium (instrumenty dęte:

tuba, bucina, cornu, lituus, tibia, fletnia Pana, organy; strunowe: kitara, harfa, lutnia;
także bębny i kołatki). Mimo widocznych wpływów wschodnich zwłaszcza greckich
(m.in. frygijskie piszczałki, aleksandryjskie organy wodne) o odrębności muzyki

dialog, przeważnie 2-osobowy). Rozkwit mimu literackiego przypadł na okres hellenistyczny (III–I w. p.n.e.).
W I w. p.n.e. upowszechnił się w Rzymie.

Document Outline