Microsoft Word - BPiE-2-konsp.doc

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

RACA PRACY NIERÓWNA

ODZAJE PRACY

RODZAJE WYSIŁKU FIZYCZNEGO

PRACA
1. dynamiczna - przemieszczanie, np.:

- przeciąganie liny, pływanie, bieg narciarski, rąbanie drewna, wspinaczka ... kopanie rowów, ...
statyczna - podtrzymywanie - unieruchamianie, np.:
- utrzymywanie pozycji ciała, trzymanie rąk nad głową, unieruchamianie przedmiotu, ...

2. o róŜnym zaangaŜowaniu ciała

ogólna - całym ciałem np.: - przeciąganie liny, wiosłowanie ...
miejscowa - jednym elementem łańcucha kinematycznego ciała, np.: - mocowanie na rękę, zaciskanie
pięści, ...

3. o róŜnej dynamice wydatku energetycznego

szybkościowa

sprint, ...

siłowa

podnoszenie cięŜarów, ...

wytrzymałościowa

maraton ...

4. róŜnym czasie trwania

krótkotrwała:

krócej niŜ 30 min. - krótkotrwała - maksymalne dopuszczalne tętno 170/min

długotrwała:

dłuŜej niŜ 60 min. - długotrwała - maksymalne dopuszczalne tętno 130/min

5. róŜnym stopniu intensywności

wg Astranda - na podstawie indywidualnego wydatku energetycznego (Vo

2max

)

lekka

średnia

cięŜka

b. cięŜka

optymalna - 8h

0,1 Vo

2max

0,1 - 0,35 Vo

2max

0,35 - 0,5 Vo

2max

0,5 - 1,0 Vo

2max

0,30 - 0,35 Vo

2max

wg Christensena i Buskirka oraz wg FAO - na podstawie wielu zmiennych, tu wydatku energetycznego

(brutto) wyraŜonego w kcal/min

spoczynek

b. lekki

lekki

średni

cięŜki

b. cięŜki

krańcowo

cięŜki

1,0

< 2,5

2,5 - 5,0

5,0 - 7,5

7,5 - 10,0

10,0 - 12,5

>12,5

wg Lehmana - na podstawie wielu zmiennych, tu wydatku energetycznego (brutto) wyraŜonego w

kcal/min

spoczynek

b. lekki

lekki

średni

cięŜki

b. cięŜki

krańcowo

cięŜki

1,13

1,13-2,17

2,17-3,21

3,21-4,25

4,25-5,29

5,29-6,33

>6,33

6. o róŜnym rytmie:

krótkotrwała (impulsowa)
interwałowa (przerywana)
ciągła

RZEBA MIEĆ CZYM PRACOWAĆ

KŁAD RUCHU JAKI JEST KAśDY WIDZI

patrz: W.Sylwanowicz: „Mały atlas anatomiczny” PZWL
• U

KŁAD KOSTNY

222-223 kości („więcej” w okresie kostnienia), ok. 14% m.c.

• U

RZĄDZENIA POMOCNICZE MIĘŚNI

• M

IĘŚNIE

ok. 40% m.c., 300-500 mięśni (zaleŜy jak kto liczy, zdarzają się jednak i niedorozwoje)

• takŜe U

KŁAD NERWOWY

- bo mięśniami coś musi kierować

oraz U

KŁADY ZABEZPIECZAJĄCE WYSIŁEK FIZYCZNY

- u. krąŜenia, oddechowy, wydalniczy, ...

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

OŚĆ Z KOŚCI

CZYLI

KŁAD KOSTNY ALBO

ZKIELET

• kości: długie, krótkie, płaskie (w tym: pneumatyczne), róŜnokształtne

• morfologia kości: główka (koniec), nasada wzrostowa, trzon

• struktura wewnętrzna kości: osteony, jama szpikowa

(patrz: Encyklopedia)

ZKIELET OSIOWY

Czaszka
- mózgoczaszka:

k.k. czołowa, 2 ciemieniowe, potyliczna,
2 skroniowe, sitowa, klinowa

- trzewioczaszka:

k.k. łzowa, podniebienna, lemiesz, szczękowa,
nosowa, gnykowa, Ŝuchwa, kosteczki słuchowe,

Kręgosłup - Kręgi (kaŜdy z trzonu, łuków i wyrostków):

7 szyjnych ( w tym: dźwigacz i obrotnik), 12 piersiowych,
5 lędźwiowych, 5 krzyŜowych (zrośnięte), 1-3 ogonowe

śebra,

7 prawdziwych, 3 rzekome, 2 wolne

Mostek (rękojeść, trzon, wyrostek mieczykowaty

ZKIELET KOŃCZYN

BRĘCZ KOŃCZYNY GÓRNEJ

(

BARKOWA

)

BRĘCZ KOŃCZYNY DOLNEJ

(

MIEDNICZNA

)

Obojczyk i Łopatka

Kość miedniczna (zrośnięta) =

= k. biodrowa + kulszowa + łonowa

OŃCZYNA GÓRNA WOLNA

OŃCZYNA DOLNA WOLNA

K. ramieniowa

K. udowa

K. łokciowa i k. promieniowa

K. piszczelowa, k. strzałkowa, rzepka

K.k. nadgarstka (8)

K.k. stępu (5)

K.k. śródręcza (5)

K.k. śródstopia (5)

K.k. palców (4 x 3 + 2)

OŁĄCZENIA KOŚCI

włókniste: szwy (np. czaszki), wklinowania zębów, więzozrosty (np. więzadła stawowe)
chrząstkowe: chrząstkozrosty (krąŜki miedzykręgowe), spojenia (łonowe)
maziowe: stawy

stawy proste i złoŜone: płaski, zawiasowy,
zawiasowy kłykciowym obrotowy, siodełkowy,
kulisty
(patrz: „Mały atlas ...”, patrz: Encyklopedia)

RZĄDZENIA POMOCNICZE KOŚCI I MIĘŚNI

• obrąbek stawowy (chrzęstny)

• więzadła stawowe (połączenia włókniste kości - patrz wcześniej)

• krąŜki stawowe, np. międzykręgowe złoŜone z pierścienia włóknistego i jądra miaŜdŜystego (chrzęstne -

chrząstkozrosty - patrz wyŜej: połączenia kości)

• łąkotki stawowe

• kaletki maziowe

• kaletki śluzowe podskórne

• pochewki ścięgien

• więzadła pochwowe ścięgien - troczki

• trzeszczki - bloczki (np. rzepka w stawie kolanowym)

• powięzie mięśni

• torebki stawowe

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

KANKA MIĘŚNIOWA MA TRZY TYPY

OPRZECZNIE

PRĄśKOWANA

Własność

ZKIELETOWA

ERCOWA

ŁADKA

forma narządu

odrębna bryła: brzusiec i
ścięgna

odrębna bryła, worek
wielokomorowy

w ścianie narządów
cewkowatych - „rur”

wielkość komórek

5 cm x 50 µm.

1 cm x 15 µm.

0,3 mm x 10 µm.

ilość i połoŜenie jąder

tysiące, obwodowo

setki, centralnie

jedno, centralnie

ułoŜenie filamentów
aktyny i miozyny

równolegle - sarkomer
(prąŜkowanie)

spiralnie
(brak prąŜkowania)

kontakt między
komórkami

tylko z neuronami -
(synapsy)

między sobą (wstawki -
złącza elektryczne)

między sobą (złącza
elektryczne) i neuronami

ilość mitochondriów

liczne

bardzo liczne

nieliczne

pobudzanie do skurczu

acetylocholina z komórek
nerwowych

układ bodźczotwórczy
serca - automatyzm

samoczynne, przez
hormony lub mediator

rodzaj skurczu

tęŜcowy

pojedynczy

toniczny

czas trwania skurczu

ok. 1-10 ms

ok. 300-500 ms

sekundy lub minuty

szybkość skurczu

duŜa ale róŜna

średnia

mała

odporność na brak O

róŜna - znaczna

bardzo mała (zawał)

bardzo duŜa

typy włókien

FTa, FTb, ST

wielojednostkowe
trzewne

Włókna mięśnia szkieletowego

MOGĄ NALEśEĆ DO JEDNEGO Z TRZECH TYPÓW

Typ

Inny

skrót

Barwa (ilość

mioglobiny)

Szybkość

skurczu

Podatność

na zmęczenie

Zapotrzebo-

wanie na tlen

Dominujący

proces metab.

Rodzaj wysiłku

FTa FTOG

= II a

czerwona

(duŜo Mb)

duŜa

„szybkie”

mała

lub średnia

duŜe

niekonieczny

glikoliza,

utlen. mitoch.

„średniody-

stansowiec”

FTb FTG

= II b

biała

(b. mało Mb)

duŜa

„szybkie”

mała

„męczliwe”

małe

niekonieczny

glikoliza

beztlenowo

„sprinter”

(królik, kura)

STO

= I

czerwona

(duŜo Mb)

mała

„wolne”

bardzo mała

„wytrzymałe”

średnie

niezbędny

utlenianie

mitoch.

„turysta”

(kaczka)

Trzy typy włókien mięśniowych mają róŜny udział w budowie róŜnych mięśni.

Są róŜne mięśnie do:
• długiego stania ...

• unoszenia głowy ponad poziom ...

• szybkiego, ale krótkiego uciekania ...

Kilka waŜnych spraw, o których warto pamiętać w związku z układem ruchu

1. Udział kaŜdego z trzech rodzajów włókien mięśniowych (FTa, FTb, ST) w budowie mięśni jest

zdeterminowany genetycznie. Tylko w niewielkim stopniu moŜna go zmienić. KaŜdy ma zatem
predyspozycje do wykonywania określonego rodzaju wysiłków fizycznych.

2. Rozwój tkanki mięśniowej i tkanki kostnej jest pobudzany przez męskie hormony płciowe (androgeny),

szczególnie w okresie dojrzewania. Wtedy kształtują się ostateczne róŜnice w budowie kośćca i umięśnienia
(biodra, barki, klatka piersiowa ... itd.). Hormony płciowe (męskie) są produkowane równieŜ przez korę
nadnerczy - w stresie (np. wysiłkowym) - stąd maskulinizacja zawodniczek sportów siłowych.

3. Hormony męskie powodują przerost mięśni - Zawodnicy sportowi stosują więc niedozwolony doping

hormonalny androgenami (tzw. sterydami anabolicznymi).

4. Pod wpływem androgenów mięśnie przerastają, ale ich ścięgna nie. Łatwo zatem o kontuzje - zerwanie

ścięgien - u tzw. „koksiarzy”.

5. Młodzi chłopcy chcą imponować mięśniami innym chłopcom i dziewczętom. Powstał nowy rodzaj

uzaleŜnień farmakologicznych („narkomanii”) - body building - „szprycowanie” się androgenami, Ŝeby bez
ćwiczeń mieć „takie ciało”.

6. KaŜda głupota ma jednak krótkie nogi. Uszkadza serce, wątrobę, uszkadza jądra, zmniejsza potencję, ...
7. Wysiłek fizyczny przeregulowuje gospodarkę hormonalną - tzw. hormonalny mechanizm glukostazy.

Uczestniczą w nim: noradrenalina, insulina, glukagon, glikokortykosterydy i H

ORMON

ZROSTU

(HGH)

8. Co z tego wynika dla wychowania młodzieŜy?

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

KĄD SIĘ BIERZE ENERGIA DO PRACY MIĘSNI

AJNOWOCZEŚNIEJSZY OD

3,5

MLD LAT SILNIK WYMYŚLONY PRZEZ EWOLUCJĘ

Prawda jest prosta i banalna:

1. Energia pochodzi z oddychania komórkowego
2. Oddychanie komórkowe to

PALANIE

ODORU W

LENIE

3.  Przy tym zawsze powstaje duŜo energii.
4.  Wszystkie komplikacje są tylko po to, Ŝeby ją złapać i się nie poparzyć.
5.  Energię łapie się w

UNIWERSALNY NOŚNIK ENERGII

czyli w

ATP

ATP - 12-16 kcal/mol (czyli na 509 g lub jak kto woli 0,5 kg ATP)

(7 kcal/mol wiązania estrowego - 3-8 x więcej niŜ w innych wiązaniach)

Dziennie nasz organizm musi „wyprodukować” od 45 do 70, a czasami nawet 450 kg ATP

OTEM ODZYSKUJE SIĘ ENERGIĘ

ATP → ADP + P

+ 7 kcal/mol

tzw. hydroliza ATP - natychmiastowe zuŜycie

P-Cr + ADP → Cr + ATP

tzw. depozyt fosfagenowy - trwalszy zapas

ASÓB FOSFAGENÓW W MIĘSNIU

(FT

ST)

5 mmol ATP / kg mięśnia świeŜego

i 15 mM PCr / kg mięśnia świeŜego (30 kg mięśni u 70 kg osoby

570-690 mmol fosfagenów)

co wystarcza na:

● 1 minutę szybkiego marszu; ● 20-30 sekund biegu przełajowego; ● 6 sekund sprintu lub pływania

Skąd wziąć wodór do spalania i czy koniecznie trzeba ... juŜ o tym mówiliśmy

DDYCHANIE BEZTLENOWE

(

SIC

CZYLI

„F

ERMENTACJA MLEKOWA

”:

2 [NAD

→ NADH+H

]

2 [NADH+H

→ NAD

]

Glc → 2 ald. P-glic. → 2 kw. 1,3 - dwu P-glic. → 2 kw. pirogr. → 2 kw. mlekowy
2 ATP → 2 ADP

2 x [2 ADP → 2 ATP]

lub prościej

→ 2 CH

CHOHCOOH + CO

+ 37 kcal /mol

(2 lub 4 ATP zaleŜnie od szlaku)

Owszem, tak moŜna, moŜna ... tylko niedługo ...1,5 minuty, no, moŜe i z 5 minut ...

Potem mięśnie się zakwaszają jak ogórki albo kapusta na bigos.

DDYCHANIE TLENOWE PRZEBIEGA W TRZECH ETAPACH

NAJPIERW TRZEBA PRZYGOTOWAĆ SUROWCE DO UZYSKANIA WODORU

CZYLI GLIKOLIZA:

2 [NAD

→ NADH+H

]

Glc → Fru-1,6-dwu P → 2 ald. P-glic. → 2 kw. 1,3 - dwu P-glic. → 2 kw. pirogr.

2 ATP → 2 ADP

2 x [2 ADP → 2 ATP]

Glc → 680 -738 kcal brutto → 40% w ATP z oddychania = 266 kcal

POTEM TRZEBA WYDOBYĆ Z SUROWCA TEN NIESZCZĘSNY WODÓR

CZYLI CYKL KWASÓW TRÓJKARBOKSYLOWYCH ALBO CYKL KREBSA:

COCOO

+ CoA-S

+ 4 NAD

+ FAD + GDP + P

+ 2

O + „C

” →

→ CoA-SH + 3 CO

+ 4 (NAD

H + H

) + FAD

+ GTP + „C

”

bilans wodorów:

przychód: 4 z pirogronianu, 2 z GTP i

, 4 z 2 H

rozchód: 8 w 4 (NADH+H

), 2 FADH

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

WRESZCIE TRZEBA SPALIĆ TEN WODÓR BEZ WYBUCHU -

ŁAŃCUCH PRZENOŚNIKÓW ELEKTRONÓW - ODDYCHANIE MITOCHONDRIALNE:

SubH

→ NAD

→ FAD → CoQ → 2 × {cyt b → cyt c → cyt a} → 1/2 O

2 H

+ 2 e

+ 1/2 O

+ 3 ADP + 3 P

→ H

O + 3 ATP

Tym się właśnie róŜni mitochondrium od głupich pomysłów Józia Priestleya (1774) oraz od katastrofy Graffa
Zeppelina w Nowym Jorku (1936).

bilans energetyczny oddychania mitochondrialnego z glikolizą:

aktywacja:

- 2 ATP/Glc

glikoliza:

+ 4 ATP/Glc + 2 (NADH+H

)/Glc

cykl k.t-k. :

+ 2 GTP/Glc + [8 (NADH + H

) + 2 FADH

] /Glc

fosforylacja:

2 × 3 ATP/(NADH+H

) + 8 × 3 ATP/(NADH+H

) + 2 × 2 ATP/ FADH

= (34 + 4) ATP = 38 ATP

razem:

(34 + 2 + 4 - 2) ATP = 38 ATP ( - 2 ATP straty na transport mitochondrialny)

266 kcal/mol Glk,

40% brutto

jest jeszcze

BETA OKSYDACJA WOLNYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH:

KONOMIA PRACY

RACA KOSZTUJE ENERGIĘ

WRÓĆ UWAGĘ

śE

• ilość wykonanej pracy jest zaleŜna wprost od:

- ilości spalonego wodoru

- ilości tlenu zuŜytego do spalania wodoru

- i ilości glukozy lub tłuszczów, z których wodór został uzyskany

• glukozę i tłuszcze trzeba zjeść (i uzyskać z jedzenia)

• tlen trzeba pobrać z powietrza

• i tlen i glukozę trzeba przenieść z krwią z płuc i przewodu pokarmowego do mięśni

• podczas spalania uwalnia się ciepło - aŜ 60% energii oddychania to ciepło

OSZT ENERGETYCZNY PRACY

wg Christensena i Buskirka oraz wg FAO - na podstawie wielu zmiennych, tu wydatku energetycznego (brutto)
wyraŜonego w kcal/min

spoczynek

b. lekki

lekki

średni

cięŜki

b. cięŜki

krańcowo

cięŜki

1,0

< 2,5

2,5 - 5,0

5,0 - 7,5

7,5 - 10,0

10,0 - 12,5

>12,5

wg Lehmana - na podstawie wielu zmiennych, tu wydatku energetycznego (brutto) wyraŜonego w kcal/min

spoczynek

b. lekki

lekki

średni

cięŜki

b. cięŜki

krańcowo

cięŜki

1,13

1,13-2,17

2,17-3,21

3,21-4,25

4,25-5,29

5,29-6,33

>6,33

To się takŜe przelicza na tlen

wg Astranda - na podstawie indywidualnego wydatku energetycznego (Vo

2max

)

lekka

średnia

cięŜka

b. cięŜka

optymalna - 8h

0,1 Vo

2max

0,1 - 0,35 Vo

2max

0,35 - 0,5 Vo

2max

0,5 - 1,0 Vo

2max

0,30 - 0,35 Vo

2max

Energetyka zuŜycia tlenu - Współczynnik Oddechowy RQ i RównowaŜnik Kaloryczny Tlenu EqO

Substrat

Cukry

Białka

Tłuszcze

Średnio

1,00

0,85

0,71

0,75-0,82

EqO

[kcal/l O

]

5,05

4,86

4,69

4,74-4,825

To moŜna równieŜ przeliczyć na ilość spoŜytego pokarmu

ale a tym - kiedy indziej.

Substrat

Cukry

Białka

Tłuszcze

Wartość energetyczna [kcal/g]

3,8-4,1

4,1

9,1-9,3

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

KONOMIA PRACY

JAK W BANKU

OSZTY

DEFICYT

DŁUG I SPŁATA

Koszty bywają wyŜsze od chwilowo dostępnych środków, np.:
• podczas ekstremalnych wysiłków (np. sprintu, ...)

• w niedotlenieniu (w wysokich górach lub podczas nurkowania ...)

• w niewydolności oddechowej lub krąŜeniowej ...

• na początku kaŜdej pracy zanim „wszystko się rozrusza”

• momenty przestawienia - kryzysy zdolności do pracy ...

Wtedy pojawia się DEFICYT pokrywany przez DŁUG, który później się SPŁACA

DŁUG TLENOWY

•

składniki klasyczne:

1. Bezmleczanowy (ubytek zapasu fosfokreatyny i ATP w mięśniu)

5 µmol ATP/ g mięśnia

2. Mleczanowy (z „fermentacji mlekowej” w mięśniu)

z 0,012 g lac/100 ml

do 0,140 g lac/100 ml

wzrasta > 10 ×

z pH 7,4

pH 7,00 lub nawet pH 6,8

częściowo spłacane w czasie wysiłku

•

składniki „nowoczesne”:

koszt tlenowy glukoneogenezy,
reoksygenacja hemoglobiny (10%)
reoksygenacja osocza, płynu tkankowego i mioblobiny (2-5%)
koszt tlenowy metabolizmu wtórnego: transport Ca, Na, K, metabolizm NA i hormonów

Deficyt tlenowy i jego zaleŜność od ubytku fosfagenów oraz powstawania mleczanów
Def O

[dcm

]

ATP+PCr [mM/kg mięśnia]

13,5

Lac [mM/kg mięśnia]

3,5

7,5

Związek między czasem wysiłku maksymalnego a udziałem metabolizmu beztlenowego i tlenowego (za
Gollnickiem P.D. i Hermansenem L 1973, oraz Astrandem P.O. i Rodahlem 1977 )
Czas sekundy/minuty [ .” / ’]

10”

30”

60”

2’

4’

10’

30’

60’

120’

Udział metabolizmu anaerobowego [%] 90

Udział metabolizmu aerobowego [%]

Szacunkowy wydatek maks. [kcal]

100

245

675

1215

Blood lactate treshold - próg intensywności wysiłku do pojawienia się mleczanów we krwi

Największa akumulacja mleczanów w wysiłkach o czasie trwania 60-180 sekund

Częstość skurczów serca na minutę

Spoczynek WdraŜanie Równowaga Odnowa Spoczynek

0 2 4 6 Czas pracy [minuty]

160

120

200

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

KONOMIA PRACY

RACA KOSZTUJE

NIE

TYLKO

ENERGIĘ

OSZT FIZJOLOGICZNY PRACY

Zakres zmienności parametrów fizjologicznych podczas pracy

Parametr

Spoczynek

Wysiłek

Ekstremalnie

Jednostka

55 - 90

150

200

ml/1cykl serca

60 - 80

180

200 - 270

cykl/min

AVDo

5,0 - 6,9

14,5 - 17,0

17,0

mlO

/100ml krwi

4,0 - 6,0

18,5 - 24,1

42,3

l krwi/min

(Vo

2max

)

0,2 - 0,3

2,6 - 4,1

l tlenu /min

Ps/P

120/80

180/76

250/110

mmHg

10 - 20

30 - 33

33 - 50

cykl/min

MV/MMV

65 - 100

140 - 260

l powietrza /min

Def. O

0,1 - 0,25

0,3

/kg m.c.

rect

< 37,5

37,5 - 38,0

> 38,0

gdzie: SV - pojemność wyrzutowa serca, HR - częstość skurczów, Q - pojemność minutowa serca, Vo

minutowy pobór i transport tlenu z krwią, Ps/Pd - ciśnienie tętnicze, f - częstość oddechu, MV/MMV -
wentylacja minutowa, Def O2 - deficyt tlenu, T

rect

- temperatura rektalna

ODSTAWOWE ZALEśNOŚCI EMPIRYCZNE

ARAMETRY KRĄśENIOWE A OBCIĄśENIE PRACĄ

Q = SV

pojemność minutowa serca – czasami skracana jako CO

= AVD

minutowe zuŜycie tlenu

W =

∆

2STP

EQo

ηη

praca uŜyteczna

I ostatecznie po złoŜeniu równań –

podstawowe równanie hemodynamiczne

W =

ηη

××××

EQo

(HR

××××

AVD - Vo

)

słuszne dla:

= 0,2 - 0,8 Vo

2max

EQ = 4,9 kcal/1 0

(RQ = 0,9)

ηη

= 0,10 - 0,25

- zaleŜnie od rodzaju pracy i innych czynników

W równaniu zawarte intuicyjnie znane kaŜdemu prawo, Ŝe:

W ~ HR

Gdzie oznaczenia jak wyŜej oraz: Vo

- objętość tlenu (STP), EQo

- równowaŜnik energetyczny tlenu, η

η -

współczynnik sprawności mechanicznej, W - praca uŜyteczna, B - indeks wartości spoczynkowej, np.Vo

Wzajemna zaleŜność HR i Vo

% max HR

100

% Vo

2max

100

ZaleŜność produkcji energii (przemiany energii - metabolizmu - PM) od częstości skurczów serca

PM = 4 × HR – 255

[kcal / godz]

NaleŜna maksymalna częstość skurczów serca i tętna w zaleŜności od wieku i

Wskaźnik Rezerwy Tętna

max

= 220 –A

lub

max

= 210 – (0,65

×××× A) [A] = [lat])

RT = HR

max

- HR

prac

oraz

WRT = (HR

max

- HR

prac

) / (HR

max

- HR

prac

)

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

KŁADY ZABEZPIECZAJĄCE ZDOLNOŚĆ DO WYSIŁKU

REW

UDZIAŁ W ZABEZPIECZANIU WYSIŁKU

Krwinki czerwone, hemoglobina i białka osocza w transporcie O

i CO

Transport O

we krwi

Transport CO

we krwi

Transport metabolitów

5 × 10

E/mm

NaHCO

- 70%

6-8 g prt/100 ml

265 × 10

Hb/E

Hb-NH-COOH - 20%

0,9 g NaCl/100 ml

4 O

/Hb

Prt-NH-COOH - 10%

0,08-0,14 g Glc/100 ml

14-16 g Hb/100 ml

pCO

- 1%

0,012-0,020-0,140 g lac/100 ml

17-20 ml O

/100 ml

50-60 ml CO

/100 ml

pH (6,8) -7,00-7,36-7,40

= 120-40 mmHg

= 46-60 mmHg

Skróty uŜyte w tabeli:
E - erytrocyty, Hb - hemoglobina, prt - proteiny = białko, Glc - glukoza, lac- kwas mlekowy,
Hb-NH-COOH i Prt-NH-COOH - karbaminohemoglobina i karbaminoproteiny - jako przenośniki CO

Efekt Bohra - czyli jak zwiększyć uwalnianie O

z HbO

przez CO

i temperaturę

Hemoglobina moŜe występować w postaci utlenowanej lub odtlenowanej oraz (jeŜeli jest odtlenowana)

zredukowanej lub utlenionej (wtedy jako methemoglobina), a takŜe jako karbaminohemoglobina i
karboksyhemoglobina (kiedy i co to znaczy?).

Wiązanie i oddawanie tlenu przez hemoglobinę

moŜna zilustrować wykresem (wykresy trzeba umieć
interpretować).

Na wiązanie tlenu przez hemoglobinę wpływa

pH krwi, pCO

, i temperatura. Nazywa się to efektem

Bohra. ObniŜenie pH oraz wzrost pCO

i temperatury

utrudniają wiązanie O

przez Hb. Na wykresie obrazuje

to krzywa B. Krzywa A obrazuje wiązanie O

przez Hb

w przeciwnych warunkach.
Efekt ten daje „zysk” w uwalnianiu tlenu w miejscach
„gorących i zakwaszonych przez mleczany i CO

Bufory ustrojowe - udział względem buforu węglanowego wziętego jako 1

Bufor

Krew

Wszystkie płyny

wodorowęglanowy

-HCO

fosforanowy

-HPO

0,3

karbaminohemoglobinowy

Hb-NH-

5,3

1,5

karbaminoproteinowy

Prt-NH-

1,4

0,8

Krwinki białe – odporność (tym razem nie „oporność”)

Zgodnie z kolejnością na rysunku:

monocyty i limfocyty

– rozpoznają obce białka (wolne lub na obcych

komórkach) i współpracując wytwarzają przeciwciała, które mogą posłuŜyć do wytworzenia leczniczych
surowic;

neurotycy, bazocyty i eozynocyty

- uczestniczą z poŜeraniu obcych komórek, hamowaniu krzepnięcia

i zwiększaniu ukrwienia w miejscach zapalenia – obumarłe w „obronie organizmu” tworzą ropę

%HbO

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

Układ hemostazy (krzepnięcia krwi)

- w przypadku uszkodzenia naczyń trzeba zabezpieczyć krew przed wylaniem

- układ enzymatycznego aktywacji i kaskadowego wzmocnienia bodźca do krzepnięcia
- wapniozaleŜny mechanizm proteolitycznej (hydroliza) aktywacji enzymów kaskady krzepnięcia

Układ zewnatrzpochodny

- tkankopochodny

- szybkoaktywujący - szybkiego zasklepiania rany (sekundy )

tromboplastyna uwalniana z uszkodzonych komórek tkanek otaczających naczynia

Układ wewnątrzpochodny

- osoczowy

- wolnoaktywujący - odcinania miejsc uszkodzonych (minuty)

tromboplastyna zawarta w krwi

Czynniki krzepnięcia

Fibrynogen - prekursor fibryny

Protrombina - Trombina - czynnik aktywujący fibrynogen

III

Tromboplastyna - tkankowy enzym inicjujący kaskadę wzmocnienia enzymatycznego

Wapń

V i VI

Proakceleryna i po aktywacji Akceleryna - współaktywator tromboplastyny

VII

Prokonwertyna i po aktywacji Konwertyna

VIII

Globulina antyhemofilowa A (AHG)

niedobór powoduje jeden z rodzajów hemofilii

Osoczowy składnik tromboplastyczny Christmas (PTC)

w niedoborze inny rodzaj hemofilii

Czynnik Stuarta-Powera - aktywator tromboplastyny

Czynnik przeciwhemofilowy C (PTC = AHFC)

w niedoborze kolejny rodzaj hemofilii

XII

Czynnik kontaktu Hagemanna - aktywator układu wewnątrzpochodnego

XIII

Czynnik Laki-Loranda - stabilizator fibryny

Retraktoenzym - jeszcze jeden stabilizator skrzepu
Plazminogen i Urokinaza - czynniki ostatniego etapu hemostazy - fibrynolizy

Wrodzony brak czynników krzepnięcia (najczęściej VIII lub IX)

hemofilia czyli krwawiączka

Etapy krzepnięcia:

1.  aktywacja układu
2.  aktywacja trombiny
3.  wytwarzanie fibryny

do 2,5 - 4 minut

4. stabilizacja i retrakcja

do 24 godzin

5. fibrynoliza

do 4 tygodni

Ogólna uwaga:

Hemostaza jest procesem:
1/ katalizowanym enzymatycznie,

2/ uruchamianym przez bodziec (jest więc reakcją)

3/ polegającym na kaskadowym wzmocnieniu (wielostopniowym)
4/ zaleŜnym od wapnia (drugi przekaźnik?)
5/ który musi być częściej hamowany niŜ uruchamiany (zawały!)

WaŜne (bo moŜna w mięć kontakt się w osobami poranionymi i krwawiącymi):
1. Krwawienie ma charakterystyczne fazy:

- zaraz po urazie- kilka sekund skurczu naczyń zanim krew zacznie płynąć
- po kilku sekundach wypływ krwi (waŜny bo częściowo wypłukuje „bród” z rany) i dostarcza materiału do
krzepnięcia)

2. Tworzenie skrzepu jest procesem enzymatycznym, który przebieg szybciej w optymalnej- fizjologicznej

temperaturze ciała – ochłodzenie zranionego miejsca spowalnia krzepnięcie krwi - krwotok trwa dłuŜej

3. Wielkość krwawienia zaleŜy od stopnia otwarcia naczyń w okolicy rany – zimno powoduje zwęŜenie naczyń,

moŜe więc sprzyjać ustaniu krwotoku (ale nie powstaniu skrzepu)

4. Im wyŜsze ciśnienie krwi w okolicy rany, tym gwałtowniejszy wypływ i wolniejsze krzepnięcie

- uniesienie ponad poziom serca krwawiącej kończyny zmniejszy krwawienie i przyspieszy powstanie
skrzepu

5. Powstawanie skrzepu wymaga obecności jonów wapnia – ich związanie hamuje krzepniecie krwi (nawet

całkowicie)

6. Wewnątrzpochodny układ krzepnięcia, jeśli zostanie zaktywowany w uszkodzonych, miaŜdŜycowych

naczyniach lub przez inne procesy powoduje powstania zakrzepów w naczyniach – blokuje przepływ krwi –
powoduje ZAWAŁ (UDAR), nie tylko serca, takŜe innych narządów.

7. Aspiryna (polopiryna = kwas acetylosalicylowy) hamuje procesy krzepnięcia – po zaŜyciu krwawienie moŜe

być większe i trudniejsze do opanowania.

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

RĄśENIE

SPOSÓB NA ROZPROWADZENIE KRWI A WRAZ Z NIĄ TLENU I SUBSTRATÓW

Serce - pompa tłocząca

Kierunki przepływu krwi przez serce (widziane od przodu - prawa połowa po lewej stronie rysunku)

Serce samoczynnie pobudza się do skurczu. Kurczy się skurczami pojedynczymi

Pięć załączonych wykresów przedstawia:
I -

kardiogram

czyli zapis skracania się serca podczas skurczu,

gdzie: 1- skurcz przedsionków, 2 - skurcz komór

II -

sfigmogram

- zapis zmian ciśnienia w tętnicach, gdzie:

1 - wyrzut krwi z komór,

2 - zamknięcie zastawek komorowo-aortalnych

3 - przekazywanie ciśnienia ze ścian tętnic do krwi

III -

fonokardiogram

- zapis hałasu podczas skurczów serca

gdzie:

1 - „bum”, ton zamykania zastawek przedsionkowo-komorowych
2 - „tup”, ton zamykania zastawek komorowo-tętniczych
IV -

elektrokardiogram

(EKG), czyli zapis prądów powstających

w całym sercu, gdzie

1 - załamek P - depolaryzacja i skurcz przedsionków

2 - załamek Q - początek depolaryzacji komór

i rozprzestrzeniania się prądu z przedsionka na komory

2, 4 - depolaryzacja komór i ich skurcz

5 - repolaryzacja komór i ich rozkurcz - spoczynek

V -

zapis depolaryzacji pojedynczej komórki serca

Wierzchołki i doliny linii wzajemnie sobie odpowiadają.

Objawem pracy serca który trzeba umieć badać bez Ŝadnych przyrządów jest tętno

(objaw zmian ciśnienia w tętnicach w miarę skurczów serca i wyrzucania krwi do tętnic)

- wystarczy w tym celu odszukać miejsce na ciele, w którym tętnica przebiega płytko pod skórą i ucisnąć je
dwoma - trzema palcami (nie kciukiem!!) – powinniśmy wyczuć tętnienie

- częstość tętna jest (o czym kaŜdy wiem) wskaźnikiem cięŜkości pracy i nasilenia emocji
(co zapisane jest teŜ jest w podstawowym równaniu hemodynamicznym)

BWODOWY UKŁAD KRĄśENIA

Krew wyrzucona z komór serca płynie kolejno przez:

z komory serca

aortę tętnice tętniczki naczynia przedwłosowate ze zwieraczami

włośniczki czyli kapilary Ŝyłki Ŝyły Ŝyłę główną do przedsionka serca

Z PŁUC

DO PŁUC

Z TUŁOWIA

Z GŁOWY

DO TUŁOWIA

DO GŁOWY

III

1 2 3

1 2

1 5

2 4

1 2 3

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

Regulacja krąŜenia

Regulacja krąŜenia zachodzi na

drodze nerwowej (odruchowej) i humoralnej (t.j. miejscowej i hormonalnej)

Funkcje krąŜeniowe są przykładem homeostazy (co to znaczy?) w trzech aspektach:

1/ Ŝe jest dość tlenu dla narządów - szczególnie dla mózgu,
2/ Ŝe ciśnienie krwi nie rozerwie naczyń,
3/ Ŝe w nerkach jest utrzymane ciśnienie filtracyjne pozwalające wytwarzać mocz.

KrąŜenie moŜna regulować przez zmiany czynności serca (centralne) lub zmiany rozwartości naczyń

(obwodowe).

ECHANIZMY REGULACJI

RĄśENIA

OŚRODKOWE (OGÓLNE)

Nerwowe i Hormonalne

TKANKOWE (MIEJSCOWE)

Metaboliczne i Parakrynne

SERCOWE

(ino-, batmo-, dro-, chrono –tropowe)

NACZYNIOWE

(naczyniorozszerzajace, naczynizwęzające)

PRESYJNE

DEPRESYJNE

OKALNE CZYNNIKI REGULUJĄCE KRĄśENIE

działające na mięśnie zwieracze przedwłośniczkowe i tętniczki prekapilarne (metaarteriole)

AZOKONSTRYKTORY

ŚRODKI ZWEśAJACE NACZYNIA I PODNOSZACE CISNIENIE

Noradrenalina – alfa-adrenoceptory mięśniówki z zakończeń sympatycznych (krótkotrwałe działanie na

zwieracze prekapilarne znoszone przez lokalne wazodylatatory)

Adrenalina – z rdzenia nadnerczy: w niskich stęŜeniach na alfa-adrenoceptory mięśniówki

wazodylatacyjnie, w większych stęŜeniach na beta-adrenoreceptory wazokonstrykcyjnie)

Serotonina płytkowa -

lokalnie podczas skaleczeń

itp.

Prostaglandyna E (z błonowego kwasu arachidonowego odszczepianego przez PLA2 kataliza przez

syntetazę prostaglandynową blokowaną kwasem acetylosalicylowym lub indometacynę)

Prostaglandyna F2alfa (j.w.)
Tromboksan A [TXA] (płytkowy z błonowego kwasu arachidonowego przez syntetazę

prostaglandynową blokowaną kwasem acetylosalicylowym -

aspiryną

lub indometacyną)

Leukotrieny [LTC, LTD] (z kwasu arachidonowego przez szlak lipooksygenazy przy zahamowanym

szlaku cyklooksygenazy)

Wazopresyna (czyli VA lub ADH)
Angiotensyna (układ: angiotensynogen - renina 42 kd. - kininaza angiotensynowa - angiotensynaza),
DuŜy wzrost stęŜenia K

- np.

po rozległych uszkodzeniach (zmiaŜdŜeniach, oparzeniach)

AZODYLATATORY

ŚRODKI ROZSZERZAJĄCE NACZYNIA I PODNOSZACE CISNIENIE

Histamina (komórek tucznych, bazocytów i płytek) – z receptorem H1 i, rzadziej, H2
Kininy osoczowe powstające przez proteolizę kalikreinami (aktywowanych z prekalikrein) z

kininogenów osoczowych (np. bradykinina 9 osoczowa, kalidyna 10 gruczołowa)

Wzrost pręŜności CO

ObniŜenie pręŜności O

Wzrost stęŜenia mleczanu
Zakwaszenie – obniŜenie pH
Niewielki wzrost stęŜenia K

Adenozyna i ATP
Prostaglandyny F (z błonowego kwasu arachidonowego przez syntetazę prostaglandynową blokowaną

kwasem acetylosalicylowym lub indometacynę)

Prostacyklina sercowa [PGI2]
Wzrost ciśnienia osmotycznego
PodwyŜszenie temperatury

takŜe:

pochodne nitrogliceryny i Viagra

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

DDYCHANIE

Składniki pojemności płuc i zaleŜności między nimi:

(pojemności - capacities - zdolność zbiornika do pomieszczenia pewnej ilości powietrza, miara wielkości

przestrzeni, objętości - volumes - ilość powietrza znajdująca się w zbiorniku, miara ilości)

IRV

Zapasowa objętość

wdechowa

Inspiratory reserve

volume

Pojemność wdechowa

Inspiratory capacity

Pojemność Ŝyciowa

Vital capacity

Objętość oddechowa

Tidal volume

TLC

Całkowita pojemność

płuc

Total lung capacity

ERV

Zapasowa objętość

wydechowa

Expiratory reserve

volume

FRC

Czynnościowa

pojemność zalegająca

Functional residual

capacity

Objętość zalegająca

Residual volume

Objętość zalegająca

Residual volume

Mechanika oddychania:

Podczas wdechu skurcze mięśni międzyŜebrowych „obracając” Ŝebra i unosząc ich przedni kraniec pogłębiają
klatkę piersiową . Kurcząca się przepona spycha trzewia w dół równieŜ pogłębiając klatkę piersiową. Pozwala to
na rozciągnięcie płuc i wdech. Wydech zachodzi biernie dzięki spręŜystości płuc i cięŜarowi klatki piersiowej.

Wymian gazowa w płucach

Rozmiar powierzchni oddechowej

300 000 000 pęcherzyków płucnych - powierzchnia rozwinięta ok. 100 m

(waŜne – trucizny świetnie wchłaniają się przez tak wielka powierzchnie

patrz palacze i narkomani)

Wymiana gazowa
• w spoczynku

250 ml O

i 200 ml CO

• w wysiłku

wzrost 25 krotny,

tj. nawet ok.

5 l O

/min

Sprawność wentylacyjna - próba Tiffeneau = próba nasilonego jednosekundowego wydechu

(Forced Expiratory Volume)

FEV

/VC = FEV

/FVC

> 85%

norma

< 70%

obstrukcja dróg oddechowych (oskrzelików)

Maksymalna minutowa wentylacja dowolna (MMV)

MMV

masc

= 140-180 l /min

męŜczyźni

MMV

fem

= 80-120 l/min

kobiety

Trening biegowy nie wpływa decydująco na parametry oddechowe

Zasadowica oddechowa
  po hyperwentylacji podczas spoczynku pH 7,63

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

Im wolniej oddychasz, tym taniej pracujesz

Koszt energetyczny wentylacji

Koszt oddychania

Częstość
f [1/min]

Wentylacja

MV [l/min]

ZuŜycie tlenu

[l O

/min]

Spoczynek

3% Vo

2max

10-20/min

0,3

Wysiłek normalny

10% Vo

2max

< 30-33/min

47-100 (140-260)

Wysiłek wyczerpujący

> 30% Vo

2max

> 33 (50) /min

> 140

< 5

Współczynnik Oddechowy i RównowaŜnik Energetyczny tlenu

RQ I EQ

Ilość energii uwolnionej ze zuŜycia tlenu zaleŜy od źródła, z którego pozyskiwany jest wodór w mitochondriach.
W oznaczaniu pomocne jest wskaźnik RQ i związany z nim EQ

RQ = V

CO2

/ V

RQ = 0,7 -1,0

Energetyka zuŜycia tlenu – równowaŜnik energetyczny tlenu EQo

i wskaźnik RQ w zaleŜności od substratu

RQ [l]

EqO2 [kcal / l]

Substrat

1,00

5,05

Cukry

0,85

4,86

Białka

0,71

4,69

Tłuszcze

0,75 - 0,82

4,74 - 4,825

Średnio

Jeśli to wiadomo, to oznaczanie wydatku energetycznego podczas pracy staje się łatwiejsze

PM = Vo

××××

EQo

W = PM

××××

ηη

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

OSZT FIZJOLOGICZNY PRACY

LACZEGO WYSIŁEK STATYCZNY JEST BARDZIEJ UCIĄśLIWY NIś DYNAMICZNY

AśNE PYTANIE MA PROSTE ODPOWIEDZI

Zmniejszenie czynnościowego przepływu przez mięsień w pracy statycznej

Siła rozwijana

Przepływ krwi

Czas pracy

5% F

max

mięśnia

zmniejszenie przepływu krwi bez znaczenia

10-15% F

max

mięśnia

zmniejszenie przepływu krwi

> 1 godz.

20-30% F

max

mięśnia

zmniejszenie przepływu krwi, dług tlenowy

6-15 min.

30-50% F

max

mięśnia

zmniejszenie przepływu krwi, duŜy dług tlenowy

1 min..

70% F

max

mięśnia

ustanie przepływu krwi

10 sekund

YSIŁEK STATYCZNY JEST BARDZIEJ UCIĄśLIWY OD DYNAMICZNEGO ZE WZGLĘDU NA

• zaciśnięcie tętnic utrzymujące się w czasie i powodujące lokalne niedokrwienie mięśni

• utrudnienie powrotu Ŝylnego krwi do serca ze względu na zaciśnięcie Ŝył i brak masującego działania

mięśni na naczynia

• konieczność utrzymywania postawy pod zwiększonym obciąŜeniem, co wiąŜe się z utrzymywaniem skurczu

izometrycznego w mięśniach posturalnych

• konieczność usztywnienia klatki piersiowej z uruchomieniem tłoczni brzusznej i ograniczeniem ruchów

Ŝeber oraz przepony

• utrudnienie oddychania

• wzrost ciśnienia śródpiersiowego z uciskiem na worek osierdziowy i ograniczeniem objętości wyrzutowej

serca, wzrostem częstości i ciśnienia krwi.

• W czasie wysiłku statycznego następuje wzrost tętna (120/min.), ciśnienia tętniczego (200/100 mm Hg ).

Bo m.in. (są jeszcze inne łatwe do odgadnięcia przyczyny):

HARAKTERYSTYCZNE CECHY DIAGNOSTYCZNE WYSIŁKU STATYCZNEGO

•

Efekt Valsalvy:

Częstość skurczów serca (HR) ulega dodatkowemu zwiększeniu ponad poziom podstawowy po zakończeniu
wysiłku statycznego (w warunkach dośw. Valsalvy-Flacka).

•

Zjawisko Linharda:

Skurczowe ciśnienie tętnicze (P

) po zakończeniu wysiłku statycznego obniŜa się w sposób „ortodoksyjny”,

podczas gdy pojemność wyrzutowa (SV) rośnie paradoksalnie.

•

Efekt Hansena:

Częstość tętna (HR) w wysiłku statycznym rośnie asymtotycznie wraz ze wzrostem czasu trwania (t) i
wydatkowanej siły (F).

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

ETODA

OWAS

ETODA

OWAS

OCENY OBCIĄśENIA STATYCZNEGO

VAKO

ORKING

OSTURE

NALYSIS

YSTEM

)

Kodowanie obciąŜeń statycznych w metodzie OWAS – kodowanie wskaźników

A. Pozycja pleców:

1 − wyprostowane,
2 – zgięte do przodu,
3 – skręcone,
4 – zgięte i skręcone,

B. PołoŜenie przedramion:

1 – obydwa poniŜej stawu łokciowego,
2 – jedno powyŜej stawu łokciowego,
3 – obydwa powyŜej stawu łokciowego,

C. Praca nóg:

1 – pozycja siedząca,
2 – stojąca z nogami wyprostowanymi,
3 – stojąca z jedną
nogą wyprostowaną,
4 – stojąca z nogami zgiętymi,
5 – stojąca z jedną nogą zgiętą,
6 – klęczenie na jednym lub obu kolanach,
7 - chodzenie

D. Kody obciąŜenia zewnętrznego
Kod obciąŜenia
zewnętrznego

MęŜczyźni

Kobiety i młodociani

chłopcy

Dziewczęta

[kg]

< 10

< 5

< 2

10 - 20

5 - 10

2 - 6

> 20

> 10

> 6

Tabela przekodowania wskaźników OWAS na kategorie obciąŜenia

Plecy

Przed-

ramiona

Nogi

Obcią-

Ŝenie

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

Symboliczne oznaczenie rodzaju obciąŜenia statycznego wg OVAS

Plecy

Ramiona

Nogi

ObciąŜenie

Wartości kodu wskaźników

Np.

2321 – kategoria 2

Tabela kategorii obciąŜenia – opis

Opis kategorii

Kategoria 1

- pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy są naturalne,
- obciąŜenie jest optymalne lub akceptowalne,
- nie ma potrzeby dokonywania zmian na stanowisku;

Kategoria 2

- pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy mogą mieć negatywny wpływ na układ
mięśniowo-szkieletowy,
- obciąŜenie jest prawie akceptowalne,
- nie ma potrzeby dokonywania natychmiastowych zmian na stanowisku, ale naleŜy wziąć pod
uwagę konieczność przeprowadzania takich zmian w bliskiej przyszłości

Kategoria 3

pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy mają negatywny wpływ na układ
mięśniowo-szkieletowy,
- obciąŜenie jest duŜe,
- zmiany na stanowisku naleŜy przeprowadzić tak szybko, jak to moŜliwe;

Kategoria 4

- pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy mają bardzo negatywny wpływ na układ
mięśniowo-szkieletowy,
- obciąŜenie jest bardzo duŜe,
- zmiany na stanowisku naleŜy przeprowadzić natychmiast.

Interpretacja wyników oceny obciąŜenia statycznego kombinacją metody OVAS i metody chronometraŜowej

ObciąŜenie

Kategorie OVAS pozycji przy pracy

Czas utrzymywania pozycji (%

zmiany roboczej)

pozycja niewymuszona kategorii 1

do 70

pozycja wymuszona kategorii 1

lub

pozycja niewymuszona kategorii 2

do 50

Małe

pozycja wymuszona kategorii 2

do 30

pozycja niewymuszona kategorii 1

powyŜej 70

pozycja wymuszona kategorii 1

lub

pozycja niewymuszona kategorii 2

50-70

pozycja wymuszona kategorii 2

30-50

Średnie

pozycja wymuszona kategorii 3 lub 4

do 30

pozycja wymuszona kategorii 1

lub

pozycja niewymuszona kategorii 2

powyŜej 70

pozycja wymuszona kategorii 2

powyŜej 50

DuŜe

pozycja wymuszona kategorii 3 lub 4

powyŜej 30

__________________________________________________________________________________________

Mówiąc o pracy

RZEBA CHOĆBY WSPOMNIEĆ O HORMONACH

...

I mechanizmie glukostazy wysiłkowej

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

ESTYTUCJA POWYSIŁKOWA CZYLI ODNOWA

ESTYTUCJA POWYSIŁKOWA TĘTNA

(

I INNYCH PARAMETRÓW FIZJOLOGICZNYCH

)

Przed wysiłkiem, w czasie i po zastosowaniu względem badanego dowolnego obciąŜenia fizycznego

trwającego ok. 5 min. do osiągnięcia stanu

równowagi dynamicznej „steady-state”

naleŜy badać wybraną

zmienną fizjologiczną, np. w podanych czasach mierzyć częstość tętna:
• przed wysiłkiem - w spoczynku

• w trakcie - ok. 5 minuty wysiłku

• po wysiłku, licząc od moment zakończenia próby jako czasu „0”

- po upływie 60 sek.

mierzyć przez 30 sek.

- po upływie 30 sek. przerwy (w 120 sek.)

mierzyć przez 30 sek.

- po 30 sek. przerwy (w 180 sek.)

mierzyć przez 30 sek.

- po 90 sek. przerwy (w 5 min.)

mierzyć przez 30 sek.

- po 4,5 min. przerwy (w 10 min)

mierzyć przez 30 sek.

Sporządzić wykres zmian HR względem czasu.

Typy krzywych restytucji w zaleŜności od wielkości wysiłku i wydolności badanego:

•  Normalna:  HR1 > HR3 + 10/min ;

lub

HR1, HR2, HR3 < 90/min

• Z brakiem odnowy: HR1 < HR3 + 10/min ;

lub

HR3 > 90/min

• Odwrócona: HR1 < HR3

w wysiłku statycznym

Badanie restytucji po standardowych wysiłkach jest dobrą metodą oceny wydolności

test harwardzki

Częstość skurczów serca na minutę

Spoczynek WdraŜanie Równowaga Odnowa Spoczynek

0 2 4 6 Czas pracy [minuty]

160

120

200

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

LACZEGO SPORTOWCY TRENUJĄ

ILKA OCZYWISTOŚCI

KTÓRE DOTYCZĄ NIE TYLKO SPORTOWCÓW

RENING WPŁYWA NA UKŁAD KRĄśENIA

Osoba

Niewytrenowana

Wytrenowana

Zmiana %

M - Rozmiar serca

250-300 g

350-500 g

+140% - +200%

HR - Częstość skurczów

70-80/min

30-60/min

-50% - -25%

SV - Pojemność wyrzutowa

80-90 ml

150 (200) ml

+100%

- Objętość minutowa spoczynek

5 l/min

3-5 l/min

-40%

max

- Maks. objętość minutowa

20-25 l/min

30-35 l/min

+40% - +50%

vol_cor

- Przepływ wieńcowy

< 250 ml/min

> 250 ml/min

2_cor

- Wieńcowe zuŜycie tlenu

< 30 ml/min

> 30 ml/min

Główne efekty chronicznego treningu:

przerost serca

bradykardia

D TRENINGU ROBIĄ SIĘ STRASZNE

...

MIĘŚNIE

Zmiany potreningowe odnoszone do masy świeŜego mięśnia (p. 428)
Zmienna

Jednostka

Nietrenowani

Trenowani

% róŜnicy

glikogen

[mmol/kg]

120

+ 41

liczba mitochondriów

[mln/mm

]

0,59

1,20

+103

objętość mitochondriów w komórce

[%]

2,15

8,00

+272

ATP w spoczynku

[mmol/kg]

3,0

6,0

+100

PCr w spoczynku

[mmol/kg]

11,0

18,0

+64

Cr w spoczynku

[mmol/kg]

10,7

14,5

+35

PFK {fosfofruktokinaza)

[mmol/kg]

Gln-phosphorylase (fosforylaza)

[mmol/kg]

4-6

6-9

+60

SDH

[mmol/kg]

5-10

15-20

+133

Lac

(max)

[mmol/kg]

110

150

+36

max

[ml]

120

180

+50

max

[l/min]

30-40

+75

rest

[1/min]

-43

max

[1/min]

190

180

-5

blood

Obj. krwi

[l]

4,7

6,0

+28

2max

[ml O

/ kg min]

30-40

65-80

107

RENING POPRAWIA ZDOLNOŚĆ ADAPTACJI NIE TYLKO DO WYSIŁKU

ZaleŜność zawartość mleczanów we krwi podczas wysiłków o róŜnej intensywności od treningu

25% Vo

2max

50% Vo

2max

75% Vo

2max

100% Vo

2max

Trenowani

1,3

2,1

5,5

wartości względne

Nietrenowani

1,3

3,0

4,8

wartości względne

U trenowanych o 20-30% większa zawartość mleczanów [lac] po wysiłku niŜ u nietrenowanych

YSIŁEK WPŁYWA NA PSYCHIKĘ I BUDUJE WIĘZI

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

OLCE FAR NIENTE CZYLI ZGUBNE SKUTKI LENISTWA I HIPOKINEZJI

IPOKINEZJA JEST MĘCZĄCA

Hipokinezja jest to ... niedoruch - niedobór ruchu.

u kosmonautów w stanie niewaŜkości, obłoŜnie chorych, uwięzionych ...

Konsekwencje hipokinezji:

•

obniŜenie ciśnienia tętniczego

•

zmniejszenie objętości krwi krąŜącej

•

zmniejszenie maksymalnego poboru tlenu

•

ujemny bilans azotowy - niszczenie własnych białek

•

obniŜenie tolerancji glukozy

•

zmniejszenie wydolności fizycznej

•

odwapnienie kości

•

zaniki mięśni

•

obniŜenie tolerancji względem wysokiej i niskiej temperatury

•

zmniejszona odporność na czynniki zakaźne

•

częstsze występowanie chorób cywilizacyjnych (zawał serca, miaŜdŜyca)

•

przyspieszenie procesów starzenia się.

Skutek 3 tygodni unieruchomienia (wg Saltina i wsp.)
Parametr

Przed immobilizacją

Po immobilizacji

RóŜnica

[l O

/min]

3,3

2,4

-26%

AVD [ml O

/100 ml]

16,5

16,4

-0,6%

Q [l/min]

20,0

14,8

-26%

HR [1/min]

193

197

+2,1%

SV [ml]

104

-28,8%

MĘCZENIE JEST MECHANIZMEM OBRONNYM

Zakwaszenie i sztywność mięśni po wysiłku - moŜliwe przyczyny

•

zjawiska osmotyczne i metaboliczne

•

drobne naddarcia tkanki łącznej

•

przykurcz mięśnia

•

uszkodzenia - naciągnięcie lub naddarcia części tkanki mięśniowej i łącznej

LASYFIKACJA ZMĘCZENIA WG

ETHONA

Względem intensywności i trwałości objawów
1.

Zmęczenie ostre

Zmęczenie przewlekłe

Przemęczenie

Względem czynnika wywołującego
1.

Lokalne zmęczenie mięśniowe
a/ statyczne
b/ dynamiczne
c/ zręcznościowe

Ogólne zmęczenie fizyczne
a/ wskutek pracy w środowisku optymalnym
b/ wskutek pracy w warunkach ekstremalnych
c/ wskutek zaburzenia rytmu biologicznego

Zmęczenie psychiczne
a/ umysłowe
b/ subiektywne - motywacyjne
c/ znuŜenie - na tle monotonii

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

ECHANIZM ZMĘCZENIA

Lokalne zmęczenie mięśniowe - Przyczyny

•

Upośledzenie transmisji nerwowej w płytkach motorycznych
(model współdziałania pary mediatorów)
gdyŜ np. drŜączka poraŜenna, miotonia wrodzona, zatrucia antagonistami AchE
ale brak zmian w EPSP w zmęczeniu

•

Upośledzenie sprzęŜenia elektromechanicznego w mięśniu
bo: róŜnice przepuszczalności sarkolemmy i błon siateczki sarkoplazmatycznej dla Ca

we włóknach ST

(większa) i FT (mniejsza) a podatność na zmęczenie

•

Wyczerpanie substratów energetycznych i nagromadzenie czynnych produktów hamujących
gdyŜ: 3 krotne róŜnice (FT > ST) w zasobie: ATP,
gromadzenie mleczanów (0.3% lac znosi zdolność skurczu )
ale FT bardziej wraŜliwe na mleczan niŜ ST
ale brak fosforylazy glikogenu (w miopatii McArdlea) i brak syntezy lac współistnieje z męczliwością
takŜe wyczerpanie zasobu PCr, Glc,
ale w ST mniej PCr a bardziej odporne na zmęczenie
gromadzeni metabolitów pośrednich o własnościach regulacyjnych: Glu-6-P, Fru-6-P, pyr, lac, ...
zasób substratów energetycznych (Gln, TG) - im większy, tym dłuŜszy czas o męczenia
- brak naczyniorozszerzającego działania metabolitów (NO) (2008)
utrata wapnia z komórek (2008)

Ogólne zmęczenie fizyczne - Przyczyny

•

Zmniejszenie - wyczerpanie zasobów substratów energetycznych w mięśniach i wątrobie i niemoŜność
mobilizacji rezerw:
gdyŜ: skutek niedocukrzenia, spoŜycia pokarmu ... etc.
Utrata Ca2+ z komórek mięśniowych przez zaktywowane kanały
– moŜliwość blokady S 107 (Columbia Univ. 2008)

•

Niewydolność zaopatrzenia w tlen
gdyŜ: choroba wysokogórska, skutki choroby niedokrwiennej i dychawicy ... etc
takŜe niedobór aktywności nNOS i brak NO działającego wazodylatacyjnie

•

Przekroczona wydolność termoregulacyjna
gdyŜ: wydolność zaleŜna od temperatury mózgu, ciała i otoczenia (

klimat tropikalny, udar cieplny ...etc)

•

Przekroczona wydolność wydalnicza i detoksykacyjna
gdyŜ: obniŜenie w ewidentnych zatruciach ...

•

Wyczerpanie mechanizmów regulacyjnych utrzymujących homeostazę - niedobory hormonalne etc.

WYDAJNOŚCI DECYDUJE NIE TYLKO ZMĘCZENIE

ZaleŜność wydajności od rytmu pracy wg Vernona

Wydajność godzinowa, dzienna, tygodniowa ...

Od 14 godzin o 8 godzin dniówki na dobę - wzrost wydajności dziennej i godzinowej
PoniŜej 8 godzin dniówki na dobę - wzrost wydajności godzinowej lecz obniŜenie dziennej

Zasady tayloryzmu wg La Chateliera

Ustalić jedyny, dokładny i ograniczony cel czynności

Wybrać najlepsze metody osiągnięcia celu - opracować program /algorytm/ realizacji celu

Przygotować środki niezbędne do realizacji celu

Realizować cel ściśle wg ustalonego programu

Dopuszczalne temperatury (WBGT) w pracy

CięŜkość pracy

Rodzaj pracy

Lekka

Średnia

CięŜka

Ciągła bez przerw

30,0

26,7

25,0

75% pracy + 25% odpoczynku / kaŜdą godzinę

30,6

28,0

25,9

50% pracy + 50% odpoczynku / kaŜdą godzinę

31,4

29,4

27,9

25% pracy + 75% odpoczynku / kaŜdą godzinę

32,2

31,1

30,0

Graniczna wartość t

rect

= 38

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

DOLNOŚĆ DO WYSIŁKU

DOLNOŚĆ DO WYSIŁKU MOśNA MIERZYĆ NA WIELE SPOSOBÓW

CHODZI JEDNAK O TO BY ZMIERZYĆ JĄ TANIO I DOKŁADNIE

SKAŹNIKI WYDOLNOŚCI FIZYCZNEJ I FIZJOLOGICZNEJ

•

Maksymalna siła statyczna i dynamiczna

•

Maksymalna szybkość ruchów

•

Stopień koordynacji ruchów - poziom cech motorycznych

•

Maksymalna moc

•

Maksymalna praca - maksymalny czas pracy pod obciąŜeniem

•

Pułap tlenowy (

∆

RQ = 0,40)

RQ = 1,15

•

Maksymalny dług tlenowy - 30 % Vo

2max

(niewytrenowani); 50-60 % Vo

2max

(wytrenowani)

•

Wydolność serca (PWC130; PWC170)

•

Wydolność układu krąŜenia - jako restytucja tętna (próba harvadzka)

•

Wydolność oddechowa (FEV1, MMV, Vo

, próba Valsalvy-Flacka, próba Mullera, próba Astranda-

Ryhming)

IERZONO PRZEZ OSTATNIE

150

LAT

DZIŚ ZBIERA SIĘ TEGO OWOCE

Warunki przerwania prób wysiłkowych:
- czas wykonania próby: 5 min - męŜczyźni, 4 min - kobiety (zaleŜnie od wersji testu),
- odmowa kontynuowania próby przez badanego.
- badany nie potrafi utrzymać tempa przez okres ok. 20 sek.
- badany nie moŜe złapać tchu, pojawiają się bóle w okolicy serca, mroczki przed oczami, uczucie słabości itp.
- w warunkach obciąŜenia termicznego temperatura rektalna powyŜej 38

Ocena wydolności na podstawie Vo

2max

wg Astranda

słaba

dostateczna

średnia

dobra

wybitna

2max

[l/min]

<2,79

2,80-3,09

3,10-3,69

3,70-3,99

>4,00

2max

[l/min/kg mc]

<38

39-43

44-51

52-56

>57

YŁO TESTÓW WIELE

Test wyskoku dosięŜnego Seargenta - mierzy zasób ATP oraz zdolność jego
wykorzystania

Próba sześciu stopni wg Calamana i Margarii - mierzy zasób wszystkich fosfagenów

Wysiłkowe próby krąŜeniowe wg Martineta i wg Rufiera:

Mierzyć częstość tętna (Ct) przed, natychmiast po oraz w 1, 3 i 5 (odpowiednie oznaczenia: B, 0, 1, 3, 5) minut

po wykonaniu 20 (30) przysiadów w tempie 1 na sekundę (Martinet) albo 30 przysiadów w 45 sekund
(Rufier), po czym wyliczyć wskaźnik :

IS = 0.1

- 70) + 2

- C

)

Ocena:

IS: 0-2.9 - bardzo dobra; 3-6 - przeciętna - zadawalająco, 6.1-8 - poniŜej średniej, < 8 - zła.

ZASADA DOKONYWANIA OCENY PRACY DYNAMICZNEJ:

Czynnościowe próby wysiłkowe naleŜy prowadzić do momentu ustalenia się „steady state”,

czyli stanu chwilowej równowagi dynamicznej (homeostazy) w trakcie wysiłku, (minimum 5-6 minut) pod
warunkiem nieprzekroczenia pułapu tlenowego.

Praktyczny zarys fizjologii pracy © dr hab. P.Łaszczyca UŚl 2003

TEST NAD TESTAMI - Test harwardzki czyli Harvard Step-up test

Czas wykonywania próby: zadany lub naleŜy zmierzyć rzeczywisty czas

t = 5 min (300 sek.) lub w modyfikacji 5 minut dla męŜczyzn i 4 minuty dla kobiet

lub do odmowy wykonania, ze względu na niezdolność do kontynuowania wysiłku

Wysokość stopnia:

h = 51cm (męŜczyźni) - 46cm (kobiety)

Tempo wchodzenia na stopień: f = 30\min - na cztery takty (taktowanie 120\min)
Okresy pomiaru tętna:

UWAGA! Natychmiast po zakończeniu próby wchodzenia na stopień posadzić badanego i w trzech
kolejnych etapach czasowych liczonych od chwili przerwania wysiłku mierzyć częstość tętna, za
kaŜdym razem przez 30 sek.. Zatem, całość pomiarów trwa 3’30’’, a w 60 sekundzie po zakończeniu
wysiłku naleŜy rozpocząć pomiar pierwszy, po nim kolejne zgodnie z tabelką:

Tabela czynności w przebiegu testu harwardzkiego

Przerwa „0”

Pomiar 1

Przerwa 1

Pomiar 2

Przerwa 2

Pomiar 3

HR1

HR2

HR3

czas „0”

po 1 min

po 1,5 min

po 2 min

po 2,5 min

po 3 min

60 sek

przez 30 sek

0’’ - 60’’

1’ - 1’30’’

1’30’’ - 2’00’’

2’ - 2’30’’

2’30’’ - 3’00’’

3’ - 3’30’’

Wyliczenia:

półminutowe częstości tętna (HR) i rzeczywisty czas próby (t) w sek. podstawić do wzoru:

100

IST =



(HR

+ HR

)

Ocena

>90

89-80

79-65

64-55

<55

IST

bdb

przec

zła

bardzo zła

WARIACJE NA TEMAT

Próba Astranda i Ryhming do oceny pułapu tlenowego - V

O2 max

Czas wykonywania próby: zadany lub naleŜy zmierzyć rzeczywisty czas

t = 6 min (360 sek.)

Wysokość stopnia:

h = 40 cm (męŜczyźni) - 33 cm (kobiety)

Tempo wchodzenia na stopień: f = 22,5/min (90/4 min)
Okresy pomiaru tętna:

natychmiast po wysiłku, przez 30 sekund, lub pod koniec wysiłku jeśli istnieje techniczna moŜliwość.

Opracowanie wyników: odczytać wartość V

O2max

z nomogramu

Próba stopnia Queens College do oceny pułapu tlenowego - V

O2 max

Czas wykonywania próby: zadany lub naleŜy zmierzyć rzeczywisty czas

t = 3 min (180 sek.)

Wysokość stopnia:

h = 41,3 cm

Tempo wchodzenia na stopień:

f = 22 dla kobiet (rytm 88 / minutę)

f = 24 dla męŜczyzn (rytm 96 / minutę)

Pomiar tętna:

po wysiłku: od 5 do 20 sekundy, przez 15 sekund, przeliczone na minutę

O2max

= 111,33 - 0,42 HR (męŜczyźni),

O2max

= 65,81 - 0,1847 HR (kobiety),

95% pewności z błędem oceny ok. 16% dla

Próba jednej mili wg Kline’a do oceny pułapu tlenowego

Na podstawie czasu marszu (ok. kwadransa) na 1 milę (1609,34 m.) i częstości serca na końcu ostatniej

ćwiartki(?) mili (okrąŜenia stadionu?)

O2max

= 132,853 - 0,0769 BW - 0,3877 A + 6,315 G - 3,2649 T

- 0,1565 HR

1-4

gdzie: V

O2max

- maksymalny pobór tlenu w [ml O

/ kg/ min] ; BW - masa w [kg] ; A - wiek [lat] ; G - płeć [0

- K, 1 - M.]; HR

1-4

- częstość tętna na końcu trasy próby, T

- czas pokonania trasy w [minutach i setnych

minut]

Próba pojemności pracy (Power Work Capacity) PWC

170

i PWC

130

wg Wahlunda-

Sjöstranda

Zastosować względem badanego dwa róŜne obciąŜenia wysiłkiem trwające po 5-6 min. („steady state”)

z okresem przerwy między nimi 5 - 15 min. (optimum 30 min).
Pod koniec próby - w trakcie wysiłku - zmierzyć częstość tętna.

ObciąŜenia naleŜy dobrać następująco:
- cykloergometr:

- 1W\kg mc - ok. 60 W; II

- 2W\kg mc - ok. 120 W

- step-up test:

I stopień

h = 36cm ;

II stopień

h = 41-46cm

Skorzystać ze wzoru na obciąŜenie przy wchodzeniu na stopień.

M = 0,323

×××× MC ×××× h ×××× f

[W]

gdzie: MC [kg]; h [m]; f [1/min]

•

Skonstruować wykres zaleŜności HR od W (obciąŜenia - mocy wydatkowanej w Watach).

•

Nanieść częstości tętna przy obu obciąŜeniach, połączyć punkty linii, odczytać z wykresu obciąŜenie
odpowiadające 170\min. i 130\min

Maksymalna i dopuszczalna częstość serca w zaleŜności od wieku u niesportowców (wg róŜnych autorów).

Wiek w latach

HR maksymalne

HR dopuszczalne

20-29
30-39
40-49
50-59
60-69
70-79

203
193
185
176
168
162
153

170
160
150
140
130

TakŜe (dla przypomnienia)

max

= 220 – wiek [lat]

RACA FIZYCZNA TO RUCHY CIAŁA

EAKCJE RUCHOWE MAJĄ RÓZNYCH CHARAKTER

W TYM

taksje, odruchy (bezwarunkowe i warunkowe),

instynkty,

zachowania inteligentne

w tym: praksje, kombinacje ruchowe i czynności zintelektualizowane

DRUCH

- reakcja adaptacyjna za pośrednictwem UN

(w takiej definicji mieści się teŜ Instynkt i Zachowanie Inteligentne - definicja do kitu!)

Łuk odruchowy:

Receptor - Droga dośrodkowa - Ośrodek odruchu - Droga odśrodkowa- Efektor

Schemat funkcjonalny - etapy odruchu:

... - Bodziec

→

Reakcja

→

Wzmocnienie = Bodziec

→

...

pętla sprzęŜenia zwrotnego!!

Klasyfikacja odruchów:
1.

w zaleŜności od stopnia złoŜoności:

•

Reakcje albo Odruchy Proste czyli bez wyboru (typ A wg Dondersa - taki jeden fizjolog z XIX w.),

•

Reakcje albo Odruchy ZłoŜone czyli z wielokrotnym wyborem (typ B),

•

Reakcje albo Odruchy ZłoŜone z wyborem i zaniechaniem (typ C),

•

Reakcje albo Odruchy Kojarzeniowe (typ D)

w zaleŜności od ...

(no właśnie: w zaleŜności od czego?)

•

Odruchy bezwarunkowe (wrodzone = dziedziczne) i Odruchy warunkowe (wyuczone = nabyte)

•

Odruchy warunkowe klasyczne (Pawłow) i instrumentalne (Skinner)

Krótki Spis Odruchów Wrodzonych, w tym odruchów atawistycznych:

odruchy wegetatywne i samozachowawcze, w tym:

kichanie, kaszel, mruganie, ślinienie, łzawienie, przełykanie, wydzielanie soków trawiennych,
o. wymiotny, defekacji, mikcji, oddychania, zespół odruchów krąŜeniowo-oddechowych,

odruch napinania szyi (w pozycji na brzuchu),
odruch chwytny (Darwina) z rąk i stóp, (później o. Babińskiego ze stóp),
skrzyŜowany odruch kroczenia (z nóg), odruch chodzenia, odruch pływania,
odruch Moro (przeciwupadkowy: wyrzut kończyn z chwytem i krzykiem),

Powstawanie Odruchów Warunkowych czyli Warunkowanie ze wzmacnianiem:

♦

pozytywnym / negatywnym ;

♦♦

nieregularnym / po stałej liczbie prób / po stałym czasie od poprzedniej próby

Hamowanie Odruchów:

♦

zewnętrzne,

♦♦

wewnętrzne przez: wygaszanie, róŜnicowanie, opóźnianie

Kategorie czynności motorycznych:
- toniczne (napięcie podstawowe, np. sztywność zdenerwowanego - wiotkość przysenna lub w omdleniu),
- postawne statyczne (postawa podczas pracy),
- postawne statokinetyczne (poprawcze, np. łapanie równowagi po potknięciu),
- lokomocyjne (przemieszczanie, chód, bieg, brachiacja),
- orientacyjne (spostrzeganie, wodzenie wzrokiem za ..., nastawianie uszu ...),
- manipulacyjne = operacyjne (wykonywanie operacji roboczych, takŜe nogami - pilot, kierowca, pianista),
- ekspresyjne - komunikacyjne (mimika, np.: uśmiech, postawa ciała, np. „postawa zbitego psa”, mowa, pismo).

Czy rozróŜniasz

BODZIEC BEZWARUNKOWY

BODŹCA WARUNKOWEGO

Bodziec bezwarunkowy - zmienia stan organizmu, zaburza homeostazę
Bodziec warunkowy - nie zmienia stanu organizmu, moŜe być i zwykle jest zapowiedzią bodźca

bezwarunkowego (ostrzeŜeniem przed ...)

Stereoptyp dynamiczny (Pawłow)

- układ odruchów i czynności wyuczonych stanowiący aktualny repertuar reakcji

OTORYCZNOŚĆ

- zespół reaktywności ruchowej człowieka lub zwierzęcia, charakterystyka reakcji ruchowych,

PIS MOTORYCZNOŚCI

REŚĆ RUCHU

- skutek, cel ruchu :

produkcyjna, sportowa, wyrazowa, bojowa, samoobsługowa ... etc.

DEA RUCHU

- motywacja w tym sensie, w jakim o motywacji mówią psycholodzy i biolodzy

ECHY MOTORYCZNE

siła, szybkość, wytrzymałość,
zwinność = zręczność = koordynacja, ... i pochodne.

Uwaga: to się da zmierzyć - są do tego odpowiednie testy.

ORMA PRZESTRZENNA

(wg Kurta Meinla) :

własności strukturalne: struktura fazowa, harmonia
własności dynamiczne:

rytm, płynność, transmisja, elastyczność,

własności psychiczne:

precyzja, antycypacja, nasycenie ruchu, zakres umiejętności

Uwaga: to się da mierzyć, kształtować i rozwijać np. u sportowców, pracowników, uczniów....

NALIZA MOTORYCZNOŚCI

elementy ruchowe - skurcz jednego mięśnia, jednej grupy w jednym odcinku łańcucha kinematycznego

(zgięcie, wyprostowanie, odwiedzenie, przywiedzenie ... itp.)

akty ruchowe - równoczesna akcja kilku mięśni lub grup w kilku ogniwach łańcucha kinematycznego

(cios, krok, skok, skłon ... itp.)

działanie ruchowe - złoŜenie następczych, dopełniających się aktów prowadzących do wykonywania

sensownej czynności: (chodzenie, piłowanie, kręcenie korbą, uderzanie ... itp.)

czynność ruchowa - złoŜenie działań ruchowych prowadzące do uzyskania elementarnego celu

działania (wbicie gwoździa, napisanie listu na komputerze ... )

postępowanie ruchowe - zbiór czynności określonych celem - ostatecznym wynikiem, skutkiem -

znaczeniem adaptacyjnym - „Ŝyciowym”: (trening sportowy, praca zawodowa, rekreacja ... )

RAWO

ITTSA

Trudność ruchu docelowego – ocena wg prawa Fittsa.
Prawo Fittsa wiąŜe szybkość z dokładnością ruchu:

MT = a + b

×××× ID

Gdzie:

MT – czas ruchu (Motion Time)

a, b – stale empiryczne

ID - współczynnik trudności (Index of Difficulty)

ID = log

(2 A / W)

(istnieją inne wzory)

A - amplituda ruchu,

W - szerokość celu (tolerancja)

Odwrotność współczynnika ID interpretuje się jako wskaźnik wykonania - IP (Index of Performance).

PIS MOTORYCZNOŚCI ROBOCZEJ

HERBLIGI

- mikroruchy w karcie mikroruchów

Analiza ruchów, analiza mikroruchów, analiza pracy:

10 (lub 18) therbligów (Frank i Lillian Gilberth):

sięganie, poruszanie, obracanie, podpieranie, chwytanie, puszczanie,

kładzenie, rozkładanie, ruchy oczu, ruchy nóg i korpusu

trajektoria, wydatek energetyczny, szybkość - wpływ treningu

Klasyfikacja ruchów sterowania:

dynamiczne - statyczne,

ciągłe - chwilowe,

ścigające - kompensacyjne,

docelowe - swobodne,

seryjne - pojedyncze,

dowolne - zautomatyzowane,

balistyczne - korygowane,

pod kontrolą wzrokową - proprioceptywną - przyrządową.

Ruchy balistyczne w porównaniu z ruchami pod kontrolą /w sprzęŜeniu/ sensomotoryczną

szybsze

dokładniejsze.

Charakterystyka ruchów sterowania:

•

czas reakcji w zaleŜności od rodzaju odruchu, częstości bodźca, siły bodźca

zgodnie z zasadą tolerancji (optimum i wg modalności bodźca)

•

szybkość ruchu w zaleŜności od zasięgu (15% - 5% wzrostu czasu ruchu po podwojeniu drogi)

w ruchach pojedynczych

stała przy zasięgu do 50 cm - zmiana zasięgu kompensowana szybkością

rosnąca powyŜej 50 cm

w ruchach naprzemiennych (tam i z powrotem)

•

stała przy zasięgu do 40 cm - zmiana zasięgu kompensowana szybkością

rosnąca powyŜej 40 cm

moŜna przyspieszyć zamieniając ruch posuwisty na obrotowy

•

szybkość ruchu przy obecności technicznych ograniczników zasięgu (zapadka, zderzak) 17% - 12% większa

•

szybkość w zaleŜności od uŜywanej kończyny, palca:

prawa ręka >> lewa ręka >> prawa noga >> lewa noga

wskaziciel >> środkowy >> serdeczny >> mały

•

szybkość w zaleŜności od kierunku ruchu

w pionie >> w poziomie

w płaszczyźnie strzałkowej >> bocznie

w płaszczyznach głównych >> ukośnie

obrotowe >> posuwiste

•

dokładność w zaleŜności od uŜywanej kończyny, palca (jak szybkość):

prawa ręka >> lewa ręka >> prawa noga >> lewa noga

wskaziciel >> środkowy >> serdeczny >> mały

•

dokładność ruchu w zaleŜności od kierunku i sposobu kontroli

w prawa >> w lewo

do siebie >> od siebie

prawa ręka na kontrolę kinestetyczną - lewa ręka na kontrolę somestetyczną (dotyk)

•

siła ruchu w zaleŜności od:

♦

szybkości (równanie Hilla) ;

♦

zasięgu i napięcia - rozciągnięcia początkowego,

♦

kierunku ruchu

Chwytać Puścić Nastawić Ustawić Złączyć Rozłączyć UŜywać

Szukać Wybrać Przenosić Przemieszczać się Oczekiwać

Przestój Trzymać Odpoczywać Planować Kontrolować

Ch P N U Z R W

S Wp Tł Tb Pn

Pu Trz O Pl K

THERBLIGI

ASADY ROZWOJU MOTORYCZNEGO

Rozwój ruchowy od generalizacji do specjalizacji bodźca i reakcji:
„Aktywność zgeneralizowana poprzedza aktywność zlokalizowaną” - wyspecjalizowaną

Postęp w rozwoju ruchowym przebiega w dół osi cefalokaudalnej i wedle następstwa proksimo-dystalnego.
Nowe kategorie czynność ruchowej pojawiają się tym później im dalej od mózgu.

Rozwój od ruchów symetrycznych przez asymetryczne do zlateralizowanych.
Asymetria czynności utrudniona przez zjawisko transferu bilateralnego pobudzeń.

Rozwój od ruchów cyklicznych do acyklicznych.
Ruchy acykliczne wymagają hamowania, a zdolność do hamowania pobudzeń rozwija się wolno ...

Zmiana modalności dominującej w sprzęŜeniu sensomotorycznym
- od proprio - i tango- do tele- archaicznych i tele- nowoczesnych .. ; od bodźców pierwszoukładowych do
bodźców drugoukładowych. (I i II układ sygnalizacyjny wg Pawłowa)

Od eksterioryzacji (jawności ruchów) do interioryzacji (niejawności) i intelektualizacji
(np. czytanie, budowanie modeli myślowych)

Nowe stereotypy ruchowe kształtowane metodą prób i błędów w cyklu:
... asocjacja - stabilizacja - dysocjacja - reasocjacja - ...
na początku łańcucha uczenia nowych ruchów podstawowe odruchy wrodzone

(M.Demel, A. Skład: Teoria wychowania fizycznego ... str 114-115.)

EGUŁY BIOMECHANICZNE

ICHAUERA

Pozycja ciała

•

Łokcie trzymać nisko

•

Redukować do minimum moment zginający kręgosłup (nie pochylać się i nie wyginąć, szczególnie
pod obciąŜeniem)

•

Uwzględnić roznice anatomiczne i moŜliwości energetyczne/wysiłkowe związane z płcią

•

Optymalizować konfiguracje pomiędzy poszczególnymi segmentami ciała (przyjmować naturalne,
niewymuszone pozycje – brak napięcia mięśni i bólu po długotrwałym utrzymywaniu postawy)

•

Unikać obserwacji pola pracy poza strefą wygodnego widzenia (maksymalny kąt bryłowy = 60 sr

??- PŁ, niewymagalne skręcanie, pochylanie głowy ani zwracanie spojrzenia)

Relacje i oddziaływani między człowiekiem a urządzeniami technicznymi

•

Nie utrudniać krąŜenia krwi poprzez długotrwały ucisk lub nacisk na mięśnie i naczynia krwionośne
(ucisk naroŜy, zaciśnięcie chwytu etc)

•

Unikać wibracji zwłaszcza w zakresach rezonansowych (kilka Hz – kilkadziesiąt Hz, subiektywnie
odczuwalna, jako drŜenie wewnątrz)

•

Stosować siedzisko umoŜliwiające indywidualne dopasowanie do uŜytkownika

•

Trzymać rękę prosto podczas skrętów przedramienia i ramienia

•

Unikać skupionych nacisków na kości i tkankę łączną (np. klęczenie)

Relacje związane z ruchami ciała

•

Stosować krótkie ruchy sięgania (odpowiednio rozmieszczać przedmioty pracy) i unikąć sięgania
dalej niŜ 40 cm w przód.

•

wykorzystywać naturalne sposoby ruchów, bez wymuszeń

•

Unikać ruchów po liniach prostych

•

Stosować tylko dobrze zaprojektowane i wykonane robocze (o właściwym rozmiarze i miękkości) o raz
właściwie ukształtowane narzędzia odpowiednie do zadania (bez partactwa i prowizorki)

•

Projektować proces pracy tak aby mięśnie były obciąŜone symetrycznie.

Czynniki monotonii pracy (wg Górskiej zmor.)

•

Mały zakres obserwacji, odbioru bodźców

•

Jedynie okazjonalna potrzeba/moŜliwość zmiany pozycji

•

Jednostajność i rytmiczność bodźców

•

Ograniczone moŜliwości poruszania

•

Subiektywne wraŜenia ciepła, gorąca

•

Łatwość czynności roboczej

•

Konieczność utrzymania uwagi (niemoŜność odwrócenia uwagi od procesu)

ONSTYTUCJA SOMATYCZNA CZŁOWIEKA A ZDOLNOŚĆ DO PRACY

ONSTYTUCJA TO INACZEJ SPOSÓB BUDOWY CIAŁA

...

I DUSZY

...

LUB TYP CZŁOWIEKA

ALBO INACZEJ SOMATOTYP

Na konstytucję (somatotyp) składa się:

•

zespół cech fizycznych, funkcjonalnych, behawioralnych i psychicznych

•

w tym reaktywność organizmu

•

zdeterminowany genetycznie

•

modyfikowany w trakcie ontogenezy

•

kształtowany pod wpływem czynników środowiska

•

wynik interakcji genotypu i środowiska

Konstytucyjne systemy typologiczne mają za podstawę o:

•

morfologię - wygląd: kształt i proporcje ciała

•

udział i stan poszczególnych typów tkanek w budowie ciała

•

nasilenie przemiany materii, dynamikę regulacji hormonalnej i nerwowej

•

stereotyp dynamiczny układy nerwowego - pobudliwość i cechy osobowości

•

odporność immunologiczną, cechy patologiczne i anomalie

A POCZĄTKU BYŁA TYPOLOGIA

IPOKRATESA

(IV

W PNE

)

OPARTA O CECHY BUDOWY

FIZYCZNEJ

•

typ suchotniczy

•

typ apoplektyczny

OTEM

YPOLOGIA CHARAKTEROLOGICZNA

ALENA I TYPOLOGIA REAKTYWNOŚCI

NERWOWEJ

I.P

AWŁOWA

•

typ choleryczny

typ pobudliwy

•

typ sangwiniczny

typ Ŝywy

•

typ flegmatyczny

typ spokojny

•

typ melancholiczny

typ słaby

YPOLOGIA KONSTYTUCJI PSYCHOSOMATYCZNEJ

E.K

RETSCHMERA Z

1921

(

SZKOŁA

NIEMIECKA

)

•

typ leptosomatyczny (skrajnie - asteniczny)

temperament schizotymiczny

•

typ atletyczny

temperament iksotymiczny - barykinetyczny (wiskozyjny)

•

typ pykniczny

temperament cyklotymiczny

•

typ dysplastyczny

Wartości wskaźników dla typów somatycznych wg Kretschmera

MęŜczyźni

Kobiety

leptosomatyk

atletyk

pyknik

leptosomatyk

atletyk

pyknik

Wsk. Rohrera (A)

<1,12

1,13-1,34

>1,35

<1,22

1,23-1,43

>1,44

Wsk. Rohrera (B)

1,26

1,51

1,61

1,27

14,8

15,3

(a-a)/(B-v)

100

21,6

23,3

22,6

21,6

23,2

22,2

(cir.th)/(B-v)

100

50,3

54,8

58,1

51,7

53,9

56,2

(ic-ic)/(B-v)

100

16,4

17,3

17,8

(cir.ic)/(B-v)

100

56,2

61,8

63,4

A - wg. M.Kowalewskiej; B - wg J.Mydlarskiego i K.Więzowskiego oraz dla kobiet wg A.Haleczki

YPOLOGIA KONSTYTUCYJNA

W.H.S

HELDONA

(1940)

Z MODYFIKACJAMI

R.W.P

ARNELA

B.H

EATHA I

L.C

ARTERA

Dokonana na podstawie:

•

wskaźnika endomorfii -otłuszczenia - suma grubość fałdu skórno-tłuszczowego
na ramieniu, pod łopatka i na brzuchu (takŜe przyśrodkowo na goleni),

•

wskaźnika mezomorfii - tęgości - z szerokości nasad dalszych kości ramienia i uda
oraz obwodów mięśniowych ramienia i łydki (po odjęciu grubości fałdu s.-t.)

•

wskaźnika ektomorfii - smukłości -

(B-v) /

√

MC

Somatotypy Sheldona z roku 1940 (na podstawie badania 4000 studentów amerykańskich)

•

typ endomorficzny

7:1:1

temperament wiscerotoniczny

•

typ mezomorficzny 1:7:1

(r = 0,80 !!)

temperament somatotoniczny

•

typ ektomorficzny

1:1:7

temperament cerebrotoniczny

Punkt centralny rozkładu somatotypów dla męŜczyzn - 444 dla kobiet 433

wiscerotonia - pogoda, towarzyskość, tolerancja, uprzejmość, pragnienie sympatii, stałość nastroju
somatotonia - energia, aktywność, odwaga fizyczna, chęć władzy, skłonność do ryzyka, niewraŜliwość
cerebrotonia - powściągliwość, wyostrzona uwaga, nadreaktywność, chwiejność,

gynadromorfia - upodobnienie somatotypu między płciami:

najczęściej u męŜczyzn - endomorfów i kobiet - mezomorfów

U endomorfów - wcześniejsze dojrzewanie,

częstsze: szpotawość, koślawość, płaskostopie
Ŝołądek typu hipertonicznego, większa wątroba, większa macica, mniejsze nadnercza,

U ektomorfów - późniejsze dojrzewanie,

częstsze: skoliozy, odstawanie łopatek, płaskostopie
zaznaczona płatowa budowa płuc, małe pojemność Ŝyciowa, Ŝołądek typu hipotonicznego

„Maratończycy są mali i szczupli. CięŜarowcy mają krótkie ręce i nogi” ... „Dobrze umięśniony, barczysty i
długonogi Dawid Michała Anioła nie miałby Ŝadnych szans w innych biegach niŜ sprint. Najodpowiedniejszą
konkurencją dla niego byłoby zapewne 400 m.”

Murzyni Watusi - średnio po 195 cm wzrostu z narodowym zamiłowaniem do skoków.
Masajowie są fenomenalnymi piechurami

Akademie wojskowe nie przyjmują endomorfów.
Wśród sportowców prawie nie ma endomorfów.
Wg J.M.Tannera, rekordziści to wyłącznie typy z ektomorficzno-mezomorficznej połowy trójkąta somatotypów.
Regułą jest mniej niŜ 4 punkty za endomorfię.
W Rzymie w 1964:
Miotacze kulą skupiają się wokół 4-6-2; chodziarze (50 km) - 2-4-4, ale nie nadaj się do kuli, młota, oszczepu;
Miotacze z reguły powyŜej 185 wzrostu. Skoczkowie powyŜej 183 wzrostu.

Morfologiczne przystosowanie do dyscyplin biegowych (średnie wartości):
Dystans

100

400

800-1500

5000-10000

maraton

chód

Wzrost

178

185

180

173

170

Masa

Wiek

26-27

W populacji nietrenujących beztłuszczowa masa ciała stanowi 85% dla męŜczyzn i 77% dla kobiet. W

populacji trenujących udział tłuszczów jest o połowę do dwóch trzecich mniejszy (5-18% i 6-20%).
Typowi siatkarze, koszykarze i miotacze: 200 cm, 100 kg, średniodystansowcy: 180-185 cm, 60-65 kg,
maratończycy: 170 cm i <60 kg.

Biorąc pod uwagę typologię konstytucyjną Kretschmera wśród lekkoatletów moŜna wyróŜnić grupy

uprawiające róŜne zespoły konkurencji:
zespół: 51-56% A + 33% L ... - biegacze średnio-, długodystansowi, płotkarze, trójskok,
zespół: 59-65% A + 17-25% L + 12-15% P. - sprint, 400 m., skok w dal i o tyczce,
zespół: 65-72% A + 21-25% P. ... - dyskobol - oszczepnik
zespół: 60-30% L + 25-60% A. ... - bokserzy wag lekkich i średnich
zespół: 3-20% A + 60-87% A ... - bokserzy wag lekkich i średnich
zespół: 77% A + 17% P. ... - gimnastycy
zespół: 15% A + 82% P. .... - kula, młot
zespół: 59% A + 38% P. .... - cięŜarowcy
zespół: 65% L + 28% P. ... - siatkarze

Charakterystykę zespołu ustalano obliczając kolejno: róŜnicę między wskaźnikami średnimi czystych

typów a wskaźnikami zespołów, kwadrat tej róŜnicy, sumę kwadratów róŜnic wobec standardów dla typów
Kretschmerowskich, odwrotność tej sumy, sumę odwrotności dla trzech typów Kretschmerowskich, procent jaki
stanowi odwrotność kwadratu względem uzyskanej sumy odwrotności,

Próbowano teŜ korelować inne cechy konstytucyjne ze specyficzna sprawnością ruchową i

wydolnością:

•

wyŜszą sprawność ruchową (w porównaniu z populacją ogólną Wielkopolski) cechowali studenci o grupie
krwi A i grupie Rh(d)+

•

wysokosprawni mają wśród linii papilarnych palców częściej łuki i pętle, zaś rzadziej wiry,

•

indywidualne typy wzorów bruzd wargowych (I - wyraźne, rzadkie, proste; II - gęstsze, zadarte,
rozdwajające się; III - liczne, rozgałęzione, płytkie; IV - siateczkowate) róŜnią się równieŜ ze stopniem
sprawności

•

proporcje wzajemne długości placów rąk i nóg takŜe wykazują zróŜnicowanie

Zbigniew Drozdowski: Antropologia sportowa. Monografie AWF w Poznaniu. PWN 1984

Wysmukłość kości małych zwierząt w porównaniu z masywnością kośćca zwierząt wielkich wynika z równania
obciąŜeń pola przekroju kośćca i związku masy z wymiarami liniowymi.

MC = k

S = k

skąd

F = MC

F / S = L

/ k

A więc zakładając, Ŝe wytrzymałość kości jest stała, przekrój kości rośnie proporcjonalnie do wymiarów
człowieka lub zwierzęcia.

Paradoksalnie jednak wysokość skoku nie zaleŜy od rozmiarów zwierzęcia, a tylko od stosunku siły mięśni nóg
do cięŜaru ciała.

skoku

= F

nóg

wybicia

skąd

skoku

= F

nóg

wybicia

/ (MC

śe zaś siła nóg proporcjonalna do pola przekroju mięśni, pole przekroju proporcjonalne do kwadratu wymiarów
liniowych, a wysokość wybicia wprost proporcjonalna do wymiarów liniowych, wysokość skoku nie zaleŜy od
rozmiaru ciała.

nóg

= k

i h

wybicia

= L

stąd

skoku

= L

L / L

= 1 (!)

Co potwierdza, Ŝe, Ŝe wysokość skoku nie jest zaleŜna od wysokości ciała. Słoń podskakuje więc, w pewnym
sensie „tak samo wysoko” jak mysz albo pchła.

Skoro zaś siła mięśni proporcjonalna jest do kwadratu, a cięŜar ciała do sześcianu wymiarów to małe zwierzęta
mają lepszy wskaźnik nośności (udźwigu) niŜ duŜe. Mrówka dźwiga wielokrotność cięŜaru swego ciała, my zaś
mamy kłopot z częścią cięŜaru własnego.

Z faktu, Ŝe okres wahania wahadła matematycznego

(T)

rośnie z jego długością

(L)

równieŜ wynikają

konsekwencje dla biologii i rozwoju.

T = 2

√

(L/g)

W rzeczywistym wahadle fizycznym okres zaleŜy od pierwiastka z iloczynu ramienia

(L)

, masy

(m)

przyspieszenia ziemskiego

(g),

podzielonego przez moment bezwładności

(I)

pomnoŜony przez przyspieszenie

kątowe

(

)

. Zatem we wzorze w miejsce

(L / g)

naleŜy podstawić:

(m g L) / (I

)

Stąd, im dłuŜsza i cięŜsza kończyna, tym wolniej da się nią machać - tym wolniejsze, acz dłuŜsze, są pojedyncze
kroki. Odchudzając długie nogi (koń. sarna) moŜna jednak przystosować je do szybszego tempa ruchu. Stąd teŜ
dzieci, myszy i drobne ptaki szybko drobią, a stateczne matrony, mistrzowie sumo i słonie wolno i dostojnie
kroczą. RównieŜ, krótsze nogi kobiet powodują, Ŝe stawiają one kroki nie tylko krótsze ale i w większym tempie
- z większą częstością niŜ męŜczyźni. W biegu kończynę trzeba zaś naprzemian to skracać to wydłuŜać, aby jej
moment bezwładności był dostosowany do szybkości ruchu.

RóŜnice w czynnościach nerwowych między płciami i ich podłoŜe

KOBIETY

MĘśCZYŹNI

•

większa zdolność magazynowania informacji
nieistotnych i przypadkowych

•

mniej wyraźny podział funkcji między prawą i lewą
półkulą - obie biorą udział w czynnościach
werbalnych i wizualnych

•

skupienie ośrodków językowych (gramatyka,
ortografia, fonetyka) z przodu lewej półkuli -
większe zdolności językowe, szybciej i łatwiej uczą
się czytać (takŜe z powodu większych zdolności
słuchowych)

•

lepiej rozwiązują testy słowne, preferują
komunikację werbalną

•

gorsza orientacja przestrzenna z powodu większego
rozproszenia ośrodków

•

lepsza intuicja - wskutek lepszej komunikacji
między ośrodkami werbalnymi i wzrokowymi -
proporcjonalnie większe ciało modzelowate

•

łatwość w wyraŜaniu uczuć - lepsze połączenie
między ośrodkami emocji w prawej i lewej półkuli
oraz ośrodkami mowy; stąd większa trudność w
oddzieleniu emocji od rozumowania

•

w dzieciństwie preferują zabawy oparte na
relacjach międzyludzkich

•

w szkole uczą się w oparciu o technikę: "ja mówię
- ty słuchasz"

•

u nastolatek zmniejsza się znaczenie osiągnięć
szkolnych i motywacja do nich

•

preferują zawody, wiąŜące się z interakcjami
międzyludzkimi

•

silniejsze wahania i zmiany nastroju w cyklu
miesiączkowym pod wpływem hormonów

Estrogeny

- zwiększają aktywność neuronów co

prowadzi do większego oŜywienia i wydolności
umysłowej oraz wraŜliwości zmysłowej w fazie
folikularnej cyklu miesiączkowego

Progesteron

- zmniejsza przepływ krwi w mózgu i

metabolizm neuronów co powoduje większą
ospałość i męczliwość, obniŜa libido i stabilizuje
emocjonalnie w fazie lutealnej cyklu miesięcznego
Zespół napięcia przedmiesiączkowego objawiający
się zwykle "huśtawką nastrojów" wywołany jest
spadkiem stęŜenia estrogenów i progesteronu

•

pamiętają informacje gdy są powiązane ze sobą

•

mózg bardziej wyspecjalizowany:
Prawa półkula - umiejętności przestrzenne
Lewa półkula - umiejętności językowe

•

rozproszenie ośrodków odpowiedzialnych za
gramatykę, ortografię i fonetykę z przodu i z tyłu
lewej półkuli - gorsze zdolności językowe, większe
trudności z gramatyką i ortografią, częstsze
dysleksje

•

lepiej radzą sobie w testach wymagających
umiejętności wzrokowo-przestrzennych

•

lepsza orientacja przestrzenna dzięki bardziej
wyodrębnionemu obszarowi w mózgu

•

słabsza intuicja wskutek gorszego łączenia inf.
wzrokowych i werbalnych (?)

•

trudność w wyraŜaniu uczuć z powodu
ograniczonego przepływu informacji między
ośrodkami emocji w prawej półkuli do ośrodków
werbalnych w lewej półkuli, większa zdolność do
"chłodnej", rzeczowej analizy sytuacji

•

preferują zabawy związane ze światem
przedmiotów i jego przekształcaniem

•

preferują samodzielne dociekania i rozwiązywanie
zadań

•

z wiekiem rośnie znaczenie osiągnięć szkolnych i
motywacja do nich

•

preferują zawody, w których dominują czynności
mechaniczne lub działalność teoretyczna

•

brak cyklicznych zmian emocjonalnych, ogólnie
słabsza emocjonalność w porównaniu z kobietami,
a jej rysem charakterystycznym jest agresywność
uwarunkowana działaniem

testosteronu

na męski

mózg, zwłaszcza w okresie dojrzewania. Z tego
wynika silna tendencja do rywalizacji, dominacji i
rozwiązań siłowych, a takŜe zachowań
przestępczych. Testosteron potęguje umiejętności
wzrokowo przestrzenne, pobudza mózg, ułatwia
koncentrację i zwiększa jego odporność na
zmęczenie i znuŜenie.

[na podst. ksiąŜki A. Moir, D. Jessel - Płeć mózgu, PIW 1993]