MOTYWACJA W NAJWAŻNIEJSZYCH SYSTEMACH TEORETYCZNYCH
I. Ogólna definicja motywacji
Termin "motywacja" stosowany jest w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów
odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie działania.
Używa się go zarówno w odniesieniu do stanów, w których organizm podejmuje działania
ukierunkowane na uzyskanie jakiegoś elementu niezbędnego do normalnego
funkcjonowania, jak i wtedy, gdy niczego, co niezbędne do życia mu nie brakuje i stawia
sobie nowe cele, chcąc osiągnąć stan subiektywnie lepszy od istniejącego.
II.Teorie motywacji:
A. Ewolucyjna podejście do motywacji
Podejście ewolucyjne do motywacji zawiera dwa odrębne nurty. Obydwa przyjmują
założenie o wrodzonym charakterze zachowań:
1.Nurt etologiczny (przedstawiciele: Konrad Lorenz, Nikolas Tinbergen, Irenhäus Eibl-
Eibesfeldt).
a) Motywację w etologii pojmuje się jako gotowość do wykonania pewnego ewolucyjnie
utrwalonego wzorca zachowania. Podstawowe pojęcia teorii etologicznej to:
Instynkt – biologicznie ukształtowany stereotypowy program zachowania oraz znajdujący
się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny.
Wrodzony mechanizm wyzwalający – niewymagający uczenia się bodziec lub zespół
bodźców stanowiących konieczny i wystarczający warunek wystąpnienia zachowania
instynktownego (Eibl-Eibesfeldt i Wickler, 1968; Tinbergen, 1976).
b) Instynkty mają strukturę hierarchiczną (Tinbergen), np. instynkt rozrodczy u ptaków
obejmuje instynkty niższego rzędu: budowanie gniazda, zaloty, opiekę nad młodymi. Każdy
instynkt ma swoje konkretne konsumacyjne przejawy.
Aktywność sterowania instynktem zawiera trzy odrębne etapy:
-etap narastania instynktu
-etap apetytywny - charakteryzuje się on rosnącym niespecyficznym pobudzeniem
organizmu
-etap konsumacyjny (zachowania spełniające) – kończy się rozładowaniem instynktu
c) Nawet najsilniejszy instynkt nie wystarcza do uruchomienia zachowania
ukierunkowanego. Decydujące znaczenie mają wrodzone mechanizmy wyzwalające i
bodźce wyzwalające np. kształt (Hess, 1965), barwa, zapach, kierunek ruchu (Tinbergen,
1976) itd. Jeśli działający instynkt jest bardzo silny, a brakuje bodźców wyzwalających,
może dochodzić do aktywności jałowej, ukierunkowanej na rozładowanie instynktu, np.
ruchów kopulacyjnych bez partnera, wzorców nieukierunkowanej agresywnej mimiki czy
gestykulacji itp.
d) Konrad Lorenz stwierdził, że uruchomienie zachowania jest łącznym efektem działania
siły działającego popędu oraz siły bodźca wyzwalającego (zasada podwójnej kwantyfikacji).
Przy bardzo silnym popędzie do uruchomienia zachowania wystarczy słaby bodziec
wyzwalający, przy bardzo słabym popędzie niezbędny jest zas bodziec silny.
e) Etologowie są zgodni w poglądach na temat biologicznego charakteru instynktu,
natomiast różnią się poglądami na temat stopnia, w jakim jest on modyfikowany przez
doświadczenie. Badania nad reakcjami piętna, np. nad reakcją podążania za jakimś obiektem
u ptaków, pokazują, że mimo wrodzonej gotowości do "podążania za" mechanizm ten ulega
utrwaleniu lub zaburzeniu w pierwszych kilkunastu godzinach życia (Hess, 1969). Hess
zauważa jednocześnie, że już ukształtowane reakcje piętna sa bardzo trwałe, i to raczej one
modyfikują późniejsze procesy uczenia się, niż są modyfikowane przez doświadczenie.
f) Krytyka:
- koncepcje etologiczne nie wyjasniają wielu faktów, np. zaprzestania pewnych zachowań
jeszcze przed fazą konsumacyjną, ponawiania zachowań tj. odbudowa zniszczonego
gniazda, kompulsywnego powtarzania czynności, złozonych długoterminowych form
działania ludzkiego
2. Nurt socjobiologiczny ( przedstawiciele: Edward Osborne Wilson, Richard Dawkins)
a) Podstawowym motywem znajdującym się u podłoża wszelkich zachowań organizmów
żywych jest tendencja do rozprzestrzeniania własnych genów. Socjobiologia koncentruje
uwagę na wielu strategiach rozpowszechniania genów np. agresji, doborze partnera,
altruizmie, terytorialności lub dominacji samców itp. W socjobiologicznej koncepcji
motywacji ważne są trzy czynniki: okazja do rozpowszechniania własnych genów,
eliminacja czynników zmniejszających prawdopodobieństwo rozsiewania własnych genów
oraz dobór partnera najlepszego z możliwych.
b) Krytyka:
- Socjobiologia nie dostarcza odpowiedzi na podstawowe pytanie, dotyczące wyboru
jednego spośród wielu możliwych zachowań. Istnieje wielka liczba ekwiwalentnych
sposobów zapobiegania o rozpowszechnienei genów, ale nie wiadomo, co sprawia, że
organizm wybiera ten, a nie inny sposób zachowania (Gould)
- teorie socjobiologiczne słabo przewidują zachowania, szczególnie złożone. Przewidywania
te są tym słabsze, im bardziej zaawansowane ewolucyjnie są organizmy.
B. Psychodynamiczna teoria motywacji
Koncepcja psychodynamiczna zawiera teorię motywacji specyficznie ludzkiej. Jej podstawy
są dziełem Zygmunta Freuda. Cofer i Appley (1972) podsumowują psychodynamiczną
teorię motywacji w 4 kategoriach:
energia – biologiczne stany organizmu
geneza zachowania – popędy (potrzeby, instynkty)
samokontrola motywacji – motywacja najczęściej nieświadoma
mechanizm motywacyjny – redukcja napięcia
1. Podstawowe założenia psychodynamicznej koncepcji motywacji
a) Wszelkie zachowania są zdeterminowane. Źródłem wszelkich zachowań jest energia
psychiczna. Zachowaniem rządzą wrodzone instynkty (popędy) – popęd seksualny (życia,
eros) oraz popęd przeżycia (podtrzymania życia), np. głód. W pewnym okresie Freud
wskazywał też na popęd śmierci jako mechanizm zachowania. Motywy ludzkiego
zachowania mają charakter nieswiadomy.
b) Popędy według Freuda scharaakteryzować można, odwołując się do czterech kryteriów.
Są to:
- źródło popędów – stany organizmu, procesy metaboliczne czy inne formy kumulacji
energii.
- impet popędu – strona energetyczna popędu, wielkość działającego napięcia, wielkość
deficytu jakiegoś ważnego dobra itp.
- przedmiot popędu – każdy stan organizmu lub obiekt, który redukuje napięcie i powoduje
zaspokojenie działającego popędu. Przedmioty popędu mogą zmieniać się w czasie, poprzez
dojrzewanie człowieka lub uczenie się.
-zaspokojenie (ukierunkowanie popędu) – usunięcie nieprzyjemnego napięcia lub innej
wewnętrznej stymulacji uruchamiającej aktywność.
c) Podstawowym popędem, który bez udziału świadomości organizuje zachowanie
człowieka jest szeroko rozumiany popęd seksualny.
d) Krytyka: odwołując się do tak wąskiej klasy popędów, trudno wyjaśnić zachowania
eksploracyjne i poznawcze oraz czynności manipulacyjne i poszukiwanie skuteczności
(White) .
2. Modyfikacja freudowskiej teorii motywacji w nurcie kulturowym
Przedstawiciele nurtu kulturowego zmodyfikowali teorię mortywacji Freuda
a) Karen Horney postulowała istnienie dwóch mechanizmów motywacyjnych: (I) potrzeby
bezpieczeństwa i jej konsekwencji, lęku podstawowego oraz (II) wyidealizowanego obrazu
własnej doskonałości (Ja idealnego), który pozostaje w konflikcie z Ja aktualnym lub
realnym.
b) Zdaniem Ericha Fromma najważniejszym mechanizmem motywacyjnym jest dażenie do
integralności własnej osoby. Przezwyciężanie czynników zewnętrznych ograniczających lub
udaremniających integralność Ja jest siłą napędową ludzkiego działania
c) Harry Sulivan postuluje dwa mechanizmy motywacyjne: potrzebę przyjemności oraz
potrzebę bezpieczestwa. Zaspokajanie tych potrzeb jest siłą napędową ludzkiego
zachowania.
C. Behawiorystyczna teoria motywacji
1. Podstawowe w behawiorystycznej teorii motywacji są trzy pojęcia:
a) Popęd – mniej lub bardziej ukierunkowane i mniej lub bardziej specyficzne napięcie
pojawiające się w organizmie i uruchamiające czynniki zmierzające do usunięcia tego
napięcia. Popęd jest pojmowany obiektywnie jako wielkość deficytu jakiegoś ważnego dla
organizmu czynnika pozytywnego lub jako wielkość oddziaływania czynnika negatywnego.
Niektóre popędy nie wymagają uczenia się (popędy pierwotne, np. głód) inne zaś są jego
wynikiem (popędy wtórne, np. zapotrzebowanie na używki).
b) Pobudka – obiekt lub stan mający zdolność redukowania lub zmiejszenia wielkości
popędu, np. pokarm w przypadku głodu. Nie każdy obiekt będący pobudką jest nią w takim
samym stopniu (np. jeden rodzaj pokarmu efektywniej niż inny redukuje głód). Pobudka ma
dwoisty charakter: w pewnych warunkach uruchamia popęd, a zarazem może być
czynnikiem, który go redukuje. Niekiedy pobudka uruchamia popęd, a niekiedy popęd
stwarza pobudkę.
c) Wzmocnienie – każdy obiekt lub stan rzeczy, który zwiększa prawdopodobieństwo
powtórzenia reakcji wywołanej działaniem danego bodźca (popędu lub pobudki). Niektórzy
przyjmują, że wzmocnienie to pobudka (Reykowski, 1970), inni że pobudka tylko w
pewnych warunkach jest wzmocnieniem lub dostarcza wzmocnienia (Cofer i Appley, 1972)
2. Wielkość wzmocnienia, odstęp czasowy między reakcją a wzmocnieniem, częstość
wzmocnień i ich regularność decydują o prawdopodobieństwie wykonywania reakcji. Brak
oczekiwanego wzmocnienia pozytywnego spełnia funkcję kary, a brak oczekiwanego
wzmocnienia negatywnego spełnia funkcję nagrody (Łukaszewski, 1971; Malewski 1975).
3. Istnieje wiele zależności między wzmocnieniami a gotowością do wykonywania pewnych
zachowań. Gotowość ta rośnie wraz z:
- wielkością nagrody
- częstością otrzymywania danej nagrody – choć w miarę jej ponawiania wartość
wzmacniająca nagrody stopniowo maleje
- regularnością otrzymywania danej nagrody – choć w miarę przedłużania się serii nagród
regularnych wartość wzmacniająca kolejnych nagród jest coraz mniejszą
- bliskością czasową nagrody w stosunku do wykonanego zadania.
4. Według Hulla motywacja ma swoje źródło w walce o byt. Do przeżycia niezbędne są
pewne obiekty, np. woda, pokarm oraz pewne umiejętności zdobywania tych obiektów tj.
atak, ucieczka, zapamiętywanie miejsc. Deficyt obiektów pozytywnych lub nadmiar
obiektów negatywnych – ważnych dla przetrwania- uruchamia popęd. Najważniejszym
wskaźnikiem działającego popędu jest, według Hulla, intensywność zachowania (szybkość
zjadania pokarmu). Popędy uruchamiają zachowania, te zaś w konsekwencji przynoszą (lub
nie przynoszą) wzmocnienia. Hull akcentował podział popędów i wzmocnień na pierwotne
oraz wtórne, oddzielał od siebie uczenie się zachowania i wykonanie zachowania wcześniej
wyuczonego. Zdaniem Hulla każda forma deprywacji lub zagrożenia powoduje powstanie
ogólnego popędu, mającego decydujące znaczenie w uruchamianiu zachowania. Drugim
czynnikiem kształtującym zachowanie w danej sytuacji jest wykonanie, umiejętność
redukowania popędu (nawyk). Wystąpienie zachowania jest iloczynową funkcją nawyku i
popędu. Gdy brakuje nawyku albo popędu, zachowanie nie wystąpi. Pojawi się natomiast,
kiedy obie wartości będą większe od zera, i będzie tymi intensywniejsze, im większą
wartość przybiorą oba czynniki.
D. Humanistyczna koncepcja motywacji
Humanistyczna koncepcja motywacji dotyczy tylko ludzi. Najpełniejszy jej wyraz dał
Abraham Maslow, nawiązujący do Carla Rogersa i Ericha Fromma.
1. Teoria motywacji Maslowa zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych:
potrzeb niedoboru (D-needs) i potrzeb wzrostu (B-needs), niekiedy określanych przez niego
metapotrzebami.
a) Potrzeby niedoboru ułożone są hierarchicznie, począwszy od najbardziej pierwotnych
potrzeb fizjologicznych (powietrze, pokarm, woda, sen, seks), które są w swym działaniu
kategoryczne, ale nie jednoznaczne (głód nie musi być wskaźnikiem braku składników
odżywczych w organizmie, lecz, np. sygnałem niepokoju).
Deprywacja potrzeb fizjologicznych koncentruje uwagę i działania organizmu na ich
zaspokojeniu. Im silniejsza i dłuższa deprywacja, tym silniejsze owładnięcie jednostki przez
te potrzeby. Jeśli potrzeby fizjologiczne są systematycznie zaspokajane, przestają doraźnie
kontrolować ludzkie zachowanie.
b) Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia potrzeby bezpieczeństwa. Źródłem ich
deprywacji jest brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty społeczne, deficyty
ekonomiczne, a także różnego rodzaju bodźce zagrażające.
c) Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych i potrzeb bezpieczeństwa otwiera drogę potrzebom
miłości i przynależności, na ktorych deprywacje wskazuje deficyt uczuć, poczucie
uprzedmiotowienia, poczucie alienacji i poczucie samotności. Deprywacja tej potrzeby
uruchamia poszukiwanie sytuacji i ludzi zapewniających jej zaspokojenie lub działania
modyfikujące otoczenie społeczne tak, by osiągnąć miłosć i poczucie przynależności.
d) Zaspokojenie trzech powyższych grup potrzeb umożliwia skoncentrowanie się na
potrzebie szacunku, która wzbudzana jest przez niską: ocenę ze strony innych lub/i pozycję
społeczną, poczucie bezsilności, brak osiągnięć, niedostatek kompetencji, niski prestiż, złą
reputację itp.
e) Co najmniej częściowe zaspokojenie potrzeb niższego rzędu uruchamia poziom potrzeb
samourzeczywistnienia, które przybierają różne formy, w zależności od preferencji
jednostki. Duże znaczenie przypisuje się tu potrzebie wiedzy, potrzebom poznawczym,
potrzebie rozumienia świata.
2. Mechanizmem stawania się sobą, jest według Maslowa, samoaktualizacja. Maslow
określa ją metaforycznie jako czystą radość tworzenia, ekspresję samego siebie.
3. Oba rodzaje potrzeb są biologicznej natury. Są podobne do instynktów, ale nie tak
kategoryczne w swoim działaniu.
4. Humanistyczna teoria motywacji wprowadza ważne rozróżnienie między motywacją
opartą na konieczności (muszę) a motywacją opartą na wyborze (chcę). Poszczególne
kategorie potrzeb stanowią wiązki, nie są to pojedyncze potrzeby. Wszystkie potrzeby
domagają się zaspokojenia, ale im niższy jest ich poziom, tym jest on ważniejszy i bardziej
podstawowy. Zdaniem Maslowa nie jest istotne, czy potrzeby są świadome, czy
nieświadome, jednak najczęściej traktuje je jako nieświadome.
E. Poznawcze koncepcje motywacji
Poznawcza koncepcja motywacji dotyczy wszelkich organizmów żywych wyposażonych w
mechanizmy przetwarzania informacji. Ważne dla tej koncepcji badania przeprowadzono w
latach 50 XX wieku.
1. Badania nad deprywacją sensoryczną, inspirowane koncepcją procesów mózgowych D.
Hebba, dotyczyły ograniczenia dopływu lub prawie całkowitego pozbawienia bodźców.
Brak informacji powodował dezintegrację procesów mózgowych, mimo że wszystkie inne
potrzeby były u badanych zaspokojone. Odnotowano cztery rodzaje konsekwencji
deprywacji sensorycznej:
(1) zaburzenia percepcji (2) zaburzenia procesów myślowych, pamięci, wykonywania
czynności, np. pisania (3) przeżywanie halucynacji, snów na jawie itp. (4) przeżywanie
negatywnego napięcia, a niekiedy bardzo silnych lęków.
2. W eksperymentach Roberta Butlera stwierdzono, że możliwość wyjrzenia przez otwór w
zamkniętym pojemniku stanowiła pozytywne wzmocnienie dla innych reakcji. Informacja
stawała się tu nagrodą.
3. Badania Daniela Berlyne'a doprowadzily go do odkrycia, że zachowania eksploracyjne są
uruchamiane przez takie cechy informacji jak nowość, zmiana, dziwność, niezgodność,
złożoność i niewyraźność. Wspólne są im wszystkim niepewność i konflikt. Konflikt
poznawczy (na wejściu) jest czynnikiem negatywnym, zakłócającym normalne
funkcjonowanie człowieka, który uruchamia motywację dlatego, że powoduje w rezultacie
konflikt między reakcjami (na wyjściu). Wywołuje pobudzenie wymagające redukcji.
Według Berlyne'a początkiem wszelkich działań motywowanych przez konflikt jest
uruchomienie ciekawości, a następnie uruchomienie myślenia ukierunkowanego na
rozwiązanie problemów.
4. Wyrosłą na gruncie psychologii społecznej teorię dysonansu poznawczego można uznać
za ważny wkład do teorii motywacji ludzkich zachowań.
a) Teoria dysonansu poznawczego Leona Festingera zakłada, że ludzie gromadzą dane
poznawcze, które stanowią jakiś fragment całej wiedzy. Dane te można ze sobą
porównywać. Wynikiem porównywania danych poznawczych może być ustalenie jednej z
trzech relacji między nimi: braku związku, konsonansu lub dysonansu . Brak związku
między danymi poznawczymi (przekonaniami, opiniami, informacjami o zachowaniu itd.)
jest motywacyjnie obojętny. Konsonans pojawia się wtedy, gdy z treści jednego elementu
wynika treść drugiego (biorąc pod uwagę tylko dwa elementy poznawcze naraz). Konsonans
jest stanem pozytywnym, zatem jednostka chce go podtrzymać, jeżeli zaistnieje lub
przywrócić, jeżeli został zaburzony. Dysonans pojawia się, gdy z treści jednego elementu
wynika psychologiczne przeciwstawienie lub zaprzeczenie drugiego.
b) Dysonans lub konsonans jest tym większy, im ważniejsze są dane poznawcze pozostające
ze sobą w związku, a całkowita wielkość dysonansu doświadczanego przez jednostkę jest
tym większa, im korzystniejsza jest proporcja ważonych relacji dysonansowych do
wszystkich relacji znaczących. Wielkość dysonansu powstałego np. przy sprzeczności opinii
społecznych zależy także od wiarygodności źródła opinii czy od atrakcyjności tego źródła.
Wielkość dysonansu jest tym większa, im większa jest liczba elementów pozostających w
dysonansie.
c) Dysonans występuje tylko wtedy, gdy zachodzi relacja wykluczania (zaprzeczania)
między elemenetami poznawczymi, nie zachodzi zaś gdy elementy, choć niezgodne (różne
od siebie), nie są ze sobą sprzeczne.
d) Dysonans jest stanem przykrym, podobnym w swym działaniu do popędu i
uruchamiającym działania zmierzające do usunięcia sprzeczności. Im większy dysonans, im
większa jego całościowa siła, tym silniejsze jest dążenie do jego usunięcia.
e) Sposoby redukowania dysonansu postulowane przez Festingera to operacje poznawcze,
np. zmiana treści jednego z elementów (czyli zmiana jednego z przekonań) albo
"rozcieńczenie dysonansu" poprzez dodanie danych poznawczych konsonansowych wobec
jednego z przekonań, np. przyjęcie dodatkowych założeń lub zmniejszenie ważności danych
poznawczych.
f) Dane poznawcze pozostające w dysonansie mogą opierać się zmianie (szczególnie
dotyczy to mocno utrwalonych reprezentacji rzeczywistości). Może to oznaczać, że do
usunięcia dysonansu najpierw konieczna jest zmiana rzeczywistości zewnętrznej, a dopiero
potem w konsekwencji spodziewać się można zmiany przekonań.
Krytycy teorii dysonansu twierdzą, że wiele niezgodności poznawczych nie osiąga poziomu
sprzeczności, a mimo to może być źródłem ważnych motywacji (Abelson, 1968).
F. Motywacja w psychologii topologicznej
Autorem topologicznej koncepcji motywacji jest Kurt Lewin.
1. Lewin podkreślał trzy ważne fakty, ktore legły u podstaw koncepcji przestrzeni życiowej:
dynamikę zjawisk psychicznych i ich dużą zmienność w czasie, systemowy charakter
zjawisk i procesów psychicznych, ukierunkowany charakter ludzkiego zachowania.
Przestrzeń (pole psychologiczne) tworzy człowiek i jego środowisko jako całość (ani
człowiek nie może być izolowany od środowiska, ani środowisko rozpatrywane z
pominięciem człowieka). Pole psychologiczne jako całość wyznacza w całości zachowanie.
Pole psychologiczne jest całością ustrukturyzowaną, złożoną z pewnej liczby obszarów
oddzielonych od siebie wyrazistymi granicami. Tymi obszarami mogą być np. określone
zachowania, przynależność społeczna, obraz samego siebie, inni ludzie, ważne stany rzeczy
itp.
2. Czynnikiem uruchamiającym zachowania są siły działające w polu psychologicznym.
Mają one punkt przyłożenia, kierunek oraz intensywność. Siły (napięcia) psychologiczne
mogą mieć swoje źródło wewnątrz jednostki (wynikają np. z potrzeb) lub pochodzić z
zewnątrz (są rezultatem np. warunków oddziałujących na jednostkę, czy też formułowanych
wobec niej wymagań i oczekiwań). Efekt Blumy Zeigarnik, polegający na lepszym
pamiętaniu zdań niedokończonych oraz efekt Marii Owsiankiny, polegający na
spontanicznej tendencji do dokańczania rozpoczętych i przerwanych zadań są ważnymi
argumentami na rzecz tezy, że siły w polu psychologicznym są aktywnym modyfikatorem
zachowania i zasadniczo muszą zostać rozładowane.
3. Siły psychologiczne charakteryzują się także walencją pozytywną lub negatywną, co
oznacza że wywołują dążenie (propulsję) lub unikanie (repulsję). Czynnikami
decydującymi o motywacji do określonego zachowania są: intensywność działającej siły,
walencja pozytywna i negatywna oraz dystans między podmiotem a obszarem o określonej
walencji.
III. Problem energetycznego zaplecza motywacji
Od pewnego czasu narasta przekonanie, że zasoby energetyczne i poznawcze, zapewniające
możliwość zrealizowania podjętego działania, są skończone i wyczerpują się w miarę
wykonywania działań.
Zasoby trzeba oszczędząć, starannie je dystrybuować, w przeciwnym razie wyczerpią się i
wymagają odnowienia, by działanie mogło być kontynuowane. Roy Baumaister dowodził,
że przeznaczenie znacznej części zasobów na jedną czynność ogranicza możliwość
wykonywania innych czynności, choć jego dowody według autora rozdziału są słabe.
Baumeister wskazuje trzy możliwości odnowienia zasobów: pozytywne emocje, wsparcie
społeczne i sen. Zasoby można trenować i powiększać poprzez ćwiczenie samokontroli.
Zasobowe koncepcje regulacji zachowania otwierają nowe perspektywy w psychologii
motywacji, ale konieczne wydaje się usunięcie z nich licznych niejasności.