1

Szkoła Policji w Katowicach

Służba Prewencyjna

Przyczyny zachowań przestępczych

oraz zjawisk patologicznych

w świetle teorii socjologicznych

Opracowanie:

kom. mgr Zbigniew Ziomka

Zakład Służby Prewencyjnej

S

Z

K

O

ŁA POL

IC

J

I

W

W

y

y

d

d

a

a

w

w

n

n

i

i

c

c

t

t

w

w

o

o

S

S

z

z

k

k

o

o

ł

ł

y

y

P

P

o

o

l

l

i

i

c

c

j

j

i

i

w

w

K

K

a

a

t

t

o

o

w

w

i

i

c

c

a

a

c

c

h

h

2

2

0

0

0

0

8

8

2



Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2008

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez
pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

5

Rozdział I

Przestępczość, rys historyczny, podstawowe pojęcia

7

1.1. Rys historyczny przestępczości i przestępstwa

7

1.2. Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle różnych

dyscyplin naukowych

9

1.3. Wybrane pojęcia i źródła informacji o przestępstwie i przestępczości

12

Rozdział II
Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych
w ujęciu teorii socjologicznych

18

2.1. Podstawowe pojęcia

18

2.2.Teoria anomii Roberta Mertona

20

2.3. Teoria zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda

22

2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego

24

2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy

25

2.6. Koncepcja kultury warstw niższych Waltera Millera

26

Bibliografia

29

4

5

WPROWADZENIE

Od 1989 roku w Polsce rozpoczęły się istotne zmiany społeczno-ustrojowe oraz

gospodarcze. Zmiany te oprócz rozwoju wolności i demokracji przyczyniły się do

powstania nowych, dotychczas nieznanych lub występujących bardzo sporadycznie

negatywnych zjawisk społecznych, w tym zjawisk patologicznych. Nasileniu uległy

również negatywne zjawiska społeczne, występujące dotychczas, choć w znacznie

mniejszej skali. Są to między innymi alkoholizm, prostytucja, bezrobocie,

bezdomność, narkomania, czy też przestępczość.

Policja ustawowo zobowiązana do rozpoznawania, ujawniania i ścigania

sprawców nie zawsze może w sposób właściwy ocenić skalę przestępczości.

Na podstawie statystyk policyjnych można mówić jedynie o tak zwanej przestępczości

stwierdzonej. Problemem staje się określenie rzeczywistej skali zjawiska, ponieważ

wiele spraw nigdy nie wychodzi na jaw, pozostając w zaciszach domostw, rodzin oraz

różnych grup społecznych. Znaczna część kategorii przestępstw ma swoje podłoże

w lokalnych społecznościach, o których Policja niewiele wie. Przestępczość rodzi się

poza zasięgiem Policji, która ma jedynie styczność z jej skutkami.

Nieznajomość wśród policjantów przyczyn zachowań patologicznych w tym

przestępczych, a co za tym idzie możliwości podjęcia odpowiednich i skutecznych

działań zapobiegających, spowodował gwałtowny wzrost przestępczości oraz innych

negatywnych zjawisk społecznych. Wpływa to nie tylko na stan bezpieczeństwa lecz

także na znaczne obniżenie się poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie

polskim.

Niniejsze opracowanie będące próbą wyjaśnienia przyczyn powstawania

przestępczości oraz mechanizmów powodujących to, że niektórzy ludzie naruszając

normy prawne wchodzą na drogę przestępstwa, może być wykorzystane przez

policjantów odbywających szkolenie zawodowe podstawowe jak też policjantów

kursów i szkoleń doskonalących.

6

7

ROZDZIAŁ I

PRZESTĘPCZOŚĆ, RYS HISTORYCZNY, PODSTAWOWE POJĘCIA

1.1.

Rys historyczny przestępczości i przestępstwa

Przestępczość towarzyszyła człowiekowi od dawien dawna. Pierwsze wzmianki

na jej temat możemy spotkać już w mitologii greckiej. Uważano wówczas, że

wszystkie wypadki losowe określane są przez bogów. Pierwsze kryminologiczne

poglądy między innymi Homera, Platona czy Arystotelesa wskazują, że

w ówczesnych czasach zbrodnię pojmowano jako „chorobę duszy”, na którą

lekarstwem miał być przemyślany system kar. W starożytności zrodziły się też

przednaukowe przesłanki socjologiczne, w myśl których zło moralne lub wykolejenie

społeczne miało swe źródło w niewiedzy i ciężkich warunkach.

W średniowieczu poglądy i opinie przesycone były wpływem kościoła,

a podstawowym rodzajem kary była śmierć. Przestępca w owym czasie przedstawiany

był jako wysłannik diabła na ziemi, a prawodawcy ustalali takie formy uśmiercania,

które satysfakcjonowały władze. Ówczesne prawodawstwo nakazywało tępić

bezrobotnych, włóczęgów i żebraków. Najdawniejsze źródła myślicieli starożytnej

Grecji, Rzymu czy też Średniowiecza, wskazują na wspólne cechy dawnych poglądów

dotyczących czynów przestępczych.

Jedną ze wspólnych cech było powszechne odwoływanie się do autorytetów

boskich i wolnej woli człowieka, w związku z czym czyn przestępczy postrzegany był

jako naruszenie przykazań religijnych i praw stanowionych przez państwo, z wolnej

a występnej woli człowieka.

Drugą wspólną cechą starożytnych i średniowiecznych poglądów, było

rozróżnianie zachowań ludzi według ich przynależności klasowej. Przykładem tego

jest rok 1494 kiedy to dwóch mnichów z Nurembergu opisało typy czarownic i dało

ich charakterystyki. W swej rozprawie mnisi szczegółowo przedstawili techniki

i procedury przesłuchań, tortur i egzekucji

1

.

1

K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) Labirynty współczesnego społeczeństwa,

Katowice 1998, s. 129.

8

W okresie Odrodzenia i Oświecenia w związku z rozwojem nauk społecznych

i przyrodniczych, a także rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych pojawiły się

liczne próby uzasadnienia czynników wpływających na zachowania się ludzi. Jednym

z bardziej zasłużonych w tej dziedzinie był Cesare Beccaria, który w swym dziele

O przestępstwach i karach zdecydowanie wystąpił przeciwko karom, głosząc

jednocześnie zasadę zwalczania przyczyn przestępczości. Podkreślał w nim, że kary

nie powinny być aktem odwetu, lecz ich zadaniem powinna być „naprawa”

przestępcy.

Cesare Lombroso uważany jest przez wielu autorów za „ojca kryminologii”,

ponieważ głosił teorie łączące zachowanie przestępcze z fizjonomicznymi cechami

przestępców. Były to najwcześniejsze, systematyczne próby wyjaśnienia przestępstwa

w kategoriach innych, niż tylko moralne czy społeczne

2

.

Według niego „typ przestępczy” jednostki określić można było na podstawie

istnienia sześciu cech anormalnych w budowie ciała (zwłaszcza głowy).

Najważniejszym czynnikiem uruchamiającym skłonności przestępcze według C.

Lombroso była wrodzona, niezależna od woli natura. Czynnikami drugorzędnymi

były: rasa, klimat, pochodzenie, alkoholizm czy też gwałtowna dążność do bogactw.

Wyróżnił 4 typy przestępców:

-

przestępcy z urodzenia,

-

przestępcy nałogowi,

-

przestępcy z namiętności,

-

przestępcy przypadkowi.

Konflikty zbrojne (w szczególności druga wojna światowa) pokazały, jak

wyraźny jest ich wpływ na przestępczość. W okresach wojen oraz bezpośrednio po ich

zakończeniu następują zjawiska nasilania się przestępczości, wzrostu agresji wobec

osób i wartości chronionych, a także zjawiska lekceważenia i braku poszanowania

norm moralnych i prawnych

3

.

2

Tamże, s.129.

3

B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2000, s. 8.

9

Po drugiej wojnie światowej nie tylko nastąpił gwałtowny wzrost

przestępczości, lecz zaczęła ona przybierać coraz bardziej skomplikowane formy,

dlatego walka z nią w szczególności poprzez zapobieganie, stała się jednym

z podstawowych zadań państwa, poszczególnych społeczeństw oraz instytucji

i organizacji społecznych odpowiedzialnych za stan bezpieczeństwa w państwie,

regionie czy mieście.

Zmiany społeczno-ekonomiczne rozpoczęte w Polsce w 1989 roku przyczyniły

się do rozwoju negatywnych zjawisk społecznych, co spowodowało gwałtowny wzrost

przestępczości oraz pogorszenie się stanu bezpieczeństwa. Sytuacja taka wpłynęła

zarazem na znaczne obniżenie poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie

polskim.

Okres transformacji to także wyzwanie dla badaczy rzeczywistości społecznej,

w tym także zjawisk przestępczości i patologii społecznej. Jest to okres, kiedy nauka

może i powinna włączyć się w nurt zwalczania i przeciwdziałania przestępczości

w Polsce

4

.

1.2.

Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle różnych

dyscyplin naukowych

Naukami, które zajmują się badaniem związku między przestępstwem

i przestępczością a społeczeństwem i zachodzącymi w nim procesami, są w obecnym

czasie między innymi:

Kryminologia - nauka o przestępczości jako zjawisku społecznym, której definicję

zaproponował Brunon Hołyst.

Według niego „kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy,

o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach

4

K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 161.

10

patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu

sprawiedliwości karnej

5

.

Kryminologia

wykorzystuje

do

swoich

celów

metody

badawcze

wypracowywane przez inne nauki i wskazuje na to, że czynnikami kryminogennymi są

wszelkie świadome zachowania się człowieka, związane z zespołami elementów

determinujących te zachowania. Czynnikami tymi są:

-

Czynniki somatyczne;

-

Czynniki środowiskowe;

-

Czynniki sytuacyjne;

-

Czynniki psychiczne.

Brunon Hołyst nazywa je czynnikami endogennymi czyli tkwiącymi w samym

człowieku, oraz egzogennymi tkwiącymi w środowisku zewnętrznym jednostki.

Czynniki zewnętrzne mające wpływ na zachowania przestępcze, są przedmiotem

badań wielu współczesnych autorytetów, z których większość źródeł przestępstwa

i przestępczości poszukuje w społeczeństwie.

Kryminalistyka – nauka o technice i taktyce popełniania i wykrywania przestępstw,

wykrywania i ścigania sprawców tych przestępstw poprzez zabezpieczenie materiału

dowodowego dla wymiaru sprawiedliwości, oraz zapobiegania ich popełnianiu.

Najczęściej stosowana i wykorzystywana jest w praktycznej działalności organów

ś

cigania do realizowania czynności operacyjno-śledczych.

Wiktymologia kryminalna – zajmująca się rolą i udziałem ofiary w genezie

przestępstwa, której głównym celem i zadaniem jest budowa świadomości społecznej

w zakresie możliwych do wystąpienia zagrożeń, a także umiejętności ich unikania

i obrony przed tymi zagrożeniami.

Socjologia – nauka o społeczeństwie, wyjaśniająca i opisująca zjawiska i procesy

zachodzące w zbiorowościach ludzkich.

5

B. Hołyst, op.cit., s. 28.

11

Wyjaśnia przyczyny zachowań naruszających istotne normy społeczne i negatywnie

ocenianych przez społeczność przy pomocy różnych teorii zachowań dewiacyjnych.

Wskazuje na czynniki, procesy i środki pozwalające na dostosowanie się jednostek

i grup do życia społecznego. Wyjaśnia, jak mechanizmy kontroli społecznej sprawiają,

ż

e ludzie zachowują się zgodnie z ustalonymi normami, w sposób oczekiwany

i aprobowany przez społeczeństwo.

Polityka społeczna – nauka, której zasadniczym nurtem są kwestie społeczne

definiowane jako zaistnienie problemu nękającego duże grupy ludności, zagrażającego

szerszym zbiorowościom i powodującego deformacje w całym rozwoju społecznym

6

.

Czynnikami warunkującymi patologię życia codziennego na poziomie mikro –

i makrostukturalnym są między innymi ubóstwo, bezrobocie czy też bezdomność.

Czynniki te powiązane z kryminogennymi trybami życia takimi, jak alkoholizm,

narkomania, prostytucja czy też tak zwane „pasożytnictwo społeczne” sprzyjają

postawom nonkonformistycznym.

Psychologia – nauka badająca prawidłowości przebiegu procesów psychicznych

człowieka oraz ich związku z motywami i pobudkami podejmowania i realizacji

zamiarów przestępczych. Jest pomocna przy ustalaniu motywacji czynu

przestępczego.

Pedagogika – nauka mająca związek z rolą wychowania i socjalizacji w procesie

przygotowania do życia w społeczeństwie.

Badając postawy i cele wychowania – w tym moralnego, czyli środowiskowe

uwarunkowania edukacji i rozwoju człowieka, wskazuje na wpływ środowiska na

zachowanie, w tym zachowanie przestępcze.

Oprócz wyżej wymienionych, w walce z przestępczością znajdują zastosowanie

osiągnięcia innych nauk jak choćby demografii, statystyki, ekonomii czy też

medycyny. Spośród wielu dyscyplin naukowych wyodrębniły się szczegółowe,

6

M. Mitręga, Przedmiot i zakres polityki społecznej, (w:) Polityka społeczna, Katowice 1998, s. 7.

12

węższe, wyspecjalizowane działy, dokonujące pomiarów, badające przyczyny,

i pożądane kierunki działania jak choćby socjologia dewiacji.

1.3.

Wybrane pojęcia i źródła informacji o przestępstwie i przestępczości

Przed rozpoczęciem omawiania zjawiska przestępczości należy przytoczyć

i omówić pojęcie przestępstwa. W potocznym rozumieniu przestępstwem nazywać

będziemy złamanie normy prawnej.

Według encyklopedii popularnej PWN przestępstwo jest to: „zawinione

zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie

niebezpieczne”

7

.

Z art. 1 Ustawy Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz.U.1997, Nr 88,

poz. 553 z późn. zm.) wynika, że przestępstwem nazywać będziemy popełnienie czynu

zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia

8

.

Z przytoczonych wyżej definicji wynika, że aby sytuacja uznana została za

przestępstwo muszą być spełnione określone kryteria, następująco wyjaśniane przez

znawców przedmiotu.

1.

Przez czyn rozumiemy zewnętrzne zachowanie się człowieka (podmiotu), zależne

od jego woli, polegające na działaniu lub zaniechaniu działania.

Działanie będzie więc złamaniem norm zakazowych, natomiast zaniechanie

działania złamaniem norm nakazowych.

2.

Wina w zachowaniu się człowieka (podmiotu), określa jego psychiczny stosunek

do naruszania norm.

W przypadku przestępstwa w grę wchodzi zarówno wina umyślna, gdy jednostka

ś

wiadomie popełnia czyn zabroniony, jak też nieumyślność występująca w formie

ś

wiadomej i nieświadomej.

3.

Czyn człowieka jest przestępstwem wtedy, gdy doprowadza do złamania normy,

której naruszenie obwarowane jest sankcjami określonymi w ustawie. Jeśli

7

Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982, s. 636.

8

Kodeks Karny, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006.

13

naruszenie normy nie ma usankcjonowań ustawowych sytuacja taka z prawnego

punktu widzenia nie będzie przestępstwem.

4.

Bezprawność czynu oznacza, że musi być on niezgodny z obowiązującymi

przepisami prawa. Nie oznacza to wyłącznie sprzeczności z przepisami prawa

karnego. Całościowa analiza stanu faktycznego w zestawieniu z całym systemem

prawa może dopiero dać ostateczną ocenę, czy określony czyn jest bezprawny.

5.

Społeczna szkodliwość czynu w stopniu wyższym niż znikomy jest terminem

umownym, obejmującym zarówno rodzaj i charakter naruszonego dobra,

okoliczności popełnienia czynu, jak też motywacje zachowania się jednostki.

Ogólnie rzecz biorąc czyn wtedy jest przestępstwem, gdy godzi w porządek

stosunków społecznych.

Powyższe

omówienie terminu przestępstwa dotyczy, jak wcześniej

wspomniano, naruszenia kodeksów prawnych, czyli norm sformalizowanych,

regulujących zachowania jednostek, działalność instytucji oraz ustalających zasady

funkcjonowania społeczeństwa.

Krzysztof Czekaj cytując wielu autorów dokonał podziału norm społecznych

z socjologicznego punktu widzenia na:

1.

Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj), normy moralne

w obronie godności, niezależności i prywatności, normy moralne służące potrzebie

zaufania (np. nie kłam, nie kradnij), normy moralne strzegące sprawiedliwości,

normy moralne wobec konfliktów społecznych;

2.

Normy obyczajowe czyli umowne sposoby postępowania, które nie są

definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki jak i społeczeństwa;

3.

Normy nakazowe określające jak ludzie powinni oraz nie powinni zachowywać

się w określonej sytuacji społecznej;

4.

Normy zwyczajowe jako najrozleglejsze spośród wszystkich wymienionych

kategorii, dające najwięcej możliwości wyboru społecznie akceptowanych form

zachowań

9

.

9

K. Czekaj, Od wartości i norm społecznych do kontrkultury, (w:) op.cit., s. 24-25.

14

Zatem prawo lub prawa, w myśl których złamanie normy jest przestępstwem są to

zbiory norm społecznych, które uległy instytucjonalizacji poprzez system sankcji,

przestrzeganie których zabezpieczone jest środkami przymusu państwowego.

Ważnym pojęciem nierozerwalnie związanym z normami, w tym także

z przestępstwem jest pojęcie sankcji. Sankcje w języku potocznym rozumiane są jako

kary. Z socjologicznego punktu widzenia jest to pojęcie bardziej złożone, oznaczające

reakcję grupy, otoczenia wobec zachowań jednostek.

Według Jana Szczepańskiego sankcje „są to reakcje grupy na zachowania się

członków w sytuacjach społecznie ważnych”

10

. Skoro sankcje są reakcją na

zachowania się, nie mogą odnosić się jedynie do potocznego ich rozumienia jako

systemu kar. W sytuacjach, gdy zachowania członków grupy są konformistyczne,

będziemy mieć do czynienia z nagrodami, pochwałami itp. czyli z sankcjami

pozytywnymi.

Dlatego sankcje możemy podzielić na:

- sankcje pozytywne (nagrody);

- sankcje negatywne (kary).

Oba systemy sankcji można jeszcze zróżnicować, dzieląc je na formalne i nieformalne.

Sankcją o charakterze formalnym może być oficjalna pochwała włączona do akt

osobowych (pozytywna), lub nagana (negatywna).

Sankcje o charakterze nieformalnym mogą przybierać bardzo różnorodny charakter,

choćby uśmiech, czy ustna pochwała (pozytywne), oraz lekceważenie, pogarda

(negatywne).

Po krótkim omówieniu pojęć przestępstwa, norm i sankcji pora omówić pojęcie

przestępczości, oraz podstawowe źródła informacji o tym negatywnym zjawisku

społecznym.

10

Tamże, s. 30.

15

Brunon Hołyst przez przestępczość rozumie „zbór czynów zabronionych

przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze

danej jednostki terytorialnej w danym czasie”

11

.

Podstawowymi źródłami danych o rozmiarach przestępczości są statystyki jako

systemy sprawozdawczości.

1.

Statystyka policyjna – to systemy KSIP oraz TEMIDA, które pokazują nam jaki

jest rozmiar przestępczości ujawnionej i stwierdzonej. Inaczej mówiąc oznacza

ona ogół czynów (przestępstw), o których informację uzyskały organy ścigania,

na jej podstawie wszczęły postępowanie przygotowawcze oraz potwierdziły

popełnienie przestępstwa w toku prowadzonych dochodzeń lub śledztw. Celem

systemu policyjnej informacji kryminalnej jest między innymi obserwacja

zjawiska przestępczości i środowisk przestępczych oraz dostarczanie różnych

danych niezbędnych w zapobieganiu, planowaniu czy też podejmowaniu decyzji.

2.

Statystyka prokuratorska – to sprawozdawczość z działalności prokuratury

z zakresu ewidencji spraw oraz czynności procesowych.

3.

Statystyka sądowa pokazuje nam jaki jest rozmiar przestępczości osądzonej co

znaczy, że popełnienie przestępstwa zostało potwierdzone w wyniku

postępowania sądowego.

4.

Statystyka więzienna informuje nas o liczbie osób tymczasowo aresztowanych,

odbywających karę pozbawienia wolności oraz o innych danych dotyczących

funkcjonowania i działalności więziennictwa.

Wszystkie wymienione wyżej statystyki nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistych

rozmiarów przestępczości, bowiem przestępstwa rzeczywiście dokonane określa się

mianem „czarnej liczby”. Społeczeństwo na co dzień informowane jest

o przestępczości tzw. „pospolitej” skierowanej przeciwko osobie (życiu i zdrowiu) lub

mieniu (własności). Są to informacje niepełne, ponieważ znaczna część czynów

będących przestępstwami nigdy nie wychodzi na „światło dzienne”.

11

B. Hołyst, op. cit., s. 51.

16

Z socjologicznego punktu widzenia właściwym do oceny skali zagrożeń, oraz

stanu bezpieczeństwa winno być społeczeństwo, poprzez poziom poczucia

bezpieczeństwa w kraju, mieście czy też dzielnicy.

Przemiany społeczno-ustrojowe zainicjowane w Polsce w 1989 roku

spowodowały gwałtowny wzrost przestępczości, co przyczyniło się do obniżenia

poziomu poczucia bezpieczeństwa mieszkańców naszego kraju. Zaczęły powstawać

i rozwijać się nowe kategorie przestępstw dotychczas mało znane lub nieznane.

Realnymi stały się pojęcia „mafia”, haracz za „ochronę” lub „opiekę”, „pranie

brudnych pieniędzy” czy też „przestępczość zorganizowana”. Zagrożeniem stało się

kumulowanie kapitału w rękach zorganizowanych grup przestępczych, które inwestują

go w legalne interesy.

Przykładami niskiego poczucia bezpieczeństwa są organizowane tak zwane

„czarne marsze” lub „marsze milczenia”, będące protestem przeciwko przemocy, oraz

wyrazem dezaprobaty dla ciągle obniżającego się jego poziomu.

W ciągu ostatnich lat przestępczość jako zjawisko społeczne przybierające

formy zorganizowane, zaczyna zagrażać istniejącemu porządkowi publicznemu. Ze

względu na skalę zjawiska poziom poczucia bezpieczeństwa obywateli spada. Dotyczy

to zarówno kraju i województwa, jak też poszczególnych aglomeracji miejskich.

Statystyki policyjno-sądowe nie odzwierciedlają w pełni skali zjawiska, ponieważ

przestępczość rzeczywista nie jest znana, stanowiąc jak wcześniej wspomniano tak

zwaną „czarną liczbę”.

Artykuły na pierwszych stronach gazet, liczne audycje i programy telewizyjne

w świadomości odbiorców potęgują skalę zagrożeń, wpływając na dalsze obniżanie

i tak niskiego poziomu poczucia bezpieczeństwa.

Przyczyną wzrostu przestępczości po 1990 roku były rozbudzone i nie do końca

spełnione nadzieje na lepsze życie, pojawiły bądź nasiliły się takie negatywne

zjawiska społeczne, jak bezrobocie, narkomania, migracje, prostytucja czy też

ubóstwo.

Największa przestępczość ma miejsce w dużych aglomeracjach miejskich,

gdzie panuje anonimowość, wzrasta bezrobocie, gdzie rodzina przestaje być grupą

społeczną oddziaływującą pozytywnie na swoich członków.

17

Przykładem negatywnego wpływu migracji na dynamikę przestępczości

w Polsce jest sytuacja jaka powstała po 1989 roku. Od tego czasu odnotowuje się

wzrost ilości przestępstw popełnianych przez obcokrajowców (Ukraińców, Ormian,

Rumunów), co ma związek z napływem do Polski biednej ludności spoza granicy.

Coraz częściej w środkach masowego przekazu pojawiają się informacje

o zabójstwach, eksplozjach ładunków wybuchowych oraz innych zdarzeniach

związanych z porachunkami zorganizowanych grup przestępczych.

Konieczna zatem i oczywista staje się potrzeba ciągłej analizy tego zjawiska, co

pozwoli lepiej i pełniej poznać specyfikę zagrożeń, określić poziom poczucia

bezpieczeństwa mieszkańców, oraz wypracować skuteczne formy przeciwdziałania

przestępczości.

18

ROZDZIAŁ II

PRZYCZYNY ZACHOWAŃ PRZESTĘPCZYCH ORAZ ZJAWISK

PATOLOGICZNYCH W UJĘCIU TEORII SOCJOLOGICZNYCH

2.1. Podstawowe pojęcia

Pierwsze badania i zainteresowania socjologiczne nad wymienioną

problematyką rozpoczął Emil Durkheim publikując w 1897 roku swoją pracę

o samobójstwie. W niej to oprócz wyjaśnienia zasad tworzenia i trwania

społeczeństwa, wskazywał na negatywną i pozytywną rolę, jaką w tych procesach

odgrywa przestępczość. Według E. Durkheima bez zjawiska przestępczości nie byłyby

możliwe zmiany społeczne, jak też rozwój społeczeństwa. Przestępczość jego zdaniem

integruje społeczeństwo, umacnia więzi i relacje społeczne, wzmacnia skuteczność

oddziaływania systemu kontroli społecznej

12

.

Obecnie coraz częściej źródeł wszelkich negatywnych zjawisk poszukuje się

w szeroko pojętych układach społecznych, wykorzystując wypracowane teorie

socjologiczne. Przed przystąpieniem do omówienia wybranych (spośród wielu)

społecznych teorii zachowań dewiacyjnych czy przestępczych, należy przytoczyć

niektóre pojęcia mające z nimi związek.

Pojęcie anomia do socjologii wprowadził Emil Durkheim. Według niego jest

to stan związany z gwałtownymi zmianami społecznymi polegający na tym, że ludzie

tracą orientację co do obowiązujących norm zachowania. W społeczeństwie powstaje

poczucie niezwiązania z istniejącymi normami, co w konsekwencji prowadzi do

zakłócenia i osłabienia sfery kontroli społecznej oraz ujawnienia się u ludzi tendencji

antyspołecznych. Ujawniające się tendencje egoistyczne tkwiące w człowieku

prowadzą do wzrostu zachowań dewiacyjnych, w tym przestępczości.

Andrzej Siemaszko cytując Roberta Mertona twierdzi, że „anomia pojmowana

jest jako załamanie zdarzające się w sferze kulturowej, występujące zwłaszcza

wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi,

12

K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 131.

19

a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie

z tymi normami”

13

.

Cele kulturowe są to „rzeczy warte zabiegów”, pozwalające na odniesienie

sukcesu. Jest to więc swego rodzaju wspinanie się na kolejne szczeble drabiny

społecznej poprzez osiągnięcia materialne, sportowe, naukowe czy też towarzyskie.

Zinstytucjonalizowane środki służące do osiągnięcia kulturowo określonych celów

wskazują dopuszczalne sposoby postępowania w drodze do ich realizacji. W ujęciu

R. Mertona anomia i związany z nią wzrost dewiacji powodowany jest zbyt dużym

kulturowym naciskiem na cele, bez dostatecznego nacisku na środki normatywne,

dopuszczalne do ich osiągnięcia.

Dewiacja najogólniej rzecz biorąc, jest zachowaniem niezgodnym z normami

społecznymi, bądź oczekiwaniami członków danego społeczeństwa. Dotyczy ona

zarówno postępu jak też regresu. E. Durkheim w dewiantach widział źródło siły

społeczeństwa, bowiem poprzez odrzucanie określonych elementów kultury, dewianci

przyczyniają się do rozwoju społecznego i postępu. Dewiacja jest czymś, co pozwala

grupie zachować tożsamość, wzmocnić jej spójność oraz bezpośrednio integrować

społeczeństwo. Jako rezultat łamania reguł stanowionych przez grupę społeczną,

dewiacja jest zachowaniem, nazwanym tak przez ludzi.

Dewiację możemy określać jako pozytywną lub negatywną. Dewiacja

pozytywna jest więc zachowaniem niezgodnym z normami i oczekiwaniami

społecznymi, lecz nie szkodzi innym, a wręcz przeciwnie często im pomaga.

Dewiacja negatywna jest zachowaniem niezgodnym z normami społecznymi nie

niosącym z sobą żadnych wartości a przynoszącym szkody.

Dewiacja społeczna jest pojęciem względnym, ponieważ to czy zachowanie jest

dewiacyjnym zależy od norm i przekonań ludzi. To co w jednym społeczeństwie czy

ś

rodowisku jest dewiacją, w innym jest zachowaniem wręcz pożądanym.

Najczęściej analizuje się zjawiska dewiacji negatywnej, które mogą stać się

zjawiskami patologicznymi wtedy, gdy zaczynają zagrażać istniejącemu porządkowi

publicznemu. Nie ma zbiorowości gdzie nie byłoby zjawisk dewiacyjnych, lecz nie są

13

A. Siemaszko, Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993, s. 60.

20

one zjawiskami patologicznymi dopóki można je zdefiniować, określić i nad nimi

zapanować.

Termin „patologia społeczna” powstał w końcu XIX wieku jako określenie

działań ludzkich przeciwstawnych wiejskim i małomiasteczkowym ideałom

stabilizacji, własności, oszczędności, pracowitości, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej

oraz dyscypliny woli.

Obecnie zjawiska patologii społecznej definiuje się jako destruktywne

i autodestruktywne zachowania ludzi, grup społecznych lub całych społeczeństw.

Jacek Wódz pojęcie patologii społecznej zdefiniował w następujący sposób:

„za zjawiska społecznie patologiczne w konkretnej społeczności znajdującej się

w okresie zmiany społecznej będziemy uważać:

te zjawiska społeczne, które są niezgodne z wzorami zachowań (czy postaw)

zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności;

te zjawiska społeczne, które występują w zwiększającym się (większym niż

w stanie przed zmianą lub w poprzednim etapie zmiany) nasileniu ilościowym;

te zjawiska, które są dysfunkcjonalne, mają wyraźnie zakłócający wpływ

na poszczególne, istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian

społecznych (jej celów), a więc np. na tworzeniu się nowych struktur społecznych

w okresie zmiany społecznej. Według naszego założenia wszystkie te cechy (choć

w różnym stopniu) muszą wystąpić w zjawisku patologicznym”

14

.

2.2. Teoria anomii Roberta Mertona

W teorii anomii Roberta Mertona dewiacja jest wynikiem dezintegracji

między celami wyznaczonymi przez strukturę kulturową a środkami (sposobami)

osiągnięcia tych celów.

Struktura kulturowa określa, czego powinni pragnąć członkowie danego

społeczeństwa ze wskazaniem sposobu realizacji tych pragnień, natomiast struktura

społeczna determinuje faktyczne możliwości realizacji kulturowo wyznaczonych

celów przez poszczególne jednostki, które są różnie w niej ulokowane.

14

J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-Gdańsk 1973, s. 13.

21

Drabina

hierarchii

społecznej

różnicuje

możliwości

i

szanse

we

współzawodnictwie dając uprzywilejowanie tym, którzy usytuowani są na wyższych

jej szczeblach, zmniejszając szanse zrealizowania celów przez jednostki zajmujące

niższe szczeble owej drabiny.

Nadmierne eksponowanie konieczności i potrzeby zrealizowania kulturowo

wyznaczonych celów w porównaniu z naciskiem jaki dana kultura kładzie na

przestrzeganie norm regulujących zachowania przy ich osiąganiu, sprzyja

powstawaniu tendencji nonkonformistycznych, czyli sięganiu po nie aprobowane

ś

rodki.

W swej teorii wyróżnił on pięć typów adaptacji do sytuacji dysfunkcji

zachodzącej

między

społecznie

akceptowanymi

celami

i

wartościami,

a zinstytucjonalizowanymi środkami służącymi do ich realizacji. Są to: konformizm,

innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt.

Konformizm – polega na akceptacji zarówno celów kulturowych jak i środków

służących do ich osiągnięcia. Oznacza to, że jednostki chcą coś w życiu osiągnąć przy

pomocy środków zgodnych z prawem.

Innowacja – to chęć, dążenie do osiągnięcia celów kulturowych przy wykorzystaniu

wszelkich środków, często nieetycznych i zabronionych.

Rytualizm – to odrzucenie celów wyznaczonych przez kulturę (redukcja własnych

aspiracji) przy jednoczesnym ścisłym (wręcz rytualnym) przestrzeganiu norm

postępowania. Jednostki tego typu nie chcąc niczego ryzykować, często rezygnują

z własnych ambicji. Nazywani są formalistami oraz biurokratami.

Wycofanie – to odrzucenie zarówno celów kulturowych jak i zinstytucjonalizowanych

ś

rodków służących do ich osiągnięcia. Osoby takie często stają się narkomanami,

alkoholikami itp. Najbardziej drastyczna forma wycofania to samobójstwo.

22

Bunt - to odrzucenie tego co proponuje kultura jak też środków służących do ich

osiągnięcia przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych

i nowych instytucjonalnych norm.

Najbardziej przestępczorodnym typem adaptacji według R. Mertona jest

innowacja, w której naciski na osiągnięcie celu dominującego jakim jest sukces

finansowy są tak duże, że jednostki odrzucając zinstytucjonalizowane środki próbują

osiągnąć cel za wszelką cenę, przy pomocy środków nielegalnych.

W Polsce w ostatnich latach zarówno politycy jak i środki masowego przekazu

nawołując do „otwierania interesów”, bogacenia się czy też osiągania sukcesów,

powodują wzrost zachowań innowacyjnych w tym przestępczych, co jest zgodne

z przedstawioną wyżej koncepcją R. Mertona.

Wycofanie natomiast jest typem adaptacji powodującym powstawanie zjawisk

patologii społecznej, jako ucieczki od tego do czego dąży dane społeczeństwo.

2.3. Teoria zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda

Z teorii zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda wynika, że

zachowanie przestępcze jak każde inne jest zachowaniem wyuczonym. Teoria ta

składa się z dziewięciu twierdzeń.

Twierdzenie pierwsze – „Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym”.

Oznacza to, że wpływy środowiskowe jako przykłady zachowania, mają większe

oddziaływanie na postępowanie człowieka niż dziedziczenie wrodzonych skłonności.

Dotyczy to także zachowań patologicznych.

Twierdzenie drugie – „Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku

interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się”.

Oznacza to, że w procesie komunikacji zarówno werbalnej jak i pozawerbalnej

następuje wymiana informacji, które w przyszłości wpływają na zachowanie

jednostek.

23

Twierdzenie trzecie – „Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania

przestępczego odbywa się w obrębie grup pierwotnych”.

Oznacza to, że największy wpływ na uczenie się zachowań mają rodzina, grupa

rówieśnicza czy też sąsiedzka. Minimalny wpływ na zachowania przestępcze czy też

patologiczne w procesie uczenia się mają wpływy środków masowego przekazu.

Twierdzenie czwarte – „Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno

techniki popełniania przestępstw – czasami skomplikowane, czasami zaś bardzo proste

– jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw”.

Oznacza ono, że uczenie się zachowań to przede wszystkim nabywanie motywacji

i postaw nonkonformistycznych

Twierdzenie piąte – „Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dążeń jest

wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie

sprzyja naruszaniu ich”.

Oznacza ono konflikt kultur, tej obowiązującej oraz kultury przestępczej

i dewiacyjnej, w których inaczej definiowane są wartości i normy chronione przez

prawo.

Twierdzenie szóste – „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji

sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa”.

Z twierdzenia tego wynika, że do zachowań przestępczych oraz patologicznych

dochodzi wówczas, gdy wpływ zachowań negatywnych jest większy od wpływu

zachowań pożądanych.

Twierdzenie siódme – „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością,

czasem trwania, uprzedniością i intensywnością”.

Oznacza, że im kontakty z zachowaniami przestępczymi i niepożądanymi są

wcześniejsze, bardziej intensywne, częstsze i dłużej trwające, tym bardziej

prawdopodobnym jest to, że jednostka wykształci w sobie takie wzorce zachowań.

24

Twierdzenie ósme – „Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania

z wzorami zachowań przestępczych i nie przestępczych obejmuje te same

mechanizmy, co każde inne uczenie się”.

Oznacza, że zachowania przestępcze nie są jedynie naśladownictwem, lecz uczeniem

się zgodnie z zasadami każdego innego uczenia się.

Twierdzenie dziewiąte – „Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych

potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nie przestępcze jest

wyrazem takich samych potrzeb i wartości”.

2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego

Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego wskazuje na to, że jednostka

może dokonywać czynów przestępczych ponieważ jej więzi z porządkiem

konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane. Komponentami więzi jednostki ze

społeczeństwem

według

T.

Hirschiego

są:

przywiązanie,

zaangażowanie,

zaabsorbowanie oraz przekonanie.

Przywiązanie według autora teorii oznacza emocjonalne związki jednostki z jej

otoczeniem, którym są rodzina, przyjaciele, sąsiedzi czy też koledzy z pracy. Istota

przywiązania polega na tym, że ludzie wrażliwi na opinie wyrażane przez otoczenie,

licząc się z negatywnymi rekcjami na fakty naruszania norm, przyjmują postawę

konformistyczną. Jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje „moralny

obowiązek” przestrzegania norm przez to otoczenie uznawanych. Gdy jednostkę

przestaną obchodzić opinie i reakcje innych ludzi może się ona angażować

w zachowania dewiacyjne.

Zaangażowanie polega na tym, że przestrzeganie norm spowodowane jest groźbą

utraty prestiżu, pozycji zawodowej czy choćby ośmieszenia.

25

Jednostki mające mało do stracenia (o niskim statusie) bardziej narażone będą na

naruszanie norm społecznych. Zatem ważnymi czynnikami powodującymi zachowania

konformistyczne będą aspiracje i ambicje osób.

Zaabsorbowanie powoduje to, że jednostka zbyt dużo czasu poświęcając na

działalność konformistyczną nie myśli (z braku czasu) o czynach dewiacyjnych.

Zaabsorbowanie jest niejako pochodną zaangażowania, ponieważ jednostki

zaabsorbowane działalnością konformistyczną nie mają czasu na zachowania

patologiczne.

Przekonanie oznacza, że jednostka wewnętrznie jest przekonana o konieczności

przestrzegania norm społecznych. Jeżeli przekonanie jednostki o konieczności

przestrzegania norm społecznych jest małe, to bardziej jest prawdopodobne, że będzie

je ona naruszała, przez co zwiększa się prawdopodobieństwo zachowania

dewiacyjnego.

2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy

W teorii dryfu Davisa Matzy popełnianie czynów przestępczych następuje

jedynie wtedy, gdy jednostka „zracjonalizuje” sobie swe naganne zachowanie tak, aby

wydawało się ono usprawiedliwione.

„Techniki racjonalizacji” wyszczególnione przez Sykesa i Matzę to:

zaprzeczenie odpowiedzialności, zaprzeczenie krzywdy, zaprzeczenie ofiary,

potępienie potępiających oraz odwoływanie się do wyższych racji.

Zaprzeczenie odpowiedzialności polega na tym, że jednostka angażuje się

w dewiację w przekonaniu oddziaływania na nią sił zewnętrznych, nad którymi się nie

panuje. Takie przekonanie redukuje poczucie winy i sprzyja popełnianiu przestępstw.

Przykładem może być „przekonywanie samego siebie”, że miało się ciężkie

dzieciństwo, rodziców alkoholików itp.

26

Zaprzeczenie krzywdy polega na pomniejszaniu lub negowaniu ewentualnej szkody

spowodowanej przez dewianta, co minimalizuje dewiacyjny charakter samego

działania. Łatwiej jest spowodować u kogoś szkodę w przekonaniu, że ofiara może

sobie pozwolić na stratę.

Zaprzeczenie ofiary polega na przedefiniowaniu ofiary w taki sposób, by stała się

kimś zasługującym na ukaranie. Wyzwala to u przestępców poczucie wymierzania

sprawiedliwości a nie popełniania czynu zabronionego. Zaprzeczać można ofiary

również wtedy, gdy jest ona trudna do zidentyfikowania.

Poza tym w wielu środowiskach wymierzanie kary na własną rękę w dalszym ciągu

cieszy się powszechnym uznaniem.

Potępienie potępiających polega na takim określaniu sytuacji, z którego wynika, że

inni też są zepsuci i źli. Sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym, bo redukuje poczucie

winy. Dewianci twierdząc, że potępiający ich sami są dewiantami, stosują niejako

obronę poprzez atak.

Odwoływanie się do wyższych racji jest techniką neutralizacji moralnych

oddziaływań kultury dominującej w wypadku konfliktu dwóch wartości powszechnie

aprobowanych, na przykład społeczeństwa jako całości i swoich grup przynależności.

Ta technika neutralizacji stosowana może także być przez osoby, mające dylematy

związane z pełnieniem ról społecznych.

2.6. Koncepcja kultury warstw niższych Waltera Millera

W koncepcji Waltera Millera zachowania dewiacyjne młodzieży z warstw

niższych są negowaniem wartości kultury warstw średnich. Autor wyróżnił sześć

wartości jako centralnych punktów zainteresowania warstw niższych. Centralne

punkty zainteresowania są jednocześnie wzorami zachowań dla poszczególnych

jednostek.

27

Kłopoty – są najistotniejszym punktem zainteresowania warstw niższych. Każdy kto

ma kłopoty z prawem w tej kulturze jest oceniany wysoko i często powoduje to

możliwość uzyskania wysokiego statusu w grupie rówieśniczej.

Twardość – jako drugi centralny punkt zainteresowania w kulturze warstw niższych.

Przejawia się to już podczas wychowania, gdzie chłopców od samego początku

przygotowuje się do roli mężczyzny odważnego, odpornego na ból, nieposiadającego

skrupułów i sentymentów.

Spryt – jako centralny punkt zainteresowania związany z umiejętnością

manipulowania innymi ludźmi i osiągania celu przy minimalnych nakładach.

Podstawowe zwroty językowe odpowiadające pojęciu sprytu to: „przekręcić kogoś”,

„wpuścić w maliny”, „ oskubać”, „tylko frajerzy pracują”, „nie dać się wystawić”, „nie

dać się wyrolować” itp.

Emocje – jako kolejny centralny punkt zainteresowania związany z podniecającymi

przeżyciami oraz chęcią zakosztowania życia z jednej strony (picie alkoholu, gry

hazardowe, „podrywy”, bójki), z drugiej natomiast brakiem aktywności, nudą

(związaną np. z leczeniem kaca itp.). Może to być także wypad „do miasta”,

narozrabianie i kłopoty a następnie planowanie kolejnego wypadu zwłaszcza, gdy

podczas poprzedniego zbytnio się nie narozrabiało.

Przeznaczenie – jako centralny punkt zainteresowania kultury warstw niższych

pozostaje w związku z kłopotami oraz emocjami. Przekonanie, że wysiłki

podejmowane w celu zmiany swego statusu na nic się zdadzą zawiera się w takich

zwrotach jak „co komu pisane”, „co ma być to będzie” „mieć fart lub go nie mieć” itp.

Własny fart często przejawia się w zamiłowaniu do gier hazardowych.

Niezależność – ostatni centralny punkt zainteresowania kultury warstw niższych.

Z jednej strony wysoko ceniona jest autonomia i niezależność jednostki, dezaprobata

„oficjalnych” autorytetów. Stosowane zwroty to: „nikt mi nie będzie rozkazywał”,

28

„nie potrzebuję niańki” itp. Z drugiej jednak istnieje dążenie do całkowitego

podporządkowania się. Stąd poszukiwanie środowisk wysoce sformalizowanych jak

np. służenie w wojsku.

Według tej koncepcji domy rodzinne, gdzie dominującą role odgrywają

kobiety nie są w stanie zaspokoić u młodzieży z warstw niższych potrzeby

identyfikacji z modelem męskim, co często zapewnia grupa rówieśnicza,

niejednokrotnie nazywana gangiem młodzieżowym. Jej członkowie nie mając

motywacji

ani

odpowiednich

umiejętności

zachowują

się

niezgodnie

z obowiązującymi normami.

Przynależność do grupy można uzyskać i utrzymać dzięki kłopotom oraz

demonstrowaniu twardości czy też sprytu.

Zachowania patologiczne w takich grupach spowodowane są dążeniem do

uczenia się męskich ról społecznych oraz konkurencją w zakresie uzyskania,

utrzymania lub wzmocnienia w niej swej pozycji.

Każdy z wymienionych wyżej autorów teorii próbuje wyjaśnić przyczyny

niezgodnych z normami zachowań jednostek, przyczyny zachowań dewiacyjnych oraz

zjawisk patologicznych. Z dotychczasowych rozważań nad przestępstwem

i przestępczością wynika, że są to zjawiska mające związek z kwestiami społecznymi,

wobec

czego

większość

współczesnych

badaczy

poszukuje

ich

ź

ródeł

w społeczeństwie. Socjologia zatem jest tą dyscypliną naukową, z której dorobku

korzystają kryminolodzy oraz inni specjaliści zajmujący się problematyką

negatywnych zjawisk społecznych.

Każde podejmowane działania mające związek z przeciwdziałaniem

negatywnym zjawiskom społecznym winny korzystać z dorobku dyscyplin

naukowych, w tym z dorobku socjologii.

Niniejsza publikacja jest próbą wyjaśnienia przyczyn zachowań dewiacyjnych,

patologicznych czy też przestępczych i służyć może poszerzeniu wiedzy z tematu

patologii społecznych.

29

BIBLIOGRAFIA

1.

Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M., Labirynty współczesnego społeczeństwa,

Katowice 1998.

2.

Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982.

3.

Hołyst B., Kryminologia, PWN, Warszawa 2000.

4.

Kodeks Karny, kantor wydawniczy, Zakamycze 2006.

5.

Marynowicz-Hetka E., Piekarski J., Wokół problemów działania społecznego,

Katowice 1998.

6.

Mitręga M., Polityka społeczna, Katowice 1998.

7.

Sawicki J., Ziółkowski J., Bezpieczny obywatel, Poradnik samorządowca, AMP

Akapit s.c., Warszawa 1999.

8.

Siemaszko A., Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993.

9.

Wódz J., Patologia społeczna w życiu codziennym miasta, Katowice 1988,

10.

Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-

Gdańsk 1973.