WSTĘP
Wiadomości podstawowe
Szybki rozwój badań odporności na kruche pękanie spowodowany został
zawodnością oceny ciągliwości stali na podstawie wyników badań gładkich próbek
na rozciąganie lub zginanie. Ocena ta jest zawodna szczególnie dla stali
stosowanych na konstrukcje spawane. W okrêtownictwie pojawi³ siê rónie¿ jako
skutek uboczny wprowadzenia spawania do budowy statków. By³o to
spowodowane:
niew³aœciwym sk³adem chemicznym stali, zmianami strukturalnymi w strefie
wp³ywu ciep³a z³¹cza spawanego oraz spawalniczymi naprê¿eniami pozostaj¹cymi
karbami na krawêdzi nadlewu oraz w grani spoiny
Niekiedy sama obecnoœæ karbu mo¿e niekiedy spowodowaæ, ¿e stal zachowuj¹ca
siê plastycznie przy rozci¹ganiu próbek g³adkich, pêka w sposób zbli¿ony do
pêkania kruchego tzn. Bez uprzednich odkszta³ceñ plastycznych w skali makro.
Udarowa próba zginania próbek z karbem, zwana prób¹ udarnoœci, s³u¿y do oceny
zachowania siê stali pod dzia³aniem nastêpuj¹cych czynników sprzyjaj¹cych
kruchemu pêkaniu:
ostrego karbu
du¿ej szybkoœci przyrostu odkszta³cenia
obni¿onej temperatury
2
Zasady próby
Próba udarnoœci polega na z³amaniu jednokrotnym
uderzeniem bijakiem m³ota wahad³owego próbki z
karbem, podpartej swobodnie obydwoma koñcami na
podporach m³ota, i pomiarze energii K zu¿ytej na
z³amanie próbki (rys4.2). Kszta³t i wymiary próbek oraz
warunki próby okreœla norma: PN-EN 10045-1. Wynik
próby stanowi energia zu¿yta na z³amanie próbki (K).
Energia ta podzielona na przekrój poprzeczny pocz¹tkowy próbki jest miar¹
udarnoœci materia³u, co wyra¿a siê wzorem:
KC=K/S
o
[J/m
2
]
Póba udarnoœci
Próbê udarnoœci przeprowadza siê na m³otach wahad³owych typu Charpy (rys4.1).
Wahad³o m³ota w swoim pocz¹tkowym po³orzeniu posiada max. energiê
pocz¹tkow¹:
K
max
=mgh
o
gdzie: m.-masa bijaka m³ota,
h
o
-wysokoœæ wzniesienia bijaka ponad próbkê
g- przyspieszenie ziemskie
Pocz¹tkowa energia uderzenia w naszym laborztorium wynosi 150 J, ale
dopuszczalne s¹ jeszcze inne wartoœci energii np. 300 J, lub o mniejszej energii.
Wahad³o wychylone od pionu o k¹t rozwarty
, zostaje zwolnione z zaczepów i
spadaj¹c w dó³ ³amie próbkê po czym
wznosi siê na wysokoœæ h
k
i wyhyla od pionu o k¹t
, co odpowiada koñcowej
energii K
k
. Praca z³amania próbki:
Rys4.2
3
K = K
max
- K
k
= mg(h
o
-h
k
) = mgR(cos
-cos
)
gdzie R- d³. wahad³a od osi obrotu whad³a do œrodka próbki na podporach
Na skali m³ota mo¿na odczytaæ wartoœæ energii lub te¿ wartoœæ k¹tow¹. W
naszym przypadku odczytaliœmy od razu wartoœæ energii, dla poszczególnych
próbek (wartoœci te przytoczymy póŸniej). Tak przyjête okreœlenie udarnoœci nie
ma podstaw fizycznych, a przy badaniu próbek z karbem nie wystêpuje prawo
podobieñstwa. St¹d udarnoœæ mo¿na porównywaæ jedynie w odniesieniu do
jednego rodzaju i wymiarów próbek.
Próbka standardowa do badania udarnoœci powinna mieæ d³. 55mm i przekrój
poprzeczny kwadratowy o boku równym 10mm. W po³owie d³. próbki powinien
znajdowaæ siê karb. Rozró¿nia siê dwa rodzaje karbu:
karb w kszta³cie litery V o k¹cie 45
o
, g³êbokoœci 2mm i promieniu zaokr¹gelnia
dna 0,25mm
karb w kszta³cie litery U o g³êbokoœci 5mm ipromieniu zaokr¹gelnia dna 2mm.
Wa¿nym punktem przy omawianiu próbek jest sposób ich przygotowania. Ze
wzglêdu na to dzielimy próbki na:
wzd³u¿ne, czyli wycinane wzd³u¿ kierunku walcowania
4
poprzeczne, wycinane w poprzek kierunku wlcowania (tak jak w przypadku
naszych próbek)
Próbki wzd³u¿ne musz¹ odznaczaæ siê wiêksz¹ udarnoœci¹ (27J) ni¿ próbki
poprzeczne(20J).
Celem próby jest wyznaczenie K, KC przyczym ten ostatni symbol uzupe³nia siê
odpowiedni¹ liter¹ oznaczaj¹c¹ rodzaj próbki, u góry temp. próby, a na dole cyfry
oznaczaj¹ce w kolejnoœci: energiê pocz¹tkow¹ m³ota, g³êbokoœæ karbu, szerokoœæ
próbki. Niektóre z tych cyfr mog¹ zostaæ pominiête w przypadku próbek
standadowych.
Na podstawie tych danych wyznacza siê temperaturow¹ krzyw¹ przejœcia materia³u
w stan kruchy t
k
. W zakresie wy¿szych temperatur udarnoœæ stali jest stosunkowo
du¿a, i znajduje siê ona w tzn. stanie
ciagliwym.
W
zakresie
temp.
niskich
udarnoœæ jest stosunkowo ma³a i wystêpuje
tzw. stan kruchy. Pomiêdzy tymi stanami
znajduje siê stan mieszany (przejœciowy) w
którym udarnoœæ maleje ze spadkiem
temperatury.
Czasem
spadek
ten
jest
gwa³towny, a czasem tylko umowny.
Obok tych wartoœci dodatkowych unformacji
o w³asnoœciach metalu daje nam wygl¹d prze³omu próbki. Na jego podstawie
mo¿emy okreœlic procentow¹ iloœæ prze³omu ci¹gliwego, który jest wprost
proporcjonalny do energii propagacji pêkniêcia (rozwoju pêkniêcia), która¿ jest
znowu jedn¹ ze sk³adowych energii K, obok energii inicjacji pêkniêcia. Energia
propagacji jest to energia, któr¹ materia³ przeciwstawia rozwojowi pêkniêcia. Jeœli
5
jest ona dostatecznie du¿a to mo¿e ona doprowadziæ nawet do zatrzymania
pêkniêcia.ju¿ zainicjowanego w karbie.
Tempratura próby
Próbê udarnoœci przeprowadza siê w temp. Pokojowej tj. 20
o
C jak i w ni¿szych
temperaturach. Jest to uzale¿nione od tego gdzie dana konstrukcja bêdzie
pracowa³a.
My
wykonaliœmy
próby w temp
pokojewej(20
o
C) jak i w
obni¿onej
temp.
-40
o
C.
Do uzyskania
tak niskij temp.
Próbkê
sch³adza siê w
komorze
ch³odz¹cej zwanej termostatem, wykonanej jako naczynie o podwójnych œciankach
lub z materia³u izolacyjnego (rys.4.3). Termostat musi umo¿liwiaæ pomiar temp.
œrodka ch³odz¹cego. Jako œrodek ch³odz¹cy stosuje siê najczêsciej alkohol etylowy
(np. denaturat), którego temperaturê obni¿a siê za pomoc¹ suchego lodu (sta³e kostki
dwutlenku wêgla).
METODYKA BADAÑ
6
Próbki jakie poddaliœmy badaniu udarnoœci to próbki porzeczne typu V 10x10
[mm], wykonane ze stali ZW (zwyk³ej wytrzyma³oœci) kat. A. Normalnie nie bada
siê ich udarnoœci, ale my wykonaliœmy te pomiary w celu czysto dydaktycznym.
Stale te s¹ przyjmowane przez kupuj¹cych na zasadzie zaufania do firmy
produkuj¹cej stal, niemniej ic udarnoœæ powinna dla temp. pokojowej wynosiæ 20
J. Energia pocz¹tkowa m³ota Charpy’ego K
max
=150 J. Na naszej skali m³ota mo¿na
by³o odczytaæ wartoœæ energii odrazu ze skali. I tak:
1. dla temp. 20
o
C otrzymaliœmy energiê z³¹mania próbki K=23 J
2. dla temp. -40
o
C otrzymaliœmy energiê z³amania próbki K=5,5 J
ad. 1.
Prze³om: matowy po przeciwnej stronie karbu (prze³om ci¹gliwy 30%), reszta to
kruchy 70%. Oznacza to ¿e grupa stali z której zosta³a wykonana próbka w razie
wyst¹pienia na niej karbu mo¿e pêkn¹æ w sposób kruchy i s¹ ma³e szanse na
zatrzymanie rozwoju pêkniêcia.
Udarnoœæ dla tej próbki:
KU=K/S
o
=23/100=0,23 [J/mm
2
]
ad.2.
Prze³om kruchy. Konstrukcje wykonane z tego rodzaju stali pracuj¹ce w tak niskich
temp. s¹ bardzo mocno nara¿one na kruche pêkanie. Udarnoœæ dla tej próbki:
KU=K/S
o
=5,5/100=0,055 [J/mm
2
]
WNIOSKI
7
Dla podania ogólnych wyników próby nie nale¿y siê sugerowaæ wynikami jednej
próby, dlatego te¿ sprawdziliœmy wyniki w innych grupach i o to co otrzymaliœmy:
dla temp. -40
o
C, energia z³amania próbki K=6 J (100%-prze³om kruchy)
dla temp. -20
o
C, energia z³amania próbki K=9,5 J (100%-prze³om kruchy)
dla temp. 20
o
C, energia z³amania próbki K=23,5 J (30%-prze³om ci¹gliwy)
Œrednia enrgia z³amania próbki (w 20
o
C) wynosi:
K
œr
=(K+K)/2= 23,25 [J]
Œrednia udarnoœæ (w 20
o
C) wynosi:
KU=(KU+KU)/2= 0,2325 [J/mm
2
]
Oprócz tych badañ dodatkowo
ogl¹daliœmy
prókê
z
karbem
wykonan¹ ze stali kat. D, po próbie
udarnoœciowej. Okaza³o siê ¿e
próbka ta uleg³a z³amaniu ale po
uprzednim odkszta³ceniu plastycznym (zgiêciu). Prze³om tej próbki by³ ci¹gliwy w
96%, co oznacza ¿e grupa stali z której by³a wykonana próbka charakteryzuje siê
bardzo du¿¹ zdolnoœci¹ do zatrzymania rozwoju pêkniêcia. Jej K wynosi 70 J,
podczas gdy przez normy jest wymagane o po³owê mniej.
Ogl¹daliœmy równie¿ próbkê bez karbu, której próba udaru zosta³a wykonana w
temp. -60
o
C. Okaza³o siê ¿e próbka ta uleg³a tylko zgiêciu, co oznacza ¿e ta stal
je¿eli nie zainicjuje siê ¿adne pêkniêcie nie ulegnie kruchemu pêkniêciu.
Temp. przejscia w stan kruchy
(wrtości uśrednione)
5,75
7,5
23,25
0
5
10
15
20
25
-40
-20
20
T [oC]
KV
[J]
T
k