Microsoft Word - PODSTAWY WIEDZY O GOSPODARCE.doc

PODSTAWY WIEDZY O GOSPODARCE

Przedmiot makroekonomii i pojęcia wstępne.

II.

Mierniki działalności gospodarczej

III.

Cykl koniunkturalny

IV.

Budżet państwa

Pieniądz i jego rola w gospodarce. Funkcjonowanie systemu bankowego

VI.

Polityka pieniężna i fiskalna

VII.

Bezrobocie

VIII.

Inflacja

I. PRZEDMIOT MAKROEKONOMII I POJĘCIA WSTĘPNE.

Pojęcia i problemy makroekonomii.

Makrowielkości gospodarcze.

Zasoby i strumienie.

Problem agregacji.

Modele makroekonomiczne.

SŁOWA KLUCZOWE:

• makroekonomia

• makrowielkości gospodarcze

• wielkości nominalne i realne

• zasoby i strumienie

• agregacja

• model makroekonomiczny.

Makroekonomia jest działem ekonomii zajmujący się działaniem sposobu działania

gospodarki jako całości. W odróżnieniu do mikroekonomii która koncentruje się na analizie

działania indywidualnych podmiotów gospodarczych lub procesach zachodzących w

wyodrębnionych segmentach gospodarki, makroekonomia bada zjawiska i procesy

zachodzące w skali całej gospodarki. W analizach makroekonomicznych posługiwać się

będziemy wielkościami gospodarczymi będącymi miarami zjawisk i procesów w skali całej

gospodarki. Można je nazwać mianem makrowielkości gospodarczych. Wśród podstawowych

makrowielkości gospodarczych należy wymienić m.in.: produkcje, zatrudnienie, inwestycje,

konsumpcje, popyt, ogólny poziom cen, eksport czy import. Można więc powiedzieć, że

makroekonomia bada kształtowanie się makrowielkości gospodarczych oraz występujące

miedzy nimi zależności. W szczególności próbuje określić czynniki decydujące o poziomach i

zmianach makrowielkości oraz wyjaśnić mechanizmy dotyczące wzajemnych powiązań

między nimi.

W centrum zainteresowań współczesnej makroekonomii znajdują się w szczególności

problemy dotyczące :

1. czynników określających poziom i wzrost produkcji ogółem w gospodarce w okresie

krótkim i długim,

2. cykliczności rozwoju gospodarki, a zwłaszcza przyczyn cykli koniunkturalnych i

antycyklicznej działalności państwa,

3. zatrudnienia i bezrobocia, a zwłaszcza przyczyn bezrobocia i sposobów jego zmniejszenia,

4. ogólnego poziomu cen i tendencji inflacyjnych, ich przyczyn i polityki antyinfacyjnej

państwa,

5. powiązań gospodarki z zagranicą, bilansu płatniczego kraju oraz kursów walutowych,

6. roli polityki gospodarczej państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza znaczenia

polityki fiskalnej i pieniężnej

PROBLEM AGREGACJI

Makrowielkości są agregatami powstałymi dzięki połączeniu odpowiednich wielkości

mikroekonomicznych. Ten zabieg łączenia wielkości mikroekonomicznych w celu

otrzymania makrowielkości gospodarczych nazywa się agregacją. Na pierwszy rzut oka

procedura agregacji wydaje się prosta, jednak w praktyce pojawić się mogą różne

komplikacje, trudności i uchybienia gdy nie są przestrzegane odpowiednie zasady. Wielkości

gospodarcze możemy podzielić na dwie grupy:

- występujące w postaci zasobów

- występujące w postaci strumieni

Zasoby określają nagromadzony stan danej wielkości w określonym momencie. Natomiast

strumienie ukazują wartości określonych wielkości ekonomicznych w jakimś przedziale

czasu; stąd też trzeba odnosić je do określonego okresu, aby zawarta w nich informacja miała

sens. Przykładami makrowielkości postaci zasobów są: zatrudnienie, bezrobocie i majątek

produkcyjny, zaś w postaci strumieni są: produkcja, dochód, wydatki, sprzedaż, inwestycje.

Podawanie rozmiarów strumieni bez określania wymiaru czasowego byłoby bezsensowne.

Jest bowiem sprawą zasadniczą, czy np. produkcja o wartości 1mld zł odnosi się do jednego

miesiąca, czy też do całego roku. Również zasoby należy datować, tzn. odnosić do

określonego momentu, bowiem mogą się one zmieniać wraz z upływem czasu. Rozróżnianie

obu rodzajów wielkości ekonomicznych może komplikować to, iż miedzy zasobami a

strumieniami występują ścisłe związki. Tak jak zasób wody w zbiorniku zależy od strumienia

napływu i strumienia odpływu wody ze zbiornika, tak samo zmiany wielkości ekonomicznych

w postaci zasobów uzależnione są od rozmiarów ich strumieni ekonomicznych. Na przykład

rozmiary zatrudnienia (zasób) zmieniają się w określonym kierunku w zależności od relacji

między strumieniami przyjęć do pracy i odejść z pracy; natomiast zmiany wielkości

bezrobocia (zasób) zależał od strumieni napływu osób do stanu bezrobocia i odpływu ze stanu

bezrobocia.

Przy dokonywaniu agregacji należy przestrzegać kilku zasad:

1. należy agregować wielkości jednorodne, tj. albo konkretne wielkości w postaci zasobów,

albo też wielkości w postaci strumieni.

2. przy agregowaniu zasobów jest ważne, aby wielkości ekonomiczne dotyczyły tego samego

momentu.

3. przy agregowaniu strumieni należy brać pod uwagę wielkości dotyczące tego samego

okresu.

Agregacja wielkości ekonomicznych wymaga przyjęcia odpowiednich jednostek pomiaru.

Mierzenie makrowielkości gospodarczych w jednostkach naturalnych ma ograniczony zakres-

jest to możliwe tylko w odniesieniu do niektórych kategorii np. zatrudnienia i bezrobocia,

które można mierzyć w osobach. W przypadku pomiaru zdecydowanej większości agregatów

należy stosować jednostki wartościowe- pieniężne. Mierzenie wielkości agregatowych w

jednostkach pieniężnych nie eliminuje jednakże wszystkich problemów. Pojawiają się m.in.

kwestia wyodrębnienia nominalnej i realnej wartości (pieniężnej) agregatów. Rozważmy ten

problem na przykładzie produkcji. Przy dokonywaniu agregacji strumienia produkcji

wytwarzanej w gospodarce w ciągu jednego roku sumujemy iloczyny ilości produktów

wytworzonych w ciągu roku i ich cen (ceny produktu są takie same w ciągu całego roku). W

rezultacie otrzymujemy pieniężną (nominalną) wartość produkcji w tym roku. Jest ona

określona przez rozmiary produkcji w wyrażeniu realnym oraz poziom cen produktów.

Niezbędne jest też wyodrębnienie ze zmian nominalnej wartości produkcji zmian produkcji w

wyrażeniu realnym.

W celu wyizolowania zmian produkcji w porównywalnych momentach w tzw. cenach

stałych. Cenami tymi są najczęściej ceny obowiązujące w początkowym roku badanego

okresu. Metoda ta jest równoznaczna z metodą deflowania nominalnej produkcji w cenach

bieżących. Deflowanie polega na podzieleniu nominalnej produkcji w cenach bieżących,

wytworzonej w końcowym roku badanego okresu, przez indeks ogólnego poziomu cen,

wyrażający wzrost cen w okresie badanym (indeks ten pełni rolę deflatora ). Agregacja

dotyczy także wyprowadzania zależności pomiędzy wielkościami agregatowymi na podstawie

analogicznych zależności pomiędzy wielkościami mikroekonomicznymi. Także w przypadku

procedury agregacji wymagają ostrożności, bowiem nie zawsze zależności charakterystyczne

dla szczebla mikroekonomicznego mogą być przenoszone na szczebel makroekonomiczny.

Przy przenoszeniu zależności mikroekonomicznych na całą gospodarkę należy zachować

dużą ostrożność, zwłaszcza wówczas, gdy następują poważne zmiany w strukturze podziału

badanego agregatu, a między podmiotami występują istotne różnice w zakresie rozważanej

zależności.

LITERATURA PODSTAWOWA:

Podstawy ekonomii, pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2000, s. 331 - 335.

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA ZALECANA:

Makroekonomia, pod red. E.Kwiatkowskiego, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1994, s. 10 – 29

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 14 - 19.

Test prawda – fałsz:

Makroekonomia zajmuje się m.in. badaniem powiązań między poszczególnymi

gospodarstwami domowymi.

Wielkości realne otrzymujemy odejmując wskaźnik cen od wielkości nominalnych.

Zasoby zawsze mierzone są w jednostkach pieniężnych, podczas gdy strumienie w

jednostkach naturalnych.

Oszczędności zaliczyć należy do kategorii zasobów, natomiast oszczędzanie do kategorii

strumieni.

O wielkości zasobu kapitału w danej gospodarce decyduje m.in. strumień inwestycji.

Cena nie jest ani zasobem, ani strumieniem.

Dochód uzyskiwany z pracy jest zasobem, podczas gdy nagromadzony majątek zaliczany

jest do strumieni.

Agregacja polega na łączeniu wielkości mikroekonomicznych w celu otrzymania

makrowielkości gospodarczych.

Nie należy przywiązywać zbyt dużej wagi do agregacji, jeśli występują poważne zmiany

w strukturze podziału zmiennej agregatowej.

10.

W modelach makroekonomicznych często pomija się szereg występujących w

rzeczywistości gospodarczej szczegółów.

Test wyboru:

1.

Którymi z niżej wymienionych problemów nie zajmuje się makroekonomia?

(a)

przyczynami cyklu koniunkturalnego,

(b)

tendencjami inflacyjnymi w gospodarce,

(c)

wyborem międzyokresowym gospodarstwa domowego,

(d)

polityką pieniężną banku centralnego.

Do makrowielkości gospodarczych zaliczyć można m.in.:

(a)

wielkość popytu danego przedsiębiorstwa na pracę,

(b)

wielkość podaży towarów danego przedsiębiorstwa,

(c)

ogólny poziom cen dóbr konsumpcyjnych w gospodarce,

(d)

koszty zmienne ponoszone przy produkcji telewizorów.

Spośród niżej wymienionych wielkości ekonomicznych do zasobów zaliczymy:

(a)

saldo bilansu płatniczego,

(b)

nakłady inwestycyjne,

(c)

majątek społeczeństwa,

(d)

wielkość bezrobocia na koniec roku.

Spośród niżej wymienionych wielkości ekonomicznych do strumieni zaliczymy:

(a)

deficyt handlowy danej gospodarki,

(b)

bieżące ceny rynkowe,

(c)

podaż pieniądza w gospodarce w dniu 31.12.2000,

(d)

wydatki budżetowe.

5. Zasób danej wielkości gospodarczej w ostatnim dniu 2002 r. otrzymamy:

(a)

dodając do zasobu tej wielkości z 31.12.2000 r. zasób z 31.12.2001 r.

(b)

dodając do zasobu tej wielkości z 31.12.2001 r. strumień napływu w ciągu 2002 r.

odejmując strumień odpływu w ciągu 2002 r.

(c)

dodając do zasobu tej wielkości z 31.12.2001 r. zasób z 30.12.2002 r

(d)

dodając do zasobu tej wielkości z 31.12.2001 r. strumień odpływu w ciągu 2002 r. i

odejmując strumień napływu w ciągu 2002 r.

Zadanie:

Uzupełnij poniższą tabelę obrazującą wielkość zasobów ludności bezrobotnej w Polsce wg

stanu na koniec każdego roku wiedząc, że strumień napływu do bezrobocia w 1991 r. wyniósł

1720 tys., w 1992 r. 1560 tys., zaś w 1993 r. 1971 tys. osób. Strumienie odpływu z bezrobocia

w latach 1991 - 93 kształtowały się natomiast na poziomie odpowiednio: 690 tys., 1206 tys.

oraz 1591 tys. osób.

ROK

1990

1991

1992

1993

Liczba bezrobotnych

(w tys.)*

1126

* Wg stanu na 31.12 danego roku

II. MIERNIKI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ.

Model ruchu okrężnego w gospodarce

Sposoby liczenia Produktu Krajowego Brutto

Produkt Narodowy Brutto i jego rola w gospodarce

Produkt Narodowy Netto jako przybliżona miara poziomu działalności gospodarczej i

dobrobytu społeczeństwa

Alternatywne mierniki poziomu dobrobytu ekonomicznego

Dochód narodowy w Polsce i w innych krajach.

SŁOWA KLUCZOWE:

• Produkt Krajowy Brutto,

• metoda sumowania produktów,

• dobra finalne i dobra pośrednie,

• wartość dodana,

• metoda sumowania dochodów,

• metoda sumowania wydatków,

• płatności transferowe,

• eksport netto,

• nominalny i realny PKB,

• deflator PKB,

• PKB per capita,

• Produkt Narodowy Brutto,

• dochody netto z tytułu własności za granicą,

• Produkt Narodowy Netto,

• amortyzacja,

• inwestycje brutto i inwestycje netto,

• wskaźnik DEN (dobrobytu ekonomicznego netto).

Przez produkcję potencjalną rozumiemy produkcję, którą można by wytworzyć w

gospodarce, gdyby racjonalnie wykorzystać wszystkie czynniki produkcji, tj. zasoby pracy,

kapitału i ziemi. Rozmiary produkcji potencjalnej zależą od wielkości zasobów czynników

produkcji występujących w gospodarce oraz od efektywności ich wykorzystania. Produkcja

faktyczna oznacza produkcję rzeczywiście wytwarzaną w gospodarce. W gospodarce

rynkowej, w której produkty wytwarzają przedsiębiorstwa nastawione na zysk, jej poziom

wyznaczony jest przez możliwości opłacalnej sprzedaży.

Agregatowy popyt to łączna ilość towarów, jaką nabywcy decydują się zakupić w danych

warunkach. Zależy przede wszystkim od dwóch czynników: od ogólnego poziomu cen

towarów i do wielkości dochodów ludności.

Agregatowa podaż oznacza łączną ilość towarów, jaką producenci decydują się wytworzyć w

danych warunkach i dostarczyć na rynek. Zależy ona od trzech czynników: od zasobów

czynników produkcji i efektywności ich wykorzystania, od ogólnego poziomu cen towarów

oraz od kosztów produkcji ponoszonych przy wytwarzaniu towarów.

Mierniki działalności gospodarczej.

Faktyczne rozmiary produkcji (dochodu narodowego) ustala się w wyniku wzajemnego

oddziaływania agregatowego popytu i agregatowej podaży. Krzywe agregatowego popytu i

agregatowej podaży mają podobny sens ekonomiczny, co krzywe popytu i podaży, z tym, że

odnoszą się nie do pojedynczego towaru, lecz do wszystkich towarów. Krzywa agregatowego

popytu określa łączną ilość towarów, jaką nabywcy decydują się zakupić przy

poszczególnych poziomach ich cen. Kształt krzywej nie budzi istotnych kontrowersji.

Przyjmuje się, że krzywa ta opada, co oznacza, że przy niższych poziomach cen wielkości

agregatowego popytu są wyższe. Natomiast krzywa agregatowej podaży określa łączne ilości

towarów, jakie producenci decydują się wytworzyć i dostarczyć na rynek przy różnych

poziomach cen. Kształt krzywej agregatowej podaży wywołuje dosyć ostre spory w teorii

ekonomii. Formułowane są w tej kwestii różne poglądy, które implikują w konsekwencji

odmienne stanowiska odnoszące się do determinantów dochodu narodowego.

Stanowisko kompromisowe

Według stanowiska kompromisowego, krzywa agregatowej podaży ma kształt zgodny z

krzywą AP d. Krzywa jest dość płaska aż do osiągnięcia poziomu produkcji potencjalnej.

Taki kształt krzywej wynika z tego, że w warunkach niepełnego wykorzystania czynników

wytwórczych produkcja jest wysoce elastyczna względem popytu. Konsekwencją wzrostu

popytu na towar jest wzrost produkcji (dochodu narodowego), któremu towarzyszy niewielki

wzrost cen towarów. Sytuacja zmienia się, gdy czynniki są w pełni wykorzystane i produkcja

osiąga poziom produkcji potencjalnej (Yp). Wzrost popytu na towary powoduje wzrost cen

towarów, natomiast produkcja wzrasta w niewielkim stopniu.

Stanowisko neoklasyczne

Zgodnie z ekstremalnym stanowiskiem neoklasycznym, krzywa agregatowej podaży jest

pionowa (APd) i odpowiada poziomowi produkcji potencjalnej (Yp) Taki kształt krzywej

wynika z przekonania o doskonałej giętkości cen i dużej skuteczności działania

mechanizmów rynkowych.

Stanowisko keynesistowskie

W tej teorii, mechanizmy rynkowe i leżące u ich podstawy zmiany cen nie są w stanie

zagwarantować produkcji w pełni wykorzystującej czynniki wytwórcze. Keynesiści zakładają

w swoich analizach :lepkie” (tj. mało elastyczne) ceny, a w końcowym przypadku ceny

sztywne

Równowaga na rynku towarów oznacza sytuację, w której nabywcy chcą kupić dokładnie

taką ilość towarów, jaką się w gospodarce wytwarza. Tak więc, w sytuacji równowagi łączne

zamierzone (planowane) wydatki na towary są równe wielkości produkcji tych towarów.

Planowane przez nabywców łączne wydatki na towary nie zawsze są równe produkcji

towarów. Wydatki te mogą być większe lub mniejsze od wytwarzanej produkcji.

Nierównowaga pojawia się wówczas, gdy zamierzone (planowane) wydatki na towary nie są

równe wielkości produkcji tych towarów. Warunek równowagi moŜemy określić formalnie

następująco:

Y = AP p

Gdzie:

Y – dochód narodowy wytworzony w gospodarce w pewnym okresie

AP p – zamierzony (planowany) agregatowy popyt na towary w tym samym czasie

Równanie to z jednej strony wskazuje, że równowaga występuje wówczas, gdy dochód

narodowy jest równy agregatowemu popytowi na towary. Z drugiej wynika, że poziom

faktycznego dochodu narodowego wytworzonego w gospodarce jest wyznaczony przez

poziom agregatowego popytu na towary.

AP p = C + I + G + (Ex - Im)

Gdzie:

C – wydatki konsumpcyjne

I – wydatki inwestycyjne

G – wydatki rządowe

Ex – eksport

Im – import

Metody obliczania produktu krajowego brutto

Do podstawowych kategorii makroekonomicznych naleŜy produkt krajowy brutto (PKB),

będący syntetyczną miarą wartości produkcji wytworzonej w gospodarce w ciągu roku. W

celu lepszego zrozumienia istoty i metod obliczania produktu krajowego brutto zobaczmy

model ruchu okrężnego w gospodarce.

Gospodarka narodowa składa się z dużej liczby podmiotów gospodarczych: gospodarstw

domowych, przedsiębiorstw, a także jednostek aparatu państwa szczebla centralnego i

lokalnego. Dzięki ich decyzjom uruchamiane są różnorodne procesy gospodarcze. W celu

łatwiejszego zrozumienia problemu, przyjmijmy na razie analizę kilku założeń

upraszczających:

1. rozpatrywana jest gospodarka zamknięta (bez eksportu i importu ), której nie funkcjonuje

państwo, a jedynie gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa.

2. gospodarstwa domowe występują zarówno w roli właścicieli czynników produkcji, jak i

nabywców dóbr i usług, przeznaczających całe swe dochody na bieżące wydatki.

3. przedsiębiorstwa pełniące funkcje pracodawców i producentów przeznaczają całe swe

dochody na zakup czynników produkcji.

Rysunek pokazuje kierunki przepływów strumieni rzeczowych oraz pieniężnych między

przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi w uproszczonej gospodarce. Gospodarstwa

domowe są właścicielami czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi). Te czynniki

produkcji są potrzebne przedsiębiorstwom do uruchomienia procesu produkcji.

Przedsiębiorstwa zgłaszają zapotrzebowanie na czynniki produkcji a gospodarstwa domowe

Gospodarstwa

domowe

Wydatki na dobra i

usługi

Dobra i usługi

Usługi czynników

produkcji

Dochody czynników

produkcji

Przedsiębiorstwa

udostępniają je świadcząc określone usługi. Strumień tych usług na rysunku to wewnętrzna

pętla. Za usługi czynników produkcji przedsiębiorstwa wypłacają gospodarstwom domowym

wynagrodzenia (płace, zyski, renty, czynsze dzierżawne) – zewnętrzna pętla (dochody

czynników produkcji). Dzięki tym dochodom gospodarstwa domowe mogą kupować dobra i

usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa. Strumień dóbr i usług przepływa więc od

przedsiębiorstw do gospodarstw domowych (wew. pętla)., a strumień wydatków na dobra i

usługi przepływa od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw (zew. pętla). Wydatki te

tworzą dochody przedsiębiorstw, dzięki którym mogą one płacić gospodarstwom domowym

za usługi czynników produkcji.

Z przedstawionego modelu gospodarki można wyciągnąć następujące wnioski:

1. pokazuje on, że obydwie analizowane grupy podmiotów są od siebie ściśle uzależnione.

Położenie ekonomiczne gospodarstw domowych zależy od sytuacji ekonomicznej

przedsiębiorstw i vice versa. Z jednej strony, wysokość wydatków gospodarstw domowych na

dobra i usługi zależy od ich dochodów, a te z kolei uzależnione są od zapotrzebowania

przedsiębiorstw na usługi czynników produkcji oraz wynagrodzeń tych czynników. Z drugiej

strony, wydatki na dobra i usługi decydują o rozmiarach produkcji i zapotrzebowań

przedsiębiorstw na usługi czynników produkcji.

2. rozmiary działalności można mierzyć w różny sposób: albo mierząc strumienie pieniężne

występujące w gospodarce (tj. strumienie wydatków na dobra i usługi oraz strumienie

dochodów czynników produkcji), albo mierząc strumienie rzeczowe (w tym przypadku

strumienie wytwarzanych dóbr i usług). Można więc mówić o trzech sposobach pomiaru

działalności gospodarczej (tj. mierzenie strumieni wydatków dochodów i produktów).

3. wszystkie metody pomiarów muszą dać jednakowy rezultat. Wynika to z ścisłego

powiązania przepływających strumieni: strumienie pieniężne są po prostu odpowiednikami

transferu strumieni rzeczowych. Wydatki na dobra i usługi są równe dochodom czynnikom

produkcji, bowiem założyliśmy, że gospodarstwa domowe przeznaczają całe swoje dochody

na zakupy towarów. Dochody czynników produkcji są równe wartości wyprodukowanych

dóbr i usług, ponieważ założyliśmy, że przedsiębiorstwa przeznaczają całe swoje dochody na

zakup czynników produkcji. Wydatki na dobra i usługi są równe wartości wyprodukowanych

dóbr i usług, zgodnie z założeniem ze gospodarka jest zamknięta, więc gospodarstwa domowe

kupują dobra i usługi wytwarzane przez krajowe przedsiębiorstwa.

Przedstawiony wyżej model ruchu okrężnego jest dużym uproszczeniem rzeczywistości

gospodarczej, bowiem: (1) nie uwzględnia państwa, (2) nie bierze pod uwagę wymiany

handlowej z zagranicą (3) pomija to, że gospodarstwa domowe nie muszą całości swych

dochodów przeznaczać na zakup dóbr i usług, a przedsiębiorstwa- na zakupy usług

czynników produkcji. Uwzględnienie tych trzech czynników analizie przybliża znacznie

model do rzeczywistości. Powstaje jednak pytanie jakie są konsekwencje uwzględnienia tych

czynników dla przebiegu ruchu okrężnego w gospodarce i dla obliczania PKB.

Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba do wcześniejszego modelu wprowadzić dwie zmiany

dotyczące ruchu okrężnego strumieni pieniężnych.

1. ponieważ gospodarstwa domowe tylko część dochodów przeznaczają na zakup krajowych

dóbr i usług, a przedsiębiorstwa tylko część dochodów przeznaczają na zakup czynników

produkcji, mamy pewne dopływy z dotychczasowego ruchu okrężnego strumieni pieniężnych.

2. ponieważ tylko część dochodów gospodarstw domowych pochodzi z krajowych

przedsiębiorstw oraz tylko część dochodów przedsiębiorstw pochodzi ze sprzedaży

gospodarstwom domowym mamy dodatkowe źródła dochodów, czyli dopływy do ruchu

okrężnego dotychczasowych strumieni pieniężnych.

Na rysunku niżej przedstawianym dopływy zaznaczono strzałką zwróconą w kierunku

analizowanych podmiotów, a odpływy – strzałką zwróconą w kierunku przeciwnym.

Odpływy obejmują: oszczędności (S), wszelkiego rodzaju podatki (T) oraz wydatki na import

(Im). Natomiast dopływy obejmują: wydatki inwestycyjne (I), wydatki rządowe (G) oraz

dochody z eksportu (Ex). Na rysunku zaznaczono sektor bankowy, państwo i zagranicę, za

pośrednictwem których przepływają strumienie dopływów i odpływów.

wydatki na dobra
i usługi

I S

G T Ex Im

G T Im Ex

S I

dochody czynników

produkcji

Warto także podkreślić, że przybliżenie tego modelu do rzeczywistości nie narusza

dotychczasowych wniosków, które dotyczyły metod pomiaru działalności gospodarczej. Z

przeprowadzonego doświadczenia wynika, że PKB można liczyć na trzy sposoby:

Przedsiębiorstwa

Sektor bankowy

Zagranica

Gospodarstwa domowe

1. sumując wartości dóbr i usług wytworzonych w kraju (sumowanie produktów)

2. sumując dochody powstające przy wytwarzaniu (sumowanie dochodów)

3. sumując wydatki jakie zostały poniesione przy wytworzeniu dóbr i usług (sumowanie

wydatków)

Ad 1. Pierwsza metoda obliczania PKB polega na sumowaniu wartości dóbr i usług

wytworzonych w danej gospodarce w ciągu roku. Z powodu dużej ilości dóbr i usług, które

zostały wytworzone lista pozycji, które trzeba do siebie dodawać jest bardzo długa

(obliczeniami tymi w Polsce zajmują się m.in. Główny Urząd Statystyczny). Zebrane dane

statystyczne dotyczące wartości wytworzonych dóbr i usług grupuje się według działów

gospodarki. Przy obliczaniu PKB tą metodą trzeba uważać przede wszystkim, aby nie

dodawać wielokrotnie tych samych elementów. Takie wielokrotne sumowanie wystąpiłoby,

gdybyśmy mieli dodawać do siebie wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych w ciągu

roku w gospodarce. Aby uniknąć wielokrotnego liczenia tych samych elementów możemy

użyć dwóch sposobów:

1. sumować tylko produkty finalne*

2. sumować tylko wartości dodane**

* produkty finalne – to dobra i usługi które zostały nabyte przez ostatecznego użytkownika.

W ich skład wchodzą dobra i usługi konsumpcyjne, które zostały nabyte przez gospodarstwa

domowe, oraz dobra i usługi inwestycyjne (np. maszyny) nabyte przez przedsiębiorstwa.

Główną cechą dóbr inwestycyjnych jest to, iż nie zużywają się w całości w jednym cyklu

wytwórczym, natomiast produkty, które zużyły się w całości noszą nazwę produktów

pośrednich.

** wartość dodana jest to przyrost wartości danego produktu będący rezultatem procesu

produkcji. Wartość tą oblicza się poprzez odjęcie od wartości dóbr (lub też usług)

wytworzonych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów rzeczowych czynników produkcji

zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr (usług); ten sposób sumowania polega na dodawaniu

tylko tych wartości, które powstały w poszczególnych stadiach wytwarzania tego produktu.

Ad 2. obliczanie PKB metodą sumowania dochodów polega na dodawaniu danych dochodów,

które powstały w procesie wytwarzania produktów w danym roku. Suma tych dochodów

musi być równa ogólnej sumie wartości dodanej, poniewaŜ wartość ta składa się z dochodów

otrzymanych przez uczestników procesu. Można to zapisać w następujący sposób:

PKB = Σ wartości dodanych = Σ dochodów czynników produkcji

Podczas obliczania tą metodą należy pamiętać, aby uwzględniać tylko dochody, które

powstają w związku z wytwarzaniem dóbr (w metodę obliczenia nie wchodzą darowizny,

oraz płatności transferowe).

Ad 3. obliczanie PKB tą metodą polega na sumowaniu wydatków na produkty finalne

wydatki finalne wytworzone przez przedsiębiorstwa krajowe. Obejmują one:

• wydatki na produkty konsumpcyjne wytwarzane w kraju (Ck)

• wydatki na krajowe produkty inwestycyjne (Ik)

• wydatki zagranicy na krajowe produkty importowane (Exk)

• wydatki rządowe na wytwarzane w kraju finalne usługi i dobra (prócz płatności

transferowych) (Gk)

PKB = Ck + Ik + Gk + Exk

Gdzie:

k – wydatki na produkty krajowe

Identyczny wynik otrzymamy gdy dodamy poszczególne wydatki na dobra krajowe i

importowane, a następnie odejmiemy wielkość łącznego importu.

PKB = C + I + G + Ex – Im

Gdzie C, I, G i Ex zawierają komponenty z importu. Kiedy różnice między eksportem a

importem oznaczymy przez X, otrzymamy równanie:

PKB = C + I + G + X

Aby zachować identyczność rachunku PKB metodą sumowania produktów lub dochodów,

należy dokonać korekty związanej z podatkami pośrednimi i subsydiami. Jak wiadomo

przedsiębiorstwa muszą przeznaczać część swych przychodów ze sprzedaży na zapłacenie

podatku VAT lub podatku akcyzowego. Podatki te zmniejszają kwoty, jakie przedsiębiorstwa

mogą przeznaczyć na nabywanie czynników produkcji, dlatego trzeba też odjąć w rachunku

PKB podatki pośrednie. Subsydia natomiast otrzymywane przez przedsiębiorstwa od budżetu

państwa zwiększają przychód przedsiębiorstwa, dlatego muszą zostać uwzględnione przy

obliczaniu PKB. W związku z uwzględnieniem podatków pośrednich i subsydiów

wyróżniamy dwa PKB:

1. PKB w cenach rynkowych, które jest miarą produkcji krajowej w kategoriach cen

płaconych przez ostatecznych odbiorców (obejmuje podatki pośrednie)

2. PKB w cenach czynników produkcji, które jest miarą produkcji krajowej z uwzględnieniem

subsydiów oraz pominięciem podatków pośrednich. Właśnie ta kategoria odpowiada

obliczeniu PKB:

PKB = C + I + G + X = Ck + Ik + Gk + Exk

PKB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach rynkowych – podatki pośrednie +

subsydia = Σ dochodów czynników produkcji

Produkt narodowy brutto i dochód narodowy

Produkt krajowy brutto jest miarą wartości produkcji wytworzonej w gospodarce danego

kraju w ciągu roku. Większa część produkcji powstaje przy zastosowaniu krajowych

czynników produkcji, ale funkcjonują także przedsiębiorstwa z udziałem kapitału

zagranicznego (np. Pepsi – cola, Fiat) których zyski częściowo należą do współwłaścicieli i

mogą odpływać za granice. Ostatecznie przepływ tych dochodów może zakłócić wartość

łącznych dochodów uzyskanych przez krajowe gospodarstwa krajowe. Dlatego też

wprowadza się kategorie PNB (produkt narodowy brutto), która koryguje wielkości PKB o

wspomniane przepływy dochodów.

Produkt narodowy brutto (PNB) – jest to miara łącznych dochodów osiąganych przez

obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.

PNB jest równy powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą PKB.

PNB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach czynników produkcji + dochody netto z

tytułu własności za granicą

W miarach produkcji tj. PKB i PNB nie bierze się pod uwagę wyposażenia kapitałowego w

procesie produkcji (tj. maszyny i urządzenia produkcyjne) gdyż się zużywa. Ekonomicznym

odzwierciedleniem procesu zużywania się zasobu kapitału trwałego jest amortyzacja, która

odzwierciedla wartość zużycia zasobu w danym okresie. Zużywanie się zasobu kapitału

fizycznego oznacza, iż część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na

odtworzenie zużytego kapitału (część łącznych inwestycji brutto musi być przeznaczona na

odtworzenie zużytego kapitału a pozostała cześć inwestycji netto może być wykorzystana na

powiększenie istniejącego zasobu kapitału)

PNN=PNB-A

Inetto =Ibrutto – amortyzacja

PKB i PNB są miarami produkcji, które uwzględniają inwestycje brutto (w nazwie mają

słowo brutto). Natomiast miarą produkcji uwzględniającą inwestycje netto jest PNN (produkt

krajowy netto) oznaczany głównie symbolem y. Jest on różnicą między PNB a amortyzacją:

PNN w cenach czynników produkcji = dochód narodowy (Y) = PNB w cenach czynników

produkcji – amortyzacja

Pomimo, że kategoria PNN lepiej niż kategoria PNB odzwierciedla dochód w gospodarce,

PNB jest częściej wykorzystywany w analizach ekonomicznych. Kategoria PNB w cenach

czynników produkcji odzwierciedla wielkość łącznych dochodów, które powstały w procesie

produkcji. Gdy odejmiemy od niej wartość amortyzacji, podatki bezpośrednie płacone przez

przedsiębiorstwa oraz zyski nie podzielone, otrzymamy łączną wartość dochodów osobistych

uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe w przedsiębiorstwach. Natomiast dochody

pomniejszone o podatki bezpośrednie (płacone przez gospodarstwa domowe) i powiększone o

płatności transferowe (emerytury, zasiłki) są zwane jako RDO (rozporządzalne dochody

osobiste), a ich wielkość informuje jaką wartość wydatków i oszczędności mogą przeznaczyć

gospodarstwa domowe.

Produkt i dochód narodowy jako miary poziomu rozwoju gospodarczego i dobrobytu

Kategorii produktu i dochodu narodowego są odnoszone do całej gospodarki. Pokazują one

wielkość produkcji wytworzonej w naszej gospodarce, są więc używane zatem przy

porównywaniu rozmiarów gospodarek. Niestety są one mało przydatne do oceny poziomu

rozwoju gospodarczego kraju i przeciętnego standardu życiowego ludności. W tym celu są

wykorzystywane kategorie PKB czy też dochodu narodowego na 1 mieszkańca kraju. Jeżeli

chcielibyśmy dokonać porównań międzynarodowych, należałoby wyrazić wielkość PKB per

capita w porównywalnych krajach w tej samej walucie np. w dolarach. Wskaźnik ten nie

uwzględniają rejestrowanej produkcji, która wpływa na poziom dobrobytu mieszkańców.

Ponadto wskaźniki PKB nie uwzględniają wypoczynku, który ma bardzo istotne znaczenie

dla dobrobytu ludności. Jeśli wzrost PKB jest związany ze wzrostem przeciętnego czasu

pracy i spadkiem czasu wolnego przeznaczonego na wypoczynek, to wskaźnik wzrostu PKB

będzie przeszacowywać wzrost dobrobytu. Natomiast jeżeli wzrostowi PKB per capita

towarzyszy wzrost czasu wolnego, to wskaźniki te będą nie doszacowywać wzrostu

dobrobytu. Stosowane powszechnie miary produkcji nie uwzględniają ubocznych skutków

wzrostu produkcji dla środowiska naturalnego (np. zanieczyszczenie wody, powietrza i lądu,

a także natężenia hałasu). A z kolei elementy te wpływają na wzrost uciążliwości życia.

Jednym zdaniem kategorie produktu i dochodu narodowego, które nie uwzględniają tych

elementów, przeszacowują poziom dobrobytu.

LITERATURA PODSTAWOWA:

Podstawy ekonomii, pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2000, s. 335 - 347.

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA ZALECANA:

Makroekonomia, pod red. E.Kwiatkowskiego, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1994, s. 56 – 58.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 19 - 45.

Test prawda – fałsz:

PKB określa łączną pieniężną wartość wszystkich produktów i usług finalnych

wyprodukowanych przez gospodarkę danego kraju w danym okresie.

Włączenie dóbr pośrednich do rachunku PKB lub PNB spowodowałoby zawyżenie jego

wartości.

PKB per capita odzwierciedla rzeczywisty podział dochodów w społeczeństwie.

Aby wyeliminować wpływ inflacji lub deflacji, należy wartość nominalnego PKB

dostosować do zmian ogólnego poziomu cen, co w rezultacie daje realny PKB.

Realny PNB nigdy nie może być większy od nominalnego PNB.

Z formuły: PKB = C+I+G+X wynika, że wszystkie wydatki rządowe wliczane są do

rachunku PKB.

Jeżeli import rośnie, a eksport maleje, wartość PKB rośnie.

PNB jest to PKB powiększony (pomniejszony) o dodatnie (ujemne) saldo bilansu

handlowego analizowanej gospodarki.

Aby obliczyć wartość Produktu Narodowego Netto, od inwestycji netto należy odjąć

amortyzację.

10.

Wskaźnik DEN (dobrobytu ekonomicznego netto) koryguje PKB m.in. o: wartość czasu

wolnego, koszty zanieczyszczeń środowiska i wartość produkcji „szarej strefy”.

Test wyboru:

Odpływami z ruchu okrężnego strumieni pieniężnych są:

(a)

wydatki inwestycyjne,

(b)

wydatki rządowe,

(c)

wydatki związane z importem,

(d)

wszystkie wymienione wydatki.

2. Na zmiany nominalnego PKB w danym okresie wpływają:

(a)

tylko zmiany cen,

(b)

tylko zmiany wielkości produkcji,

(c)

zarówno zmiany wielkości produkcji, jak i zmiany cen,

(d)

żadna odpowiedź nie jest dobra.

3. Aby realny PKB w danym roku był większy niż nominalny PKB w tym samym

roku:

(a)

poziom cen w danym roku musi być niższy niż poziom cen w roku bazowym,

(b)

poziom cen w danym roku musi być wyższy niż poziom cen w roku bazowym,

(c)

stopa inflacji musi się zmniejszać,

(d)

gospodarka musi znajdować się w stanie stagnacji.

4. Zawyżoną wartość rachunku PKB otrzymamy wówczas, gdy zsumujemy:

(a)

a. wszystkie dochody czynników produkcji, powstałe w procesie wytwarzania

produktów i usług w danym roku,

(b)

wartości wszystkich dóbr wytworzonych w gospodarce w danym roku,

(c)

wszystkie wartości dodane, powstałe w kolejnych stadiach produkcji dóbr finalnych,

(d)

wszystkie wydatki konsumpcyjne, inwestycyjne, rządowe oraz zagranicy na dobra

finalne wytworzone przez firmy krajowe.

PNB jest równy:

(a)

PKB pomniejszonemu o wartość zużytego majątku trwałego,

(b)

PKB powiększonemu o nadwyżkę w bilansie handlowym,

(c)

PNN powiększonemu o amortyzację,

(d)

PNN pomniejszonemu o inwestycje brutto.

Zadanie:

W gospodarce danego kraju w latach 1996 - 1997 produkowane były tylko dwa dobra:

A i B.

DOBRO

ILOŚĆ

WYTWORZONA

CENA

WARTOŚĆ

PRODUKCJI

(w cenach

bieżących)

WARTOŚĆ

PRODUKCJI

(w cenach stałych)

1996

1997

1996

1997

1996

1997

1996

1997

100

200

100

Wypełnij powyższą tabelę.

(a)

Na jakim poziomie kształtowały się nominalne wartości Produktu Krajowego Brutto

(PKB), Produktu Narodowego Brutto (PNB) oraz Produktu Narodowego Netto (PNN) w

analizowanych latach, jeżeli wiadomo, że w roku 1996 napływ dochodów z tytułu

wiadczenia usług czynników produkcji za granicą wyniósł 150, odpływ dochodów

powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w

analizowanym kraju wyniósł 140, zaś amortyzacja 50. W roku 1997 wielkości te

ukształtowały się natomiast na poziomie odpowiednio: 165, 160 oraz 75.

(b)

Wiedząc, że rok 1996 jest rokiem bazowym, oblicz realny PKB oraz deflator PKB w 1996

i 1997 r.

III. CYKL KONIUNKTURALNY

Pojęcie cyklu koniunkturalnego.

Rodzaje wahań cyklicznych

Cykl a wzrost gospodarczy.

Teorie wahań cyklicznych.

4.1.

Teorie neoklasyczne

4.2.

Teorie keynesistowskie.

Metody oddziaływania państwa na przebieg cyklu koniunkturalnego.

SŁOWA KLUCZOWE

• Cykliczny rozwój gospodarki

• Rozkwit, ożywienie, depresja, kryzys

• Cykl koniunkturalny

• Interwencjonizm antycykliczny

• Automatyczne stabilizatory koniunktury

• Zasada mnożnika inwestycyjnego

• Zasada akceleracji (przyspieszenia)

• Popytowe efekty inwestycji

• Podażowe efekty inwestycji

LITERATURA PODSTAWOWA

Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 1998, ss. 513 – 532

Ekonomia, pod red. W. Cabana, PS Absolwent, Łódź 1998, s. 297 – 308

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, Ekonomia, Fundacja gospodarcza NSZZ

„Solidarność”, Gdańsk 1993, ss. 151 – 155

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, t.2, PWE, Warszawa 1995, ss. 347 – 356.

Hall R.E., Taylor J.B., Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie I polityka,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, ss. 310 i nast.

Test prawda – fałsz

1.

Cykl koniunkturalny to okresowe wahania aktywności gospodarczej wokół trendu.

Faza kryzysu charakteryzuje się nadprodukcją.

Faza wzrostowa obejmuje ożywienie i rozkwit.

Działania stabilizacyjne państwa nie mają wpływa na amplitudę wahań koniunkturalnych.

Osłabienie koniunktury w jednym kraju może może być łagodzone przez wymianę

międzynarodową.

Według teorii cykli politycznych, przed wyborami partie rządzące, dążąc do reelekcji,

stosują ekspansywną politykę pieniężną i fiskalną w celu ograniczenia bezrobocia oraz

pobudzenia gospodarki.

Dno cyklu to punkt, w którym kończy się depresja i zaczyna się ożywienie.

W fazie depresji następuje wzrost popytu inwestycyjnego.

Interwencjonizm antycykliczny to przeciwdziałanie wahaniom koniunktury.

10.

Interwencjonizm rozwojowy to interwencjonizm ex post.

Test wyboru

1.

Faza ożywienia charakteryzuje się:

(a)

spadkiem zatrudnienia,

(b)

wzrostem bezrobocia,

(c)

spadkiem produkcji,

(d)

żadna z powyższych odpowiedzi nie jest dobra

Stabilizacyjne oddziaływanie państwa na przebieg cyklu koniunkturalnego powodują

m.in.:

(a)

zwiększenie dynamiki wahań koniunktury,

(b)

zwiększenie dynamiki wzrostu PKB,

(c)

zmniejszenie głębokości faz spadkowych,

(d)

żadna z powyższych odpowiedzi nie jest dobra

Fazę kryzysu charakteryzuje:

(a)

zbyt niska produkcja

(b)

wzrost inwestycji,

(c)

spadek tempa wzrostu cen

(d)

żadna z powyższych odpowiedzi nie jest dobra

Efekt podażowy inwestycji:

(a)

związany jest z powiększaniem mocy produkcyjnych w gospodarce,

(b)

jest uzyskiwany dopóty, dopóki inwestycje są ujemne,

(c)

jest związany z niedostateczną konsumpcją,

(d)

żadna z powyższych odpowiedzi nie jest dobra

Cykl gospodarczy:

(a)

to okresowe zmiany aktywności gospodarczej,

(b)

wykazuje tendencję wzrostową,

(c)

składa się z nieregularnych odchyleń,

(d)

żadna z powyższych odpowiedzi nie jest dobra.

Zadanie

Przyrost dochodu narodowego w okresie poprzednim (t – 1) wynosi 100 mld zł, a wysokość

współczynnika akceleracji wynosi 0,5.

Oblicz wielkość inwestycji indukowanych w okresie bieżącym.

Jaka będzie wielkość inwestycji indukowanych w okresie t + 1, jeśli dochód w okresie t

wzrośnie o 50 mld. zł?

IV. BUDŻET PAŃSTWA

1. Pojęcie i funkcje budżetu państwa.

2. Dochody budżetu państwa. Podatki

3. Wydatki budżetu państwa

4. Podatki i wydatki państwa jako instrumenty stabilizacji koniunktury. Mnożnikowy efekt

wydatków, podatków i zrównoważenia budżetu.

5. Aktywna i pasywna polityka fiskalna. Automatyczne stabilizatory koniunktury.

6. Deficyt budżetowy i dług publiczny.

7. Budżet państwa w Polsce w okresie transformacji gospodarki.

SŁOWA KLUCZOWE

• `budżet państwa

• funkcje budżetu państwa

• budżet centralny

• budżety lokalne

• zasady polityki budżetowej

• źródła dochodów budżetu państwa

• podatki

• podatki bezpośrednie i pośrednie

• podatki proporcjonalne, progresywne i degresywne

• krzywa Laffera

• wydatki budżetu państwa

• mnożnik wydatków rządowych

• płatności transferowe

• mnożnik podatkowy

• mnożnik zrównoważonego budżetu

• aktywna i pasywna polityka fiskalna

• automatyczne stabilizatory koniunktury

• dług publiczny, dług krajowy i zagraniczny

• deficyt budżetowy

Pojęcie i funkcje budżetu państwa

Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z

realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest on sporządzany na okres

jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Po zatwierdzeniu staje się

aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodów

budżetowych oraz dokonywanie wydatków. Jako najważniejsze funkcje budżetu traktuje się

zazwyczaj funkcję fiskalną, redystrybucyjną i stymulacyjną.

Funkcja fiskalna polega na gromadzeniu dochodów budżetowych (pochodzących głównie z

podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych

zadań.

Funkcja redystrybucyjna umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu

narodowego, takich jak np.: zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego

różnych regionów oraz niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup

społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych.

Realizację funkcji redystrybucyjnej umożliwia system podatkowy

(progresywne

opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek

podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne itp.) oraz wydatki budżetowe,

dokonywane głównie w formie tzw. transferów, czyli świadczeń społecznych zwiększających

dochody ludności bez potrzeby świadczenia w zamian jakichkolwiek usług (renty, emerytury

zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe itp.).

Funkcja stymulacyjna polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na

ycie gospodarcze i społeczne. Za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów

podatkowych oraz wydatków budżetowych można np. wpływać na poziom dochodu

narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom akumulacji i tempo

wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji. W sferze życia

społecznego polityka fiskalna może np. pobudzić lub hamować przyrost naturalny, ograniczać

lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia, zwiększać poziom aktywności zawodowej osłabiać

lub wzmacniać bodźce do pracy.

Realizacja wymienionych funkcji jest możliwa głównie dzięki świadomemu kształtowaniu

przez państwo systemu podatkowego, tj. określeniu podmiotów podlegających

opodatkowaniu, rodzajów podatków, wysokości stawek opodatkowania, ulg i zwolnień

podatkowych oraz kształtowaniu wydatków zgodnie z potrzebami państwa. Zmiany funkcji

państwa (wyrażające się przede wszystkim w zmniejszaniu lub zwiększaniu zakresu

oddziaływania na życie gospodarcze i społeczne) pociągają za sobą odpowiednie modyfikacje

dochodów i wydatków budżetu państwa.

W gospodarce centralnie planowanej budżet państwa był nastawiony na realizację wielu

zadań. Po za tradycyjnymi funkcjami administracyjnymi, oświatowo – kulturalnymi i

socjalnymi państwo w poważnym stopniu oddziaływało na przebieg procesów

gospodarczych. Państwo nie tylko kształtowało centralnie i finansowało z budżetu działalność

inwestycyjną, lecz także poważnie ingerowało w bieżącą działalność gospodarczą i

ograniczało samodzielność finansową przedsiębiorstw, m.in. przez rozbudowany system

różnego typu podatków, odpisów na centralnie gromadzone fundusze oraz dotowanie bieżącej

działalności gospodarczej.

Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych (budżet

centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych. Struktura budżetów

lokalnych (terenowych) zależy od ustrojowej organizacji państwa. W państwach federalnych

najczęściej występują trzy szczeble zarządzania (np. w Niemczech: federacja, kraje

związkowe i gmin), natomiast w państwach unitarnych (tzn. wewnętrznie jednolitych, w

których jednostki administracyjno-terytorialne są ściśle podporządkowane organom

centralnym) przeważa dwu stopniowy podział administracyjny. O włączeniu określonych

rodzajów dochodów i wydatków do budżetu centralnego lub do budżetów terenowych

decyduje ich znaczenie dla gospodarki oraz zasięg (ogólnokrajowy czy regionalny). Z

budżetu centralnego finansuje się wydatki na administrację centralna, wymiar

sprawiedliwości, obronę narodową. Z kolei w gestii budżetów lokalnych znajduje się

zazwyczaj gospodarka komunalna i mieszkaniowa, oświata, ochrona zdrowia, kultura,

utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura.

Władze lokalne realizują zadania własne oraz zadania zlecane im przez państwo, wynikające

z przyjętej polityki społeczno- gospodarczej.

Istnieją różne systemy finansowania wydatków budżetów lokalnych: od finansowania

bieżących wydatków lokalnych głównie z własnych dochodów (jak np. w Niemczech i w

Szwecji) do takich, w których subwencje rządowe stanowią podstawową część funduszy

przeznaczonych na finansowanie tej działalności (Wielka Brytania, Holandia). Własne

dochody budżetów lokalnych pochodzą z podatków i opłat obciążających ludność danego

terenu oraz z dochodów uzyskanych z działalności prowadzonej przez władze lokalne.

Zasilanie zewnętrzne opiera się na subwencjach, pożyczkach i innych transferach z budżetu

centralnego.

We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze

lokalne. Niedobory budżetów lokalnych staja się coraz bardziej dotkliwe, systematycznie

wzrasta więc rola źródeł uzupełniających, a zwłaszcza subwencji z budżetu centralnego.

Redystrybucja środków z budżetu centralnego do budżetów lokalnych zazwyczaj jest

traktowana jako zjawisko pozytywne. Dzięki tej redystrybucji możliwe staje się:

- pokrycie wydatków, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane (np. utrzymanie

dróg, ochrona porządku publicznego),

- ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno -

gospodarczej państwa,

- zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju.

Zasilanie budżetów lokalnych subwencjami z budżetu państwa jest niezbędne ze względu na

dysproporcje terytorialnego rozkładu źródeł dochodów, względną równomierność

terytorialnego rozkładu wydatków związanych z zaspokajaniem socjalno- bytowych potrzeb

ludności oraz praktyczną niemożliwość pełnej komercjalizacji usług socjalno - bytowych.

Władze lokalne prowadzą więc najczęściej działalność korzystając w większym lub

mniejszym stopniu z zasilania zewnętrznego.

Polityka budżetowa

Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach umożliwiających władzy

wykonawczej prowadzenie polityki finansowej państwa, a władzy ustawodawczej

oddziaływanie na jej zakres i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu. W

teorii finansów publicznych wyodrębnia się zwykle następujące zasady polityki budżetowej:

1) zasada rocznego budżetowania – plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres

jednego roku (przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym);

2) zasada zupełności - budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa (żadna z

dziedzin działalności finansowej państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu

budżetowego);

3) zasada jedności – budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i

wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu (poszczególne pozycje budżetu

państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty, muszą jednak łączyć się w jedną

zwartą całość);

4) zasada jawności - budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości

(dotyczy to zarówno tworzenia i uchwalania budżetu, jak i jego wykonania oraz kontroli);

5) zasada równowagi budżetowej – polega na dążeniu do tego, żeby bieżące dochody z

podatków i z innych źródeł napływające do budżetu centralnego były wystarczające do

pokrycia płatności za produkty i usługi finansowanych przez rząd, płatności transferowych i

innych wydatków budżetowych.

Zasady te w wyniku wieloletnich doświadczeń podlegały modyfikacjom. Obecnie niektóre z

nich nie są w pełni respektowane; dotyczy to zwłaszcza zasady równowagi budżetowej. Ze

względu na wzrastające znaczenie wydatków rządowych coraz częstszym zjawiskiem w

praktyce gospodarczej wielu gospodarczo rozwiniętych krajów w ciągu ostatnich kilkunastu

lat jest deficyt budżetowy, tzn. nadwyżka wydatków państwa nad dochodami budżetowymi.

Trudno także, ze względu na poważne rozczłonkowanie i wzrastającą rolę budżetów

lokalnych, w pełni respektować formalne i merytoryczne wymogi zasady zupełności jedności

budżetowej. Dotyczy to zwłaszcza państw federacyjnych, w których sporządza się odrębne

budżety na szczeblu republik, stanów, krajów związkowych i brakuje instytucjonalnych

powiązań między tymi budżetami a centralnym budżetem państwa.

Zasady polityki budżetowej można przyrównać do dekalogu. Podobnie jak dekalog dają

wskazówki, jak postępować i czego nie należy robić. Równocześnie powszechnie wiadomo,

e w praktyce często nie są w pełni przestrzegane.

Budżet państwa

Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe związane z

realizacją przyjętej polityki społecznej i gospodarczej. Jest on sporządzony najczęściej na

okres jednego roku oraz zatwierdzony przez władze ustawodawczą. Po zatwierdzeniu przez

parlament staje się aktem prawnym umożliwiającym organom władzy wykonawczej jego

realizację, czyli gromadzenie dochodów oraz dokonywanie wydatków. Równocześnie

parlament egzekwuje i kontroluje wykonywanie budżetu przez rząd. W literaturze finansowej

wyodrębnione są zazwyczaj trzy zasadnicze funkcje budżetu:

1) funkcja fiskalna, która polega na gromadzeniu dochodów (pochodzących głównie z

podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych

zadań;

2) funkcja redystrybucyjna, umożliwiająca dokonywanie pożądanych zmian w podziale

dochodu narodowego (zmniejszenie nadmiernych różnic w wysokości dochodów różnych

grup społecznych, stworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych).

Realizację tej funkcji umożliwia system podatkowy (progresywne opodatkowanie dochodów

ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich

nakładanych na dobra konsumpcyjne itp.) oraz wydatki budżetowe, dokonywane głownie w

formie tzw. transferów, czyli różnych świadczeń społecznych zwiększających dochody

ludności bez potrzeby świadczenia zmian jakichkolwiek usług (renty, emerytury, zasiłki dla

bezrobotnych, zasiłki chorobowe itp.);

3) funkcja stabilizacyjna wiąże się z wykorzystaniem instrumentów fiskalnych do

oddziaływania na przebieg procesów gospodarczych, a zwłaszcza wpływanie na rozmiary

globalnego popytu w celu łagodzenia wahań koniunkturalnych, tworzenie warunków dla

równomiernego rozwoju oraz utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia.

Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach, umożliwiających władzy

wykonawczej prowadzenie polityki finansowej państwa, a władzy ustawodawczej

oddziaływanie na jej zakres i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu w tym

zakresie. W klasycznej teorii finansów publicznych wyodrębnia się następujące zasady

polityki budżetowej:

1) zasada rocznego budżetowania – plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres

jednego roku (przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym);

2) zasada zupełności – budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa (żadna z

dziedzin działalności finansowej państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu

budżetowego);

3) zasada jedności – budżet państwa powinien tworzyć jedną całość tzn. wszystkie dochody i

wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu (poszczególne propozycje budżetu

państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty, muszą one jednak łączyć się w

jedna całość);

4) zasada jawności – budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości

(dotyczy to zarówno tworzenia i uchwalania budżetu, jak i jego wykonania oraz kontroli);

5) zasada równowagi budżetowej – polega na dążeniu do takiej sytuacji, gdy bieżące dochody

z podatków z innych źródeł napływające do budżetu centralnego są wystarczające do

pokrycia płatności za dobra i usługi finansowane przez rząd, płatności transferowych i innych

wydatków budżetowych.

Zasady te w wyniku wieloletnich doświadczeń ulegały modyfikacjom. Obecnie niektóre z

nich nie mogą być w pełni respektowane. Dotyczy to zwłaszcza zasady równowagi

budżetowej. W praktyce gospodarczej wielu rozwiniętych gospodarczo krajów w ciągu

ostatnich kilkunastu lat ze względu na wzrastające znaczenie wydatków rządowych coraz

częstszym zjawiskiem jest deficyt budżetowy. Trudno także ze względu na poważne

rozczłonkowanie i wzrastająca role organów lokalnych w pełni respektować formalne i

merytoryczne wymogi zupełności i jedności budżetowej. Dotyczy to zwłaszcza państw

federalnych, w których sporządzane są odrębne budżety na szczeblu federacji i brak jest

instytucjonalnych powiązań między tymi budżetami a centralnym budżetem państwa.

Podatki

Najważniejszym źródłem dochodów budżetowych są podatki. Pozostałe źródła takie jak cła,

dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe,

notarialne i inne odgrywają w praktyce niewielka rolę.

Podatki są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez

państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków

państwowych. Istnieje wiele klasyfikacji podatków. Jako kryterium wyodrębnienia różnych

rodzajów podatków można przyjąć:

• podmiot, który je pobiera (państwo, budżety lokalne),

• podmiot, który je płaci (przedsiębiorstwo, ludność),

• formę opodatkowania (bezpośrednie, pośrednie) lub

• przedmiot opodatkowania (podatki od przychodów, od wydatków, od majątku).

Wśród podatków pobieranych przez państwo najpoważniejszą pozycję zajmuje podatek od

dochodów osobistych ludności. Jest on pobierany od dochodów uzyskiwanych z różnych

ródeł tzn. płac, dochodów z prowadzenia indywidualnej działalności gospodarczej i z

gospodarstw rolnych, z tytułu wykonywania zawodów wolnych i prac dorywczych, rent i

emerytur, a także dochodów z kapitału. Podstawę do określenia wysokości podatku stanowią

zazwyczaj wszystkie dochody płatnika pochodzące z wymienionych źródeł. Dochód

podlegający opodatkowaniu ustala się odejmując od łącznej sumy przychodów wydatki

związane z uzyskaniem dochodów. Z reguły dochody osobiste ludności opodatkowania są

według skali progresywnej. W większości krajów stopa podatkowa kształtuje się na poziomie

od 0 do 60%. Ustawy podatkowe przewidują ulgi, zwolnienia i wyłączenia podatkowe

podyktowane względami społecznymi lub ekonomicznymi. Tak np. stawka procentowa 7 „0”

wyznaczająca kwotę rocznych dochodów wolnych opodatkowania ustalana jest przy

uwzględnianiu możliwości płatniczych osób o najniższych dochodach. Ulgi podatkowe mogą

tworzyć preferencje dla pewnych rodzajów działalności (rolniczej, intelektualnej) oraz

sposobów wydatkowania dochodów (zakup mieszkania, budowa domu, wyposażenia

mieszkań, zakup akcji i obligacji).

Na drugim miejscu w tworzeniu dochodów budżetowych znajduje się opodatkowanie

towarów i usług. W większości przypadków jest to podatek obrotowy (sales tax) lub podatek

od wartości dodanej (Value Added Tax-Vat) obciążający dobra konsumpcyjne. Podatki te

spełniają funkcje fiskalne i redystrybucyjne. Z reguły nie podlegają opodatkowaniu

podstawowe artykuły żywnościowe, książki, gazety, paliwo, energia elektryczna, odzież

dziecięca, lekarstwa. Często z opodatkowania wyłączone są usługi lekarskie, weterynaryjne,

bankowe, ubezpieczeniowe, itp. Towary eksportowane także nie są obciążone podatkiem

obrotowym i podatkiem od wartości dodanej. Istnieją też inne wyjątki wyłączenia z

opodatkowania podyktowane często względami społecznymi. Pozostałe artykuły i usługi są

opodatkowane według stawki jednolitej (np. w Wielkiej Brytanii-15%) lub zróżnicowanej dla

poszczególnych kategorii dóbr i usług (np. we Włoszech gdzie wprowadzono stawki

zaniżone-2% i 9%, stawkę standardową- 18% i podwyższoną-30%). Oprócz podatku

obrotowego lub VAT istnieją także specjalne podatki konsumpcyjne tzw. akcyzy, ustalone

przeważnie w wielkościach absolutnych i obciążające jedynie niektóre towary, np. wyroby

tytoniowe, napoje alkoholowe. Także cło jest rodzajem podatku pobieranego od

importowanych towarów zagranicznych. Poza nielicznymi wyjątkami (Nowa Zelandia,

Australia, Dania, Finlandia) składki na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne stanowią

kolejną znaczącą pozycję dochodów budżetowych państwa- przeciętnie 25-30% a w

krańcowych przypadkach niemal połowę dochodów budżetu centralnego (Holandia-42,0%,

Francja-45,0%, Włochy-47,0%). Składki na ubezpieczenia społeczne są płacone częściowo

przez pracodawcę, a częściowo przez pracowników (najczęściej po połowie). Można je

traktować jako formę opodatkowania dochodów ze względu na ich powszechny i

obowiązkowy charakter (potrącone są każdorazowo przy wypłacie), a wysokość składek i

zakres ubezpieczenia regulują odpowiednie przepisy prawne.

Kolejnym źródłem budżetu państwa jest podatek od dochodów przedsiębiorstw płacony przez

jednostki posiadające osobowość prawną: spółki oraz instytucje i organizacje prowadzące

działalność produkcyjną i usługowa. Stopa podatku od spółek jest na ogół jednolita (podatek

proporcjonalny). Podstawa opodatkowania dochodu przedsiębiorstwa jest dochód netto

stanowiący różnice miedzy kwota przychodów brutto a kosztami związanymi z ich

osiągnięciem w danym okresie. Państwo ma wiele możliwości oddziaływania na zachowanie

przedsiębiorstw do inwestowania poprzez obniżenie stopy podatku od zysku. Można też

jednak wykorzystywać do tego celu system ulg i zwolnień podatkowych, a także system

specjalnych potrąceń przy obliczaniu kosztów uzyskania przychodów, które mają na celu

zmniejszenie podstawy wymiaru podatku.

Na wielkość faktycznego obciążenia podatkiem dochodowym w poważnym stopniu wpływają

m.in. zasady liczenia amortyzacji, sposób wyceny zapasów i środków trwałych, określenie

wielkości rezerw wolnych od opodatkowania, zasady rozliczenia kredytów inwestycyjnych,

itp. Wszelkiego rodzaju udogodnienia podatkowe mają na celu tworzenie korzystnych

warunków dla rozwoju wybranych sektorów gospodarki i regionów kraju, tworzenie bodźców

do podejmowania działalności innowacyjnej i wprowadzania postępu technicznego.

W gospodarce rynkowej podatki obciążające ludność bezpośrednio, a także pośrednio poprzez

opodatkowanie towarów i usług, przez wiele lat wykazywały (poza nielicznymi wyjątkami)

tendencje do wzrostu. Jednakże ujemne skutki nadmiernie wysokiego opodatkowania

(osłabienia bodźców do pracy, uchylania się od płacenia podatków, oszustwa podatkowe) i

coraz powszechniejsze przechodzenie od polityki fiskalnej do polityki monetarnej sprawiają,

e trend do wzrostu obciążeń podatkowych (zwłaszcza podatku od dochodów ludności) w

krajach rozwiniętych gospodarczo ulega zahamowaniu. Obecnie w pracach teoretycznych

coraz częściej wskazuje się na negatywne skutki wysokich podatków, a rozwiązania

praktyczne w coraz większym stopniu są nastawione na łagodzenie progresji podatkowej.

Od strony teoretycznej zależność między wpływami do budżetu z tytułu podatków a

wysokością stopy opodatkowania można zilustrować za pomocą krzywej Laffera. Nazwa

krzywej pochodzi od nazwiska amerykańskiego ekonomisty Artura Laffera, głównego

przedstawiciela szkoły ekonomii podaży.

Podniesienie stopy opodatkowania (np. z t1 do t2) umożliwia zwiększenia dochodów

budżetowych (z T1 do T2). Maksymalne dochody budżetowe z tytułu podatków (T max)

można osiągać przy stopie opodatkowania równej t3. Dalsze podnoszenie podatków (np. do

t4) prowadzi do spadku dochodów budżetowych. Nadmiernie wysokie podatki osłabiają

bowiem bodźce do prowadzenia działalności gospodarczej – produkcja i dochody ludności

spadają a w konsekwencji zmniejszają się także dochody budżetowe.

Krzywa Laffera sugeruje zatem pożądany kierunek zmiany polityki fiskalnej. Zmniejszenia

obciążeń podatkowych(np. obniżenie stopy podatkowej z t5 do t4) przyczyni się do

pobudzenia aktywności gospodarczej, wzrostu dochodów oraz wzrostu przychodów

budżetowych (z T1 do T2).

Deficyt budżetowy i dług publiczny

Wysokie deficyty budżetowe utrzymujące się w wielu krajach niezależnie od koniunktury

gospodarczej utrwalają wielu ekonomistów w przekonaniu o strukturalnym charakterze

przyczyn nierównowagi budżetowej. Myśl ekonomiczna dotycząca długu ulega zmianie.

Okazuje się, że nie tylko klasyczna koncepcja finansów publicznych opierająca się na

zbilansowanym rocznym budżecie staje się coraz mniej aktualna. We współczesnej literaturze

ekonomicznej trudno znaleźć jednoznaczne opinie o tym, czy deficyt budżetowy i dług

publiczny są pożądane, czy nie oraz jak wpływają na gospodarkę. Wzrastające wydatki

rządowe mogą być finansowane z takich źródeł jak podatki, pożyczki zaciągane u

społeczeństwa, sprzedaż części majątku państwa, emisja nowych pieniędzy, kredyty

zagraniczne. Możliwości wykorzystania tych źródeł, a także konsekwencje wynikające z ich

stosowania mogą być różne. Podniesienie podatków jest decyzją niepopularną politycznie i

spotyka się z oporem wyborców, a ponadto ma negatywne skutki ekonomiczne- osłabia

motywację do pracy oraz prowadzi do zmniejszenia dochodu do dyspozycji, co ogranicza

rozmiary potencjalnego popytu. Również podniesienie podatków od dochodów

przedsiębiorstw zmniejsza ich skłonność do inwestycji. W praktyce więc możliwość

manewrowania tym narzędziem jest ograniczona, a jego skuteczność niewielka, gdyż podatki

nie kreują dodatkowego popytu, a jedynie prowadzą do przesunięcia siły nabywczej z

płatników podatku do rządu. Podobny efekt uzyskujemy, gdy wydatki rządowe finansowane

są z pożyczek zaciąganych u ludności lub przedsiębiorstw. Poprzez sprzedaż obligacji

państwowych lub bonów skarbowych państwo mobilizuje niewykorzystane oszczędności i

przeznacza je do finansowania wydatków publicznych. Także sprzedaż części majątku

publicznego (np. poprzez prywatyzację znacjonalizowanych przedsiębiorstw) prowadzi do

przejmowania przez państwo części oszczędności ludności lub przedsiębiorstw. Problem

finansowania wydatków publicznych zaczyna komplikować się wówczas, gdy oszczędności

ludności są niewystarczające lub trudne do przekształcenia w obligacje państwowe ze

względu na małe zainteresowanie ludności ich zakupem. Aby tę barierę przełamać państwo

może uciekać się do emisji dodatkowych pieniędzy. Dzieje się to za pośrednictwem banku

emisyjnego, któremu rząd zleca zakup obligacji pod zastaw rządowych papierów

wartościowych. W zamian za obligacje bank emisyjny otwiera państwu długoterminowy

kredyt umożliwiający finansowanie wydatków rządowych. Taki sposób kreowania

dodatkowego popytu przez rząd jest w wielu krajach zjawiskiem powszechnym.

Podstawowym źródłem pokrywania poważnej części deficytu budżetowego staje się dług

publiczny zaciągany w bankach (a często na podobnych zasadach w instytucjach finansowych

i ubezpieczeniowych, które traktują korzystnie oprocentowane obligacje państwowe jako

ródło stałego dochodu). Ta forma finansowania wydatków rządowych różni się od

poprzednich głównie tym, że umożliwia ona kreowanie podatkowego popytu, co stwarza

większe możliwości oddziaływania na koniunkturę, ale równocześnie może prowadzić do

powstawania inflacji. Niebezpieczeństwo takie jest mniejsze, jeśli w gospodarce występują

niewykorzystane rezerwy mocy wytwórczych. Dodatkowemu popytowi kreowanemu przez

rząd towarzyszy wówczas wzrost podaży, a zadłużenie sprzyja ożywieniu gospodarki. Jednak

w momencie zbliżenia się do pełnego wykorzystania mocy wytwórczych może dochodzić do

wzrostu ogólnego poziomu cen, ze względu na ograniczone możliwości dostosowania

rozmiarów podaży do wzrastających rozmiarów popytu. W finansowaniu deficytu

budżetowego drogą emisji dodatkowych pieniędzy można więc doszukiwać się jednej z

przyczyn inflacji.

Z dużymi wydatkami rządowymi prowadzącymi do powstawania deficytu budżetowego

wiąże się następny kontrowersyjny problem – czy deficyt budżetowy „wypycha” inwestycje

prywatne, czy też do nich zachęca. Często padają argumenty, że wydatki rządowe osłabiają

naturalną żywotność gospodarki, gdyż rząd finansując duże programy robót publicznych,

budownictwa mieszkaniowego, a także rozwijając działalność produkcyjną eliminuje z tych

dziedzin prywatnych inwestorów i hamuje rozwój sektora prywatnego. Pogląd ten opiera się

na założeniu, że duże zapotrzebowanie na kredyty udzielone przez banki na finansowanie

wydatków rządowych prowadzi do wzrostu stopy procentowej, co z kolei negatywnie wpływa

na inwestycje prywatne. Obserwacja zachowania różnych podmiotów gospodarczych

wskazuje jednak na dyskusyjność tego założenia. Okazuje się bowiem, że podniesienie stopy

procentowej bardziej wpływa na wydatki inwestycyjne małych przedsiębiorstw oraz na

zakupy ratalne dóbr konsumpcyjnych niż wydatki inwestycyjne dużych przedsiębiorstw.

Duże przedsiębiorstwa podejmują decyzje inwestycyjne biorąc pod uwagę przewidywalny

popyt, przewidywalną stopę zysku oraz stopień wykorzystania istniejących mocy

produkcyjnych, a ponadto podejmując inwestycje w znacznie większym stopniu niż

przedsiębiorstwa małe bazują one na własnych środkach. Negatywne skutki podwyższenia

stopy procentowej mogą być też neutralizowane przez rozwiązania przyjęte w systemie

podatkowym, umożliwiające wyłączenie z podstawy opodatkowania kosztów związanych ze

spłatą oprocentowania. Deficyt budżetowy nie musi więc prowadzić do ”wypychania”

inwestycji prywatnych, które są uwarunkowane wieloma czynnikami. Wskazywaliśmy

wielokrotnie, że polityka fiskalna wprowadzona obecnie w większości rozwiniętych

gospodarczo krajów wiąże się z wysokimi wydatkami publicznymi, często przewyższającymi

bieżące dochody budżetowe.

W ostatnich kilku dekadach w wielu krajach deficyt budżetowy rośnie. Prowadzi to do

wzrostu zadłużenia publicznego. Np.: w 1988 r. dług publiczny wynosił w USA 1.790 mld $

(czyli 37% dochodu narodowego brutto). Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem

państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których

państwo płaci odszkodowanie (np. wywłaszczanie mienia na zasadach odpłatności). Biorąc

pod uwagę źródła zaciągania długu można mówić o długu publicznym krajowym i

zagranicznym. Krajowymi wierzycielami długu publicznego mogą być osoby fizyczne,

przedsiębiorstwa, banki, instytucje finansowe i towarzystwa ubezpieczeniowe. Część

dochodów budżetowych państwa przeznaczana jest na obsługę długu publicznego, tzn. spłatę

rat zaciągniętych pożyczek oraz wypłatę oprocentowania.

Systematyczny wzrost rozmiarów długu publicznego prowadzi do wzrostu kosztów jego

obsługi, głównie z powodu jego oprocentowania pożyczek państwowych. Następstwem

wewnętrznego zadłużenia jest redystrybucja dochodu narodowego w obrębie danego

społeczeństwa. Dług publiczny reprezentuje żądania jednych członków społeczeństwa wobec

drugich. O realnym ciężarze i korzyściach tej redystrybucji decyduje rozmieszczenie obligacji

i pożyczek państwowych między różnymi grupami społeczeństwa oraz struktura podatków.

Wzrastające koszty obsługi długu publicznego obciążają płatników podatków. Natomiast

poważne korzyści w postaci odsetek od udzielonych pożyczek uzyskują głównie instytucje

bankowe i finansowe, w których obecnie skoncentrowana jest poważna część długu

publicznego. Prowadzi to do przesunięcia bogactwa społecznego od grup gospodarczo i

politycznie słabszych do silniejszych.

Efekty, jakie społeczeństwo uzyskuje z tytułu zadłużenia zagranicznego zależą w poważnym

stopniu od sposobu wykorzystania pożyczek. Jeżeli pożyczki przeznaczone są na inwestycje,

które umożliwiają wzrost dochodu narodowego oraz efektywny eksport, istnieją realne szanse

na unowocześnienie gospodarki i szybszą spłatę kredytów. Jeżeli natomiast pożyczki zostaną

wykorzystane na nie efektywne programy inwestycyjne lub na cele konsumpcyjne, wówczas

ciężar długu publicznego ponosi przyszłe pokolenie.

LITERATURA PODSTAWOWA

Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 1998, ss. 420 - 450,

Ekonomia, pod red. W. Cabana, PS Absolwent, Łódź 1998, ss. 237 – 253

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, Ekonomia, Fundacja gospodarcza NSZZ

„Solidarność”, Gdańsk 1993, ss. 307 – 329

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, t.2, PWE, Warszawa 1995, ss. 70 – 86.

Hall R.E., Taylor J.B., Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie I polityka,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, ss. 380 – 393.

Test prawda – fałsz.

1.

VAT to podatek majątkowy.

Krzywa Laffera przedstawia zależność między wpływami do budżetu z tytułu podatków a

wysokością deficytu budżetowego.

Podatki są narzędziem redystrybucji dochodów.

Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych

pożyczek.

Zasiłki dla bezrobotnych to jeden z automatycznych stabilizatorów koniunktury.

Podatki bezpośrednie są zawarte w cenach produktów i usług.

Automatyczne stabilizatory koniunktury to mechanizmy ekonomiczne zmniejszające

podatność gospodarki na wstrząsy.

Podatki pośrednie to podatki nakładane na dochody i majątek.

Z krzywej Laffera wynika, że przy różnych stopach opodatkowania przychody z

podatków mogą być tej samej wielkości.

10.

Podatek progresywny występuje wtedy, gdy podatki wzrastają rocznie o ten sam procent.

Test wyboru.

1.

Budżet państwa spełnia funkcje:

(a)

stabilizacyjną,

(b)

tezauryzacji,

(c)

fiskalną,

(d)

żadna z powyższych odpowiedzi nie jest dobra.

Spadek dochodów budżetowych może wynikać:

(a)

ze wzrostu rentowności przedsiębiorstw,

(b)

z wąskiego zakresu ulg i zwolnień podatkowych,

(c)

z małej skłonności przedsiębiorstw prywatnych do unikania opodatkowania,

(d)

z niskiej sprawności systemu podatkowego i celnego.

Do automatycznych stabilizatorów koniunktury zalicza się:

(a)

wydatki rządowe,

(b)

oszczędności,

(c)

podatki pośrednie,

(d)

wszystkie powyższe wielkości ekonomiczne.

Jeśli stopa opodatkowania t=0,2, a krańcowa skłonność do konsumpcji k

0,75, to

mnożnik zrównoważonego budżetu wynosi:

(a)

(b)

1,5

(c)

(d)

Deficyt budżetowy może prowadzić do zmniejszenia:

(a)

inwestycji prywatnych,

(b)

stopy procentowej,

(c)

popytu globalnego,

(d)

wszystkich powyższych wielkości ekonomicznych.

Zadanie

Załóżmy, że funkcja konsumpcji ma postać:

C = C

+ k

(Y – T)

Konsumpcja autonomiczna, inwestycje autonomiczne i wydatki rządowe wynoszą: C

100,

100, G =100. Krańcowa skłonność do konsumpcji k

= 0,5, a przychody z podatków T =

, gdzie stopa opodatkowania t = 0,2. Czy budżet jest zrównoważony, jeśli poziom dochodu

narodowego zapewnia równowagę w gospodarce?

V. Pieniądz i jego rola w gospodarce. Funkcjonowanie systemu bankowego.

Istota i funkcje pieniądza.

Ewolucja pieniądza i systemu pieniężnego.

Zasoby6 pieniądza.

Koszt posiadania pieniądza.

Popyt na pieniądz i podaż pieniądza.

Czynniki determinujące popyt na pieniądz.

Słowa kluczowe:

• operacje otwartego rynku,

• stopa dyskontowa i redyskontowa,

• automatyczne stabilizatory koniunktury,

• pieniądz

• pieniądz jako środek wymiany

• pieniądz jako jednostka obrachunkowa

• pieniądz jako środek płatniczy

• pieniądz jako środek przechowywania bogactwa

• siła nabywcza pieniądza

• pieniądz kruszcowy, papierowy i bezgotówkowy

• pieniądz w ścisłym i szerokim sensie

• zasoby pieniężne (agregaty pieniężne)

• nominalna i realna stopa oprocentowania obligacji

• popyt na pieniądz i podaŜ pieniądza

• ilość pieniądza w ujęciu nominalnym i realnym

• szybkość obiegu pieniądza

• ilościowa teoria pieniądza 2

• transakcyjny, przezornościowy i spekulacyjny popyt na pieniądz

Istota pieniądza

Pieniądz to materialny lub niematerialny środek, który można wymienić na towar lub usługę.

Obecnie funkcję pieniądza najczęściej pełnią monety oraz pieniądz papierowy (banknoty).

Podstawowe rodzaje pieniądza:

• pieniądz kruszcowy

• pieniądz zdawkowy (gotówkowy)

• pieniądz rozrachunkowy (bezgotówkowy)

• pieniądz międzynarodowy

• pieniądz bankowy

• pieniądz elektroniczny

Funkcje pieniądza:

• obrachunkowa (miernik wartości towarów)

• cyrkulacyjna (transakcyjna)

• płatnicza

• tezauryzacyjna (przechowywania bogactwa)

Pożądane własności pieniądza:

• poręczność

• stabilność

• jednolitość

• trwałość

• podzielność

• rozpoznawalność3

Pieniądz moż być wykorzystany jako środek wymiany przy spełnieniu następujących

warunków:

• Musi być powszechnie akceptowany

• Musi być łatwo przenośny

• Musi być łatwo podzielnyt na mniejsze jednostki

• Musi być trudny do podrobienia

Początkowo rozliczenia związane z realizacja transakcji kupna i sprzedaży dokonywano w

momencie zawierania transakcji, jednak w miarę pogłębiania się wymiany towarowej coraz

częstszą praktyką stały się transakcje kredytowe. Zamiast przekazywać zapłatę od razu,

odbiorcy deklarują uregulowanie zobowiązania w późniejszym terminie.

Transakcje kredytowe oznaczają odroczoną spłatę zobowiązań i wiążą sie z potencjalnymi

stratami sprzedawców dóbr, związane z występowaniem zjawiska inflacji (spadek siły

nabywczej pieniądza związany ze wzrostem przeciętnego poziomu cen). Chęć zabezpieczenia

się sprzedawców przed tym w praktyce objawia się jak najkrótszym okresem spłaty

zobowiązań, a przy znacznym odroczeniu płatności żądaniem zapłaty powiększonej o

odpowiednie odsetki, rekompensujące spadek siły nabywczej pieniądza.

Historia pieniądza

Długie stulecia handel polegał na wymianie przedmiotów. W krajach rolniczych wartość

różnych dóbr przeliczano na zboże. Ziarno miało tę zaletę, że można je było odsypywać bądź

dosypywać w dowolnych ilościach i w ten sposób płacić za dany towar. Ludy, u których

większą rolę odgrywało pasterstwo i hodowla, za środek płatniczy uznawały bydło. Już w

„Iliadzie” możemy przeczytać, że na przykład zbroja kosztowała dziewięć wołów. Jednym z

najbardziej rozpowszechnionych towarów była również sól. W Polsce bardzo długo używano

jej jako środek płatniczy, a jedna z dawnych kar sądowych polegała na wyegzekwowaniu od

oskarżonego 300 kruszy, czyli grud soli. Najlepszym dowodem na to, że sól odgrywała u nas

rolę pieniądza, jest powiedzenie „słono za coś płacić”.

W krajach słowiańskich towary wymieniano też chętnie na miód i skóry. Za pierwszych

Piastów futerka kun i lisów uznawano za środki płatnicze nawet w oficjalnych dokumentach

międzynarodowych. Z datowanej na 1136 rok bulli papieskiej wynika, że właśnie nimi

płacono Kościołowi dziesięcinę. Czterdzieści futerek wiązano w grzywnę i wyrażano nimi

cenę danej rzeczy.

W niektórych rejonach świata ludzie doszli jednak do wniosku, że najwygodniejszą formą

rodka płatniczego są metale. Bardzo trwałe, ze względu na małą objętość łatwe w transporcie

i, co równie ważne, łatwo podzielne na mniejsze części doskonale nadawały się do pełnienia

tej funkcji. Początkowo w obiegu znajdowały się po prostu nie obrobione bryłki metalu,

elazo oraz miedź i jej stopy, a później metale szlachetne. Przy zakupie danego towaru trzeba

było za każdym razem odważać wynegocjowaną ilość metalu. Tak dokonywano transakcji na

przykład w Egipcie, Babilonii, Asyrii. Zdarzało się też, że z kruszcu odlewano jakieś

przedmioty, które pełniły funkcję środka płatniczego. Mogły to być pierścienie, siekiery,

dzidy. Określano więc cenę dobra, podając na przykład liczbę złotych siekier albo po prostu

wagę metalu. W tym drugim przypadku nie miało znaczenia, czy położono na szalce odlany

przedmiot, czy też bryłę surowego kruszcu. Sprawdzanie ilości i jakości kruszcu, którym

płacono w transakcjach, było uciążliwe. Każdy, kto chciał handlować, musiał mieć przy sobie

wagę i kowadełko, na którym w razie potrzeby ciął rozgrzany metal.

W rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej niepodważalną rolę odegrali Fenicjanie. Ich

miasta: Ugarit, Byblos, Sydon i Tyr to symbole bogactwa, którego źródłem był handel

prowadzony niemal ze wszystkimi państwami ówczesnego świata. Fenicjanie pierwsi

stworzyli namiastki bezgotówkowych form rozliczeń w postaci uwierzytelnionych tabliczek

służących do dokonywania operacji finansowych. jako jedni z pierwszych na świecie

opanowali wytop i produkcję wyrobów z brązu, co dało podstawy do przypuszczeń, że to oni

byli wynalazcami monet. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy. Najstarsze

bowiem znalezisko, pochodzące z VII wieku p.n.e. bryłka elektronu (w starożytności

nazywano tak stop złota i srebra), opatrzony jest stemplem złotnika z Efezu. Gdy pojawiły się

takie prywatne pramonety, już tylko krok dzielił ludzi od wprowadzenia na rynek pieniędzy

bitych przez władze państwowe.

Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w

Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie

(Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina.

Herodot (ok. 485-ok. 425 p. n.e.), od jego imienia nazwane gygadami. Lidyjskie monety z VII

i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i

lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia.

Natomiast w Argolide używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy,

którym był żółw morski (zwierzę poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały

spłaszczoną baryłkę.

Zupełnie niezależnie historia pieniędzy toczyła się w Indiach i Chinach. Mieszkańcy Indii,

kilka wieków p.n.e. używali monet w postaci cienkich prostokątnych blaszek srebrnych.

Natomiast w Chinach drobne monety miedziane znano podobno już na początku pierwszego

tysiąclecia przed naszą erą. Wczesne chińskie monety odlewano w kształcie narzędzi, np.

motyk. W roku 221 p.n.e. cesarz Szy-Huang-ti wprowadził monety okrągłe z kwadratowym

otworem pośrodku. Według zbliżonego wzoru bito w Chinach monety do 1912 roku.

Monety upowszechniały się powoli. Na przykład Persowie wprowadzili je sto lat po Lidii,

Rzym w IV wieku p.n.e., a Kartagina w III wieku p.n.e. Odtąd monety stały się nieodłącznym

składnikiem cywilizacji europejskiej. Przetrwały upadek imperium rzymskiego i wszystkie

wstrząsy, jakie później dotknęły państwa chrześcijańskie.

W dziejach pieniądza dwa wydarzenia zasługują na szczególną uwagę: pojawienie się

pierwszych monet i wprowadzenie banknotów. Europejskie pieniądze papierowe sięgają

korzeniami 1665 roku, kiedy to szwedzki Królewski Bank Wymiany zaczął wydawać kwity

depozytowe. Określały one ilość srebra, jaką obywatel umieścił w banku. Podobnych operacji

dokonywano też w Anglii. Początkowo monety trafiły do prywatnych bankierów, którzy

wydawali za nie dokumenty zwane notami. Noty mogły służyć do przeprowadzania wielu

transakcji; oddawano nimi na przykład długi. W każdej chwili można było pójść z notą do

banku i wymienić ją na monety o określonej wartości. W 1694 roku parlament angielski

podjął decyzję o założeniu Banku Anglii, który podobnie jak szwedzki Królewski Bank

Wymiany zaczął przyjmować depozyty w złocie lub srebrze i wydawać za nie noty (najpierw

pisane ręcznie, a od 1729 roku drukowane).

Bankierzy szybko zorientowali się, że prawdopodobieństwo, aby wszyscy posiadacze not

zgłosili się w tym samym czasie po wypłatę depozytu, były znikome. Niektórzy sądzili nawet,

ze kwity lub noty nigdy nie zostaną przedstawione do wymiany i będą przechodzić od

właściciela do właściciela. W kasie trzymano więc tylko pewną rezerwę pieniędzy na bieżące

wypłaty, a resztę inwestowano. Wypuszczano też własne noty przy okazji udzielania wysoko

oprocentowanych pożyczek. Wiele z nich nie miało pełnego pokrycia w złocie czy srebrze.

Oczywiście często bankierzy źle oceniali swoje możliwości lub po prostu oszukiwali.

Zdarzały się nadużycia i niewypłacalność. Wraz z upływem lat coraz więcej państw

zastrzegało prawo emisji not tylko dla jednego banku, nazywanego bankiem centralnym.

Dużą rolę odgrywało w tym wypadku zaufanie. Na przykład Bank Anglii wyeliminował z

obiegu noty mniejszych banków, ponieważ klienci uważali go za najbezpieczniejszą

instytucję tego typu. Dawne kwity i noty stają się pełnoprawnymi pieniędzmi papierowymi

emitowanymi przez jeden bank w każdym państwie.

Nieco inaczej rozpoczęła się natomiast historia pieniądza papierowego w Ameryce Północnej.

Tam w XVII wieku pojawiły się banknoty emitowane nie przez banki, lecz przez władze. W

1690 roku Kolonia Zatoki Massachusetts oblegała francuską twierdzę Quebec. Żołnierzom

obiecano żołd w postaci zdobytych łupów. Jednak twierdza wcale nie zamierzała paść. Wtedy

oblegającym wydano papierowe pieniądze, obiecując, że zostaną one wymienione na monety.

Pomysł się sprawdził i wykorzystywano go przy innych okazjach. Jeżeli tylko władze

wywiązywały się ze swoich zobowiązań, ludzie bez obaw mogli dokonywać wszelkich

transakcji papierowymi zaświadczeniami. Niektórzy zapewne woleli też używać poręcznych

banknotów zamiast ciężkich monet. Na przykład w stanie Pensylwania pierwszej emisji

papierowego pieniądza dokonano już w 1723 roku.

Ewolucja pieniądza trwa. W XX wieku pojawił się pieniądz plastikowy, czyli karty

kredytowe. Dzięki nim nie musimy nosić plików banknotów lub sakiewek z monetami.

Wszelkie zobowiązania odpisywane są z naszego konta bankowego. Od 1 stycznia 1999 roku,

12 państw Unii Europejskiej przystąpiło do UGiW (Unii Gospodarczej i Walutowej) i

przyjęło wspólną walutę euro, która początkowo była w obiegu bezgotówkowym, a od

stycznia 2002 roku weszła również do użytku gotówkowego.

Współczesne rodzaje pieniądza

W nowoczesnej gospodarce występują różne formy pieniądza: zdawkowy (zwany bilonem),

papierowy, bankowy (zwany bezgotówkowym), wreszcie pieniądz elektroniczny. Wszystkie

wymienione rodzaje są formami pieniądza fiducjarnego, czyli opartego na zaufaniu. W

nowoczesnej gospodarce pieniądz nie jest wymienialny na złoto – państwa nie posiadają już

rezerw, które pokrywałyby w całości lub w określonej części emitowane pieniądze. Oznacza

to, że mamy do czynienia z pieniądzem fiducjarnym – opartym na zaufaniu społecznym.

Pieniądz taki jest emitowany przez państwo i jest prawnym środkiem płatniczym na danym

terytorium, nie można go jednak wymienić na złoty kruszec, jak to miało miejsce we

wcześniejszych fazach rozwoju obrotu gospodarczego. Ostatnim krajem, który zniósł

wymienialność swojej waluty na złoto, były Stany Zjednoczone. Zdecydowały się one na ten

krok dopiero w roku 1971.

Pieniądz zdawkowy

Pieniądz zdawkowy jest najczęściej zwany bilonem. Są to monety, wybite z

niepełnowartościowego materiału, czyli metali nieszlachetnych. Bilon wywodzi się z

pieniądza kruszcowego: w miarę rozwoju handlu stopniowo zmniejszano ilość złota czy

srebra w stosunku do nominału monet. Bilon jest jednym z elementów systemu fiducjarnego,

czyli opartego na zaufaniu: otrzymując monetę 5-złotową jesteśmy przekonani o jej wartości

w danym momencie i w przyszłości, choć sama w sobie jest mniej warta niż nominał, który

uosabia.

Pieniądz papierowy

Pieniądz papierowy jest obecnie – podobnie jak bilon – niewymienialny na złoto, choć w

przeszłości był potwierdzeniem zdeponowania w banku złotych monet. Nie ma wartości

substancjonalnej. Pieniądz papierowy ma wartość niezależną od materiału, z którego jest

wyprodukowany, posiada tak zwany „kurs przymusowy”, nadany przez bank centralny,

działający w imieniu państwa. Obok bilonu jest drugim najważniejszym elementem systemu

fiducjarnego, czyli opartego na zaufaniu.

Pieniądz bankowy

Pieniądz bankowy jest nazywany inaczej bezgotówkowym lub żyrowym. Ma on postać zapisu

na rachunku depozytowym w banku. Zapis tego typu zaczyna funkcjonować jako pieniądz w

momencie, gdy są wykorzystywane do dokonywania płatności – to jest przesuwania zapisu z

jednego konta na drugie. Typowym przykładem takiej operacji jest polecenie przelewu.

Pieniądz elektroniczny

Najnowszą formą jest pieniądz elektroniczny, zakodowany na karcie magnetycznej w postaci

elektronicznych impulsów. Pieniądz taki może być zamieniany na fizycznie istniejące

jednostki – w specjalnych automatach, zwanych bankomatami. Z drugiej strony można nim

realizować transakcje bezgotówkowe, na przykład płacąc kartą za zakupione towary w

sklepie.

Popyt na pieniądz i podaż pieniądza

Popyt na pieniądz jest to ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez

podmioty gospodarcze. Wiąże się głównie z obsługą procesu cyrkulacji dóbr, prowadzonym

przez podmioty gospodarcze rachunkiem ekonomicznym związanym z realizacją pewnych

płatności i operacji (np zamiana jednych form aktywów na inne) oraz przewidywaniami i

zachowaniami ludzi (w tym ich skłonnością do spekulacji).

Podaż pieniądza jest to ilość pieniądza wprowadzanego do obiegu. Podlega regulacji państwa,

które ma istotny wpływ (zwłaszcza za pośrednictwem banku centralnego oraz różnych agend

i instytucji rządowych) na wielkość emisji pieniądza, formy w jakich pieniądz jest

emitowany, oraz na cele które dzięki kolejnym emisjom zamierza osiągnąć.

Czynniki determinujące popyt na pieniądz

Czynniki wpływające na popyt na pieniądz:

a. dochód (bogactwo);

b. stopy procentowe od różnych aktywów;

c. oczekiwania co do zmiany stóp procentowych w przyszłości;

d. stopień ryzyka różnej liczby aktywów;

e. ceny;

f. oczekiwania co do zmiany cen w przyszłości (inflacja).

Ilościowa teoria pieniądza (Fisher)

Pieniądz uważa się tylko za środek wymiany, używany do doskonalenia transakcji rynkowych

(wysoka płynność), wobec czego globalne wydatki muszą się równać zagregowanej wartości

transakcji (równanie wymiany Fishera):

M x V

= P

x T

gdzie:

M - ilość pieniądza;

- prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na wszystkie transakcje pieniężne (transakcyjna

szybkość pieniądza);

- cena transakcji;

T - ogólna liczba transakcji (realnych i finansowych).

Jeżeli założy się, że podaż pieniądza jest stała (ustala ją bank centralny) oraz że V

i T są od

niej niezależne, to równanie wymiany można przekształcić w funkcję popytu na pieniądz:

MD = T/V

x P

Z powyższego wynika, że popyt na wydawanie pieniądza zależy od trzech czynników:

a) transakcyjnej szybkości pieniądza, którą określają: stopień rozwoju systemu bankowego,

częstotliwość wpłat i wypłat, długość okresu płatności, szybkość komunikacji (transakcyjna

szybkość pieniądza zmienia się wolno, więc można przyjąć, że jest stała);

b) liczby transakcji, którą określa stopień wykorzystania zasobów (to również zmienia się

powoli, więc jest w przybliżeniu stałe);

c) cen (jedyna zmienna wpływająca na popyt na pieniądz: procentowy wzrost cen powoduje

taki sam procentowy wzrost popytu na pieniądz).

Ilościowa teoria pieniądza (szkoła Cambridge)

Pieniądz traktuje się jako środek wymiany oraz magazyn bogactwa (służy przechowywaniu

siły nabywczej w czasie). Związek pomiędzy pieniądzem a cenami i produkcją finalną

(dochodem) określa równanie, mówiące o tym, że globalne wydatki na produkcję są równe

nominalnymi dochodowi:

M x V

= P x y = Y

gdzie:

M - ilość pieniądza;

- prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą produkcję (dochodowa prędkość

pieniądza);

P - cena za jednostkę produkcji;

y - realny dochód (produkcja);

Y - nominalny dochód.

W tym przypadku popyt na pieniądz jest kształtowany przez stosunek zasobu pieniądza do

dochodu (proporcja dochodu, którą jednostki chcą trzymać w postaci pieniądza, ponieważ jest

ono aktywem służącym do magazynowania bogactwa):

MD = k x P x y = k x Y

gdzie:

MD - ilość pieniądza, na jaką zgłaszany jest popyt;

k = 1/V

(odwrotność prędkości z jaką pieniądz jest wydawany na bieŜącą produkcję).

Ponieważ zarówno k, jak i y można uznać za stałe, popyt na pieniądz zależy od poziomu cen i

jest kształtowany indywidualnie.

Teoria preferencji płynności (Keynes)

Wyróżnia się trzy motywy trzymania pieniądza: transakcyjny, ostrożnościowy i spekulacyjny.

Transakcyjny zasób pieniądza jest trzymany jako środek przechowywania siły nabywczej w

celu usprawnienia dokonywania wydatków. Transakcyjny popyt jest więc wyznaczany przez

poziom cen i ilość produkcji, czyli dochód (jeśli rośnie dochód, to rośnie liczba

dokonywanych transakcji). Transakcyjna dochodowa szybkość pieniądza jest w tym

przypadku stała (zależy od czynników technologicznych i instytucjonalnych).

Ostrożnościowy zasób pieniądza jest przeznaczany na nie przewidziane wydatki oraz

dokonywanie korzystnych zakupów. Jego wielkość również zależy od poziomu dochodu,

którego wzrost zwiększa możliwości i potrzebę trzymania pieniądza w celach

ostrożnościowych. Tu również dochodowa prędkość pieniądza jest stała.

Popyt na pieniądz wydawany na planowane i nie planowane transakcje przedstawia zatem

formuła:

MT = k x Y

gdzie:

MT - suma transakcyjnego i ostrożnościowego popytu na pieniądz;

Y - dochód nominalny;

k - czynnik proporcjonalności.

k = 1/V

+ bV

Spekulacyjny popyt na pieniądz wynika z faktu, że pieniądz jest także magazynem bogactwa.

Popyt ten jest uzależniony od indywidualnych preferencji płynności (preferencji trzymania

pieniądza, mimo że istnieją inne magazyny bogactwa). Podstawowym czynnikiem

wpływającym na spekulacyjny popyt na pieniądz jest stopa procentowa, która decyduje o

aktualnej wartości np. obligacji:

stopa procentowa rośnie -> wartość obligacji maleje -> strata kapitału

stopa procentowa maleje -> wartość obligacji rośnie -> zysk kapitału.

Gdyby stopa procentowa nie ulegała zmianie, całe bogactwo mogłoby być trzymane w

obligacjach (nie ma ryzyka straty). Posiadacze aktywów formułują oczekiwania co do zmian

przyszłej stopy procentowej na podstawie porównania bieżącej stopy procentowej z

"normalną" stopą procentową:

• jeżeli bieżąca stopa procentowa jest wyższa od "normalnej" to spodziewają się jej spadku,

wobec czego kupują obligacje, czyli spada spekulacyjny popyt na pieniądz;

• jeżeli bieżąca stopa procentowa jest niższa od "normalnej" to spodziewają się jej wzrostu,

wobec czego sprzedają obligacje, czyli rośnie spekulacyjny popyt na pieniądz.

Ponieważ oczekiwania kształtowane są indywidualnie, w skali gospodarki trzyma się

jednocześnie i pieniądze, i obligacje. Istnieje jednak tak niska, krytyczna stopa procentowa,

przy której nie oczekuje się, że może się ona jeszcze obniżyć. Wytworzyłby się wtedy

nieskończony popyt na pieniądz (pułapka płynności). Spekulacyjny popyt na pieniądz

przedstawia zatem formuła:

MA = f(i)

Całkowity popyt na pieniądz jest więc sumą popytu transakcyjnego, ostrożnościowego i

spekulacyjnego:

Czynniki determinujące podaż pieniądza

Podaż pieniądza można zdefiniować jako sumę gotówki oraz depozytów:

M = CU + D

gdzie:

M - podaż pieniądza;

CU - zasób gotówki;

D - zasób depozytów.

Na podaż pieniądza wpływają:

a) ludność, która decyduje o podziale posiadanych pieniędzy na gotówkę i depozyty: Cu =

CU/D; stosunek ten rośnie, gdy zwiększa się udział konsumpcji w PNB (gotówka zależy od

konsumpcji, a depozyty od dochodu);

b) banki, które określają stosunek swoich rezerw do posiadanych pieniędzy: r = RE/D;

stosunek ten zależy od: poziomu rezerw obowiązkowych, rynkowej stopy procentowej (im

jest wyższa, tym większe straty ponosi bank trzymając niedochodowe rezerwy), stopy

dyskontowej (wysoka stopa dyskontowa zmusza banki do utrzymywania wysokich rezerw

nadwyżkowych, aby nie narażać się na konieczność pożyczki w banku centralnym), stopnia

niepewności banku co do dopływów i odpływów depozytów (im wyższa niepewność, tym

wyższe rezerwy), a także od popytu na pożyczki;

c) bank centralny, który decyduje o wielkości bazy monetarnej, składającej się z gotówki oraz

rezerw banków komercyjnych trzymanych w banku centralnym: H = CU + RE.

Baza monetarna

jest nazywana pieniądzem wielkiej mocy, gdyż jej zwiększenie przynosi

wielokrotnie większy wzrost podaży pieniądza w gospodarce:

M = mH

gdzie:

M - podaż pieniądza;

H - baza monetarna;

Mnożnik m = cu + 1/Cu + r

Czynniki wpływające na mnożnik:

a) wypłaty gotówkowe - zmniejszają sumę depozytów, czyli możliwości kredytowe banków,

co obniża wartość mnożnika;

b) rezerwy nadwyżkowe - zmniejszają możliwości kredytowe banków, co obniża wartość

mnożnika;

c) zróżnicowanie depozytów - jeżeli rośnie ilość depozytów terminowych w stosunku do

depozytów na żądanie, to obniża się wartość rezerw obowiązkowych (ich wskaźnik jest

niższy dla depozytów terminowych), co zwiększa możliwości kredytowe banków i wartość

mnożnika.

Niestabilność mnożnika nie pozwala bankowi centralnemu w pełni kontrolować wielkości

podaży pieniądza. Może on jedynie w miarę dokładnie ustalić poziom bazy monetarnej.

Zwiększanie bazy monetarnej przez bank centralny (np. przez zakupy na otwartym rynku)

powoduje przesunięcie krzywej podaży pieniądza w prawo z jednoczesnym jej złagodzeniem

(na skutek obniżki stopy procentowej maleje wartość mnożnika). Zmniejszanie bazy

monetarnej przez wskaźnik rezerw obowiązkowych lub stopę dyskontową powoduje zjawisko

odwrotne.

Sposoby kontroli podaży pieniądza przez bank centralny:

a) operacje otwartego rynku (kupowanie i sprzedawanie rządowych papierów wartościowych,

które powodują zmianę rezerw bankowych, zmianę ceny papierów i zmianę oczekiwań (tzw.

efekt demonstracji):

z warunkiem odkupu (chwilowa zmiana rezerw bankowych);

bez warunku odkupu;

dynamiczne (ich celem jest trwała zmiana poziomu rezerw);

defensywne (ich celem jest utrzymanie bieŜącego poziomu rezerw);

neutralizacja (sterylizacja) interwencji na rynku walutowym (pozwala utrzymać

poziom bazy monetarnej przez zminimalizowanie wpływu interwencji na rynku

walutowym odpowiednimi operacjami papierami wartościowymi, np. kupując złoto,

sprzedaje się obligacje);

b) polityka dyskontowa - zwiększona stopa dyskontowa zniechęca banki do zaciągania

kredytów w banku centralnym, przez co zmusza je do utrzymywania wysokich rezerw

nadwyżkowych;

c) wskaźnik rezerw obowiązkowych - zwiększanie poziomu rezerw obowiązkowych obniża

zdolność kredytową banków, przez co mnożnik i podaż pieniądza maleje (bank centralny

stara się utrzymywać stały poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych, gdyż stabilizuje to

mnożnik).

Równowaga na rynku pieniężnym

Równowaga na rynku pieniądza możliwa jest tylko wtedy, gdy realna podaż pieniądza jest

równa realnemu popytowi na pieniądz.

Jeżeli stopę dyskontową, wskaźnik rezerw obowiązkowych, niepewność banków co do

przyszłego kształtowania się depozytów, zasób gotówki trzymany przez ludność oraz ceny

uznamy za stałe to realna podaż pieniądza M/P będzie funkcją rynkowej stopy procentowej.

Będzie ona miała nachylenie dodatnie (dla danej wielkości bazy monetarnej banki redukują

rezerwy nadwyżkowe, co zwiększa wartość mnożnika, a przez to realną podaż pieniądza).

Popyt na pieniądz przy stałym dochodzie również zależy od stopy procentowej. Funkcja ta

będzie miała nachylenie ujemne, gdyż wzrost stopy procentowej powoduje spadek realnego

popytu na pieniądz.

Kreacja pieniądza przez system bankowy

Obecnie pieniądz tworzy się głównie przez system banków komercyjnych. Banki tworzą

pieniądz w każdym momencie udzielenia pożyczki.

Banki nie mają prawa tworzenia nieograniczonych zasobów pieniądza. W sensie prawnym

ilość pieniądza, którą bank może tworzyć zależy od poziomu wysokości depozytów

złożonych w nim przez jego klientów.

Zdolność banków do kreacji pieniędzy jest ponadto ograniczona przez system rezerwy, który

nakłada wymogi posiadania rezerw obowiązkowych. Najważniejszym ograniczeniem jest

obowiązek posiadania rezerw obowiązkowych w centrali Narodowego Banku Polskiego. W

każdym przypadku fundusze pozostają bezczynne w tym sensie, że nie mogą być

wykorzystane e charakterze przynoszących odsetki pożyczek lub inwestycji.

Wskaźnik rezerw obowiązkowych to część rezerw inwestycji depozytowej (np. banku

handlowego), która nie może być legalnie wykorzystywana do tworzenia pieniądza.

Całkowite wymagane prawem rezerwy to wszystkie aktywa trzymane przez bank, które mogą

być zgodnie z prawem użyte w charakterze rezerw obowiązkowych. Wskaźnik rezerw

obowiązkowych jest wyrażony w postaci procentu całkowitych depozytów banku płatnych na

żą

danie, np., jeśli rezerwa obowiązkowa wynosi 15%, bank ma obowiązek utrzymania

depozytów rezerwowych równych, co najmniej 15% sumy złożonych weń depozytów

oszczędnościowych płatnych na żądanie. Tak wiec przy pomocy pożyczek bank jest w stanie

tworzyć pieniądz warty 85% złożonych weń depozytów płatnych na żądanie. A więc ilość

pieniądza, którą bank może stworzyć zależy od jego rezerw nadwyżkowych.

Rezerwy nadwyżkowe są to zasoby pieniądza, które stanowią nadwyżkę nad poziomem

rezerw obowiązkowych banku.

REZERWY

NADWYŻKOWE

CAŁKOWITE

REZERWY

–

REZERWY

OBOWIĄZKOWE

Rezerwy nadwyżkowe to wszystkie rezerwy posiadane przez bank ponad minimum

wymagane prawem.

Obniżenie poziomu wskaźnika rezerw obowiązkowych podnosi poziom rezerw

nadwyżkowych i zdolności banku do kreowania pieniędzy. Gdy poziom rezerw

obowiązkowych zostanie podniesiony, rezerwy nadwyżkowe i zdolność do kreowania

pieniądza ulegają obniżeniu.

LITERATURA PODSTAWOWA

Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 1998, ss. 450 - 465

Ekonomia, pod red. W. Cabana, PS Absolwent, Łódź 1998, s. 259 – 265

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, Ekonomia, Fundacja gospodarcza NSZZ

„Solidarność”, Gdańsk 1993, ss. 173 – 203

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, t.2, PWE, Warszawa 1995, ss. 95 – 98,

130 – 139.

Hall R.E., Taylor J.B., Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 1995, ss. 146 – 150, 403 – 425.

Test prawda – fałsz

1.

W gospodarce, w której istnieje tylko wymiana barterowa, nie występuje powszechnie

akceptowany środek wymiany.

Siła nabywcza pieniądza ustala się samoczynnie na rynku pod wpływem gry popytu i

podaży pieniądza.

Pieniądz ma wartość dlatego, że podlega wymianie na złoto. Wzrost dochodu powoduje

wzrost transakcyjnego popytu na pieniądz.

Neutralność pieniądza to sytuacja, w której popyt na pieniądz jest równy jego podaży.

Wzrost rezerw dobrowolnych banków komercyjnych powoduje wzrost podaży pieniądza.

Bank centralny może zmniejszyć podaż pieniądza obniżając stopę rezerw obowiązkowych

banków komercyjnych.

Wielkość spekulacyjnego popytu na pieniądz jest funkcją realnej stopy procentowe.

Ułomność pieniądza w jego funkcji środka przechowywania bogactwa zmniejsza się wraz

ze wzrostem ogólnego poziomu cen.

Podstawowym narzędziem kontroli podaży pieniądza przez bank centralny są operacje

otwartego rynku.

10.

Pojęcie podaży pieniądza jest pojęciem węższym od pojęcia bazy monetarnej.

Test wyboru

1.

Pieniądz nie pełni bezpośrednio funkcji:

(a)

środka płatniczego,

(b)

czynnika produkcji

(c)

środka wymiany,

(d)

środka przechowywania bogactwa

Całkowity popyt na pieniądz w ujęciu nominalnym jest w danej gospodarce:

(a)

wprost proporcjonalny do nominalnego PKB i stopy procentowej

(b)

wprost proporcjonalny do nominalnego PKB i odwrotnie proporcjonalny do stopy

procentowej

(c)

odwrotnie proporcjonalny do nominalnego PKB i wprost proporcjonalny do stopy

procentowej

(d)

odwrotnie proporcjonalny do nominalnego PKB i stopy procentowej

Popyt spekulacyjny na pieniądz wynika głównie z funkcji pieniądza jako:

(a)

środka wymiany

(b)

jednostki obrachunkowej

(c)

środka przechowywania bogactwa

(d)

środka odroczonych płatności

Transakcyjny popyt na pieniądz wynika z tego, że:

(a)

pieniądz jest najbezpieczniejszą lokatą kapitału

(b)

pieniądz jest wykorzystywany do zakupu produktów i usług

(c)

nie ma żadnych kosztów alternatywnych związanych z utrzymywaniem pieniądza

(d)

wszystkie odpowiedzi są dobre

Wzrost skłonności ludzi do trzymania większej ilości pieniądza w formie gotówki i

mniejszej w formie depozytów spowoduje:

(a)

wzrost podaży pieniądza

(b)

wzrost rezerw ponadobowiązkowych banków,

(c)

wzrost rezerw obowiązkowych banków

(d)

spadek podaży pieniądza

Zadanie

Załóżmy, że transakcyjny popyt na pieniądz wynosi 10% nominalnego PKB, podaż pieniądza

jest równa 50 mld zł, popyt spekulacyjny podany jest w tabeli. Jeżeli nominalny PKB jest

równy 4000 mld zł, to ile wymiesie stopa procentowa równoważąca rynek pieniężny?

Stopa procentowa

(%)

Popyt spekulacyjny

(mld zł)

100

150

200

FUNKCJONOWANIE SYSTEMU BANKOWEGO.

1.Pojęcie systemu bankowego.

Bank centralny i jego funkcje.

Banki komercyjne i ich rola w gospodarce.

Kreacja pieniądza przez banki.

Mnożnik pieniężny.

SŁOWA KLUCZOWE

• system bankowy,

• bank centralny,

• banki komercyjne,

• depozyt,

• kredyt,

• stopa rezerw obowiązkowych,

• stopa całkowitych rezerw banków,

• kreacja pieniądza,

• baza monetarna,

• podaż pieniądza,

• mnożnik pieniężny,

• współczynnik kreacji depozytów,

• stopa ubytku gotówki z systemu bankowego.

Banki

Rozwój wymiany towarowo-pieniężnej doprowadził do powstania banków i innych instytucji

finansowych. Nazwa "bank" pochodzi od włoskiego słowa banco, oznaczającego ławkę, przy

której pracowali włoscy handlarze zajmujący się przekazywaniem monet kruszcowych od

jednych klientów do drugich.

Na gruncie obowiązujących przepisów używanie nazwy "bank" (oraz "kasa") jest zastrzeżone

wyłącznie dla banków w rozumieniu przepisów prawa bankowego.

Czynności bankowe

Usługi świadczone przez banki są na gruncie prawa bankowego określane mianem czynności

bankowych. Zgodnie z art. 5 Prawa bankowego czynności bankowe dzielą się na:

• czynności zastrzeżone wyłącznie dla banków (tzw. czynności bankowe sensu stricto):

tworzenie i prowadzenie rachunków bankowych;

udzielanie kredytów;

udzielanie gwarancji i potwierdzanie akredytyw;

emisja bankowych papierów wartościowych;

organizowanie rozliczeń pieniężnych;

emitowanie instrumentów pieniądza elektronicznego;

inne czynności, które mocą przepisów prawa zostały zastrzeżone wyłącznie dla

banków;

• czynności dozwolone także niektórym podmiotom niebankowym (tzw. czynności bankowe

sensu largo):

udzielanie pożyczek pieniężnych;

udzielanie poręczeń;

operacje wekslowe i czekowe, których przedmiotem są warranty;

terminowe operacje finansowe;

nabywanie i zbywanie wierzytelności (wierzytelności wymagalne mogą być

sprzedawane w drodze przetargu lub na podstawie oferty publicznej);

czynności zlecone w związku z emisją papierów wartościowych;

przechowywanie przedmiotów, papierów wartościowych, usługi polegające na

udostępnianiu skrytek sejfowych;

inne wymienione w ustawie;

Oprócz tego ustawa dozwala bankom na wykonywanie innych czynności, nie związanych z

istotą ich działalności (np. usługi w zakresie doradztwa finansowego, usługi certyfikacyjne

związane z podpisem elektronicznym, nabywanie akcji i udziałów, obrót papierami

wartościowymi etc.)

Rodzaje banków

Podstawowe rodzaje banków w systemie bankowym to:

• bank centralny,

• banki operacyjne (komercyjne, świadczące usługi tzw. klientowi masowemu):

banki uniwersalne;

banki wyspecjalizowane (np. hipoteczne, wspierające budownictwo mieszkaniowe

etc.).

Istnieje także podział banków ze względu na prawną formę działalności:

• banki państwowe (przedsiębiorstwa państwowe);

• banki spółdzielcze (spółdzielnie);

• banki w formie spółek akcyjnych.

Bankami nie są spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK), choć często bywają

z nimi (a zwłaszcza z bankami spółdzielczymi) mylone.

Nadzór bankowy

Komisja Nadzoru Bankowego sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich banków w

Polsce. Organem wykonawczym Komisji, realizującym i koordynującym decyzje oraz

określone przez nią zadania jest, wydzielony organizacyjnie w strukturze NBP, Generalny

Inspektorat Nadzoru Bankowego.

Zgodnie z art. 25 ust. 2 Ustawy o NBP do zadań Komisji Nadzoru Bankowego należy w

szczególności:

• określanie zasad działania banków zapewniających bezpieczeństwo środków pieniężnych

zgromadzonych przez klientów w bankach,

• nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania ustaw, statutu i innych przepisów prawa

oraz obowiązujących je norm finansowych,

• dokonywanie okresowych ocen stanu ekonomicznego banków i przedstawianie ich Radzie

Polityki Pieniężnej oraz wpływu polityki pieniężnej, podatkowej i nadzorczej na ich rozwój,

opiniowanie zasad organizacji nadzoru bankowego i ustalanie trybu jego wykonywania.

Bank centralny

Bank centralny – instytucja odpowiedzialna za funkcjonowanie systemu bankowego.

Zazwyczaj działa jako jednostka państwowa bądź podporządkowana państwu. W Polsce

funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski.

Trzy główne funkcje

• Bank centralny emituje pieniądz gotówkowy. Jest jedyną instytucją uprawnioną do

emitowania znaków pienięŜnych w danym państwie.

• Bank centralny jest bankiem banków i innych instytucji finansowych. Każdy bank

komercyjny posiada w banku centralnym rachunek, na którym rejestruje rozliczenia z innymi

bankami. Bank centralny świadczy usługi bankowe innym bankom (przyjmuje depozyty po

tzw. stopie depozytowej oraz udziela im kredytów). Bank centralny realizuje również

transakcje z zagranicznymi bankami centralnymi i instytucjami międzynarodowymi.

• Bank centralny jest bankiem skarbu państwa. Prowadzi rachunki instytucji państwowych.

Utrzymuje rachunki depozytowe państwa, prowadzi kasową obsługę budżetu, obsługuje dług

publiczny.

Funkcje stabilizująco-kontrolne:

• Bank centralny formułuje cele polityki pieniężnej państwa i steruje nią za pomocą

dostępnych instrumentów.

• Bank centralny utrzymuje i zarządza rezerwami dewizowymi kraju, a także prowadzi

politykę kształtowania kursu waluty krajowej.

• Bank centralny nadzoruje działalność banków komercyjnych.

• Bank centralny reguluje podaż pieniądza w obiegu (poprzez np. operacje otwartego rynku i

ustalanie stóp procentowych) i oddziałuje na politykę kredytową banków komercyjnych.

Kredyt

Kredyt - Przekazanie kapitału (przeważnie pieniężnego) przez wierzyciela (kredytodawcę)

dłużnikowi (kredytobiorcy) na ustalonych warunkach. Dla dłużnika otrzymanie kredytu

oznacza powstanie zobowiązania. Jako wynagrodzenie za kredyt, dłużnik musi zwykle płacić

procent.

Istnieją dwie podstawowe formy kredytu: kredyt towarowy i kredyt bankowy.

Kredyt towarowy (zwany również kupieckim lub handlowym) to postawienie do dyspozycji

towarów będących przedmiotem wymiany rynkowej. Występuje on wówczas, gdy normalna

transakcja kupna-sprzedaży przekształca się w stosunek kredytowy ze względu na odroczenie

terminu zapłaty. Kredyt umożliwia prowadzenie działalności handlowej w sytuacji, gdy

potencjalni nabywcy nie mają wystarczających środków finansowych, aby kupić towar w

momencie oferowania go do sprzedaży, a równocześnie sprzedawcy nie mogą znaleźć

nabywców, którzy mogliby natychmiast zapłacić im gotówką. Kredyt towarowy jest kredytem

krótkoterminowym. Szczególną formą kredytu towarowego udzielanego przez bank

konsumentowi końcowemu za pośrednictwem instytucji finansowej i sprzedawcy jest

sprzedaż ratalna.

Kredyt bankowy - operacja polegająca na postawieniu przez bank do dyspozycji

kredytobiorcy na czas oznaczony określonej kwoty środków pieniężnych, z przeznaczeniem

na określony cel. Kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z kredytu na warunkach

określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystywanego kredytu wraz z odsetkami w

określonym terminie spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu. Stroną dominującą

w stosunku kredytowym wobec kredytobiorcy jest bank, który określa warunki kredytu i jest

uprawniony do kontroli jego wykorzystania oraz uzależnia przyznanie kredytu od zdolności

kredytowej, przy czym nie jest zobowiązany do udzielenia kredytu, nawet jeżeli osoba

ubiegająca się o kredyt ją posiada. Kredyt występuje jedynie w formie bezgotówkowej, pod

postacią zapisu na rachunku.

Prawo udzielania kredytów mają wyłącznie banki, a środki na ten cel pochodzą z depozytów

powierzonych bankowi przez ich klientów, dlatego umowy kredytowe reguluje prawo

bankowe.

W zależności od okresu kredytowania wyróżniamy kredyty krótkoterminowe (do 1 roku),

rednioterminowe (od 1 roku do 3 lat) i długoterminowe (powyżej 3 lat).

Kredyty bankowe pełnią następujące funkcje:

• Kreatywną (polega ona na tworzeniu pieniądza. Bank udzielając kredytu działa podobnie

jakby emitował pieniądz, bowiem kwota udzielonego kredytu jest przeznaczona na określone

wydatki i działa tak jakby kredytobiorca otrzymał określoną kwotę pieniężną. Funkcja ta

może być przyczyną inflacji, ponieważ jej skutkiem może być nadmierna ilość pieniądza w

obiegu.)

• Płatniczą (polega ona na umożliwieniu kredytobiorcy zapłacenia swoich płatności

wierzycielom).

• Finansową (polega ona na stworzeniu możliwości sfinansowania przedsiębiorstwom

określonych przedsięwzięć związanych z prowadzoną działalnością).

• Kontrolną (wynika z trybu jego udzielania przez bank. Bank może udzielić kredytu jedynie

wiarygodnym kredytobiorcom).

Cechy kredytu:

• charakter pieniężny(tzn. przedmiotem kredytowania są zawsze pieniądze)

• zwrotność (kredyt musi być zwrócony w ściśle określonym terminie zgodnie z umową)

• celowość (bank udziela kredytu zawsze z określonym przeznaczeniem, zmiana celu

wykorzystania kredytu wiąże się z wypowiedzeniem umowy kredytowej przez bank)

• odpłatność (kredyt jest odpłatny w dwóch aspektach:

1. prowizja od kredytu przyznanego

2. odsetki od kredytu wykorzystanego)

• zabezpieczenie (kredyt musi być zabezpieczony od jego utraty z punktu widzenia banku jest

to nie osiągnięcie zysku na operacji, z punktu widzenia klientów to jest utrata części

wkładów, które zostały zainwestowane w operacje kredytowe).

Klasyfikacja kredytu:

• ze względu na przeznaczenie:

- na działalność gospodarczą

- konsumpcyjny

- mieszkaniowe

• ze względu na czas spłaty:

- krótkoterminowe do 1 roku

- średnioterminowe do 5 lat

- długoterminowe powyżej 5 lat

• ze względu na zabezpieczenie:

- lombardowe (zabezpieczone zastawem bankowym na przedmiot wartościowy, papiery

wartościowe lub towary lub zastawem rejestrowym kiedy przedmiot zastawu pozostaje w

rękach kredytobiorcy)

- hipoteczne (zabezpieczone hipoteką ustanowioną na nieruchomość, stanowiącej własność

kredytobiorcy lub osoby trzeciej)

• ze względu na walutę:

- kredyty w złotych polskich

- kredyty w dewizach

• ze względu na przedmiot kredytowania:

- inwestycyjne (przeznaczone dofinansowania nakładów inwestycyjnych)

- obrotowe (przeznaczone na finansowanie działalności eksploatacyjnej).

• ze względu na formę kredytowania:

- kredyty dyskontowe (wekslowe- udzielane poprzez wykup weksli przed ich terminem

płatności)

- kredyty akceptacyjne (polegają na akceptowaniu wystawionych na bank weksli

trasowanych: bank zobowiązuje się do udzielenia kredytu na ich wykupienie. Wykorzystanie

kredytu akceptacyjnego może również nastąpić poprzez poręczenie weksla przez bank w

drodze awalu)

- kredyty czekowe (służą na pokrycie czeków na rachunku wystawcy czeku)

- kredyty lombardowe (udzielane są pod zastaw przedmiotów wartościowych lub towarów)

- kredyty hipoteczne (udzielane są pod zastaw hipoteczny ustanowiony na nieruchomościach)

- kredyty inkasujące wierzytelność (udzielane są pod przeniesione wierzytelności z

wierzyciela na bank w drodze cesji odpowiednich dokumentów)

• ze względu na specjalne warunki kredytowe

- kredyty preferencyjne (udzielane na korzystniejszych warunkach na określone cele)

- kredyty dewizowe (udzielane w dewizach na transakcje w handlu zagranicznym).

Zabezpieczenie zwrotu kredytu

Czynniki wpływające na wybór formy zabezpieczenia:

• rodzaj kredytu

• wysokość kredytu

• okres spłaty kredytu

• forma prawna przedsiębiorstwa

• wiek przedsiębiorstwa

Formy zabezpieczenia zwrotności kredytu:

• materialne- stanowi posiadany przez kredytobiorcę majątek, którego łatwe upłynnienie

zapewnia bankowi możliwość szybkiego wycofania udzielonego kredytu

• prawne

a) zabezpieczenia o charakterze osobistym, charakteryzujące się osobistąodpowiedzialnością

dłużnika za spłatę długu. Oznacza to, że gwarantuje on całym swoim obecnym i przyszłym

majątkiem wywiązanie się ze zobowiązań wobec banku. Zaliczamy do nich poręczenie

według prawa cywilnego, poręczenie wekslowe (awal), gwarancję bankową, weksel,

przystąpienie do długu, przelew wierzytelności

b) zabezpieczenia o charakterze rzeczowym, charakteryzujące się tym, że w przypadku gdy

kredytobiorca nie spłaca kredytu lub odsetek, bank ma prawo egzekwować swoje roszczenie z

zastawionych rzeczy lub praw majątkowych, dłużnika lub osoby trzeciej. Do nich zaliczają

się:

-blokada środków na rachunku bankowym

- kaucja

- hipoteka na nieruchomości

- zastaw na ruchomości

- przewłaszczenie na zabezpieczenie

- cesja

• hipoteczne - jest najczęściej spotykaną formą zabezpieczenia dużych kredytów, przy

jednoczesnym zastosowaniu innego zabezpieczenia uznawanego przez bank za dodatkowe np.

weksel własny in blanco.

Etapy realizacji umowy kredytu bankowego:

1. Wnioskowanie

2. Analiza sytuacji finansowej wnioskodawcy

3. Podjęcie decyzji kredytowej przez bank

4. Podpisanie umowy

5. Realizacja kredytu w formie określonej umową

Wniosek kredytowy zawiera:

• kwotę kredytu

• cel

• terminy spłaty

• informacje o innych kredytach

• proponowane formy zabezpieczenia

Analiza zdolności kredytowej:

• osoba fizyczna - majątek, dochody, zatrudnienie, informacje o innych kredytach,

• osoba prawna - wiarygodność, zdolność do spłaty, analiza wyników finansowych

(rentowność, wypłacalność), ocena płynności finansowej, ocena sprawności działania.

Umowa kredytowa określa:

• strony umowy

• kwotę i walutę kredytu

• cel kredytu

• zasady i termin spłaty kredytu

• wysokość oprocentowania

• sposób zabezpieczenia kredytu

• zakres uprawnień banku

• termin i sposób postawienia do dyspozycji kwoty kredytowej

• wysokość prowizji

• warunki zmiany i rozwiązania umowy

Pozabankowe instytucje pośrednictwa finansowego

Do instytucji pośrednictwa finansowego (poza bankiem centralnym i bankami handlowymi)

zalicza się:

• banki specjalne - udzielające kredytu krótko - i długo terminowego na cele eksploatacyjne

przedmiotom z określonych działów gospodarki lub rodzajów działalności (na przykład banki

hipoteczne, rolne, melioracyjne, komunalne i rozwoju eksportu)

• kasy oszczędnościowe - podstawowym ich zadaniem jest przyjmowanie wkładów

oszczędnościowych i naliczanie od nich odsetek w skali rocznej (w Polsce funkcję ta pełni

Powszechna Kasa Oszczędności)

• instytucje drobnego kredytu - udzielają one kredytu pod zastaw ruchomości, nieruchomości

(np. banki spółdzielcze, komunalne kasy kredytowe)

• instytucje kredytu konsumpcyjnego (tzw. domy kredytowe) - udzielające pożyczek na

finansowanie zakupów ratalnych i umów leasingowych.

W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej działają również niebankowe instytucje

finansowe, które zajmują się kupnem i sprzedażą aktywów finansowych. Aktywa finansowe

poza pieniądzem gotówkowym obejmują depozyty bankowe, obligacje państwowe i

prywatne, akcje, polisy ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze powiernicze, itp. Na

wzrost znaczenia niebankowych instytucji finansowych ma wpływ wzrost ilości pieniądza i

aktywów finansowych, jakimi obracają te instytucje, oraz nowe możliwości zarządzania

pieniądzem i podejmowania ryzyka w celu inwestowania swoich aktywów w przedsięwzięcia

przynoszące niższe zyski. Do tych instytucji możemy zaliczyć:

• firmy ubezpieczeniowe - określając prawdopodobieństwo zaistnienia szkody, tak kalkulując

wysokość szkody, aby wysokość odszkodowania, które należałoby wypłacić, umożliwiała

firmie osiągnięcie dochodu.

• Fundusze emerytalne - gromadzą wkłady długo terminowe ludności traktującej je jako

zabezpieczenie na starość, fundusze emerytalne lokują je w aktywach rynkowych.

• Fundusze powiernicze - osoby fizyczne i organizacje gospodarcze powierzają im swoje

oszczędności w celu profesjonalnego ich inwestowania w papiery wartościowe.

Kolejnym przykładem instytucji finansowych jest giełda. Jest to zinstytucjonalizowana forma

rynku towarowego, pieniężnego i kapitałowego. W znaczeniu dosłownym giełda jest

miejscem stałych, regularnych spotkań osób, które według określonych norm i zasad

zawierają transakcje handlowe. Przedmiotem transakcji giełdowych mogą być produkty,

dewizy, papiery wartościowe oraz niektóre rodzaje usług (np. ubezpieczeniowe). Na giełdzie

papierów wartościowych dokonywane są transakcje kupna - sprzedaży papierów

wartościowych, środków płatniczych (walut i dewiz) oraz kruszców szlachetnych (złota,

srebra i platyny).

Giełda papierów wartościowych spełnia następujące funkcje:

• ułatwia przemieszczanie oszczędności pieniężnych od ich pierwotnych dysponentów do

ostatecznych użytkowników

• ułatwia transformacje papierów wartościowych w pieniądz lub odwrotnie

• umożliwia ocenę kapitału (notowania giełdowe są punktem dla transakcji pozagiełdowych)

• umożliwia i ułatwia finansowanie nowych przedsięwzięć inwestycyjnych.

Wahania kursów giełdowych i wielkości obrotów na giełdzie odzwierciedlają zmiany w

skłonnościach osób fizycznych i prawnych do lokowania oszczędności w określonych

papierach wartościowych. Odzwierciedlają więc w znacznym stopniu zmianę koniunktury

gospodarczej.

LITERATURA PODSTAWOWA:

Podstawy ekonomii, pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2000, s. 465 – 472; 479 - 488.

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA ZALECANA:

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 98 - 146.

Test prawda – fałsz:

Bank centralny ma monopol na emisję pieniądza gotówkowego.

Banki komercyjne, podobnie jak bank centralny, pełnią funkcję „kredytodawcy ostatniej

instancji”.

Przyjmowanie depozytów od ludności to jedna z podstawowych funkcji banków

komercyjnych.

Baza monetarna to wielkość zasobów, jakie bank komercyjny może przeznaczyć na

udzielanie kredytów.

Gdy mnożnik pieniężny jest równy jedności, podaż pieniądza jest równa bazie

monetarnej.

Stopa ubytku gotówki z systemu bankowego znajduje się całkowicie pod kontrolą

banków.

Jeśli stopa rezerw obowiązkowych wynosi 0%, bank centralny całkowicie kontroluje

podaż pieniądza.

Można przypuszczać, że wyższym poziomom stopy rezerw obowiązkowych odpowiadać

będzie wyższa cena kredytu.

Wzrost stopy rezerw obowiązkowych zmniejsza potencjalne zyski banków komercyjnych.

10.

Gdy rezerwy banku komercyjnego są równe depozytom zgromadzonym w tym banku

przez jego klientów, bank nie może kreować pieniądza.

Test wyboru:

Wielkość kreacji kredytu bankowego zależy bezpośrednio od:

(a)

stopy inflacji,

(b)

stopy procentowej,

(c)

stopy rezerw obowiązkowych,

(d)

stopy bezrobocia.

Bank komercyjny może dokonać kreacji pieniądza w wysokości równej:

(a)

rezerwom obowiązkowym,

(b)

rezerwom całkowitym,

(c)

przyjętym depozytom,

(d)

różnicy między depozytami a rezerwami obowiązkowymi.

Stopa rezerw obowiązkowych wynosi 10%. Jeśli w banku komercyjnym zostaje złożony

depozyt w wysokości 10000 zł, bank ten będzie mógł udzielić kredytu maksymalnie w

wysokości:

(a)

1 000 zł,

(b)

9 000 zł,

(c)

10 000 zł,

(d)

100 000 zł.

Jeśli wkłady w banku komercyjnym wynoszą 100 000 zł, a stopa rezerw obowiązkowych

wynosi 5%, to całkowita kreacja pieniądza przez system bankowy wynosi:

(a)

5 000 zł,

(b)

95 000 zł,

(c)

1 900 000 zł,

(d)

2 000 000 zł.

Współczynnik kreacji depozytów informuje o tym:

(a)

ile razy zwiększy się suma depozytów w wyniku pojawienia się depozytu pierwotnego,

(b)

ile razy zwiększy się suma depozytów w wyniku udzielonych kredytów,

(c)

o ile zwiększy się suma depozytów w wyniku pojawienia się depozytu pierwotnego,

(d)

o ile zwiększy się suma depozytów w wyniku udzielonych kredytów.

Zadanie

Uzupełnij poniższą tabelę wiedząc, że do pierwszego banku wpłynął depozyt pierwotny o

wartości 1000 zł, stopa rezerw obowiązkowych dla banków komercyjnych wynosi 10%, a

pieniądze z udzielonych kredytów w całości lokowane są w kolejnych bankach. Ile będzie

wynosiła kreacja pieniądza przez cały system?

BANKI

DEPOZYTY (w zł)

KREDYTY (w zł)

REZERWY

OBOWIĄZKOWE

(w zł)

Bank I

Bank II

Bank III

Bank IV

Banki I – IV

Pozostałe banki

Cały

system bankowy

VI. POLITYKA PIENIĘŻNA I FISKALNA.

Ekspansywna i restrykcyjna polityka gospodarcza.

Bank centralny i jego polityka: operacje otwartego rynku, zmiany stopy dyskontowej,

zmiany stopy rezerw obowiązkowych.

Polityka podatkowa i wydatków rządowych.

Mnożnik wydatków rządowych, podatków oraz mnożnik zrównoważonego budżetu.

Automatyczne stabilizatory koniunktury.

Polityka pieniężna i fiskalna a globalny popyt.

SŁOWA KLUCZOWE

• polityka makroekonomiczna państwa,

• polityka pieniężna,

• ekspansywna i restrykcyjna polityka pieniężna,

• operacje otwartego rynku,

• stopa dyskontowa i redyskontowa,

• polityka fiskalna,

• ekspansywna i restrykcyjna polityka fiskalna,

• aktywna i pasywna polityka fiskalna,

• automatyczne stabilizatory koniunktury,

• mnożnik wydatków rządowych,

• mnożnik podatkowy,

• mnożnik zrównoważonego budżetu.

Polityka fiskalna

to ogół działań państwa kształtujących budżet państwa poprzez zmiany we

wpływach (np. podatki, zadłużenia publicznego) i wydatkach państwa (np. subwencje,

inwestycje państwowe, itp.).

Zgodnie z poglądami szkoły keynesowskiej działania te mają na celu zmniejszenie bezrobocia

(wzrost aktywności gospodarczej) - mówimy wtedy o polityce ekspansywnej lub ograniczenie

inflacji - polityka restrykcyjna. W wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się

pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w

odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także

deficyt budżetowy. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa,

określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji. W efekcie polityka fiskalna

działa poprzez proces kształtowania polityki pieniężnej i wydatków publicznych w celu:

łagodzenia wahań cykli koniunkturalnych

utrzymania tendencji wzrostowej gospodarki przy wysokim zatrudnieniu, a niskiej i

niezmiennej inflacji (stabilizacja cen).

Polityka fiskalna dopomaga w stabilizacji gospodarki narodowej tak długo, jak długo

instytucje rządowe śledząc trendy rynkowe są w stanie skutecznie przewidywać ich

makroekonomiczne skutki i podejmować aktywne działania. Nowoczesny system fiskalny

bazuje również na wbudowanych mechanizmach ekonomicznych pełniących rolę

automatycznych stabilizatorów

gospodarki. Pozwalają one utrzymać stabilność gospodarki

zanim stosowne organy podejmą decyzje w konkretnych sprawach. Do automatycznych

stabilizatorów należą m.in.: progresywny i procentowy system podatkowy, zasiłki dla

bezrobotnych i transfery socjalne.

Ekspansywna polityka fiskalna

polega na obniżaniu podatków i zwiększaniu wydatków na

konsumpcję i inwestycję lub finansowaniu deficytu budżetu państwa za pomocą długu

publicznego, który powstaje przy sprzedaży obligacji skarbowych na rynku kapitałowym. Z

deficytem budżetowym mamy do czynienia, gdy wydatki rządowe na cele konsumpcyjne i

inwestycyjne są większe niż wpływy do budżetu z tytułu podatków. Wydatki mogą być

większe dzięki temu, iż państwo angażuje czasowo wolne środki pieniężne w zwiększanie

popytu globalnego oraz sprzedaje różnym instytucjom i obywatelom obligacje skarbowe

Instrumenty polityki fiskalnej

makroekonomiczne

dochody budżetu państwa

wydatki budżetu państwa

deficyt i nadwyżki budżetowe

dług publiczny

mikroekonomiczne

podatek

opłata

cło

dotacja

subwencja

bon skarbowy

obligacja skarbowa

poręczenia i gwarancje rządowe

Finansowanie wydatków państwa

Finansowanie podatkami

Twierdzenie o zrównoważonym budżecie (twierdzenie Haavelma) zakłada, że jednoczesny,

taki sam wzrost wydatków państwa i podatków, z których są finansowane wydatki, prowadzi

do wzrostu zagregowanego popytu i produktu krajowego o tę samą wielkość. Innymi słowy

ukazuje ono możliwość osiągnięcia każdego celu w zakresie dochodu narodowego bez

powiększania deficytu budżetowego.

Finansowanie za pomocą deficytu budżetowego

Według Keynesa, wydatki finansowane deficytem mają większy wpływ na dochód.

Występują tu dwie możliwości:

Finansowanie deficytu za pomocą bazy monetarnej

- jest mniej kosztowne (zysk z

emisji) i ma większy wpływ na dochód, ponieważ powoduje jednoczesne przesunięcie w górę

krzywych IS i LM. Zdaniem monetarystów takie pieniężne finansowanie wydatków

publicznych może nie przynieść skutków ekspansywnych, a jedynie doprowadzić do inflacji.

Finansowanie deficytu za pomocą długu

- pozostawia rozmiar bazy monetarnej na

nie zmienionym poziomie i powoduje wzrost stóp procentowych, wskutek czego wydatki

państwa wypierają prywatne inwestycje (finansowy efekt wypierania). Według zwolenników

nowej makroekonomii klasycznej, wzrost wydatków państwa finansowanych emisją długu

prowadzi do pełnego wypierania realnego, ponieważ jednostki - przewidując, że państwa

będzie musiało podwyższyć przyszłe podatki, aby spłacić dług - przygotowują się do tego,

ograniczając konsumpcję bieżącą. Wydatki państwa nie będą zatem oddziaływały na dochód

bieżący. Z tego założenia o "superracjonalności" konsumenta wypływa twierdzenie znane

jako ekwiwalencja Ricardiańska, zakładające, iż finansowanie wydatków państwa za pomocą

długu jest równoznaczne z finansowaniem ich za pomocą podatków. Zjawisko wypierania

realnego może występować szczególnie wtedy, gdy gospodarka znajduje się blisko poziomu

pełnego zatrudnienia oraz gdy wydatki publiczne są substytutem eksportu w warunkach

płynnych kursów walutowych.

Obecnie w większości krajów rozwiniętych gospodarczo polityka fiskalna nastawiona jest

głównie na zapewnienie środków na podstawowe potrzeby socjalne, administracyjne i

obronne społeczeństwa oraz stabilizacyjne oddziaływanie na koniunkturę. Znajduje to wyraz

m.in. w wysokim udziale podatków budżetu państwa w dochodzie narodowym,

przekraczającym często 50%.

Przez długi okres polityka podatkowa była podporządkowana głównie realizacji funkcji

fiskalnej. Doktryna liberalizmu ekonomicznego traktowała podatki jako narzędzie neutralne

nie powodujące żadnych zmian społeczno –gospodarczych. Jednakże już w XIX wieku w

coraz szerszym zakresie zaczęto wykorzystywać podatki jako narzędzie interwencji w życie

ekonomiczne i społeczne, a w wieku XX, głównie pod wpływem teorii Keynesa potrzeba

wykorzystania pozafiskalnych funkcji systemu podatkowego stała się sprawą bezsporną.

Znalazło to m. in. wyraz we wzroście dochodów różnego rodzaju podatków w relacji do

produktu narodowego brutto (przeciętnie w krajach OECD wzrósł z 26,6% w 1965 r do

39,1% w 1986 r.). W największym stopniu obciążone są podatkami kraje skandynawskie (ok.

50% produktu narodowego brutto), a w najmniejszym stopniu Turcja 22,7%, Japonia 28,8%,

Stany Zjednoczone 28,9% produktu społecznego brutto.

Wspólną cechą polityki podatkowej prowadzonej w wielu krajach jest niski udział podatków

od dochodów przedsiębiorstw w kształtowaniu wpływów budżetu państwa. Taką politykę

można tłumaczyć następująco:

1) państwo stara się pozostawić przedsiębiorstwom jak najdalej idącą swobodę i nie

ograniczać ich aktywności nadmiernym fiskalizmem;

2) dochody budżetowe państwa przeznaczane są w poważnym stopniu na realizację szeroko

rozumianej polityki społecznej, a więc obciążenia dodatkowe powinny w największym

stopniu (zgodnie z zasadą ekwiwalentności) spadać na barki społeczeństwa;

3) polityka podatkowa jest istotnym narzędziem redystrybucji dochodów – progresja

podatkowa, system ulg i zwolnień, zasady opodatkowania towarów i usług wpływają na

kształtowanie się realnych dochodów ludności. Opodatkowanie dochodów przedsiębiorstw

jest instrumentem z tego punktu widzenia neutralnym.

Polityka pieniężna

Polityka pieniężna (inaczej polityka monetarna) są to systematyczne działania mające na celu

zapewnienie stabilności cen. Politykę pieniężną państwa prowadzi bank centralny lub inna

instytucja rządowa upoważniona do realizacji tej funkcji. Oddziałuje ona na poziom podaży

pieniądza oraz na kursy walutowe.

Cele polityki monetarnej banku centralnego

Cel finalny

(główny i nadrzędny) – jest to odpowiednio zdefiniowany cel ogólnogospodarczy

wynikający z realizacji polityki ekonomicznej danego kraju. Przykładowo w Polsce celem

finalnym NBP jest „utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu

polityki gospodarczej rządu o ile nie ogranicza to realizacji tego celu” (Ustawa o NBP z 1997

r.).

Cel pośredni

– wyznaczenie określonej kategorii ekonomicznej, która pozostaje w

stabilnej relacji z celem finalnym. Przykładowo w Polsce NBP stosuje strategię

bezpośredniego celu inflacyjnego, choć dopiero w 2004 r. Rada Polityki Pieniężnej

ustaliła wysokość owego celu inflacyjnego na 2,5 proc. z możliwością odchylenia do 1

pkt. proc. w górę lub w dół. Oznacza to, że roczny wskaźnik CPI powinien w każdym

miesiącu znajdować się jak najbliżej 2,5 proc.

Cele operacyjne

, które zależą od celu finalnego i powinny wpływać na cel pośredni:

Kontrola stóp procentowych

Kontrola przyrostu podaży pieniądza

Stabilizowanie poziomu kursu walutowego

Kształtowanie masy pieniądza rezerwowego

Kształtowanie poziomu stóp procentowych

Działania banku centralnego w ramach celów operacyjnych można podzielić na:

Politykę restrykcyjną (twardą)

, której celem jest zmniejszanie podaży pieniądza

poprzez sprzedaż papierów wartościowych na otwartym rynku, podwyższanie stóp

procentowych, zmiany poziomu rezerw obowiązkowych – jest to polityka antyinflacyjna.

Politykę ekspansywną (miękką)

, której celem jest zwiększanie podaży pieniądza

poprzez zakup papierów wartościowych na otwartym rynku, obniżanie stóp

procentowych, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych.

Strategie realizacji celów

Jako, że bank centralny nie ma możliwości bezpośredniego oddziaływania na poziom cen,

koncentruje się na określaniu i realizacji celów operacyjnych. Określa zatem poziom

zmiennych, do których przeważnie zalicza się podaż pieniądza, stopę procentową, kurs

walutowy, nominalny PKB oraz prognozę inflacji – pełnią one rolę wskaźników polityki

pieniężnej. Ich wrażliwość pozwala na łatwiejsze określenie, czy prowadzona przez bank

centralny polityka jest ekspansywna, czy raczej restrykcyjna w stosunku do danego okresu.

W zależności od tego, jaki cel pośredni zostanie obrany wyróżnią się:

strategię monetarną (ang. monetary targeting) – jako bezpośredni cel występuje podaż

pieniądza;

operowanie zmianami stopy procentowej (ang. interest rate targeting) – wpływanie na

ceny kredytów;

oddziaływanie na kurs walutowy (ang. exchange rate targeting) – uwzględnianie jego

wpływu na ceny eksportu i importu oraz pośredniego wpływu na poziom cen krajowych;

oddziaływanie na dochód nominalny (ang. nominal income targeting) – uzależnianie

polityki pieniężnej od dochodu nominalnego

strategię bezpośredniego celu inflacyjnego (ang. direct inflation targeting) – dążenie

do uzyskania określonego poziomu inflacji. W strategii tej korzysta się również z

prognozowania poziomu inflacji.

LITERATURA PODSTAWOWA:

Podstawy ekonomii, pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2000, s. 379 – 382; 435 – 442; 472 - 479.

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA ZALECANA:

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 70 – 86; 124 – 128; 146 - 153; 157 - 178.

Test prawda – fałsz:

Ekspansywna polityka makroekonomiczna polega na ograniczaniu globalnego popytu w

gospodarce.

Polityka monetarna polega na oddziaływaniu przez państwo na strukturę wydatków

budżetowych.

Obniżanie stopy redyskontowej przez bank centralny to jeden z instrumentów

ekspansywnej polityki pieniężnej.

Sprzedaż obligacji rządowych przez bank centralny zmniejsza podaż pieniądza w

gospodarce.

Polityka fiskalna dotyczy gromadzenia dochodów i dokonywania wydatków przez

państwo.

Wykonawcami polityki fiskalnej państwa są urzędy skarbowe.

Uwzględnienie stopy opodatkowania spowoduje zwiększenie mnożnika wydatków

rządowych.

Mnożnik podatkowy jest większy niż mnożnik wydatków rządowych.

Mnożnik zrównoważonego budżetu jest oparty na założeniu, że zmiana wydatków

rządowych jest równa zmianie przychodów z podatków.

10.

Automatyczne stabilizatory koniunktury są instrumentami aktywnej polityki państwa w

gospodarce.

Test wyboru:

1. Bank centralny może obniżyć podaż pieniądza poprzez:

(a)

sprzedaż obligacji rządowych, obniżenie stopy rezerw obowiązkowych i wzrost stopy

redyskontowej,

(b)

skup obligacji rządowych, wzrost stopy rezerw obowiązkowych i wzrost stopy

redyskontowej,

(c)

skup obligacji rządowych, obniżenie stopy rezerw obowiązkowych i wzrost stopy

redyskontowej,

(d)

sprzedaż obligacji rządowych, wzrost stopy rezerw obowiązkowych i wzrost stopy

redyskontowej.

Jeśli stopa opodatkowania t = 0,2, a krańcowa skłonność do konsumpcji ksk = 0,75, to

mnożnik wydatków rządowych wynosi:

(a)

(b)

1,5,

(c)

(d)

2,5.

Jeśli wydatki rządowe i przychody z podatków wzrosły jednocześnie o 100, to dochód

narodowy:

(a)

nie zmieni się,

(b)

wzrośnie o 100,

(c)

wzrośnie o 200,

(d)

spadnie o 200.

Działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury polega na:

(a)

hamowaniu spadku globalnego popytu w okresie recesji,

(b)

hamowaniu wzrostu globalnego popytu w okresie recesji,

(c)

hamowaniu spadku globalnego popytu w okresie ekspansji,

(d)

hamowaniu wzrostu wydatków budżetowych.

Stymulowanie globalnego popytu w gospodarce następuje poprzez:

(a)

zwiększanie podaży pieniądza i/lub zmniejszanie podatków,

(b)

zwiększanie podaży pieniądza i/lub zwiększanie podatków,

(c)

zmniejszanie podaży pieniądza i/lub zmniejszanie podatków,

(d)

zwiększanie podaży pieniądza i/lub zwiększanie podatków.

Zadanie:

Załóżmy, że dana gospodarka znajduje się w równowadze. Przychody z

opodatkowania obrazuje funkcja: T = tY, gdzie t jest to stopa podatkowa, która wynosi 0. Na

zerowym poziomie kształtują się także wydatki państwa na produkty i usługi oraz

konsumpcja autonomiczna. Dochód narodowy wyniósł 1000, inwestycje 300, a krańcowa

skłonność do konsumpcji 0,7.

Przyjmijmy następnie, że wydatki rządowe wzrosły do 200, a stopa opodatkowania do

1/6, przy pozostałych czynnikach niezmienionych. Ile teraz wynosi dochód narodowy w

stanie równowagi? Czy analizowana gospodarka działa zgodnie z zasadą mnożnika

zrównoważonego budżetu?

VII. BEZROBOCIE.

Pojęcie, rodzaje i skutki bezrobocia.

Przyczyny bezrobocia: ujęcie klasyczne i keynesistowskie.

Tendencje rozwoju bezrobocia w Polsce i innych krajach.

Bezrobocie a działalność państwa: pasywna i aktywna polityka państwa na rynku pracy.

SŁOWA KLUCZOWE:

• bezrobocie,

• osoba bezrobotna,

• ludność w wieku produkcyjnym,

• zasoby siły roboczej,

• współczynnik aktywności zawodowej,

• stopa bezrobocia,

• bezrobocie frykcyjne,

• bezrobocie strukturalne,

• bezrobocie związane z niedostatecznym popytem na siłę roboczą,

• bezrobocie koniunkturalne,

• bezrobocie ukryte,

• klasyczne ujęcie bezrobocia,

• keynesistowskie ujęcie bezrobocia,

• aktywna i pasywna polityka państwa na rynku pracy.

Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy,

poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje

zatrudnienia. Bezrobocie można rozpatrywać w skali makro i mikro. Z bezrobociem w skali

makro mamy do czynienia w sytuacji, gdy na określonym obszarze geograficznym znaczna

liczba osób zdolnych do podjęcia pracy pozostaje poza zatrudnieniem. Natomiast

bezrobociem w skali mikro jest utrata pracy z powodu braku kwalifikacji lub innych

umiejętności pozwalających objąć i utrzymać stanowisko.

Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli ukazywana w

procentach relacja pomiędzy liczbą zarejestrowanych osób bezrobotnych a liczbą osób

czynnych zawodowo (to jest zdolnych w prawnie określonych warunkach do podjęcia pracy).

Ta ostatnia grupa obejmuje wszystkich zdolnych do pracy w wieku od 15 do 65 (kobiety do

60) roku życia - to znaczy także bezrobotnych. Osoby nie osiągające lub przekraczające

wymienione granice wieku stanowią odrębne kategorie, nie związane z pojęciami bezrobocia

Wyróżniamy bezrobocie:

- w zależności od przyczyn występowania:

• bezrobocie strukturalne, wynika z nieaktywności struktury podaży siły roboczej i popytu na

nią na rynku pracy. Wynikać może również z szybkich zmian strukturalnych zachodzących w

gospodarce, za którymi nie nadąża szkolnictwo zawodowe i ogólne. Bezrobocie strukturalne

występuje także, gdy zasoby kapitałowe są niewystarczające dla zatrudnienia zasobów

ludzkich,

• bezrobocie technologiczne wynika z postępu technicznego, automatyzacji i mechanizacji

procesów wytwórczych, które mają charakter praco-oszczędny. Pojawia się, gdy tempo

wzrostu gospodarczego jest niskie, a inwestycje mają charakter modernizacyjny, prowadząc

do wzrostu i unowocześnienia produkcji przy spadku zatrudnienia,

• bezrobocie koniunkturalne wywoływane jest spadkiem popytu konsumpcyjnego i

inwestycyjnego, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych

przedsiębiorstw. Poziom popytu jest poddany stałym wahaniom cyklu koniunkturalnego,

jakim podlega gospodarka. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie

spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego,

• bezrobocie frykcyjne jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy; dotyczy ludzi

zmieniających zawód, pracę, przenoszących się do innej miejscowości;

• bezrobocie sezonowe jest efektem wahań aktywności gospodarczej w różnych porach roku,

spowodowanych zmianą warunków klimatycznych.

- w zależności od formy występowania:

• bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia.

• bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia.

• bezrobocie długookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy.

Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, ponieważ dłuższe pozostawanie bez pracy

powoduje zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie.

• bezrobocie ukryte to pewna - nieokreślona - liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą

zarejestrować się jako bezrobotne, albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z

punktu widzenia zatrudniającego. Występuje głównie na wsi (nadmiar rąk do pracy, dawniej -

przerost administracji).

• bezrobocie rejestrowane (jawne) to liczba osób bezrobotnych, czyli posiadających określone

w ustawie cechy i zarejestrowanych w urzędach pracy.

Przyczyny bezrobocia w Polsce mnożą się z roku na rok, a jej głównymi powodami są:

− likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa

− zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi

− ograniczanie produkcji

− brak informacji o miejscach pracy

− przeniesienie zakładu do innego rejonu

− niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników

− zmiany w technologii

− wysokie obciążenia fiskalne

− otwarcie gospodarki na import

− zmiana polityki celnej

− ograniczenie funduszu płac przedsiębiorstw

− pasywna postawa bezrobotnych

− słabość systemu pośrednictwa pracy

− aktywność zawodowa emerytów

− wejście na rynek roczników wyżu demograficznego

Efektem takiego stanu rzeczy są:

− niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki

− znaczne koszty materialne związane z utrzymaniem bezrobotnych oraz służb zajmujących

się ich problemami i obsługą

− spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa

− degradacja psychiczna i moralna osób pozostających bez pracy (poczucie beznadziejności,

pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności)

− zjawiska patologii społecznej - alkoholizm, narkomania, przestępczość itd.

− utrata kwalifikacji

Keynesowska teoria bezrobocia zakładała, że rozmiary zatrudnienia w gospodarce są

określane przez wielkość efektywnego popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, natomiast

neoklasyczna teoria bezrobocia zakładała, że w gospodarce wolnorynkowej występuje na

rynku pracy skłonność do ustalania się stanu równowagi (pełnego zatrudnienia).

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-2005 wyrażona w %

Początek lat 90 przyniósł zmiany, wraz z przebudową gospodarki (zmianami w gospodarce).

Wystąpił gwałtowny wzrost liczby osób pozbawionych pracy, co spowodowało, że

bezrobocie pojawiło się prawie natychmiast jako najpoważniejszy problem reformującego się

państwa. Szybko wzrastające bezrobocie przerodziło się w zjawisko o skali masowej i

spowodowało dramatyczną sytuację na krajowym rynku pracy: nadmiar rąk do pracy ustąpił

niedoborowi oferowanych miejsc pracy. Mimo, że sytuacja ta jest zjawiskiem płynnym, to

generalnie — rynek pracy nie był i nadal nie jest w stanie wchłonąć wzrastającej liczby

bezrobotnych.

Jednym z pierwszych efektów transformacji gospodarczej było pojawienie się bezrobocia w

skali dotąd niespotykanej — pierwsze dwa lata (1992 — 1993) wskazują na miliony

bezrobotnych. Późniejsze okresy charakteryzuje względny spadek lub ponowny wzrost stopy

bezrobocia. Jest to efekt nie tyle poprawy koniunktury na rynku pracy, co zmiana przepisów

dotyczących tego rynku: początkowe liberalne i korzystne dla bezrobotnych przepisy zostały

zaostrzone, szczególnie odnośnie przyznawania zasiłków, czasu trwania tego świadczenia

oraz jego zróżnicowanej wysokości.

Istotną cechą bezrobocia jest duże zróżnicowanie rozmiarów i natężenia bezrobocia w

przekroju regionalnym. W trudnym położeniu pozostają słabo rozwinięte rolnicze regiony

północnej Polski, gdzie występuje dodatkowo „spuścizna” po upadłych państwowych

gospodarstwach rolnych (PGR —ach), ze zdewastowaną infrastrukturą gospodarczą i

mieszkaniową oraz tzw. ściana wschodnia. Dodatkowo tamtejsza ludność cechuje się niskimi

kwalifikacjami zawodowymi, małą mobilnością przestrzenną oraz narastającą apatią w

samodzielnym działaniu. Kryzys nie ominął także województw opartych przede wszystkim na

jednej branży, np.: wydobywczej, włókienniczej czy stoczniowej. Najniższe poziomy

bezrobocia występują w miastach o dużym stopniu urbanizacji, gdzie rozwijają się

zróżnicowane gałęzie przemysłu i usług. Są takie regiony w kraju, gdzie stopa bezrobocia

sięga powyżej 30%, ale i takie, które mieszczą się poniżej średniej stopy krajowej. Okazuje

się, że miejsce zamieszkania jest ważną cechą poważnie różnicując bezrobotnych. Szanse

pozyskania pracy w województwach rolniczych są wielokrotnie mniejsze niż w

województwach uprzemysłowionych. Niepokojącym jest fakt, że obserwuje się trwałość tego

zjawiska. Należy dodatkowo pamiętać, że w środowisku wiejskim oprócz bezrobocia

jawnego, istnieje bezrobocie ukryte, które oznacza, że w gospodarstwach rolnych pracuje

więcej ludzi niż tego potrzeba.

LITERATURA PODSTAWOWA:

Podstawy ekonomii, pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2000, s. 532 - 556.

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA ZALECANA:

Makroekonomia, pod red. E.Kwiatkowskiego, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1994, s. 166 –

188.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 228 – 251.

Test prawda – fałsz:

Bierni zawodowo to osoby w wieku nieprodukcyjnym.

Im wyższy jest współczynnik aktywności zawodowej, tym większa część ludności w

wieku produkcyjnym chce pracować zawodowo.

Stopa bezrobocia to stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności w wieku

produkcyjnym.

Bezrobocie frykcyjne występuje w każdej dynamicznej gospodarce.

Bezrobocie strukturalne ma charakter krótkookresowy.

Zgodnie z teorią keynesistowską spadek płacy nominalnej może przyczynić się do spadku

bezrobocia.

Zgodnie z teorią neoklasyczną, pojawienie się bezrobocia uruchamia samoczynny

mechanizm prowadzący do pełnego zatrudnienia.

Stopa bezrobocia jest równa zero, gdy rynek pracy jest w równowadze.

Bezrobocie ukryte było w Polsce znacznie wyższe w latach osiemdziesiątych XX wieku

niż obecnie.

10.

Aktywna polityka państwa na rynku pracy polega na zapewnieniu bezrobotnym środków

do życia.

Test wyboru:

Jeśli część osób w wieku produkcyjnym zostanie zwolnionych z pracy i zarejestruje się w

urzędach zatrudnienia jako bezrobotni, to:

(a)

liczba ludności aktywnej zawodowo zmniejszy się,

(b)

liczba ludności aktywnej zawodowo nie zmieni się,

(c)

liczba ludności w wieku produkcyjnym zmniejszy się,

(d)

liczba ludności biernej zawodowo zwiększy się.

Stopa bezrobocia to:

(a)

wyrażony procentowo stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej,

(b)

wyrażony procentowo stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności w wieku

produkcyjnym,

(c)

wyrażony procentowo stosunek liczby bezrobotnych do liczby pracujących,

(d)

wyrażony procentowo stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności w wieku

nieprodukcyjnym.

3. Bezrobocie cykliczne to:

(a)

bezrobocie naturalne,

(b)

bezrobocie związane z cyklami życia człowieka,

(c)

bezrobocie związane z pracami sezonowymi,

(d)

bezrobocie związane z fluktuacjami popytu.

4. Przyczynami bezrobocia wg Keynesa są:

(a)

tendencje do usztywniania płac nominalnych,

(b)

tendencje do ustalania stawek płac w układach zbiorowych na zbyt wysokim poziomie,

(c)

tendencje do osłabiania mobilności siły roboczej poprzez ustalanie zasiłków dla

bezrobotnych na zbyt wysokim poziomie,

(d)

tendencje do ustalania się globalnego popytu na towary na niewystarczającym poziomie.

5. Pasywna polityka państwa na rynku pracy polega na:

(a)

subsydiowaniu zatrudnienia,

(b)

świadczeniu usług pośrednictwa pracy,

(c)

wdrażaniu programów „robót publicznych”,

(d)

udzielaniu bezrobotnym pomocy finansowej.

Zadanie:

Uzupełnij poniższą tabelę obrazującą sytuację na rynku pracy w Polsce w latach

1989 – 1998.

ROK

1989

1993

1998

Ludność w wieku produkcyjnym

(w mln osób)

21,89

22,33

23,23

Zasoby siły roboczej

(w mln osób)

17,57

18,01

18,16

Pracujący

(w mln osób)

17,56

16,23

Bezrobotni

(w mln osób)

2,89

Współczynnik aktywności

zawodowej (w %)

Stopa bezrobocia

(w %)

* Wg stanu na 31.12 danego roku

Dlaczego w 1989 r. stopa bezrobocia była tak niska?

VIII. INFLACJA

Pojęcie i typy inflacji.

Skutki inflacji.

Przyczyny inflacji: luka inflacyjna a teoria popytowa; kosztowa i monetarystyczna teoria

inflacji.

Przebieg inflacji w Polsce w okresie transformacji.

Sposoby przeciwdziałania inflacji.

SŁOWA KLUCZOWE:

• poziom cen

• inflacja i deflacja

• wskaźnik cen

• stopa inflacji

• wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych, wskaźnik cen dóbr inwestycyjnych

(produkcji sprzedanej przemysłu), deflator PKB

• inflacja pełzająca, umiarkowana i galopująca,

• hiperinflacja

• inflacja antycypowana i nieantycypowana

• iluzja pieniężna

• indeksacja dochodów

• luka inflacyjna

• inflacja popytowa, kosztowa, płacowa i pieniężna

• inflacja korekcyjna

• polityka antyinflacyjna.

LITERATURA PODSTAWOWA:

Podstawy ekonomii, pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2000, s. 557 – 574; 579 - 581.

Podstawy ekonomii. Ćwiczenia, zadania, problemy, pod. red. R. Milewskiego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-184.

LITERATURA ZALECANA:

Makroekonomia, pod red. E.Kwiatkowskiego, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1994, 143– 155.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 252 – 267; 278 - 291.

Test prawda – fałsz:

Inflacja jest to proces wzrostu ogólnego (przeciętnego) poziomu cen w gospodarce.

Stopa inflacji wskazuje, jaki procent poziomu cen z okresu t

stanowią ceny z okresu t

W okresach inflacji ceny poszczególnych dóbr mogą wzrosnąć, zmaleć lub pozostać bez

zmian.

Z hiperinflacją mamy do czynienia wówczas, gdy ogólny poziom cen rośnie o

kilkadziesiąt procent rocznie.

Na nieoczekiwanej inflacji zyskują dłużnicy, których dług charakteryzuje się stałą stopą

procentową.

Silne procesy inflacyjne osłabiają dynamikę inwestycji.

Wzrost płac powoduje inflację płacową niezależnie od wzrostu wydajności pracy.

Zgodnie z założeniami teorii popytowej wzrost cen następuje w wyniku kształtowania się

agregatowego popytu na towary na poziomie przewyższającym możliwości jego

zaspokojenia.

W gospodarce centralnie planowanej nie występowało zjawisko inflacji.

10.

Monetaryści uważają, że dynamika podaży pieniądza nie powinna być zmniejszana w

okresach inflacji.

Test wyboru:

Jeśli wskaźnik cen jest większy od zera, to;

(a)

ogólny poziom cen wzrósł,

(b)

ogólny poziom cen zmalał,

(c)

ogólny poziom cen nie zmienił się,

(d)

ogólny poziom cen mógł wzrosnąć, zmaleć lub pozostać bez zmian.

„Najpełniejszym” wskaźnikiem cen jest:

(a)

deflator PKB,

(b)

wskaźnik cen produkcji budowlano – montażowej,

(c)

wskaźnik cen produkcji sprzedanej przemysłu,

(d)

wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych.

Według neoilościowej teorii inflacji, wzrost ogólnego poziomu cen jest spowodowany:

(a)

wzrostem kosztów produkcji w gospodarce,

(b)

wzrostem importu,

(c)

wzrostem ilości pieniądza w obiegu,

(d)

wzrostem szybkości obiegu pieniądza.

Luka inflacyjna jest:

(a)

różnicą między poziomem cen a stopą inflacji,

(b)

różnicą między podażą danego dobra a popytem na nie,

(c)

różnicą między wskaźnikami cen w dwóch kolejnych latach,

(d)

wynikiem wykorzystania mocy wytwórczych.

Zgodnie z założeniami kosztowej teorii inflacji państwo, w celu jej przeciwdziałania,

powinno przede wszystkim:

(a)

ograniczać wzrost podaży pieniądza w gospodarce,

(b)

stymulować globalny popyt,

(c)

ograniczać import towarów,

(d)

ingerować w kształtowanie cen i płac za pomocą polityki dochodowej.

Zadanie:

Na podstawie poniższej tabeli oblicz stopę inflacji, jaka ukształtowała się w Polsce w 1997 r.

Ile wyniósł wskaźnik cen, jeśli za rok bazowy przyjmiemy rok 1996.

TABELA – Tempo wzrostu cen oraz udział w budżecie gospodarstw domowych

poszczególnych grup towarów i usług konsumpcyjnych w Polsce w 1997 r.

Wyszczególnienie

Tempo wzrostu cen (w %)

Udział w wydatkach

gospodarstw domowych (w %)